1. brahmakāṇḍam

anādinidhanaṃ brahma $ śabdatattvaṃ yad akṣaram &

vivartate 'rthabhāvena % prakriyā jagato yataḥ // 1.1 //

ekam eva yad āmnātaṃ $ bhinnaśaktivyapāśrayāt &

apṛthaktve 'pi śaktibhyaḥ % pṛthaktveneva vartate // 1.2 //

adhyāhitakalāṃ yasya $ kālaśaktim upāśritāḥ &

janmādayo vikārāḥ ṣaḍ % bhāvabhedasya yonayaḥ // 1.3 //

ekasya sarvabījasya $ yasya ceyam anekadhā &

bhoktṛbhoktavyarūpeṇa % bhogarūpeṇa ca sthitiḥ // 1.4 //

prāptyupāyo 'nukāraś ca $ tasya vedo maharṣibhiḥ &

eko 'py anekavartmeva % samāmnātaḥ pṛthak pṛthak // 1.5 //

bhedānāṃ bahumārgatvaṃ $ karmaṇy ekatra cāṅgatā &

śabdānāṃ yataśaktitvaṃ % tasya śākhāsu dṛśyate // 1.6 //

smṛtayo bahurūpāś ca $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanāḥ &

tam evāśritya liṅgebhyo % vedavidbhiḥ prakalpitāḥ // 1.7 //

tasyārthavādarūpāṇi $ niśritāḥ svavikalpajāḥ &

ekatvināṃ dvaitināṃ ca % pravādā bahudhāgatāḥ // 1.8 //

satyā viśuddhis tatroktā $ vidyaivaikapadāgamā &

yuktā praṇavarūpeṇa % sarvavādāvirodhinā // 1.9 //

vidhātus tasya lokānām $ aṅgopāṅganibandhanāḥ &

vidyābhedāḥ pratāyante % jñānasaṃskārahetavaḥ // 1.10 //

āsannaṃ brahmaṇas tasya $ tapasām uttamaṃ tapaḥ &

prathamaṃ chandasām aṅgam % āhur vyākaraṇaṃ budhāḥ // 1.11 //

prāptarūpavibhāgāyā $ yo vācaḥ paramo rasaḥ &

yat tat puṇyatamaṃ jyotis % tasya mārgo 'yam āñjasaḥ // 1.12 //

arthapravṛttitattvānāṃ $ śabdā eva nibandhanam &

tattvāvabodhaḥ śabdānāṃ % nāsti vyākaraṇād ṛte // 1.13 //

tad dvāram apavargasya $ vāṅmalānāṃ cikitsitam &

pavitraṃ sarvavidyānām % adhividyaṃ prakāśate // 1.14 //

yathārthajātayaḥ sarvāḥ $ śabdākṛtinibandhanāḥ &

tathaiva loke vidyānām % eṣā vidyā parāyaṇam // 1.15 //

idam ādyaṃ padasthānaṃ $ siddhisopānaparvaṇām &

iyaṃ sā mokṣamāṇānām % ajihmā rājapaddhatiḥ // 1.16 //

atrātītaviparyāsaḥ $ kevalām anupaśyati &

chandasyaś chandasāṃ yonim % ātmā chandomayīṃ tanum // 1.17 //

pratyastamitabhedāyā $ yad vāco rūpam uttamam &

yad asminn eva tamasi % jyotiḥ śuddhaṃ vivartate // 1.18 //

vaikṛtaṃ samatikrāntā $ mūrtivyāpāradarśanam &

vyatītyālokatamasī % prakāśaṃ yam upāsate // 1.19 //

yatra vāco nimittāni $ cihnānīvākṣarasmṛteḥ &

śabdapūrveṇa yogena % bhāsante pratibimbavat // 1.20 //

atharvaṇām aṅgirasāṃ $ sāmnām ṛgyajuṣasya ca &

yasminn uccāvacā varṇāḥ % pṛthaksthitaparigrahāḥ // 1.21 //

yad ekaṃ prakriyābhedair $ bahudhā pravibhajyate &

tad vyākaraṇam āgamya % paraṃ brahmādhigamyate // 1.22 //

nityāḥ śabdārthasaṃbandhās $ tatrāmnātā maharṣibhiḥ &

sūtrāṇāṃ sānutantrāṇāṃ % bhāṣyāṇāṃ ca praṇetṛbhiḥ // 1.23 //

apoddhārapadārthā ye $ ye cārthāḥ sthitalakṣaṇāḥ &

anvākhyeyāś ca ye śabdā % ye cāpi pratipādakāḥ // 1.24 //

kāryakāraṇabhāvena $ yogyabhāvena ca sthitāḥ &

dharme ye pratyaye cāṅgaṃ % saṃbandhāḥ sādhvasādhuṣu // 1.25 //

te liṅgaiś ca svaśabdaiś ca $ śāstre 'sminn upavarṇitāḥ &

smṛtyartham anugamyante % ke cid eva yathāgamam // 1.26 //

śiṣṭebhya āgamāt siddhāḥ $ sādhavo dharmasādhanam &

arthapratyāyanābhede % viparītās tv asādhavaḥ // 1.27 //

nityatve kṛtakatve vā $ teṣām ādir na vidyate &

prāṇinām iva sā caiṣā % vyavasthānityatocyate // 1.28 //

nānarthikām imāṃ kaś cid $ vyavasthāṃ kartum arhati &

tasmān nibadhyate śiṣṭaiḥ % sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // 1.29 //

na cāgamād ṛte dharmas $ tarkeṇa vyavatiṣṭhate &

ṛṣīṇām api yaj jñānaṃ % tad apy āgamapūrvakam // 1.30 //

dharmasya cāvyavacchinnāḥ $ panthāno ye vyavasthitāḥ &

na tāṃl lokaprasiddhatvāt % kaś cit tarkeṇa bādhate // 1.31 //

avasthādeśakālānāṃ $ bhedād bhinnāsu śaktiṣu &

bhāvānām anumānena % prasiddhir atidurlabhā // 1.32 //

nirjñātaśakter dravyasya $ tāṃ tām arthakriyāṃ prati &

viśiṣṭadravyasaṃbandhe % sā śaktiḥ pratibadhyate // 1.33 //

yatnenānumito 'py arthaḥ $ kuśalair anumātṛbhiḥ &

abhiyuktatarair anyair % anyathaivopapādyate // 1.34 //

pareṣām asamākhyeyam $ abhyāsād eva jāyate &

maṇirūpyādivijñānaṃ % tadvidāṃ nānumānikam // 1.35 //

pratyakṣam anumānaṃ ca $ vyatikramya vyavasthitāḥ &

pitṛrakṣaḥpiśācānāṃ % karmajā eva siddhayaḥ // 1.36 //

āvirbhūtaprakāśānām $ anupaplutacetasām &

atītānāgatajñānaṃ % pratyakṣān na viśiṣyate // 1.37 //

atīndriyān asaṃvedyān $ paśyanty ārṣeṇa cakṣuṣā &

ye bhāvān vacanaṃ teṣāṃ % nānumānena bādhyate // 1.38 //

yo yasya svam iva jñānaṃ $ darśanaṃ nātiśaṅkate &

thitaṃ pratyakṣapakṣe taṃ % katham anyo nivartayet // 1.39 //

idaṃ puṇyam idaṃ pāpam $ ity etasmin padadvaye &

ācaṇḍālamanuṣyāṇām % alpaṃ śāstraprayojanam // 1.40 //

caitanyam iva yaś cāyam $ avicchedena vartate &

āgamas tam upāsīno % hetuvādair na bādhyate // 1.41 //

hastasparśād ivāndhena $ viṣame pathi dhāvatā &

anumānapradhānena % vinipāto na durlabhaḥ // 1.42 //

tasmād akṛtakaṃ śāstraṃ $ smṛtiṃ ca sanibandhanām &

āśrityārabhyate śiṣṭaiḥ % sādhutvaviṣayā smṛtiḥ // 1.43 //

dvāv upādānaśabdeṣu $ śabdau śabdavido viduḥ &

eko nimittaṃ śabdānām % aparo 'rthe prayujyate // 1.44 //

avibhakto vibhaktebhyo $ jāyate 'rthasya vācakaḥ &

śabdas tatrārtharūpātmā % saṃbhedam upagacchati // 1.45 //

ātmabhedaṃ tayoḥ ke cid $ astīty āhuḥ purāṇagāḥ &

buddhibhedād abhinnasya % bhedam eke pracakṣate // 1.46 //

araṇisthaṃ yathā jyotiḥ $ prakāśāntarakāraṇam &

tadvac chabdo 'pi buddhisthaḥ % śrutīnāṃ kāraṇaṃ pṛthak // 1.47 //

vitarkitaḥ purā buddhyā $ kva cid arthe niveśitaḥ &

karaṇebhyo vivṛttena % dhvaninā so 'nugṛhyate // 1.48 //

nādasya kramajātatvān $ na pūrvo na paraś ca saḥ &

akramaḥ kramarūpeṇa % bhedavān iva jāyate // 1.49 //

pratibimbaṃ yathānyatra $ sthitaṃ toyakriyāvaśāt &

tatpravṛttim ivānveti % sa dharmaḥ sphoṭanādayoḥ // 1.50 //

ātmarūpaṃ yathā jñāne $ jñeyarūpaṃ ca dṛśyate &

artharūpaṃ tathā śabde % svarūpaṃ ca prakāśate // 1.51 //

āṇḍabhāvam ivāpanno $ yaḥ kratuḥ śabdasaṃjñakaḥ &

vṛttis tasya kriyārūpā % bhāgaśo bhajate kramam // 1.52 //

yathaikabuddhiviṣayā $ mūrtir ākriyate paṭe &

mūrtyantarasya tritayam % evaṃ śabde 'pi dṛśyate // 1.53 //

yathā prayoktuḥ prāg buddhiḥ $ śabdeṣv eva pravartate &

vyavasāyo grahītṝṇām % evaṃ teṣv eva jāyate // 1.54 //

arthopasarjanībhūtān $ abhidheyeṣu keṣu cit &

caritārthān parārthatvān % na lokaḥ pratipadyate // 1.55 //

grāhyatvaṃ grāhakatvaṃ ca $ dve śaktī tejaso yathā &

tathaiva sarvaśabdānām % ete pṛthag avasthite // 1.56 //

viṣayatvam anāpannaiḥ $ śabdair nārthaḥ prakāśyate &

na sattayaiva te 'rthānām % agṛhītāḥ prakāśakāḥ // 1.57 //

ato 'nirjñātarūpatvāt $ kim āhety abhidhīyate &

nendriyāṇāṃ prakāśye 'rthe % svarūpaṃ gṛhyate tathā // 1.58 //

bhedenāvagṛhītau dvau $ śabdadharmāv apoddhṛtau &

bhedakāryeṣu hetutvam % avirodhena gacchataḥ // 1.59 //

vṛddhyādayo yathā śabdāḥ $ svarūpopanibandhanāḥ &

ādaicpratyāyitaiḥ śabdaiḥ % saṃbandhaṃ yānti saṃjñibhiḥ // 1.60 //

agniśabdas tathaivāyam $ agniśabdanibandhanaḥ &

agniśrutyaiti saṃbandham % agniśabdābhidheyayā // 1.61 //

yo ya uccāryate śabdo $ niyataṃ na sa kāryabhāk &

anyapratyāyane śaktir % na tasya pratibadhyate // 1.62 //

uccaran paratantratvād $ guṇaḥ kāryair na yujyate &

tasmāt tadarthaiḥ kāryāṇāṃ % saṃbandhaḥ parikalpyate // 1.63 //

sāmānyam āśritaṃ yad yad $ upamānopameyayoḥ &

tasya tasyopamāneṣu % dharmo 'nyo vyatiricyate // 1.64 //

guṇaḥ prakarṣahetur yaḥ $ svātantryeṇopadiśyate &

tasyāśritād guṇād eva % prakṛṣṭatvaṃ pratīyate // 1.65 //

tasyābhidheyabhāvena $ yaḥ śabdaḥ samavasthitaḥ &

tasyāpy uccāraṇe rūpam % anyat tasmād vivicyate // 1.66 //

prāk samjñinābhisaṃbandhāt $ saṃjñā rūpapadārthikā &

ṣaṣṭhyāś ca prathamāyāś ca % nimittatvāya kalpate // 1.67 //

trārthavattvāt prathamā $ saṃjñāśabdād vidhīyate &

asyeti vyatirekaś ca % tadarthād eva jāyate // 1.68 //

svaṃ rūpam iti kaiś cit tu $ vyaktiḥ saṃjñopadiśyate &

jāteḥ kāryāṇi saṃsṛṣṭā % jātis tu pratipadyate // 1.69 //

saṃjñinīṃ vyaktim icchanti $ sūtre grāhyām athāpare &

jātipratyāyitā vyaktiḥ % pradeśeṣūpatiṣṭhate // 1.70 //

kāryatve nityatāyāṃ vā $ ke cid ekatvavādinaḥ &

kāryatve nityatāyāṃ vā % ke cin nānātvavādinaḥ // 1.71 //

padabhede 'pi varṇānām $ ekatvaṃ na nivartate &

vākyeṣu padam ekaṃ ca % bhinneṣv apy upalabhyate // 1.72 //

na varṇavyatirekeṇa $ padam anyac ca vidyate &

vākyaṃ varṇapadābhyāṃ ca % vyatiriktaṃ na kiṃ ca na // 1.73 //

pade na varṇā vidyante $ varṇeṣv avayavā na ca &

vākyāt padānām atyantaṃ % pravibhāgo na kaś ca na // 1.74 //

bhinnadarśanam āśritya $ vyavahāro 'nugamyate &

tatra yan mukhyam ekeṣāṃ % tatrānyeṣāṃ viparyayaḥ // 1.75 //

sphoṭasyābhinnakālasya $ dhvanikālānupātinaḥ &

grahaṇopādhibhedena % vṛttibhedaṃ pracakṣate // 1.76 //

svabhāvabhedān nityatve $ hrasvadīrghaplutādiṣu &

prākṛtasya dhvaneḥ kālaḥ % śabdasyety upacaryate // 1.77 //

śabdasya grahaṇe hetuḥ $ prākṛto dhvanir iṣyate &

sthitibhedanimittatvaṃ % vaikṛtaḥ pratipadyate // 1.78 //

śabdasyordhvam abhivyakter $ vṛttibhedaṃ tu vaikṛtāḥ &

dhvanayaḥ samupohante % sphoṭātmā tair na bhidyate // 1.79 //

indriyasyaiva saṃskāraḥ $ śabdasyaivobhayasya vā &

kriyate dhvanibhir vādās % trayo 'bhivyaktivādinām // 1.80 //

indriyasyaiva saṃskāraḥ $ samādhānāñjanādibhiḥ &

viṣayasya tu saṃskāras % tadgandhapratipattaye // 1.81 //

cakṣuṣaḥ prāpyakāritve $ tejasā tu dvayor api &

viṣayendriyayor iṣṭaḥ % saṃskāraḥ sa kramo dhvaneḥ // 1.82 //

sphoṭarūpāvibhāgena $ dhvaner grahaṇam iṣyate &

kaiś cid dhvanir asaṃvedyaḥ % svatantro 'nyaiḥ prakalpitaḥ // 1.83 //

yathānuvākaḥ śloko vā $ soḍhatvam upagacchati &

āvṛttyā na tu sa granthaḥ % pratyāvṛtti nirūpyate // 1.84 //

pratyayair anupākhyeyair $ grahaṇānuguṇais tathā &

dhvaniprakāśite śabde % svarūpam avadhāryate // 1.85 //

nādair āhitabījāyām $ antyena dhvaninā saha &

āvṛttaparipākāyāṃ % buddhau śabdo 'vadhāryate // 1.86 //

asataś cāntarāle yāñ $ śabdān astīti manyate &

pratipattur aśaktiḥ sā % grahaṇopāya eva saḥ // 1.87 //

bhedānukāro jñānasya $ vācaś copaplavo dhruvaḥ &

kramopasṛṣṭarūpā vāg % jñānaṃ jñeyavyapāśrayam // 1.88 //

[jñeyena na vinā jñānaṃ $ vyavahāre 'vatiṣṭhate &

nālabdhakramayā vācā % kaś cid artho 'bhidhīyate] // 1.89 //

yathādyasaṃkhyāgrahaṇam $ upāyaḥ pratipattaye &

saṃkhyāntarāṇāṃ bhede 'pi % tathā śabdāntaraśrutiḥ // 1.90 //

pratyekaṃ vyañjakā bhinnā $ varṇavākyapadeṣu ye &

teṣām atyantabhede 'pi % saṃkīrṇā iva śaktayaḥ // 1.91 //

yathaiva darśanaiḥ pūrvair $ dūrāt saṃtamase 'pi vā &

anyathākṛtya viṣayam % anyathaivādhyavasyati // 1.92 //

vyajyamāne tathā vākye $ vākyābhivyaktihetubhiḥ &

bhāgāvagraharūpeṇa % pūrvaṃ buddhiḥ pravartate // 1.93 //

yathānupūrvīniyamo $ vikāre kṣīrabījayoḥ &

tathaiva pratipattṝṇāṃ % niyato buddhiṣu kramaḥ // 1.94 //

bhāgavatsv api teṣv eva $ rūpabhedo dhvaneḥ kramāt &

nirbhāgeṣv abhyupāyo vā % bhāgabhedaprakalpanam // 1.95 //

anekavyaktyabhivyaṅgyā $ jātiḥ sphoṭa iti smṛtā &

kaiś cid vyaktaya evāsyā % dhvanitvena prakalpitāḥ // 1.96 //

avikārasya śabdasya $ nimittair vikṛto dhvaniḥ &

upalabdhau nimittatvam % upayāti prakāśavat // 1.97 //

na cānityeṣv abhivyaktir $ niyamena vyavasthitā &

āśrayair api nityānāṃ % jātīnāṃ vyaktir iṣyate // 1.98 //

deśādibhiś ca saṃbandho $ dṛṣṭaḥ kāyavatām api &

deśabhedavikalpe 'pi % na bhedo dhvaniśabdayoḥ // 1.99 //

grahaṇagrāhyayoḥ siddhā $ yogyatā niyatā yathā &

vyaṅgyavyañjakabhāve 'pi % tathaiva sphoṭanādayoḥ // 1.100 //

sadṛśagrahaṇānāṃ ca $ gandhādīnāṃ prakāśakam &

nimittaṃ niyataṃ loke % pratidravyam avasthitam // 1.101 //

prakāśakānāṃ bhedāṃś ca $ prakāśyo 'rtho 'nuvartate &

tailodakādibhede tat % pratyakṣaṃ pratibimbake // 1.102 //

viruddhaparimāṇeṣu $ vajrādarśatalādiṣu &

parvatādisarūpāṇāṃ % bhāvānāṃ nāsti saṃbhavaḥ // 1.103 //

tasmād abhinnakāleṣu $ varṇavākyapadādiṣu &

vṛttikālaḥ svakālaś ca % nādabhedād vibhajyate // 1.104 //

yaḥ saṃyogavibhāgābhyāṃ $ karaṇair upajanyate &

sa sphoṭaḥ śabdajāḥ śabdā % dhvanayo 'nyair udāhṛtāḥ // 1.105 //

alpe mahati vā śabde $ sphoṭakālo na bhidyate &

paras tu śabdasaṃtānaḥ % pracayāpacayātmakaḥ // 1.106 //

dūrāt prabheva dīpasya $ dhvanimātraṃ tu lakṣyate &

ghaṇṭādīnāṃ ca śabdeṣu % vyakto bhedaḥ sa dṛśyate // 1.107 //

dravyābhighātāt pracitau $ bhinnau dīrghaplutāv api &

kampe tūparate jātā % nādā vṛtter viśeṣakāḥ // 1.108 //

anavasthitakampe 'pi $ karaṇe dhvanayo 'pare &

sphoṭād evopajāyante % jvālā jvālāntarād iva // 1.109 //

vāyor aṇūnāṃ jñānasya $ śabdatvāpattir iṣyate &

kaiś cid darśanabhedo hi % pravādeṣv anavasthitaḥ // 1.110 //

[labdhakriyaḥ prayatnena $ vaktur icchānuvartinā &

sthāneṣv abhihato vāyuḥ % śabdatvaṃ pratipadyate // 1.111 //

tasya kāraṇasāmarthyād $ vegapracayadharmaṇaḥ &

saṃnipātād vibhajyante % sāravatyo 'pi mūrtayaḥ // 1.112 //

aṇavaḥ sarvaśaktitvād $ bhedasaṃsargavṛttayaḥ &

chāyātapatamaḥśabda- % bhāvena pariṇāminaḥ // 1.113 //

svaśaktau vyajyamānāyāṃ $ prayatnena samīritāḥ &

abhrāṇīva pracīyante % śabdākhyāḥ paramāṇavaḥ // 1.114 //

athāyam āntaro jñātā $ sūkṣmavāgātmani sthitaḥ &

vyaktaye svasya rūpasya % śabdatvena vivartate // 1.115 //

sa manobhāvam āpadya $ tejasā pākam āgataḥ &

vāyum āviśati prāṇam % athāsau samudīryate // 1.116 //

antaḥkaraṇatattvasya $ vāyur āśrayatāṃ gataḥ &

taddharmeṇa samāviṣṭas % tejasaiva vivartate // 1.117 //

vibhajan svātmano granthīñ $ śrutirūpaiḥ pṛthagvidhaiḥ &

prāṇo varṇān abhivyajya % varṇeṣv evopalīyate // 1.118 //

ātmā buddhyā samarthyārthān $ mano yuṅkte vivakṣayā &

manaḥ kāyāgnim āhanti % sa prerayati mārutam] // 1.119 //

ajasravṛttir yaḥ śabdaḥ $ sūkṣmatvān nopalabhyate &

vyajanād vāyur iva sa % svanimittāt pratīyate // 1.120 //

tasya prāṇe ca yā śaktir $ yā ca buddhau vyavasthitā &

vivartamānā sthāneṣu % saiṣā bhedaṃ prapadyate // 1.121 //

śabdeṣv evāśritā śaktir $ viśvasyāsya nibandhanī &

yannetraḥ pratibhātmāyaṃ % bhedarūpaḥ pratāyate // 1.122 //

śabdādibhedaḥ śabdena $ vyākhyāto rūpyate yataḥ &

tasmād arthavidhāḥ sarvāḥ % śabdamātrāsu niśritāḥ // 1.123 //

śabdasya pariṇāmo 'yam $ ity āmnāyavido viduḥ &

chandobhya eva prathamam % etad viśvaṃ pravartate // 1.124 //

vibhajya bahudhātmānaṃ $ sa cchandasyaḥ prajāpatiḥ &

chandomayībhir mātrābhir % bahudhaiva viveśa tam // 1.125 //

sādhvī vāg bhūyasī yeṣu $ puruṣeṣu vyavasthitā &

adhikaṃ vartate teṣu % puṇyaṃ rūpaṃ prajāpateḥ // 1.126 //

prājāpatyaṃ mahat tejas $ tatpātrair iva saṃvṛtam &

śarīrabhede viduṣāṃ % svāṃ yonim upadhāvati // 1.127 //

yad etan maṇḍalaṃ bhāsvad $ dhāma citrasya rādhasaḥ &

tadbhāvam abhisaṃbhūya % vidyāyāṃ pravilīyate // 1.128 //

itikartavyatā loke $ sarvā śabdavyapāśrayā &

yāṃ pūrvāhitasaṃskāro % bālo 'pi pratipadyate // 1.129 //

yaḥ karaṇavinyāsaḥ $ prāṇasyordhvaṃ samīraṇam &

sthānānām abhighātaś ca % na vinā śabdabhāvanām // 1.130 //

na so 'sti pratyayo loke $ yaḥ śabdānugamād ṛte &

anuviddham iva jñānaṃ % sarvaṃ śabdena bhāsate // 1.131 //

vāgrūpatā ced utkrāmed $ avabodhasya śāśvatī &

na prakāśaḥ prakāśeta % sā hi pratyavamarśinī // 1.132 //

sā sarvavidyāśilpānāṃ $ kalānāṃ copabandhanī &

tadvaśād abhiniṣpannaṃ % sarvaṃ vastu vibhajyate // 1.133 //

saiṣā saṃsāriṇāṃ saṃjñā $ bahir antaś ca vartate &

tanmātrām avyatikrāntaṃ % caitanyaṃ sarvajātiṣu // 1.134 //

arthakriyāsu vāk sarvān $ samīhayati dehinaḥ &

tadutkrāntau visaṃjño 'yaṃ % dṛśyate kāṣṭhakuḍyavat // 1.135 //

bhedodgrāhavivartena $ labdhākāraparigrahā &

āmnātā sarvavidyāsu % vāg eva prakṛtiḥ parā // 1.136 //

ekatvam anatikrāntā $ vāṅnetrā vāṅnibandhanāḥ &

pṛthak pratyavabhāsante % vāgvibhāgā gavādayaḥ // 1.137 //

ṣaḍdvārāṃ ṣaḍadhiṣṭhānāṃ $ ṣaṭprabodhāṃ ṣaḍavyayām &

te mṛtyum ativartante % ye vai vācam upāsate // 1.138 //

pravibhāge yathā kartā $ tayā kārye pravartate &

avibhāge tathā saiva % kāryatvenāvatiṣṭhate // 1.139 //

pravibhajyātmanātmānaṃ $ sṛṣṭvā bhāvān pṛthagvidhān &

sarveśvaraḥ sarvamayaḥ % svapne bhoktā pravartate // 1.140 //

svamātrā paramātrā vā $ śrutyā prakramyate yathā &

tathaiva rūḍhatām eti % tayā hy artho vidhīyate // 1.141 //

atyantam atathābhūte $ nimitte śrutyapāśrayāt &

dṛśyate 'lātacakrādau % vastvākāranirūpaṇā // 1.142 //

api prayoktur ātmānaṃ $ śabdam antar avasthitam &

prāhur mahāntam ṛṣabhaṃ % yena sāyujyam iṣyate // 1.143 //

tasmād yaḥ śabdasaṃskāraḥ $ sā siddhiḥ paramātmanaḥ &

tasya pravṛttitattvajñas % tad brahmāmṛtam aśnute // 1.144 //

prāṇavṛttim atikrānte $ vācas tattve vyavasthitaḥ &

kramasaṃhārayogena % saṃhṛtyātmānam ātmani // 1.145 //

vācaḥ saṃskāram ādhāya $ vācaṃ jñāne niveśya ca &

vibhajya bandhanāny asyāḥ % kṛtvā tāṃ chinnabandhanām // 1.146 //

jyotir āntaram āsādya $ cchinnagranthiparigrahaḥ &

kāraṇajyotiṣaikatvaṃ % chittvā granthīn pravartate // 1.147 //

na jātv akartṛkaṃ kaś cid $ āgamaṃ pratipadyate &

bījaṃ sarvāgamāpāye % trayy evāto vyavasthitā // 1.148 //

astaṃ yāteṣu vādeṣu $ kartṛṣv anyeṣv asatsv api &

śrutismṛtyuditaṃ dharmaṃ % loko na vyativartate // 1.149 //

jñāne svābhāvike nārthaḥ $ śāstraiḥ kaś ca na vidyate &

dharmo jñānasya hetuś cet % tasyāmnāyo nibandhanam // 1.150 //

vedaśāstrāvirodhī ca $ tarkaś cakṣur apaśyatām &

rūpamātrād dhi vākyārthaḥ % kevalaṃ nātitiṣṭhati // 1.151 //

sato 'vivakṣā pārārthyaṃ $ vyaktir arthasya laiṅgikī &

iti nyāyo bahuvidhas % tarkeṇa pravibhajyate // 1.152 //

śabdānām eva sā śaktis $ tarko yaḥ puruṣāśrayaḥ &

sa śabdānugato nyāyo % 'nāgameṣv anibandhanaḥ // 1.153 //

yad udumbaravarṇānāṃ $ ghaṭīnāṃ maṇḍalaṃ mahat &

pītaṃ na gamayet svargaṃ % kiṃ tat kratugataṃ nayet // 1.154 //

rūpādayo yathā dṛṣṭāḥ $ pratyarthaṃ yataśaktayaḥ &

śabdās tathaiva dṛśyante % viṣāpaharaṇādiṣu // 1.155 //

yathaiṣāṃ tatra sāmarthyaṃ $ dharme 'py evaṃ pratīyatām &

sādhūnāṃ sādhubhis tasmād % vācyam abhyudayārthinām // 1.156 //

sarvo 'dṛṣṭaphalān arthān $ āgamāt pratipadyate &

viparītaṃ ca sarvatra % śakyate vaktum āgame // 1.157 //

sādhutvajñānaviṭayā $ seyaṃ vyākaraṇasmṛtiḥ &

avicchedena śiṣṭānām % idaṃ smṛtinibandhanam // 1.158 //

vaikharyā madhyamāyāś ca $ paśyantyāś caitad adbhutam &

anekatīrthabhedāyās % trayyā vācaḥ paraṃ padam // 1.159 //

gaur iva prakṣaraty ekā $ rasam uttamaśālinī &

divyādivyena rūpeṇa % bhāratī gauḥ śucismitā // 1.160 //

etayor antaraṃ paśya $ sūkṣmayoḥ spandamānayoḥ &

prāṇāpānāntare nityam % ekā sarvasya tiṣṭhati // 1.161 //

anyā tv apreryamāṇaiva $ vinā prāṇena vartate &

jāyate hi tataḥ prāṇo % vācam āpyāyayan punaḥ // 1.162 //

prāṇenāpyāyitā saivaṃ $ vyavahāranibandhanī &

sarvasyocchvāsam āsādya % na vāg vadati karhi cit // 1.163 //

ghoṣiṇī jātanirghoṣā $ aghoṣā ca pravartate &

tayor api ca ghoṣiṇyā % nirghoṣaiva garīyasī // 1.164 //

sthāneṣu vivṛte vāyau $ kṛtavarṇaparigrahā &

vaikharī vāk prayoktṝṇāṃ % prāṇavṛttinibandhanā // 1.165 //

kevalaṃ buddhyupādāna- $ kramarūpānupātinī &

prāṇavṛttim atikramya % madhyamā vāk pravartate // 1.166 //

avibhāgā tu paśyantī $ sarvataḥ saṃhṛtakramā &

svarūpajyotir evāntaḥ % sūkṣmā vāg anapāyinī // 1.167 //

pīyūṣāpūryamāṇāpi $ nityam āgantubhir malaiḥ &

antyā kaleva somasya % nātyantam abhibhūyate // 1.168 //

yasyāṃ dṛṣṭasvarūpāyām $ adhikāro nivartate &

puruṣe ṣoḍaśakale % tām āhur amṛtāṃ kalām // 1.169 //

prāptoparāgarūpā sā $ viplavair anuṣaṅgibhiḥ &

vaikharī sattvamātreva % guṇair na vyavakīryate // 1.170 //

tadvibhāgāvibhāgābhyāṃ $ kriyamāṇam avasthitam &

svabhāvajñais tu bhāvānāṃ % dṛśyante śabdaśaktayaḥ // 1.171 //

anādim avyavacchinnāṃ $ śrutim āhur akartṛkām &

śiṣṭair nibadhyamānā tu % na vyavacchidyate smṛtiḥ // 1.172 //

avibhāgād vivṛttānām $ abhikhyā svapnavac chrutau &

bhāvatattvaṃ tu vijñāya % liṅgebhyo vihitā smṛtiḥ // 1.173 //

kāyavāgbuddhiviṣayā $ ye malāḥ samavasthitāḥ &

cikitsālakṣaṇādhyātma- % śāstrais teṣāṃ viśuddhayaḥ // 1.174 //

śabdaḥ saṃskārahīno yo $ gaur iti prayuyukṣyate &

tam apabhraṃśam icchanti % viśiṣṭārthaniveśinam // 1.175 //

asvagoṇyādayaḥ śabdāḥ $ sādhavo viṣayāntare &

nimittabhedāt sarvatra % sādhutvaṃ ca vyavasthitam // 1.176 //

te sādhuṣv anumānena $ pratyayotpattihetavaḥ &

tādātmyam upagamyeva % śabdārthasya prakāśakāḥ // 1.177 //

na śiṣṭair anugamyante $ paryāyā iva sādhavaḥ &

te yataḥ smṛtiśāstreṇa % tasmāt sākṣād avācakāḥ // 1.178 //

aṃbvaṃbv iti yathā bālaḥ $ śikṣamāṇo 'pabhāṣate &

avyaktaṃ tadvidāṃ tena % vyaktau bhavati niścayaḥ // 1.179 //

evaṃ sādhau prayoktavye $ yo 'pabhraṃśaḥ prayujyate &

tena sādhuvyavahitaḥ % kaś cid artho 'bhidhīyate // 1.180 //

pāraṃparyād apabhraṃśā $ viguṇeṣv abhidhātṛṣu &

prasiddhim āgatā yena % teṣāṃ sādhur avācakaḥ // 1.181 //

daivī vāg vyatikīrṇeyam $ aśaktair abhidhātṛbhiḥ &

anityadarśināṃ tv asmin % vāde buddhiviparyayaḥ // 1.182 //

ubhayeṣām avicchedād $ anyaśabdavivakṣayā &

yo 'nyaḥ prayujyate śabdo % na so 'rthasyābhidhāyakaḥ // 1.183 //

// iti bhartṛharikṛte vākyapadīye brahmakāṇḍaṃ samāptam //

2. Vākyakāṇḍam

ākhyātaṃ śabdasaṃghāto $ jātiḥ saṃghātavartinī &

eko 'navayavaḥ śabdaḥ % kramo buddhyanusaṃhṛtiḥ // 2.1 //

padam ādyaṃ pṛthak sarvaṃ $ padaṃ sāpekṣam ity api &

vākyaṃ prati matir bhinnā % bahudhā nyāyadarśinām // 2.2 //

nighātādivyavasthārthaṃ $ śāstre yat paribhāṣitam &

sākāṅkṣāvayavaṃ tena % na sarvaṃ tulyalakṣaṇam // 2.3 //

sākāṅkṣāvayavaṃ bhede $ parānākāṅkṣaśabdakam &

karmapradhānaṃ guṇavad % ekārthaṃ vākyam ucyate // 2.4 //

saṃbodhanapadaṃ yac ca $ tat kriyāyā viśeṣakam &

vrajāni devadatteti % nighāto 'tra tathā sati // 2.5 //

yathānekam api ktvāntaṃ $ tiṅantasya viśeṣakam &

tathā tiṅantaṃ tatrāhus % tiṅantasya viśeṣakam // 2.6 //

yathaika eva sarvārtha- $ prakāśaḥ pravibhajyate &

dṛśyabhedānukāreṇa % vākyārthāvagamas tathā // 2.7 //

citrasyaikasya rūpasya $ yathā bhedanidarśanaiḥ &

nīlādibhiḥ samākhyānaṃ % kriyate bhinnalakṣaṇaiḥ // 2.8 //

tathaivaikasya vākyasya $ nirākāṅkṣasya sarvataḥ &

śabdāntaraiḥ samākhyānaṃ % sākāṅkṣair anugamyate // 2.9 //

yathā pade vibhajyante $ prakṛtipratyayādayaḥ &

apoddhāras tathā vākye % padānām upapadyate // 2.10 //

varṇāntarasarūpatvaṃ $ varṇabhāgeṣu dṛśyate &

padāntarasarūpāś ca % padabhāgā iva sthitāḥ // 2.11 //

bhāgair anarthakair yuktā $ vṛṣabhodakayāvakāḥ &

anvayavyatirekau tu % vyavahāranibandhanam // 2.12 //

śabdasya na vibhāgo 'sti $ kuto 'rthasya bhaviṣyati &

vibhāgaiḥ prakriyābhedam % avidvān pratipadyate // 2.13 //

brāhmaṇārtho yathā nāsti $ kaś cid brāhmaṇakambale &

devadattādayo vākye % tathaiva syur anarthakāḥ // 2.14 //

sāmānyārthas tirobhūto $ na viśeṣe 'vatiṣṭhate &

upāttasya kutas tyāgo % nivṛttaḥ kvāvatiṣṭhatām // 2.15 //

aśābdo yadi vākyārthaḥ $ padārtho 'pi tathā bhavet &

evaṃ sati ca saṃbandhaḥ % śabdasyārthena hīyate // 2.16 //

viśeṣaśabdāḥ keṣāṃ cit $ sāmānyapratirūpakāḥ &

śabdāntarābhisaṃbandhād % vyajyante pratipattṛṣu // 2.17 //

teṣāṃ tu kṛtsno vākyārthaḥ $ pratibhedaṃ samāpyate &

vyaktopavyañjanā siddhir % arthasya pratipattṛṣu // 2.18 //

sa vyaktaḥ kramavāñ śabda $ upāṃśu yam adhīyate &

akramas tu vitatyeva % buddhir yatrāvatiṣṭhate // 2.19 //

yathotkṣepaviśeṣe 'pi $ karmabhedo na gṛhyate &

āvṛttau vyajyate jātiḥ % karmabhir bhramaṇādibhiḥ // 2.20 //

varṇavākyapadeṣv evaṃ $ tulyopavyañjanā śrutiḥ &

atyantabhede tattvasya % sarūpeva pratīyate // 2.21 //

nityeṣu ca kutaḥ pūrvaṃ $ paraṃ vā paramārthataḥ &

ekasyaiva tu sā śaktir % yad evam avabhāsate // 2.22 //

ciraṃ kṣipram iti jñāne $ kālabhedād ṛte yathā &

bhinnakāle prakāśete sa % dharmo hrasvadīrghayoḥ // 2.23 //

na nityaḥ kramamātrābhiḥ $ kālo bhedam ihārhati &

vyāvartinīnāṃ mātrāṇām % abhāve kīdṛśaḥ kramaḥ // 2.24 //

tābhyo yā jāyate buddhir $ ekā sā bhāgavarjitā &

sā hi svaśaktyā bhinneva % kramapratyavamarśinī // 2.25 //

kramollekhānuṣaṅgeṇa $ tasyāṃ yad bījam āhitam &

tattvanānātvayos tasya % niruktir nāvatiṣṭhate // 2.26 //

bhāvanāsamaye tv etat $ kramasāmarthyam akramam &

vyāvṛttabhedo yenārtho % bhedavān upalabhyate // 2.27 //

adāni vākye tāny eva $ varṇās te ca pade yadi &

varṇeṣu varṇabhāgānāṃ % bhedaḥ syāt paramāṇuvat // 2.28 //

bhāgānām anupaśleṣān $ na varṇo na padaṃ bhavet &

teṣām avyapadeśyatvāt % kim anyad vyapadiśyatām // 2.29 //

d antaḥśabdatattvaṃ tu $ bhāgair ekaṃ prakāśitam &

m āhur apare śabdaṃ % tasya vākye tathaikatām // 2.30 //

thabhāgais tathā teṣām $ āntaro 'rthaḥ prakāśyate &

asyaivātmano bhedau % śabdārthāv apṛthaksthitau // 2.31 //

prakāśakaprakāśyatvaṃ $ kāryakāraṇarūpatā &

antarmātrātmanas tasya % śabdatattvasya sarvadā // 2.32 //

tasyaivāstitvanāstitve $ sāmarthye samavasthite &

akrame kramanirbhāse % vyavahāranibandhane // 2.33 //

saṃpratyayapramāṇatvāt $ padārthāstitvakalpane &

padārthābhyuccaye tyāgād % ānarthakyaṃ prasajyate // 2.34 //

rājaśabdena rājārtho $ bhinnarūpeṇa gamyate &

vṛttāv ākhyātasadṛśaṃ % padam anyat prayujyate // 2.35 //

yathāśvakarṇa ity ukte $ vinaivāśvena gamyate &

kaś cid eva viśiṣṭo 'rthaḥ % sarveṣu pratyayas tathā // 2.36 //

vākyeṣv arthāntaragateḥ $ sādṛśyaparikalpane &

keṣāṃ cid rūḍhiśabdatvaṃ % śāstra evānugamyate // 2.37 //

upādāyāpi ye heyās $ tān upāyān pracakṣate &

upāyānāṃ ca niyamo % nāvaśyam avatiṣṭhate // 2.38 //

arthaṃ kathaṃ cit puruṣaḥ $ kaś cit saṃpratipadyate &

saṃsṛṣṭā vā vibhaktā vā % bhedā vākyanibandhanāḥ // 2.39 //

so 'yam ity abhisaṃbandho $ buddhyā prakramyate yadā &

vākyārthasya tadaiko 'pi % varṇaḥ pratyāyakaḥ kva cit // 2.40 //

kevalena padenārtho $ yāvān evābhidhīyate &

vākyasthaṃ tāvato 'rthasya % tad āhur abhidhāyakam // 2.41 //

saṃbandhe sati yat tv anyad $ ādhikyam upajāyate &

vākyārtham eva taṃ prāhur % anekapadasaṃśrayam // 2.42 //

sa tv anekapadastho 'pi $ pratibhedaṃ samāpyate &

jātivat samudāye 'pi % saṃkhyāvat kalpyate 'paraiḥ // 2.43 //

sarvabhedānuguṇyaṃ tu $ sāmānyam apare viduḥ &

tad arthāntarasaṃsargād % bhajate bhedarūpatām // 2.44 //

bhedān ākāṅkṣatas tasya $ yā pariplavamānatā &

avacchinatti saṃbandhas % tāṃ viśeṣe niveśayan // 2.45 //

kāryānumeyaḥ saṃbandho $ rūpaṃ tasya na vidyate &

asattvabhūtam atyantam % atas taṃ pratijānate // 2.46 //

niyataṃ sādhane sādhyaṃ $ kriyā niyatasādhanā &

sa saṃnidhānamātreṇa % niyamaḥ saṃprakāśate // 2.47 //

guṇabhāvena sākāṅkṣaṃ $ tatra nāma pravartate &

sādhyatvena nimittāni % kriyāpadam apekṣate // 2.48 //

santa eva viśeṣā ye $ padārtheṣu vyavasthitāḥ &

te kramād anugamyante % na vākyam abhidhāyakam // 2.49 //

śabdānāṃ kramamātre ca $ nānyaḥ śabdo 'sti vācakaḥ &

kramo hi dharmaḥ kālasya % tena vākyaṃ na vidyate // 2.50 //

ye ca saṃbhavino bhedāḥ $ padārtheṣv avibhāvitāḥ &

saṃnidhāne vyajyante % na tu varṇeṣv ayaṃ kramaḥ // 2.51 //

varṇānāṃ ca padānāṃ ca $ kramamātraniveśinī &

padākhyā vākyasaṃjñā ca % śabdatvaṃ neṣyate tayoḥ // 2.52 //

samāne 'pi tu śabdatve $ dṛṣṭaḥ saṃpratyayaḥ padāt &

prativarṇaṃ tv asau nāsti % padasyārtham ato viduḥ // 2.53 //

yathā sāvayavā varṇā $ vinā vācyena kena cit &

arthavantaḥ samuditā % vākyam apy evam iṣyate // 2.54 //

anarthakāny apāyatvāt $ padārthenārthavanti vā &

krameṇoccaritāny āhur % vākyārthaṃ bhinnalakṣaṇam // 2.55 //

nityatve samudāyānāṃ $ jāter vā parikalpane &

ekasyaikārthatām āhur % vākyasyāvyabhicāriṇīm // 2.56 //

abhedapūrvakā bhedāḥ $ kalpitā vākyavādibhiḥ &

bhedapūrvān abhedāṃs tu % manyante padadarśinaḥ // 2.57 //

padaprakṛtibhāvaś ca $ vṛttibhedena varṇyate &

padānāṃ saṃhitā yoniḥ % saṃhitā vā padāśrayā // 2.58 //

padāmnāyaś ca yady anyaḥ $ saṃhitāyā nidarśakaḥ &

nityas tatra kathaṃ kāryaṃ % padaṃ lakṣaṇadarśanāt // 2.59 //

prativarṇam asaṃvedyaḥ $ padārthapratyayo yathā &

padeṣv evam asaṃvedyaṃ % vākyārthasya nirūpaṇam // 2.60 //

vākyārthaḥ saṃniviśate $ padeṣu sahavṛttiṣu &

yathā tathaiva varṇeṣu % padārthaḥ sahavṛttiṣu // 2.61 //

sūkṣmaṃ grāhyaṃ yathānyena $ saṃsṛṣṭaṃ saha gṛhyate &

varṇo 'py anyena varṇena % saṃbaddho vācakas tathā // 2.62 //

padasyoccāraṇād artho yathā $ kaś cin nirūpyate &

varṇānām api sāṃnidhyāt % tathā so 'rthaḥ pratīyate // 2.63 //

prāptasya yasya sāmarthyān $ niyamārthā punaḥ śrutiḥ &

tenātyantaṃ viśeṣeṇa % sāmānyaṃ yadi bādhyate // 2.64 //

yajeteti tato dravyaṃ $ prāptaṃ sāmarthyalakṣaṇam &

vrīhiśrutyā nivarteta % na syāt pratinidhis tathā // 2.65 //

tasmād vrīhitvam adhikaṃ $ vrīhiśabdaḥ prakalpayet &

dravyatvam aviruddhatvāt % prāptyarthaḥ san na bādhate // 2.66 //

tena cāpi vyavacchinne $ dravyatve sahacāriṇi &

asaṃbhavād viseṣāṇaṃ % tatrānyeṣam adarsanam // 2.67 //

na ca sāmānyavat sarve $ kriyāśabdena lakṣitāḥ &

viśeṣā na hi sarveṣāṃ % satāṃ śabdo 'bhidhāyakaḥ // 2.68 //

śuklādayo guṇāḥ santo $ yathā tatrāvivakṣitāḥ &

tathāvivakṣā bhedānaṃ % dravyatvasahacāriṇām // 2.69 //

asaṃnidhau pratinidhir $ mā bhūn nityasya karmaṇaḥ &

kāmyasya vā pravṛttasya % lopa ity upapadyate // 2.70 //

viśiṣṭaiva kriyā yena $ vākyārthaḥ parikalpyate &

dravyābhāve pratinidhau % tasya tat syāt kriyāntaram // 2.71 //

nirjñātārthaṃ padaṃ yac ca $ tadarthe pratipādite &

pikādi yad avijñātaṃ tat % kim ity anuyujyate // 2.72 //

sāmarthyaprāpitaṃ yac ca $ vyaktyartham anuṣajyate &

śrutir evānuṣaṅgeṇa % bādhikā liṅgavākyayoḥ // 2.73 //

aprāpto yas tu śuklādiḥ $ saṃnidhānena gamyate &

sa yatnaprāpito vākye % śrutidharmavilakṣaṇaḥ // 2.74 //

abhinnam eva vākyaṃ tu $ yady abhinnārtham iṣyate &

tat sarvaṃ śrutibhūtatvān % na śrutyaiva virotsyate // 2.75 //

vākyānāṃ samudāyaś ca $ ya ekārthaprasiddhaye &

sākāṅkṣāvayavas tatra % vākyārtho 'pi na vidyate // 2.76 //

prāsaṅgikam idaṃ kāryam $ idaṃ tantreṇa labhyate &

idam āvṛttibhedābhyām % atra bādhasamuccayau // 2.77 //

ūho 'smin viṣaye nyāyyaḥ $ saṃbandho 'sya na bādhyat &

sāmānyasyātideśo 'yaṃ % viśeṣo 'trātidiśyate // 2.78 //

arthitvam atra sāmarthyam $ asminn artho na bhidyate &

śāstrāt prāptādhikāro 'yaṃ % vyudāso 'sya kriyāntare // 2.79 //

iyaṃ śrutyā kramaprāptir $ iyam uccāraṇād iti &

kramo 'yam atra balavān % asmiṃs tu na vivakṣitaḥ // 2.80 //

idaṃ parāṅgaiḥ saṃbaddham $ aṅgānām aprayojakam &

prayojakam idaṃ teṣām % atredaṃ nāntarīyakam // 2.81 //

idaṃ pradhānaṃ śeṣo 'yaṃ $ viniyogakramas tv ayam &

sākṣād asyopakārīdam % idam ārād viśeṣakam // 2.82 //

śaktivyāpārabhedo 'smin $ phalam atra tu bhidyate &

saṃbandhāj jñānabhedo 'yaṃ % bhedas tatrāvivakṣitaḥ // 2.83 //

prasajyapratiṣedho 'yaṃ $ paryudāso 'yam atra tu &

idaṃ gauṇam idaṃ mukhyaṃ % vyāpīdaṃ guru laghv idam // 2.84 //

bhedenāṅgāṅgibhāvo 'sya $ bahudhedaṃ vikalpyate &

idaṃ niyamyate 'syātra % yogyatvam upajāyate // 2.85 //

asya vākyāntare dṛṣṭāl $ liṅgād bhedo 'numīyate &

ayaṃ śabdair apoddhṛtya % padārthaḥ pravibhajyate // 2.86 //

iti vākyeṣu ye dharmāḥ $ padārthopanibandhanāḥ &

te sarve na prakalperan % padaṃ cet syād avācakam // 2.87 //

avibhakte 'pi vākyārthe $ śaktibhedād apoddhṛte &

vākyāntaravibhāgena % yathoktaṃ na virudhyate // 2.88 //

yathaivaikasya gandhasya $ bhedena parikalpanā &

puṣpādiṣu tathā vākye 'py % arthabhedo 'bhidhīyate // 2.89 //

gavaye narasiṃhe cāpy $ ekajñānādṛte yathā &

bhāgaṃ jātyantarasyaiva % sadṛśaṃ pratipadyate // 2.90 //

aprasiddhaṃ tu yaṃ bhāgam $ adṛṣṭam anupaśyati &

tāvaty asaṃvidaṃ mūḍhaḥ % sarvatra pratipadyate // 2.91 //

tathā pikādiyogena vākye $ 'tyantavilakṣaṇe &

sadṛśasyaiva saṃjñānam % asato 'rthasya manyate // 2.92 //

ekasya bhāge sādṛśyaṃ $ bhāge bhedaś ca lakṣyate &

nirbhāgasya prakāśasya % nirbhāgeṇaiva cetasā // 2.93 //

tathaiva bhāge sādṛśyaṃ $ bhāge bhedo 'vasīyate &

bhāgābhāve 'pi vākyānām % atyantaṃ bhinnadharmaṇām // 2.94 //

rūpanāśe padānāṃ syāt $ kathaṃ cāvadhikalpanā &

agṛhītāvadhau śabde % kathaṃ cārtho vivicyate // 2.95 //

saṃsarga iva rūpāṇāṃ $ śabde 'nyatra vyavasthitaḥ &

nānārūpeṣu tad rūpaṃ % tantreṇāparam iṣyate // 2.96 //

tasminn abhede bhedānāṃ $ saṃsarga upavartate &

rūpaṃ rūpāntarāt tasmād % ananyat pravibhajyate // 2.97 //

śāstre pratyāyakasyāpi $ kva cid ekatvam āśritam &

pratyāyyena kva cid bhedo % grahaṇagrāhyayoḥ sthitaḥ // 2.98 //

ū ity abhedam āśritya $ yathāsaṃkhyaṃ prakalpitam &

lṛluṭor grahaṇe bhedo % grāhyābhyāṃ saha kalpitaḥ // 2.99 //

yasyety etad aṇo rūpaṃ $ saṃjñinām abhidhāyakam &

na hi pratīyamānena % grahaṇasyāsti saṃbhavaḥ // 2.100 //

ū ity etad abhinnaṃ ca $ bhinnavākyanibandhanam &

bhedena grahaṇaṃ yasya % pararūpam iva dvayoḥ // 2.101 //

plutasyāṅgavivṛddhiṃ ca $ samāhāram acos tathā &

vyudasyatā punar bhedaḥ % śabdeṣv atyantam āśritaḥ // 2.102 //

ardharcādiṣu śabdeṣu $ rūpabhedaḥ kramād yathā &

tantrāt tathaikaśabdatve % bhinnānāṃ śrutir anyathā // 2.103 //

saṃhitāviṣaye varṇāḥ $ svarūpeṇāvikāriṇaḥ &

śabdāntaratvaṃ yāntīva % śaktyantaraparigrahāt // 2.104 //

indriyādivikāreṇa $ dṛṣṭaṃ grāhyeṣu vastuṣu &

ātmatyāgād ṛte bhinnaṃ % grahaṇaṃ sa kramaḥ śrutau // 2.105 //

abhidhānakriyābhedāc $ chabdeṣv avikṛteṣv api &

rūpam atyantabhedena % tad evaikaṃ prakāśate // 2.106 //

ṛco vā gītimātraṃ vā $ sāma dravyāntaraṃ na tu &

gītibhedāt tu gṛhyante % tā eva vikṛtā ṛcaḥ // 2.107 //

upāyāc chrutisaṃhāre $ bhinnānām ekaśeṣiṇām &

antreṇoccāraṇe teṣāṃ % śāstre sādhutvam ucyate // 2.108 //

parigṛhya śrutiṃ caikāṃ $ rūpabhedavatām api &

tantreṇoccāraṇaṃ kāryam % anyathā te na sādhavaḥ // 2.109 //

sarūpāṇāṃ ca vākyānāṃ $ śāstreṇāpratipāditam &

tantreṇoccāraṇād ekaṃ % rūpaṃ sādhūpalabhyate // 2.110 //

ekasyānekarūpatvaṃ $ nālikādiparigrahāt &

yathā tathaiva tantrāt syād % bahūnām ekarūpatā // 2.111 //

yathā padasarūpāṇāṃ $ vākyānāṃ saṃbhavaḥ pṛthak &

tathā vākyāntarābhāve % syād eṣāṃ pṛthagarthatā // 2.112 //

abhidheyaḥ padasyārtho $ vākyasyārthaḥ prayojanam &

yasya tasya na saṃbandho % vākyānām upapadyate // 2.113 //

tatra kriyāpadāny eva $ vyapekṣante parasparam &

kriyāpadānuṣaktas tu % saṃbandho 'tha pratīyate // 2.114 //

āvṛttir anuvādo vā $ padārthavyaktikalpane &

pratyekaṃ tu samāpto 'rthaḥ % sahabhūteṣu vartate // 2.115 //

avikalpitavākyārthe $ vikalpā bhāvanāśrayāḥ &

atrādhikaraṇe vādāḥ % pūrveṣāṃ bahudhā matāḥ // 2.116 //

abhyāsāt pratibhāhetuḥ $ sarvaḥ śabdo 'paraiḥ smṛtaḥ &

bālānāṃ ca tiraścāṃ ca % yathārthapratipādane // 2.117 //

anāgamaś ca so 'bhyāsaḥ $ samayaḥ kaiś cid iṣyate &

anantaram idaṃ kāryam % asmād ity upadarśakaḥ // 2.118 //

asty arthaḥ sarvaśabdānāṃ $ iti pratyāyyalakṣaṇam &

apūrvadevatāsvargaiḥ % samam āhur gavādiṣu // 2.119 //

prayogadarśanābhyāsād $ ākārāvagrahas tu yaḥ &

na sa śabdasya viṣayaḥ % sa hi yatnāntarāśrayaḥ // 2.120 //

ke cid bhedāḥ prakāśyante $ śabdais tadabhidhāyibhiḥ &

anuniṣpādinaḥ kāṃś cic % chabdārthān iti manyate // 2.121 //

jāteḥ pratyāyake śabde $ yā vyaktir anuṣaṅgiṇī &

na tadvyaktigatān bhedāñ % jātiśabdo 'valambate // 2.122 //

ghaṭādīnāṃ na cākārān $ pratyāyayati vācakaḥ &

vastumātraniveśitvāt % tadgatir nāntarīyakā // 2.123 //

kriyā vinā prayogeṇa $ na dṛṣṭā śabdacoditā &

prayogas tv anuniṣpādī % śabdārtha iti gamyate // 2.124 //

niyatās tu prayogā ye $ niyataṃ yac ca sādhanam &

teṣāṃ śabdābhidheyatvam % aparair anugamyate // 2.125 //

samudāyo 'bhidheyo vāpy $ avikalpasamuccayaḥ &

asatyo vāpi saṃsargaḥ % śabdārthaḥ kaiś cid iṣyate // 2.126 //

asatyopādhi yat satyaṃ $ tad vā śabdanibandhanām &

śabdo vāpy abhijalpatvam % āgato yāti vācyataṃ // 2.127 //

so 'yam ity abhisaṃbandhād $ rūpam ekīkṛtaṃ yadā &

śabdasyārthena taṃ śabdam % abhijalpaṃ pracakṣate // 2.128 //

tayor apṛthagātmatve $ rūḍhir avyabhicāriṇī &

kiṃ cid eva kva cid rūpaṃ % prādhānyenāvatiṣṭhate // 2.129 //

loke 'rtharūpatāṃ śabdaḥ $ pratipannaḥ pravartate &

śāstre tūbhayarūpatvaṃ % pravibhaktaṃ vivakṣayā // 2.130 //

aśakteḥ sarvaśakter vā $ śabdair eva prakalpitā &

ekasyārthasya niyatā % kriyādiparikalpanā // 2.131 //

yo vārtho buddhiviṣayo $ bāhyavastunibandhanaḥ &

sa bāhyaṃ vastv iti jñātaḥ % śabdārtha iti gamyate // 2.132 //

ākāravantaḥ saṃvedyā $ vyaktismṛtinibandhanāḥ &

ete pratyavabhāsante % saṃvinmātraṃ tv ato 'nyathā // 2.133 //

yathendriyaṃ saṃnipatad $ vaicitryeṇopadarśakam &

tathaiva śabdād arthasya % pratipattir anekadhā // 2.134 //

vaktrānyathaiva prakrānto $ bhinneṣu pratipattṛṣu &

svapratyayānukāreṇa % śabdārthaḥ pravibhajyate // 2.135 //

asminn api dṛśye 'rthe $ darśanaṃ bhidyate pṛthak &

kālāntareṇa caiko 'pi % taṃ paśyaty anyathā punaḥ // 2.136 //

ekasyāpi ca śabdasya $ nimittair avyavasthitaiḥ &

ekena bahubhiś cārtho % bahudhā parikalpyate // 2.137 //

tasmād adṛṣṭatattvānāṃ $ sāparādhaṃ bahucchalam &

darśanaṃ vacanaṃ vāpi % nityam evānavasthitam // 2.138 //

ṛṣīṇāṃ darśanaṃ yac ca $ tattve kiṃ cid avasthitam &

na tena vyavahāro 'sti % na tac chabdanibandhanam // 2.139 //

talavad dṛśyate vyoma $ khadyoto havyavāḍ iva &

naiva cāsti talaṃ vyomni % na khadyote hutāśanaḥ // 2.140 //

tasmāt pratyakṣam apy arthaṃ $ vidvān īkṣeta yuktitaḥ &

na darśanasya prāmāṇyād % dṛśyam arthaṃ prakalpayet // 2.141 //

asamākhyeyatattvānām $ arthānāṃ laukikair yathā &

vyavahāre samākhyānaṃ % tat prajño na vikalpayet // 2.142 //

vicchedagrahaṇe 'rthānāṃ $ pratibhānyaiva jāyate &

vākyārtha iti tām āhuḥ ē̃ % padārthair upapāditām // 2.143 //

idaṃ tad iti sānyeṣām $ anākhyeyā kathaṃ ca na &

pratyātmavṛtti siddhā sā % kartrāpi na nirūpyate // 2.144 //

upaśleṣam ivārthānāṃ $ sā karoty avicāritā &

sārvarūpyam ivāpannā % viṣayatvena vartate // 2.145 //

sākṣāc chabdena janitāṃ $ bhāvanānugamena vā &

itikartavyatāyāṃ tāṃ % na kaś cid ativartate // 2.146 //

pramāṇatvena tāṃ lokaḥ $ sarvaḥ samanugacchati &

samārambhāḥ pratāyante % tiraścām api tadvaśāt // 2.147 //

yathā dravyaviśeṣāṇāṃ $ paripākair ayatnajāḥ &

madādiśaktayo dṛṣṭāḥ % pratibhās tadvatāṃ tathā // 2.148 //

svaravṛttiṃ vikurute $ madhau puṃskokilasya kaḥ &

jantvādayaḥ kulāyādi- % karaṇe śikṣitāḥ katham // 2.149 //

āhāraprītyapadveṣa- $ plavanādikriyāsu kaḥ &

jātyanvayaprasiddhāsu % prayoktā mṛgapakṣiṇām // 2.150 //

bhāvanānugatād etad $ āgamād eva jāyate &

āsattiviprakarṣābhyām % āgamas tu viśiṣyate // 2.151 //

svabhāvavaraṇābhyāsa- $ yogādṛṣṭopapāditām &

viśiṣṭopahitāṃ ceti % pratibhāṃ ṣaḍvidhāṃ viduḥ // 2.152 //

yathā saṃyogibhir dravyair $ lakṣite 'rthe prayujyate &

gośabdo na tv asau teṣāṃ % viśeṣāṇāṃ prakāśakaḥ // 2.153 //

ākāravarṇāvayavaiḥ $ saṃsṛṣṭeṣu gavādiṣu &

śabdaḥ pravartamāno 'pi % na tān aṅgīkaroty asau // 2.154 //

saṃsthānavarṇāvayavair $ viśiṣṭe 'rthe prayujyate &

śabdo na tasyāvayave % pravṛttir upalabhyate // 2.155 //

durlabhaṃ kasya cil loke $ sarvāvayavadarśanam &

kaiś cit tv avayavair dṛṣṭair % arthaḥ kṛtsno 'numīyate // 2.156 //

tathā jātyutpalādīnāṃ $ gandhena sahacāriṇām &

nityasaṃbandhināṃ dṛṣṭaṃ % guṇānām avadhāraṇam // 2.157 //

saṃkhyāpramāṇasaṃsthāna- $ nirapekṣaḥ pravartate &

bindau ca samudāye ca % vācakaḥ salilādiṣu // 2.158 //

saṃskārādiparicchinne $ tailādau yo vyavasthitaḥ &

āhaikadeśaṃ tattvena % tasyāvayavavartinā // 2.159 //

yenārthenābhisaṃbaddham $ abhidhānaṃ prayujyate &

tadarthāpagame tasya % prayogo vinivartate // 2.160 //

yāṃs tu saṃbhavino dharmān $ antarṇīya prayujyate &

śabdas teṣāṃ na sāṃnidhyaṃ % niyamena vyapekṣate // 2.161 //

yathā romaśaphādīnāṃ $ vyabhicāre 'pi dṛśyate &

gośabdo na tathā jāter % viprayoge pravartate // 2.162 //

tasmāt saṃbhavino 'rthasya $ śabdāt saṃpratyaye sati &

adṛṣṭaviprayogārthaḥ % saṃbandhitvena gamyate // 2.163 //

vācikā dyotikā vā syur $ dvitvādīnāṃ vibhaktayaḥ &

syād vā saṃkhyāvato 'rthasya % samudāyo 'bhidhāyakaḥ // 2.164 //

vinā saṃkhyābhidhānād vā $ saṃkhyābhedasamanvitān &

arthān svarūpabhedena % kāṃś cid āhur gavādayaḥ // 2.165 //

ye śabdā nityasaṃbandhā $ viveke jñātaśaktayaḥ &

anvayavyatirekābhyāṃ % teṣām artho vibhajyate // 2.166 //

yāvac cāvyabhicāreṇa $ tayoḥ śakyaṃ prakalpanam &

niyamas tatra na tv evaṃ % niyamo nuṭśabādiṣu // 2.167 //

saṃbhave nābhidhānasya $ lakyaṇatvaṃ prakalpate &

āpekṣikyo hi saṃsarge % niyatāḥ śabdaśaktayaḥ // 2.168 //

kūpasūpayūpānām $ anvayo 'rthasya dṛśyate &

ato 'rthāntaravācitvaṃ % saṃghātasyaiva gamyate // 2.169 //

anvākhyānāni bhidyante $ śabdavyutpattikarmasu &

bahūnāṃ saṃbhave 'rthānāṃ % nimittaṃ kiṃ cid iṣyate // 2.170 //

vairavāsiṣṭhagiriśās $ tathaikāgārikāda yaḥ &

kaiś cit kathaṃ cid ākhyātā % nimittāvadhisaṃkaraiḥ // 2.171 //

yathā pathaḥ samākhyānaṃ $ vṛkṣavalmīkaparvataiḥ &

aviruddhaṃ gavādīnāṃ % bhinnaiś ca sahacāribhiḥ // 2.172 //

anyathā ca samākhyānam $ avasthābhedadarśibhiḥ &

kriyate kiṃśukādīnām % ekadeśāvadhāraṇam // 2.173 //

kaiś cin nirvacanaṃ bhinnaṃ $ girater garjater gameḥ &

gavater gadater vāpi % gaur ity atrānudarśitam // 2.174 //

gaur ity eva svarūpād vā $ gośabdo goṣu vartate &

vyutpādyate na vā sarvaṃ % kaiś cic cobhayatheṣyate // 2.175 //

sāmānyenopadeśaś ca $ śāstre laghvartham āśritaḥ &

jātyantaravad anyasya % viśeṣāḥ pratipādakāḥ // 2.176 //

arthāntare ca yad vṛttaṃ $ tat prakṛtyantaraṃ viduḥ &

tulyarūpaṃ na tad rūḍhāv % anyasminn anuṣajyate // 2.177 //

bhinnāv ijiyajī dhātū $ niyatau viṣayāntare &

kaiś cit kathaṃ cid uddiṣṭau % citraṃ hi pratipādanam // 2.178 //

evaṃ ca vālavāyādi $ jitvarīvad upācaret &

bhedābhedābhyupagame % na virodho 'sti kaś ca na // 2.179 //

aḍādīnāṃ vyavasthārthaṃ $ pṛthaktvena prakalpanam &

dhātūpasargayoḥ śāstre % dhātur eva tu tādṛśaḥ // 2.180 //

tathā hi saṃgrāmayateḥ $ sopasargād vidhiḥ smṛtaḥ &

kriyāviśeṣāḥ saṃghāte % prakramyante tathāvidhāḥ // 2.181 //

kāryāṇām antaraṅgatvam $ evaṃ dhātūpasargayoḥ &

sādhanair yāti saṃbandhaṃ % tathābhūtaiva sā kriyā // 2.182 //

prayogārheṣu siddhaḥ san $ bhettavyo 'rtho viśiṣyate &

prāk ca sādhanasaṃbandhāt % kriyā naivopajāyate // 2.183 //

dhātoḥ sādhanayogasya $ bhāvinaḥ prakramād yathā &

dhātutvaṃ karmabhāvaś ca % tathānyad api dṛśyatām // 2.184 //

bījakāleṣu saṃbandhād $ yathā lākṣārasādayaḥ &

varṇādipariṇāmena % phalānām upakurvate // 2.185 //

buddhisthād abhisaṃbandhāt $ tathā dhātūpasargayoḥ &

abhyantarīkṛtād bhedaḥ % padakāle prakāśate // 2.186 //

kva cit saṃbhavino bhedāḥ $ kevalair anidarśitāḥ &

upasargeṇa saṃbandhe % vyajyante pranirādinā // 2.187 //

sa vācako viśeṣāṇāṃ $ saṃbhavād dyotako 'pi vā &

śaktyādhānāya vā dhātoḥ % sahakārī prayujyate // 2.188 //

sthādibhiḥ kevalair yac ca $ gamanādi na gamyate &

tatrānumānād dvividhāt % taddharmā prādir ucyate // 2.189 //

aprayoge 'dhiparyoś ca $ yāvad dṛṣṭaṃ kriyāntaram &

tasyābhidhāyako dhātuḥ % saha tābhyām anarthakaḥ // 2.190 //

tathaiva svārthikāḥ ke cit $ saṃghātāntaravṛttayaḥ &

anarthakena saṃsṛṣṭāḥ % prakṛtyarthānuvādinaḥ // 2.191 //

nipātā dyotakāḥ ke cit $ pṛthagarthaprakalpane &

āgamā iva ke cit tu % saṃbhūyārthasya sādhakāḥ // 2.192 //

upariṣṭāt purastād vā $ dyotakatvaṃ na bhidyate &

teṣu prayujyamāneyu % bhinnārtheṣv api sarvathā // 2.193 //

cādayo na prayujyante $ padatve sati kevalāḥ &

pratyayo vācakatve 'pi % kevalo na prayujyate // 2.194 //

samuccitābhidhāne tu $ vyatireko na vidyate &

asattvabhūto bhāvaś ca % tiṅpadair abhidhīyate // 2.195 //

samuccitābhidhāne 'pi $ viśiṣṭārthābhidhāyinām &

guṇaiḥ padānāṃ saṃbandhaḥ % paratantrās tu cādayaḥ // 2.196 //

janayitvā kriyā kā cit $ saṃbandhaṃ vinivartate &

śrūyamāṇe kriyāśabde % saṃbandho jāyate kva cit // 2.197 //

tatra ṣaṣthī pratipadaṃ $ samāsasya nivṛttaye &

vihitā darśanārthaṃ tu % kārakaṃ pratyudāhṛtam // 2.198 //

sa copajātaḥ saṃbandho $ vinivṛtte kriyāpade &

karmapravacanīyena % tatra tatra niyamyate // 2.199 //

yena kriyāpadākṣepaḥ $ sa kārakavibhaktibhiḥ &

yujyate vir yathā tasya % likhāv anupasargatā // 2.200 //

tiṣṭhater aprayogaś ca $ dṛṣṭo 'praty ajayann iti &

sunv abhīty ābhimukhye ca % kevalo 'pi prayujyate // 2.201 //

karmapravacanīyatvaṃ $ kriyāyoge vidhīyate &

ṣatvādivinivṛttyarthaṃ % svatyādīnāṃ vidharmaṇām // 2.202 //

hetuhetumator yoga- $ paricchede 'nunā kṛte &

ārambhād bādhyate prāptā % tṛtīyā hetulakṣaṇā // 2.203 //

kriyāyā dyotako nāyaṃ $ na saṃbandhasya vācakaḥ &

nāpi kriyāpadākṣepī % saṃbandhasya tu bhedakaḥ // 2.204 //

anarthakānāṃ saṃghātaḥ $ sārthako 'narthakas tathā &

varṇānāṃ padam arthena % yuktaṃ nāvayavāḥ pade // 2.205 //

padānām arthayuktānāṃ $ saṃghāto bhidyate punaḥ &

arthāntarāvabodhena % saṃbandhavigamena ca // 2.206 //

sārthakānarthakau bhede $ saṃbandhaṃ nādhigacchataḥ &

adhigacchata ity eke % kuṭīrādinidarśanāt // 2.207 //

arthavadbhyo viśiṣṭārthaḥ $ saṃghāta upajāyate &

nopajāyata ity eke % samāsasvārthikādiṣu // 2.208 //

ke cid dhi yutasiddhārthā $ bhede nirjñātaśaktayaḥ &

anvayavyatirekābhyāṃ % ke cit kalpitaśaktayaḥ // 2.209 //

śāstrārtha eva varṇānām $ arthavattve pradarśitaḥ &

ātvādīnāṃ hi śuddhānāṃ % laukiko 'rtho na vidyate // 2.210 //

kṛttaddhitānām arthaś ca $ kevalānām alaukikaḥ &

prāg vibhaktes tadantasya % tathaivārtho na vidyate // 2.211 //

abhivyaktataro yo 'rthaḥ $ pratyayānteṣu lakṣyate &

arthavattāprakaraṇād % āśritaḥ sa tathāvidhaḥ // 2.212 //

ātmabhedo na cet kaś cid $ varṇebhyaḥ padavākyayoḥ &

anyonyāpekṣayā śaktyā % varṇaḥ syād abhidhāyakaḥ // 2.213 //

varṇena kena cin nyūnaḥ $ saṃghāto yo 'bhidhāyakaḥ &

na cec chabdāntaram asāv % anyūnas tena gamyate // 2.214 //

sa tasmin vācake śabde $ nimittāt smṛtim ādadhat &

sākṣād iva vyavahitaṃ % śabdenārtham upohate // 2.215 //

padavācyo yathā nārthaḥ $ kaś cid gaurakharādiṣu &

saty api pratyaye 'tyantaṃ % samudāye na gamyate // 2.216 //

samanvita ivārthātmā $ padārthair yaḥ pratīyate &

padārthadarśanaṃ tatra % tathaivānupakārakam // 2.217 //

samudāyāvayavayor $ bhinnārthatve ca vṛttiṣu &

yugapad bhedasaṃsargau % viruddhāv anuṣaṅgiṇau // 2.218 //

kaś ca sādhanamātrārthān $ adhyādīn parikalpayet &

aprayuktapadaś cārtho % bahuvrīhau kathaṃ bhavet // 2.219 //

prajñusaṃjñvādyavayavair $ na cāsty arthāvadhāraṇam &

tasmāt saṃghāta evaiko % viśiṣṭārthanibandhanam // 2.220 //

gargā ity eka evāyaṃ $ bahuṣv artheṣu vartate &

dvandvasaṃjño 'pi saṃghāto % bahūnām abhidhāyakaḥ // 2.221 //

yathaikaśeṣe bhujyādiḥ $ pratyekam avatiṣṭhate &

kriyaivaṃ dvandvavācye 'rthe % pratyekaṃ pravibhajyate // 2.222 //

yac ca dvandvapadārthasya $ tacchabdena vyapekṣaṇam &

sāpi vyāvṛttarūpe 'rthe % sarvanāmasarūpatā // 2.223 //

yathā ca khadiracchede $ bhāgeṣu kramavāṃś chidiḥ &

tathā dvandvapadārthasya % bhāgeṣu kramadarśanam // 2.224 //

saṅghaikadeśe prakrāntān $ yathā saṅghānupātinaḥ &

kriyāviśeṣān manyante % sa dvandvāvayave kramaḥ // 2.225 //

pratipādayatā vṛttim $ abudhān vākyapūrvikām &

vṛttau padārthabhedena % prādhānyam upadarśitam // 2.226 //

abhedād abhidheyasya $ nañsamāse vikalpitam &

prādhānyaṃ bahudhā bhāṣye % doṣās tu prakriyāgatāḥ // 2.227 //

jahatsvārthavikalpe ca $ sarvārthatyāgam icchatā &

bahuvrīhipadārthasya % tyāgaḥ sarvasya darśitaḥ // 2.228 //

śāstre kva cit prakṛtyarthaḥ $ pratyayenābhidhīyate &

prakṛtau vinivṛttāyāṃ % pratyayārthaś ca dhātubhiḥ // 2.229 //

yam artham āhatur bhinnau $ pratyayāv eka eva ta &

kva cid āha pacantīti % dhātus tābhyāṃ vinā kva cit // 2.230 //

anvākhyānasmṛter ye ca $ pratyayārthā nibandhana &

nirdiṣṭās te prakṛtyarthāḥ % smṛtyantara udāhṛtāḥ // 2.231 //

prasiddher udvamikarīty $ evaṃ śāstre 'bhidhīyate &

vyavahārāya manyante % śāstrārthaprakriyā yataḥ // 2.232 //

śāstreṣu prakriyābhedair $ avidyaivopavarṇyate &

anāgamavikalpā tu % svayaṃ vidyopavartate // 2.233 //

anibaddhaṃ nimitteṣu $ nirupākhyaṃ phalaṃ yathā &

tathā vidyāpy anākhyeyā % śāstropāyeva lakṣyate // 2.234 //

yathābhyāsaṃ hi vāg arthe $ pratipattiṃ samīhate &

svabhāva iva cānādir % mithyābhyāso vyavasthitaḥ // 2.235 //

utprekṣate sāvayavaṃ $ paramāṇum apaṇḍitaḥ &

tathāvayavinaṃ yuktam % anyair avayavaiḥ punaḥ // 2.236 //

ghaṭādidarśanāllokaḥ $ paricchinno 'vasīyate &

samārambhāc ca bhāvānām % ādimad brahma śāśvatam // 2.237 //

upāyāḥ śikṣamāṇānāṃ $ bālānām upalāpanāḥ &

asatye vartmani sthitvā % tataḥ satyaṃ samīhate // 2.238 //

anyathā pratipadyārthaṃ $ padagrahaṇapūrvakam &

punar vākye tam evārtham % anyathā pratipadyate // 2.239 //

upāttā bahavo 'py arthā $ yeṣv ante pratiṣedhanam &

kriyate te nivartante % tasmāt tāṃs tatra nāśrayet // 2.240 //

vṛkṣo nāstīti vākyaṃ ca $ viśiṣṭābhāvalakṣaṇam &

nārthe na buddhau saṃbandho % nivṛtter avatiṣṭhate // 2.241 //

vicchedapratipattau ca $ yady astīty avadhāryate &

aśabdavācyā sā buddhir % nivartyeta sthitā katham // 2.242 //

atha yaj jñānam utpannaṃ $ tan mithyeti nañā kṛtam &

naño vyāpārabhede 'sminn % abhāvāvagatiḥ katham // 2.243 //

nirādhārapravṛttau ca $ prākpravṛttir naño bhavet &

athādhāraḥ sa evāsya % niyamārthā śrutir bhavet // 2.244 //

niyamadyotanārthā vāpy $ anuvādo yathā bhavet &

kaś cid evārthavāṃs tatra % śabdaḥ śeṣās tv anarthakāḥ // 2.245 //

viruddhaṃ cābhisaṃbandham $ udāhāryādibhiḥ kṛtam &

vākye samāpte vākyārtham % anyathā pratipadyate // 2.246 //

stutinindāpradhāneṭu $ vākyeṣv artho na tādṛśaḥ &

padānāṃ pravibhāgena % yādṛśaḥ parikalpyate // 2.247 //

athāsaṃsṛṣṭa evārthaḥ $ padeṣu samavasthitaḥ &

vākyārthasyābhyupāyo 'sāv % ekasya pratipādane // 2.248 //

pūrvaṃ padeṣv asaṃsṛṣṭo $ yaḥ kramād upacīyate &

chinnagrathitakalpatvāt % tad viśiṣṭataraṃ viduḥ // 2.249 //

ekam āhur anekārthaṃ $ śabdam anye parīkṣakāḥ &

nimittabhedād ekasya % sārvārthyaṃ tasya bhidyate // 2.250 //

yaugapadyam atikramya $ paryāye vyavatiṣṭhate &

arthaprakaraṇābhyāṃ vā % yogāc chabdāntareṇa vā // 2.251 //

yathā sāsnādimān piṇḍo $ gośabdenābhidhīyate &

tathā sa eva gośabdo % vāhīke 'pi vyavasthitaḥ // 2.252 //

sarvaśaktes tu tasyaiva $ śabdasyānekadharmaṇaḥ &

prasiddhibhedād gauṇatvaṃ % mukhyatvaṃ copajāyate // 2.253 //

eko mantras tathādhyātmam $ adhidaivam adhikratu &

asaṃkareṇa sarvārtho % bhinnaśaktir avasthitaḥ // 2.254 //

gotvānuṣaṅgo vāhīke $ nimittāt kaiś cid iṣyate &

arthamātraṃ viparyastaṃ % śabdaḥ svārthe vyavasthitaḥ // 2.255 //

tathā svarūpaṃ śabdānāṃ $ sarvārtheṣv anuṣajyate &

arthamātraṃ viparyastaṃ % svarūpe tu śrutiḥ sthitā // 2.256 //

ekatvaṃ tu sarūpatvāc $ chabdayor gauṇamukhyayoḥ &

prāhur atyantabhede 'pi % bhedamārgānudarśinaḥ // 2.257 //

sāmidhenyantaraṃ caivam $ āvṛttāv anuṣajyate &

mantrāś ca viniyogena % labhante bhedam ūhavat // 2.258 //

tāny āmnāyāntarāṇy eva $ paṭhyate kiṃ cid eva tu &

anarthakānāṃ pāṭho vā % śeṣas tv anyaḥ pratīyate // 2.259 //

śabdasvarūpam arthas tu $ pāṭhe 'nyair upavarṇyate &

atyantabhedaḥ sarveṣāṃ % tatsaṃbandhāt tu tadvatām // 2.260 //

anyā saṃskārasāvitrī $ karmaṇyanyā prayujyate &

anyā japaprabandheṣu % sā tv ekaiva pratīyate // 2.261 //

arthasvarūpe śabdānāṃ $ svarūpād vṛttim icchataḥ &

vākyarūpasya vākyārthe % vṛttir anyānapekṣayā // 2.262 //

anekārthatvam ekasya $ yaiḥ śabdasyānugamyate &

siddhyasiddhikṛtā teṣāṃ % gauṇamukhyaprakalpanā // 2.263 //

arthaprakaraṇāpekṣo $ yo vā śabdāntaraiḥ saha &

yuktaḥ pratyāyayaty arthaṃ % taṃ gauṇam apare viduḥ // 2.264 //

śuddhasyoccāraṇe svārthaḥ $ prasiddho yasya gamyate &

sa mukhya iti vijñeyo % rūpamātranibandhanaḥ // 2.265 //

yas tv anyasya prayogeṇa $ yatnād iva niyujyate &

tam aprasiddhaṃ manyante % gauṇārthābhiniveśinam // 2.266 //

svārthe pravartamāno 'pi $ yasyārthaṃ yo 'valambate &

nimittaṃ tatra mukhyaṃ syān % nimitti gauṇa iṣyate // 2.267 //

purārād iti bhinne 'rthe $ yau vartete virodhini &

arthaprakaraṇāpekṣaṃ % tayor apy avadhāraṇam // 2.268 //

vākyasyārthāt padārthānām $ apoddhāre prakalpite &

śabdāntareṇa saṃbandhaḥ % kasyaikasyopapadyate // 2.269 //

yac cāpy ekaṃ padaṃ dṛṣṭaṃ $ caritāstikriyaṃ kva cit &

tad vākyāntaram evāhur % na tad anyena yujyate // 2.270 //

yac ca ko 'yam iti praśne $ gaur aśva iti cocyate &

praśna eva kriyā tatra % prakrāntā darśanādikā // 2.271 //

naivādhikatvaṃ dharmāṇāṃ $ nyūnatā vā prayojikā &

ādhikyam api manyante % prasiddher nyūnatāṃ kva cit // 2.272 //

jātiśabdo 'ntareṇāpi $ jātiṃ yatra prayujyate &

saṃbandhisadṛśād dharmāt % taṃ gauṇam apare viduḥ // 2.273 //

viparyāsād ivārthasya $ yatrārthāntaratām iva &

manyante sa gavādis tu % gauṇa ity ucyate kva cit // 2.274 //

niyatāḥ sādhanatvena $ rūpaśaktisamanvitāḥ &

yathā karmasu gamyante % sīrāsimusalādayaḥ // 2.275 //

kriyāntare na caiteṣāṃ $ vibhavanti na śaktayaḥ &

rūpād eva tu tādarthyaṃ % niyamena pratīyate // 2.276 //

tathaiva rūpaśaktibhyām $ utpattyā samavasthitaḥ &

śabdo niyatatādarthyaḥ % śaktyānyatra prayujyate // 2.277 //

śrutimātreṇa yatrāsya $ sāmarthyam avasīyate &

taṃ mukhyam arthaṃ manyante % gauṇaṃ yatnopapāditam // 2.278 //

goyuṣmanmahatāṃ cvyarthe $ svārthād arthāntare sthitau &

arthāntarasya tadbhāvas % tatra mukhyo 'pi dṛśyate // 2.279 //

mahattvaṃ śuklabhāvaṃ ca $ prakṛtiḥ pratipadyate &

bhedenāpekṣitā sā tu % gauṇatvasya prasādhikā // 2.280 //

agnisomādayaḥ śabdā $ ye svarūpapadārthakāḥ &

saṃjñibhiḥ saṃprayujyante % 'prasiddhes teṣu gauṇatā // 2.281 //

agnidattas tu yo 'gniḥ syāt $ tatra svārthopasarjanaḥ &

śabdo dattārthavṛttitvād % gauṇatvaṃ pratipadyate // 2.282 //

nimittabhedāt prakrānte $ śabdavyutpattikarmaṇi &

hariścandrādiṣu suṭo % bhāvābhāvau vyavasthitau // 2.283 //

ṛṣyādau prāptasaṃskāro $ yaḥ śabdo 'nyena yujyate &

tatrāntaraṅgasaṃskāro % bāhye 'rthe na nivartate // 2.284 //

atyantaviparīto 'pi $ yathā yo 'rtho 'vadhāryate &

yathāsaṃpratyayaṃ śabdas % tatra mukhyaḥ prayujyate // 2.285 //

yady api pratyayādhīnam $ arthatattvāvadhāraṇam &

na sarvaḥ pratyayas tasmin % prasiddha iva jāyate // 2.286 //

darśanaṃ salile tulyaṃ $ mṛgatṛṣṇādidarśanaiḥ &

bhedāt tu sparśanādīnāṃ % na jalaṃ mṛgatṛṣṇikā // 2.287 //

yad asādhāraṇaṃ kāryaṃ $ prasiddhaṃ rajjusarpayoḥ &

tena bhedaparicchedas % tayos tulye 'pi darśane // 2.288 //

prasiddhārthaviparyāsa- $ nimittaṃ yac ca dṛśyate &

yas tasmāl lakṣyate bhedas % tam asatyaṃ pracakṣate // 2.289 //

yac ca nimnonnataṃ citre $ sarūpaṃ parvatādibhiḥ &

na tatra pratighātādi % kāryaṃ tadvat pravartate // 2.290 //

sparśaprabandho hastena $ yathā cakrasya saṃtataḥ &

na tathālātacakrasya % vicchinnaṃ spṛśyate hi tat // 2.291 //

vapraprākārakalpaiś ca $ sparśanāvaraṇe yathā &

nagareṣu na te tadvad % gandharvanagareṣv api // 2.292 //

mṛgapaśvādibhir yāvān $ mukhyair arthaḥ prasādhyat &

tāvān na mṛnmayeṣv asti % tasmāt te viṣayaḥ kanaḥ // 2.293 //

mahān āvriyate deśaḥ $ prasiddhaiḥ parvatādibhiḥ &

alpadeśāntarāvasthaṃ % pratibimbaṃ tu dṛśyate // 2.294 //

maraṇādinimittaṃ ca $ yathā mukhyā viṣādayaḥ &

na te svapnādiṣu svasya % tadvad arthasya sādhakāḥ // 2.295 //

deśakālendriyagatair $ bhedair yad dṛśyate 'nyathā &

yathā prasiddhir lokasya % tathā tad avasīyate // 2.296 //

yac copaghātajaṃ jñānaṃ $ yac ca jñānam alaukikam &

na tābhyāṃ vyavahāro 'sti % śabdā lokanibandhanāḥ // 2.297 //

ghaṭādiṣu yathā dīpo $ yenārthena prayujyate &

tato 'nyasyāpi sāṃnidhyāt % sa karoti prakāśanam // 2.298 //

saṃsargiṣu tathārtheṣu $ śabdo yena prayujyate &

tasmāt prayojakād anyān % api pratyāyayaty asau // 2.299 //

nirmanthanaṃ yathāraṇyor $ agnyartham upapāditam &

dhūmam apy anabhipretaṃ % janayaty ekasādhanam // 2.300 //

tathā śabdo 'pi kasmiṃś cit $ pratyāyye 'rthe vivakṣite &

avivakṣitam apy arthaṃ % prakāśayati saṃnidheḥ // 2.301 //

yathaivātyantasaṃsṛṣṭas $ tyaktum artho na śakyate &

tathā śabdo 'pi saṃbandhī % pravivektuṃ na śakyate // 2.302 //

arthānāṃ saṃnidhāne 'pi $ sati caiṣāṃ prakāśane &

prayojako 'rthaḥ śabdasya % rūpābhede 'pi gamyate // 2.303 //

kva cid guṇapradhānatvam $ arthānām avivakṣitam &

kva cit sāṃnidhyam apy eṣāṃ % pratipattāv akāraṇam // 2.304 //

yac cānupāttaṃ śabdena $ tat kasmiṃś cit pratīyate &

kva cit pradhānam evārtho % bhavaty anyasya lakṣaṇa // 2.305 //

ākhyātaṃ taddhitārthasya $ yat kiṃ cid upadarśakam &

guṇapradhānabhāvasya % tatra dṛṣṭo viparyayaḥ // 2.306 //

nirdeśe liṅgasaṃkhyānāṃ $ saṃnidhānam akāraṇam &

pramāṇam ardhahrasvādāv % anupāttaṃ pratīyate // 2.307 //

hrasvasyārdhaṃ ca yad dṛṣṭaṃ $ tat tasyāsaṃnidhāv api &

hrasvasya lakṣaṇārthatvāt % tadvad evābhidhīyate // 2.308 //

dīrghaplutābhyāṃ tasya syān $ mātrayā vā viśeṣaṇam &

jāter vā lakṣaṇāya syāt % sarvathā saptaparṇavat // 2.309 //

gantavyaṃ dṛśyatāṃ sūrya $ iti kālasya lakṣaṇe &

jñāyatāṃ kāla ity etat % sopāyam abhidhīyate // 2.310 //

vidhyaty adhanuṣety atra $ viśeṣeṇa nidarśyate &

sāmānyam āśrayaḥ śakter % yaḥ kaś cit pratipādakaḥ // 2.311 //

kākebhyo rakṣyatāṃ sarpir $ iti bālo 'pi coditaḥ &

upaghātapare vākye % na śvādibhyo na rakṣati // 2.312 //

prakṣālane śarāvāṇāṃ $ sthānanirmārjanaṃ tathā &

anuktam api rūpeṇa % bhujyaṅgatvāt pratīyate // 2.313 //

vākyāt prakaraṇād arthād $ aucityād deśakālataḥ &

śabdārthāḥ pravibhajyante % na rūpād eva kevalāt // 2.314 //

saṃsargo viprayogaś ca $ sāhacaryaṃ virodhitā &

arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ % śabdasyānyasya saṃnidhiḥ // 2.315 //

sāmarthyam aucitī deśaḥ $ kālo vyaktiḥ svarādayaḥ &

śabdārthasyānavacchede % viśeṣasmṛtihetavaḥ // 2.316 //

bhedapakṣe 'pi sārūpyād $ bhinnārthāḥ pratipattṛṣu &

niyatā yānty abhivyaktiṃ % śabdāḥ prakaraṇādibhiḥ // 2.317 //

nāmākhyātasarūpā ye $ kāryāntaranibandhanāḥ &

śabdā vākyasya teṣv artho % na rūpād adhigamyate // 2.318 //

yā pravṛttinivṛttyarthā $ stutinindāprakalpanā &

kuśalaḥ pratipattā tām % ayathārthāṃ samīhate // 2.319 //

vidhīyamānaṃ yat karma $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanam &

stūyate sā stutis tasya % kartur eva prayojikā // 2.320 //

vyāghrādivyapadeśena $ yathā bālo nivartyate &

asatyo 'pi tathā kaś cit % pratyavāyo 'bhidhīyate // 2.321 //

na saṃvidhānaṃ kṛtvāpi $ pratyavāye tathāvidhe &

śāstreṇa pratiṣiddhe 'rthe % vidvān kaś cit pravartate // 2.322 //

sarpeṣu saṃvidhāyāpi $ siddhair mantrauṣadhādibhiḥ &

nānyathā pratipattavyaṃ % na dato gamayed iti // 2.323 //

kva cit tattvasamākhyānaṃ $ kriyate stutinindayoḥ &

tatrāpi ca pravṛttiś ca % nivṛttiś copadiśyate // 2.324 //

rūpaṃ sarvapadārthānāṃ $ vākyārthopanibandhanan &

sāpekṣā ye tu vākyārthāḥ % padārthair eva te samāḥ // 2.325 //

vākyaṃ tad api manyante $ yat padaṃ caritakriyam &

antareṇa kriyāśabdaṃ % vākyāder dvitvadarśanāt // 2.326 //

ākhyātaśabde niyataṃ $ sādhanaṃ yatra gamyate &

tad apy ekaṃ samāptārthaṃ % vākyam ity abhidhīya // 2.327 //

śabdavyavahitā buddhir $ aprayuktapadāśrayā &

anumānaṃ tadarthasya % pratyaye hetur ucyate // 2.328 //

apare tu padasyaiva $ tam arthaṃ pratijānate &

śabdāntarābhisaṃbandham % antareṇa vyavasthitam // 2.329 //

yasminn uccarite śabde $ yadā yo 'rthaḥ pratīyate &

tam āhur arthaṃ tasyaiva % nānyad arthasya lakṣaṇam // 2.330 //

kriyārthopapadeṣv evaṃ $ sthānināṃ gamyate kriyā &

vṛttau nirādibhiś caivaṃ % krāntādyarthaḥ pratīyate // 2.331 //

tāni śabdāntarāṇy eva $ paryāyā iva laukikāḥ &

arthaprakaraṇābhyāṃ tu % teṣāṃ svārtho niyamyate // 2.332 //

pratibodhābhyupāyās tu $ ye taṃ taṃ puruṣaṃ prati &

nāvaśyaṃ te 'bhisaṃbaddhāḥ % śabdā jñeyena vastunā // 2.333 //

asatyāṃ pratipattau vā $ mithyā vā pratipādane &

svair arthair nityasaṃbandhās % te te śabdā vyavasthitāḥ // 2.334 //

yathāprakaraṇaṃ dvāram $ ity asyāṃ karmaṇaḥ śrutau &

badhāna dehi vety etad % upāyād avagamyate // 2.335 //

tatra sādhanavṛttir yaḥ $ śabdaḥ sattvanibandhanaḥ &

na sa pradhānabhūtasya % sādhyasyārthasya vācakaḥ // 2.336 //

svārthamātraṃ prakāśyāsau $ sāpekṣo vinivartate &

arthas tu tasya saṃbandhī % prakalpayati saṃnidhim // 2.337 //

pārārthyasyāviśiṣṭatvān $ na śabdāc chabdasaṃnidhiḥ &

nārthāc chabdasya sāṃnidhyaṃ % na śabdād arthasaṃnidhiḥ // 2.338 //

naṣṭarūpam ivākhyātam $ ākṣiptaṃ karmavācinā &

yadi prāptaṃ pradhānatvaṃ % yugapad bhāvasattvayoḥ // 2.339 //

tais tu nāmasarūpatvam $ ākhyātasyāsya varṇyate &

anvayavyatirekābhyāṃ % vyavahāro vibhajyate // 2.340 //

na cāpi rūpāt saṃdehe $ vācakatvaṃ nivartate &

ardhaṃ paśor iti yathā % sāmarthyāt tad dhi kalpate // 2.341 //

sarvaṃ sattvapadaṃ śuddhaṃ $ yadi bhāvanibandhanam &

saṃsarge ca vibhakto 'sya % tasyārtho na pṛthag yadi // 2.342 //

kriyāpradhānam ākhyātaṃ $ nāmnāṃ sattvapradhānatā &

catvāri padajātāni % sarvam etad virudhyate // 2.343 //

vākyasya buddhau nityatvam $ arthayogaṃ ca laukikam &

dṛṣṭvā catuṣṭvaṃ nāstīti % vadaty audumbarāyaṇaḥ // 2.344 //

vyāptimāṃś ca laghuś caiva $ vyavahāraḥ padāśrayaḥ &

loke śāstre ca kāryārthaṃ % vibhāgenaiva kalpitaḥ // 2.345 //

na loke pratipattṝṇām $ arthayogāt prasiddhayaḥ &

tasmād alaukiko vākyād % anyaḥ kaś cin na vidyate // 2.346 //

anyatra śrūyamāṇaiś ca $ liṅgair vākyaiś ca sūcitāḥ &

svārthā eva pratīyante % rūpābhedād alakṣitāḥ // 2.347 //

utsargavākye yat tyaktam $ aśabdam iva śabdavat &

tad bādhakeṣu vākyeṣu % śrutam anyatra gamyate // 2.348 //

brāhmaṇānāṃ śrutir dadhni $ prakrāntā māṭharād vinā &

māṭharas takrasaṃbandhāt % tatrācaṣṭe yathārthatām // 2.349 //

anekākhyātayoge 'pi $ vākyaṃ nyāyāpavādayoḥ &

ekam eveṣyate kaiś cid % bhinnarūpam iva sthitam // 2.350 //

niyamaḥ pratiṣedhaś ca $ vidhiśeṣas tathā sati &

dvitīye yo lug ākhyātas % taccheṣam alukaṃ viduḥ // 2.351 //

nirākāṅkṣāṇi nirvṛttau $ pradhānāni parasparam &

teṣām anupakāritvāt % kathaṃ syād ekavākyatā // 2.352 //

viśeṣavidhinārthitvād $ vākyaśeṣo 'numīyate &

vidheyavan nivartye 'rthe % tasmāt tulyaṃ vyapekṣaṇam // 2.353 //

saṃjñāśabdaikadeśo yas $ tasya lopo na vidyate &

viśiṣṭarūpā sā saṃjñā % kṛtā ca na nivartate // 2.354 //

saṃjñāntarāc ca dattāder $ nānyā saṃjñā pratīyate &

saṃjñinaṃ devadattākhyaṃ % dattaśabdaḥ kathaṃ vadet // 2.355 //

sarvair avayavais tulyaṃ $ saṃbandhaṃ samudāyavat &

ke cic chabdasvarūpāṇāṃ % manyante sarvasaṃjñibhiḥ // 2.356 //

varṇānām arthavattvaṃ tu $ saṃjñānāṃ saṃjñibhir bhavet &

saṃbaddho 'vayavaḥ saṃjñā- % praviveke na kalpate // 2.357 //

sarvasvarūpair yugapat $ saṃbandhe sati saṃjñinaḥ &

naikadeśasarūpebhyas % tatpratyāyanasaṃbhavaḥ // 2.358 //

ekadeśāt tu saṃghāte $ keṣāṃ cij jāyate smṛtiḥ &

smṛtes tu viṣayāc chabdāt % saṃghātārthaḥ pratīyate // 2.359 //

ekadeśāt smṛtir bhinne $ saṃghāte niyatā katham &

kathaṃ pratīyamānaḥ syāc % chabdo 'rthasyābhidhāyakaḥ // 2.360 //

ekadeśasarūpās tu $ tais tair bhedaiḥ samanvitāḥ &

anuniṣpādinaḥ śabdāḥ % saṃjñāsu samavasthitāḥ // 2.361 //

sādhāraṇatvāt saṃdigdhāḥ $ sāmarthyān niyatāśrayāḥ &

teṣāṃ ye sādhavas teṣu % śāstre lopādi śiṣyate // 2.362 //

tulyāyām anuniṣpattau $ jye-drā-ghā ity asādhavaḥ &

na hy anvākhyāyake śāstre % teṣu dattādivat smṛtiḥ // 2.363 //

kṛtaṇatvāś ca ye śabdā $ nityāḥ kharaṇasādayaḥ &

ekadravyopadeśitvāt % tān sādhūn saṃpracakṣate // 2.364 //

gotrāṇy eva tu tāny āhuḥ $ saṃjñāśaktisamanvayāt &

nimittāpekṣaṇaṃ teṣu % svārthe nāvaśyam iṣyate // 2.365 //

vyavahārāya niyamaḥ $ saṃjñānāṃ saṃjñini kva cit &

nitya eva tu saṃbandho % ḍitthādiṣu gavādivat // 2.366 //

kṛtakatvād anityatvaṃ $ saṃbandhasyopapadyate &

saṃjñāyāṃ sā hi puruṣair % yathākāmaṃ niyujyate // 2.367 //

yathā hi pāṃsulekhānāṃ $ bālakair madhurādayaḥ &

saṃjñāḥ kriyante sarvāsu % saṃjñāsv eṣaiva kalpanā // 2.368 //

vṛddhyādīnāṃ ca śāstre 'smiñ $ śaktyavacchedalakṣaṇaḥ &

akṛtrimo hi saṃbandho % viśeṣaṇaviśeṣyavat // 2.369 //

saṃjñā svarūpam āśritya $ nimitte sati laukikī &

kā cit pravartate kā cin % nimittāsaṃnidhāv api // 2.370 //

śāstre 'pi mahatī saṃjñā $ svarūpopanibandhanā &

anumānaṃ nimittasya % saṃnidhāne pratīyate // 2.371 //

āvṛtter anumānaṃ vā $ sārūpyāt tatra gamyate &

śabdabhedānumānaṃ vā % śaktibhedasya vā gatiḥ // 2.372 //

kva cid viṣayabhedena $ kṛtrimā vyavatiṣṭhate &

saṃkhyāyām ekaviṣayaṃ % vyavasthānaṃ dvayor api // 2.373 //

viṣayaṃ kṛtrimasyāpi $ laukikaḥ kva cid uccaran &

vyāpnoti dūrāt saṃbuddhau % tathā hi grahaṇaṃ dvayoḥ // 2.374 //

saṅghaikaśeṣadvandveṣu $ ke cit sāmarthyalakṣaṇam &

pratyāśrayam avasthānaṃ % kriyāṇāṃ pratijānate // 2.375 //

bhojanaṃ phalarūpābhyām $ ekaikasmin samāpyate &

anyathā hi vyavasthāne % na tadarthaḥ prakalpate // 2.376 //

annādānādirūpāṃ ca $ sarve tṛptiphalāṃ bhujim &

pratyekaṃ pratipadyante % na tu nāṭyakriyām iva // 2.377 //

pādyavat sā vibhāgena $ sāmarthyād avatiṣṭhate &

bhujiḥ karoti bhujyarthaṃ % na tantreṇa pradīpavat // 2.378 //

dṛśyādis tu kriyaikāpi $ tathābhūteṣu karmasu &

āvṛttim antareṇāpi % samudāyāśrayā bhavet // 2.379 //

bhinnavyāpārarūpāṇāṃ $ vyavahārādidarśane &

kartṝṇāṃ darśanaṃ bhinnaṃ % saṃbhūyārthasya sādhakam // 2.380 //

lakṣyasya lokasiddhatvāc $ chāstre liṅgasya darśanāt &

arthiṣv ādaikṣu bhedena % vṛddhisaṃjñā samāpyate // 2.381 //

śatādānapradhānatvād $ daṇḍane śatakarmake &

arthināṃ guṇabhede 'pi % saṃkhyeyo 'rtho na bhidyate // 2.382 //

saṅghasyaiva vidheyatvāt $ kāryavat pratipādane &

tatra tantreṇa saṃbandhaḥ % samāsābhyastasaṃjñayoḥ // 2.383 //

lakṣaṇārthā śrutir yeṣāṃ $ kāṃ cid eva kriyāṃ prati &

tair vyastaiś ca samastaiś ca % sa dharma upalakṣyate // 2.384 //

vṛṣalair na praveṣṭavyam $ ity etasmin gṛhe yathā &

pratyekaṃ saṃhatānāṃ ca % praveśaḥ pratiṣidhyate // 2.385 //

saṃbhūya tv arthalipsādi- $ pratiṣedhopadeśane &

pṛthag apratiṣiddhatvāt % pravṛttir na virudhyate // 2.386 //

vyavāyalakṣaṇārthatvād $ aṭkupvāṅādibhis tathā &

pratyekaṃ vā samastair vā % ṇatvaṃ na pratiṣidhyate // 2.387 //

anugrahārthā bhoktṝṇāṃ $ bhujir ārabhyate yadā &

deśakālādyabhedena % nānugṛhṇāti tān asau // 2.388 //

pātrādibhedān nānātvaṃ $ yasyaikasyopadiśyate &

viparyaye vā bhinnasya % tasyaikatvaṃ prakalpyate // 2.389 //

saṃhatyāpi ca kurvāṇā $ bhedena pratipāditāḥ &

svaṃ svaṃ bhojyaṃ vibhāgena % prāptaṃ saṃbhūya bhuñjate // 2.390 //

vīpsāyā viṣayābhāvād $ virodhād anyasaṃkhyayā &

dvidhā samāptyayogāc ca % śataṃ saṅghe 'vatiṣṭhate // 2.391 //

bhujir dvandvaikaśeṣābhyāṃ $ yatrānyaiḥ saha śiṣyate &

tatrāpi lakṣaṇārthatvād % dvidhā vākyaṃ samāpyate // 2.392 //

vākyāntarāṇāṃ pratyekaṃ $ samāptiḥ kaiś cid iṣyate &

rūpāntareṇa yuktānāṃ % vākyānāṃ tena saṃgrahaḥ // 2.393 //

na vākyasyābhidheyāni $ bhedavākyāni kāni cit &

tasmiṃs tūccarite bhedāṃs % tathānyān pratipadyate // 2.394 //

yeṣāṃ samasto vākyārthaḥ $ pratibhedaṃ samāpyate &

teṣāṃ tadānīṃ bhinnasya % kiṃ padārthasya sattayā // 2.395 //

atha tair eva janitaḥ $ so 'rtho bhinneṣu vartate &

pūrvasyārthasya tena syād % virodhaḥ saha vā sthitiḥ // 2.396 //

sahasthitau virodhitvaṃ $ syād viśiṣṭāviśiṣṭayoḥ &

vyabhicārī tu saṃbandhas % tyāge 'rthasya prasajyate // 2.397 //

ekaḥ sādhāraṇo vācyaḥ $ pratiśabdam avasthitaḥ &

saṅghe saṅghiṣu cārthātmā % saṃnidhānanideśakaḥ // 2.398 //

yathā sādhāraṇe svatvaṃ $ tyāgasya ca phalaṃ dhane &

prītiś cāvikalā tadvat % saṃbandho 'rthena tadvatām // 2.399 //

varṇānām arthavattāyāṃ $ tenaivārthena tadvati &

samudāye na caikatvaṃ % bhedena vyavatiṣṭhate // 2.400 //

ekenaiva pradīpena $ sarve sādhāraṇaṃ dhanam &

paśyanti tadvad ekena % supā saṃkhyābhidhīyate // 2.401 //

nārthavattā pade varṇe $ vākye caivaṃ viśiṣyate &

abhyāsāt prakramo 'nyas tu % viruddha iva dṛśyate // 2.402 //

viniyogād ṛte śabdo $ na svārthasya prakāśakaḥ &

arthābhidhānasaṃbandham % uktidvāraṃ pracakṣate // 2.403 //

yathā praṇihitaṃ cakṣur $ darśanāyopakalpate &

tathābhisaṃhitaḥ śabdo % bhavaty arthasya vācakaḥ // 2.404 //

kriyāvyavetaḥ saṃbandho $ dṛṣṭaḥ karaṇakarmaṇoḥ &

abhidhāniyamas tasmād % abhidhānābhidheyayoḥ // 2.405 //

bahuṣv ekābhidhāneṣu $ sarveṣv ekārthakāriṭu &

yat prayoktābhisaṃdhatte % śabdas tatrāvatiṣṭhate // 2.406 //

āmnāyaśabdān abhyāse $ ke cid āhur anarthakān &

svarūpamātravṛttiṃś ca % pareṣāṃ pratipādane // 2.407 //

abhidhānakriyāyogād $ arthasya pratipādakān &

niyogabhedān manyante % tān evaikatvadarśinaḥ // 2.408 //

teṣām atyantanānātvaṃ $ nānātvavyavahāriṇaḥ &

akṣādīnām iva prāhur % ekajātisamanvayāt // 2.409 //

prayogād abhisaṃdhānam $ anyad eṣu na vidyate &

viṣaye yataśaktitvāt % sa tu tatra vyavasthitaḥ // 2.410 //

nānātvasyaiva saṃjñānam $ arthaprakaraṇādibhiḥ &

na jātv arthāntare vṛttir % anyārthānāṃ kathaṃ ca na // 2.411 //

padarūpaṃ ca yad vākyam $ astitvopanibandhanam &

kāmaṃ vimarśas tatrāyaṃ % na vākyāvayave pade // 2.412 //

yathaivānarthakair varṇair $ viśiṣṭo 'rtho 'bhidhīyate &

padair anarthakair evaṃ % viśiṭṭo 'rtho 'bhidhīyate // 2.413 //

yad antarāle jñānaṃ tu $ padārtheṣūpajāyate &

pratipatter upāyo 'sau % prakramānavadhāraṇāt // 2.414 //

pūrvair arthair anugato $ yathārthātmā paraḥ paraḥ &

saṃsarga eva prakrāntas % tathānyeṣv arthavastuṣu // 2.415 //

aṅgīkṛte tu keṣāṃ cit $ sādhyenārthena sādhane &

ādhāraniyamārthaiva % sādhanānāṃ punaḥ śrutiḥ // 2.416 //

ādhāre niyamābhāvāt $ tadākṣepo na vidyate &

sāmarthyāt saṃbhavas tasya % śrutis tv anyanivṛttaye // 2.417 //

kriyā kriyāntarād bhinnā $ niyatādhārasādhanā &

prakrāntā pratipattṝṇāṃ % bhedāḥ saṃbodhahetavaḥ // 2.418 //

avibhāgaṃ tu śabdebhyaḥ $ kramavadbhyo 'padakramam &

prakāśate tadanyeṣāṃ % vākyaṃ vākyārtha eva ca // 2.419 //

svarūpaṃ vidyate yasya $ tasyātmā na nirūpyate &

nāsti yasya svarūpaṃ tu % tasyaivātmā nirūpyate // 2.420 //

aśabdam apare 'rthasya $ rūpanirdhāraṇaṃ viduḥ &

arthāvabhāsarūpā ca % śabdebhyo jāyate smṛtiḥ // 2.421 //

anyathaivāgnisaṃbandhād $ dāhaṃ dagdho 'bhimanyate &

anyathā dāhaśabdena % dāhārthaḥ saṃpratīyate // 2.422 //

pṛthaṅniviṣṭatattvānāṃ $ pṛthagarthānupātinām &

indriyāṇāṃ yathā kāryam % ṛte dehān na kalpate // 2.423 //

tathā padānāṃ sarveṣāṃ $ pṛthagarthaniveśinām &

vākyebhyaḥ pravibhaktānām % arthavattā na vidyate // 2.424 //

saṃsargarūpaṃ saṃsṛṣṭeṣv $ arthavastuṣu gṛhyate &

nātropākhyāyate tattvam % apadārthasya darśanāt // 2.425 //

darśanasyāpi yat satyaṃ $ na tathā darśanaṃ sthitam &

vastu saṃsargarūpeṇa % tad arūpaṃ nirūpyate // 2.426 //

astitvenānuṣakto vā $ nivṛttyātmani vā sthitaḥ &

artho 'bhidhīyate yasmād % ato vākyaṃ prayujyate // 2.427 //

kriyānuṣaṅgeṇa vinā $ na padārthaḥ pratīyate &

satyo vā viparīto vā % vyavahāre na so 'sty ataḥ // 2.428 //

sad ity etat tu yad vākyaṃ $ tad abhūd asti neti vā &

kriyābhidhānasaṃbandham % antareṇa na gamyate // 2.429 //

ākhyātapadavācye 'rthe $ sādhanopanibandhane &

vinā sattvābhidhānena % nākāṅkṣā vinivartate // 2.430 //

prādhānyāt tu kriyā pūrvam $ arthasya pravibhajyate &

sādhyaprayuktāny aṅgāni % phalaṃ tasya prayojakam // 2.431 //

prayoktaivābhisaṃdhatte $ sādhyasādhanarūpatām &

arthasya cābhisaṃbandha- % kalpanāṃ prasamīhate // 2.432 //

pacikriyāṃ karotīti $ karmatvenābhidhīyate &

paktiḥ karaṇarūpaṃ tu % sādhyatvena pratīyate // 2.433 //

yo 'ṃśo yenopakāreṇa $ prayoktṝṇāṃ vivakṣitaḥ &

arthasya sarvaśaktitvāt % sa tathaiva vyavasthitaḥ // 2.434 //

ārādvṛttiṣu saṃbandhaḥ $ kadā cid abhidhīyate &

āśliṣṭo yo 'nupaśliṣṭaḥ % sa kadā cit pratīyate // 2.435 //

saṃsṛṣṭānāṃ vibhaktatvaṃ $ saṃsargaś ca vivekinām &

nānātmakānām ekatvaṃ % nānātvaṃ ca viparyaye // 2.436 //

sarvātmakatvād arthasya $ nairātmyād vā vyavasthitam &

atyantayataśaktitvāc % chabda eva nibandhanam // 2.437 //

vastūpalakṣaṇaḥ śabdo $ nopakārasya vācakaḥ &

na svaśaktiḥ padārthānāṃ % saṃspraṣṭuṃ tena śakyate // 2.438 //

saṃbandhidharmā saṃyogaḥ $ svaśabdenābhidhīyate &

saṃbandhaḥ samavāyas tu % saṃbandhitvena gamyate // 2.439 //

lakṣaṇād vyavatiṣṭhante $ padārthā na tu vastutaḥ &

upakārāt sa evārthaḥ % kathaṃ cid anugamyate // 2.440 //

vākyārtho yo 'bhisaṃbandho $ na tasyātmā kva cit sthitaḥ &

vyavahāre padārthānāṃ % tam ātmānaṃ pracakṣate // 2.441 //

padārthe samudāye vā $ samāpto naiva vā kva cit &

padārtharūpabhedena % tasyātmā pravibhajyate // 2.442 //

anvākhyānāya yo bhedaḥ $ pratipattinibandhanam &

sākāṅkṣāvayavaṃ bhede % tenānyad upavarṇyate // 2.443 //

anekaśakter ekasya $ pravibhāgo 'nugamyate &

ekārthatvaṃ hi vākyasya % mātrayāpi pratīyate // 2.444 //

saṃpratyayārthād bāhyo 'rthaḥ $ sann asan vā vibhajyate &

bāhyīkṛtya vibhāgas tu % śaktyapoddhāralakṣaṇaḥ // 2.445 //

pratyayārthātmaniyatāḥ $ śaktayo na vyavasthitāḥ &

anyatra ca tato rūpaṃ % na tāsām upalabhyate // 2.446 //

bahuṣv api tiṅanteṣu $ sākāṅkṣeṣv ekavākyatā &

tiṅā tiṅbhyo nighātasya % paryudāsas tathārthavān // 2.447 //

ekatiṅ yasya vākyaṃ tu $ śāstre niyatalakṣaṇam &

tasyātiṅgrahaṇenārtho % vākyabhedān na vidyate // 2.448 //

tiṅantāntarayukteṣu $ yuktayukteṣu vā punaḥ &

mṛgaḥ paśyata yātīti % bhedābhedau na tiṣṭhataḥ // 2.449 //

itikartavyatārthasya $ sāmarthyād yatra kāṅkṣyate &

aśabdalakṣaṇākāṅkṣaṃ % samāptārthaṃ tad ucyate // 2.450 //

tattvānvākhyānamātre tu $ yāvān artho 'nuṣajyate &

vināpi tatprayogeṇa % śruter vākyaṃ samāpyate // 2.451 //

caṅkramyamāṇo 'dhīṣvātra $ japaṃś caṅkramaṇaṃ kuru &

tādarthyasyāviśeṣe 'pi % śabdādbhedaḥ pratīyate // 2.452 //

phalavantaḥ kriyābhedāḥ $ kriyāntaranibandhanāḥ &

asaṃkhyātāḥ kramoddeśair % ekākhyātanidarśitāḥ // 2.453 //

nivṛttabhedā sarvaiva $ kriyākhyāte 'bhidhīyate &

śruter aśakyā bhedānāṃ % pravibhāgaprakalpanā // 2.454 //

aśvamedhena yakṣyante $ rājānaḥ sattram āsate &

brāhmaṇā iti nākhyāta- % rūpād bhedaḥ pratīyate // 2.455 //

sakṛc chrutā saptadaśasv $ anāvṛttāpi yā kriyā &

prājāpatyeṣu sāmarthyāt % sā bhedaṃ pratipadyate // 2.456 //

devadattādiṣu bhujiḥ $ pratyekam avatiṣṭhate &

pratisvatantraṃ vākyaṃ vā % bhedena pratipadyate // 2.457 //

uccāraṇe tu vākyānām $ anyad rūpaṃ na gṛhyate &

pratipattau tu bhinnānām % anyad rūpaṃ pratīyate // 2.458 //

ekaṃ grahaṇavākyaṃ ca $ sāmānyenābhidhīyate &

kartarīti yathā tac ca % paśvādiṣu vibhajyate // 2.459 //

yady ākāṅkṣā nivarteta $ tadbhūtasya sakṛc chrutau &

naivānyenābhisaṃbandhaṃ % tad upeyāt kathaṃ ca na // 2.460 //

ekarūpam anekārthaṃ $ tasmād upanibandhanam &

yonir vibhāgavākyānāṃ % tebhyo 'nanyad iva sthitam // 2.461 //

kva cit kriyā vyaktibhāgair $ upakāre pravartate &

sāmānyabhāga evāsyāḥ % kva cid arthasya sādhakaḥ // 2.462 //

kālabhinnāś ca ye bhedā $ ye cāpy uṣṭrāsikādiṣu &

prakrame jātibhāgasya % śabdātmā tair na bhidyate // 2.463 //

ekasaṃkhyeṣu bhedeṣu $ bhinnā jātyādibhiḥ kriyāḥ &

bhedena viniyujyante % tacchabdasya sakṛc chrutau // 2.464 //

akṣādiṣu yathā bhinnā $ bhakṣibhañjidivikriyāḥ &

prayogakālābhede 'pi % pratibhedaṃ pṛthak sthitāḥ // 2.465 //

akṣāṇāṃ tantriṇāṃ tantram $ upāyas tulyarūpatā &

eṣāṃ kramo vibhaktānāṃ % tannibaddhā sakṛc chrutiḥ // 2.466 //

dvāv apy upāyau śabdānāṃ $ prayoge samavasthitau &

kramo vā yaugapadyaṃ vā % yau loko nātivartate // 2.467 //

krame vibhajyate rūpaṃ $ yaugapadye na bhidyate &

kriyā tu yaugapadye 'pi % kramarūpānupātinī // 2.468 //

bhedasaṃsargaśaktī dve $ śabdād bhinne iva sthite &

yaugapadye 'py anekena % prayoge bhidyate śrutiḥ // 2.469 //

abhinno rūpabhedena $ ya eko 'rtho vivakṣitaḥ &

tasyāvayavadharmeṇa % samudāyo 'nugṛhyate // 2.470 //

bhedanirvacane tv asya $ pratyekaṃ vā samāpyate &

śrutir vacanabhinnā vā % vākyabhede 'vatiṣṭhate // 2.471 //

tatraikavacanānto vā $ so 'kṣaśabdaḥ prayujyate &

pratyekaṃ vā bahutvena % pravibhāgo yathāśruti // 2.472 //

dviṣṭhāni yāni vākyāni $ teṣv apy ekatvadarśinām &

anekaśakter ekasya % svaśaktiḥ pravibhajyate // 2.473 //

atyantabhinnayor vā syāt $ prayoge tantralakṣaṇaḥ &

upāyas tatra saṃsargaḥ % pratipattṛṣu bhidyate // 2.474 //

bhedenādhigatau pūrvaṃ $ śabdau tulyaśrutī punaḥ &

tantreṇa pratipattāraḥ % prayoktrā pratipāditāḥ // 2.475 //

ekasyāpi vivakṣāyām $ anuniṣpadyate paraḥ &

vinābhisaṃdhinā śabdaḥ % śaktirūpaḥ prakāśate // 2.476 //

anekā śaktir ekasya $ yugapac chrūyate kva cit &

agniḥ prakāśadāhābhyām % ekatrāpi niyujyate // 2.477 //

āvṛttiśaktibhinnārthe $ vākye sakṛd api śrute &

liṅgād vā tantradharmād vā % vibhāgo vyavatiṣṭhate // 2.478 //

saṃprasāraṇasaṃjñāyāṃ $ liṅgābhyāṃ varṇavākyayoḥ &

pravibhāgas tathā sūtra % ekasminn eva jāyate // 2.479 //

tathā dvirvacane 'cīti $ tantropāyād alakṣaṇaḥ &

ekaśeṣeṇa nirdeśo % bhāṣya eva pradarśitaḥ // 2.480 //

prāyeṇa saṃkṣeparucīn $ alpavidyāparigrahān &

saṃprāpya vaiyākaraṇān % saṃgrahe 'stam upāgate // 2.481 //

kṛte 'tha pātañjalinā $ guruṇā tīrthadarśinā &

sarveṣāṃ nyāyabījānāṃ % mahābhāṣye nibandhane // 2.482 //

alabdhagādhe gāmbhīryād $ uttāna iva sauṣṭhavāt &

tasminn akṛtabuddhīnāṃ % naivāvāsthita niścayaḥ // 2.483 //

vaijisaubhavaharyakṣaiḥ $ śuṣkatarkānusāribhiḥ &

ārṣe viplāvite granthe % saṃgrahapratikañcuke // 2.484 //

yaḥ pātañjaliśiṣyebhyo $ bhraṣṭo vyākaraṇāgamaḥ &

kālena dākṣiṇātyeṣu % granthamātro vyavasthitaḥ // 2.485 //

parvatād āgamaṃ labdhvā $ bhāṣyabījānusāribhiḥ &

sa nīto bahuśākhatvaṃ % cāndrācāryādibhiḥ punaḥ // 2.486 //

nyāyaprasthānamārgāṃs tān $ abhyasya svaṃ ca darśanam &

praṇīto guruṇāsmākam % ayam āgamasaṃgrahaḥ // 2.487 //

vartmanām atra keṣāṃ cid $ vastumātram udāhṛtam &

kāṇḍe tṛtīye nyakṣeṇa % bhaviṣyati vicāraṇā // 2.488 //

prajñā vivekaṃ labhate $ bhinnair āgamadarśanaiḥ &

kiyad vā śakyam unnetuṃ % svatarkam anudhāvatā // 2.489 //

tat tad utprekṣamāṇānāṃ $ purāṇair āgamair vinā &

anupāsitavṛddhānāṃ % vidyā nātiprasīdati // 2.490 //

// iti bhartṛharikṛte vākyapadīye vākyakāṇḍaṃ samāptam //

3. padakāṇḍam

3.1. jātisamuddeśaḥ

dvidhā kaiś cit padaṃ bhinnaṃ $ caturdhā pañcadhāpi vā &

apoddhṛtyaiva vākyebhyaḥ % prakṛtipratyayādivat // 3.1.1 //

padārthānām apoddhāre $ jātir vā dravyam eva vā &

padārthau sarvaśabdānāṃ % nityāv evopavarṇitau // 3.1.2 //

keṣāṃ cit sāhacaryeṇa $ jātiḥ śaktyupalakṣaṇam &

khadirādiṣv aśakteṣu % śaktaḥ pratinidhīyate // 3.1.3 //

asvātantryaphalo bandhiḥ $ pramāṇādīva śiṣyate &

ato jātyabhidhāne 'pi % śaktihīnaṃ na gṛhyate // 3.1.4 //

saṃśleṣamātraṃ badhnātir $ yadi syāt tu vivakṣitaḥ &

śaktyāśraye tato liṅgaṃ % pramāṇādyanuśāsanam // 3.1.5 //

svajātiḥ prathamaṃ śabdaiḥ $ sarvair evābhidhīyate &

tato 'rthajātirūpeṣu % tadadhyāropakalpanā // 3.1.6 //

yathā rakte guṇe tattvaṃ $ kaṣāye vyapadiśyate &

saṃyogisaṃnikarṣāc ca % vastrādiṣv api gṛhyate // 3.1.7 //

tathā śabdārthasaṃbandhāc $ chabde jātir avasthitā &

vyapadeśe 'rthajātīnāṃ % jātikāryāya kalpate // 3.1.8 //

jātjśabdaikaśeṣe sā $ jātīnāṃ jātir iṣyate &

śabdajātaya ity atra % tajjātiḥ śabdajātiṣu // 3.1.9 //

yā śabdajātiśabdeṣu $ śabdebhyo bhinnalakṣaṇā &

jātiḥ sā śabdajātitvam % avyatikramya vartate // 3.1.10 //

arthajātyabhidhāne 'pi $ sarve jātyabhidhāyinaḥ &

vyāpāralakṣaṇā yasmāt % padārthāḥ samavasthitāḥ // 3.1.11 //

jātau padārthe jātir vā $ viseṣo vāpi jātivat &

śabdair apekṣyate yasmād % atas te jātivācinaḥ // 3.1.12 //

dravyadharmā padārthe tu $ dravye sarvo 'rtha ucyate &

dravyadharmāśrayād dravyam % ataḥ sarvo 'rtha iṣyate // 3.1.13 //

anupravṛttidharmo vā $ jātiḥ syāt sarvajātiṣu &

vyāvṛttidharmasāmānyaṃ % viśeṣe jātir iṣyate // 3.1.14 //

saṃyogidharmabhedena $ deśe ca parikalpite &

teṣu deśeṣu sāmānyam % ākāśasyāpi vidyate // 3.1.15 //

adeśānāṃ ghaṭādīnāṃ $ deśāḥ saṃbandhino yathā &

ākāśasyāpy adeśasya % deśāḥ saṃyoginas tathā // 3.1.16 //

bhinnavastvāśrayā buddhiḥ $ saṃyogiṣv anuvartate &

samavāyiṣu bhedasya % grahaṇaṃ vinivartate // 3.1.17 //

ataḥ saṃyogideśānāṃ $ gauṇatvaṃ parikalpyate &

avivekāt pradeśebhyo % mukhyatvaṃ samavāyinām // 3.1.18 //

anupravṛttirūpā yā $ prakhyā tām ākṛtiṃ viduḥ &

ke cid vyāvṛttirūpāṃ tu % dravyatvena pracakṣate // 3.1.19 //

bhinnā iti paropādhir $ abhinnā iti vā punaḥ &

bhāvātmasu prapañco 'yaṃ % saṃsṛṣṭeṣv eva jāyate // 3.1.20 //

naikatvaṃ nāpi nānātvaṃ $ na sattvaṃ na ca nāstitā &

ātmatattveṣu bhāvānām % asaṃsṛṣṭeṣu vidyate // 3.1.21 //

sarvaśaktyātmabhūtatvam $ ekasyaiveti nirṇaye &

bhāvānām ātmabhedasya % kalpanā syād anarthikā // 3.1.22 //

tasmād dravyādayaḥ sarvāḥ $ śaktayo bhinnalakṣaṇāḥ &

saṃsṛṣṭāḥ puruṣārthasya % sādhikā na tu kevalāḥ // 3.1.23 //

yathaiva cendriyādīnām $ ātmabhūtā samagratā &

tathā saṃbandhisaṃbandha- % saṃsarge 'pi pratīyate // 3.1.24 //

na tad utpadyate kiṃ cid $ yasya jātir na vidyate &

ātmābhivyaktaye jātiḥ % kāraṇānāṃ prayojikā // 3.1.25 //

kāraṇeṣu padaṃ kṛtvā $ nityānityeṣu jātayaḥ &

kva cit kāryeṣv abhivyaktim % upayānti punaḥ punaḥ // 3.1.26 //

nirvartyamānaṃ yat karma $ jātis tatrāpi sādhanam &

svāśrayasyābhinicpattyai % sā kriyāyāḥ prayojikā // 3.1.27 //

vidhau vā pratiṣedhe vā $ brāhmaṇatvādi sādhanam &

vyaktyāśritāśritā jāteḥ % saṃkhyājātir viśeṣikā // 3.1.28 //

yathā jalādibhir vyaktaṃ $ mukham evābhidhīyate &

tathā dravyair abhivyaktā % jātir evābhidhīyate // 3.1.29 //

yathendriyagato bheda $ indriyagrahaṇād ṛte &

indriyārtheṣvadṛśyo 'pi % jñānabhedāya kalpate // 3.1.30 //

tathātmarūpagrahaṇāt $ keṣāṃ cid vyaktayo vinā &

sāmānyajñānabhedānām % upayānti nimittatām // 3.1.31 //

satyāsatyau tu yau bhāgau $ pratibhāvaṃ vyavasthitau &

satyaṃ yat tatra sā jātir % asatyā vyaktayaḥ smṛtāḥ // 3.1.32 //

saṃbandhibhedāt sattaiva $ bhidyamānā gavādiṣu &

jātir ity ucyate tasyāṃ % sarve śabdā vyavasthitāḥ // 3.1.33 //

tāṃ prātipadikārthaṃ ca $ dhātvarthaṃ ca pracakṣate &

sā nityā sā mahān ātmā % tām āhus tvatalādayaḥ // 3.1.34 //

prāptakramā viśeṣeṣu $ kriyā saivābhidhīyate &

kramarūpasya saṃhāre % tat sattvam iti kathyate // 3.1.35 //

saiva bhāvavikāreu $ ṣaḍ avasthāḥ prapadyate &

krameṇa śaktibhiḥ svābhir % evaṃ pratyavabhāsate // 3.1.36 //

ātmabhūtaḥ kramo 'py asyā $ yatredaṃ kāladarśanam &

paurvāparyādirūpeṇa % pravibhaktam iva sthitam // 3.1.37 //

tirobhāvābhyupagame $ bhāvānāṃ saiva nāstitā &

labdhakrame tirobhāve % naśyatīti pratīyate // 3.1.38 //

pūrvasmāt pracyutā dharmād $ aprāptā cottaraṃ padam &

tadantarāle bhedānām % āśrayāj janma kathyate // 3.1.39 //

āśrayaḥ svātmamātrā vā $ bhāvā vā vyatirekiṇaḥ &

svaśaktayo vā sattāyā % bhedadarśanahetavaḥ // 3.1.40 //

pṛthivyādiṣv abhivyaktau $ na saṃsthānam apekṣate &

anucchinnāśrayāj jātir % anitye 'py āśraye sthitā // 3.1.41 //

anucchedyāśrayām eke $ sarvāṃ jātiṃ pracakṣate &

na yaugapadyaṃ pralaye % sarvasyeti vyavasthitāḥ // 3.1.42 //

prakṛtau pravilīneṣu $ bhedeṣv ekatvadarśinām &

dravyasattvaṃ prapadyante % svāśrayā eva jātayaḥ // 3.1.43 //

brāhmaṇatvādayo bhāvāḥ $ sarvaprāṇiṣv avasthitāḥ &

abhivyaktāḥ svakāryāṇāṃ % sādhakā ity api smṛtiḥ // 3.1.44 //

citrādiṣv apy abhivyaktir $ jātīnāṃ kaiś cid iṣyate &

prāṇyāśritās tu tāḥ prāptau % nimittaṃ puṇyapāpayoḥ // 3.1.45 //

jñānaṃ tv asmadviśiṣṭānāṃ $ tāsu sarvendriyaṃ viduḥ &

abhyāsān maṇirūpyādi- % viśeṣeṣv iva tadvidām // 3.1.46 //

jātyutpalādigandhādau $ bhedatattvaṃ yad āśritam &

tad bhāvapratyayair loke % 'nityatvān nābhidhīyate // 3.1.47 //

asvaśabdābhidhānās tu $ narasiṃhādijātayaḥ &

sarūpāvayavevānyā % tāsu śrutir avasthitā // 3.1.48 //

jātyavasthāparicchede $ saṃkhyā saṃkhyātvam eva vā &

viprakarṣe 'pi saṃsargād % upakārāya kalpate // 3.1.49 //

lakṣaṇā śabdasaṃskāre $ vyāpāraḥ kāryasiddhaye &

saṃkhyākarmādiśaktīnāṃ % śrutisāmye 'pi dṛśyate // 3.1.50 //

na vinā saṃkhyayā kaś cit $ sattvabhūto 'rtha ucyate &

ataḥ sarvasya nirdeśe % saṃkhyā syād avivakṣitā // 3.1.51 //

ekatvaṃ vā bahutvaṃ vā $ keṣāṃ cid avivakṣitam &

tad dhi jātyabhidhānāya % dvitvaṃ tu syād vivakṣitam // 3.1.52 //

yady etau vyādhitau syātāṃ $ deyaṃ syād idam auṣadham &

ity evaṃ lakṣaṇe 'rthasya % dvitvaṃ syād avivakṣitam // 3.1.53 //

ekādiśabdavācyāyāḥ $ karmasv aṅgatvam iṣyate &

saṃkhyāyāḥ khanati dvābhyām % iti rūpād dhi sāśritā // 3.1.54 //

yajeta paśunety atra $ saṃskārasyāpi saṃbhave &

yathā jātis tathaikatvaṃ % sādhanatvena gamyate // 3.1.55 //

liṅgāt tu syād dvitīyādes $ tad ekatvaṃ vivakṣitam &

ekārthaviṣayatve ca % talliṅgaṃ jātisaṃkhyayoḥ // 3.1.56 //

anyatrāvihitasyaiva $ sa vidhiḥ prathamaṃ paśoḥ &

kriyāyām aṅgabhāvaś ca % tat tv etasmād vivakṣitam // 3.1.57 //

grahās tv anyatra vihitā $ bhinnasaṃkhyāḥ pṛthak pṛthak &

prājāpatyā navety evam- % ādibhedasamanvitāḥ // 3.1.58 //

aṅgatvena pratītānāṃ $ saṃmārge tv aṅgināṃ punaḥ &

nirdeśaṃ prati yā saṃkhyā % sā kathaṃ syād vivakṣitā // 3.1.59 //

nānyatra vidhir astīti $ saṃskāro nāpi cāṅgitā &

hetuḥ saṃkhyāvivakṣāyā % yatnāt sā hi vivakṣitā // 3.1.60 //

saṃmārjane viśeṣaś ca $ na grahe kva cid āśritaḥ &

vihītās te ca saṃskāryāḥ % sarveṣām āśrayas tataḥ // 3.1.61 //

pratyāśrayaṃ samāptāyāṃ $ jātāv ekena cet kriyā &

paśunā na prakalpeta % tat syād eva prakalpanam // 3.1.62 //

ekena ca prasiddhāyāṃ $ kriyāyāṃ yadi saṃbhavāt &

paśvantaram upādeyam % upādānam anarthakam // 3.1.63 //

yathaivāhitagarbhāyāṃ $ garbhādhānam anarthakam &

tathaikena prasiddhāyāṃ % paśvantaram anarthakam // 3.1.64 //

tāvatārthasya siddhatvād $ ekatvasyāvyatikramam &

ke cid icchanti na tv atra % saṃkhyāṅgatvena gṛhyate // 3.1.65 //

dvitīyādi tu yal liṅgam $ uktanyāyānuvādi tat &

nasaṃkhyā sādhanatvena % jātivat tena gamyate // 3.1.66 //

anvayavyatirekābhyāṃ $ saṃkhyābhyupagame sati &

yuktaṃ yat sādhanatvaṃ syān % na tv anyārthopalakṣaṇam // 3.1.67 //

sādhanatve padārthasya $ sāmarthyaṃ na prahīyate &

saṃkhyāvyāpāradharmo 'tas % tena liṅgena gamyate // 3.1.68 //

apūrvasya vidheyatvāt $ prādhānyam avasīyate &

vihitasya parārthatvāc % cheṣabhāvaḥ pratīyate // 3.1.69 //

saṃmārgasya vidheyatvād $ anyatra vihite grahe &

vidhivākye śrutā saṃkhyā % lakṣaṇāyāṃ na bādhyate // 3.1.70 //

vidhivākyāntare saṃkhyā $ paśor nāsti virodhinī &

tasmāt saguṇa evāsau % sahaikatvena gamyate // 3.1.71 //

nirjñātadravyasaṃbandhe $ yaḥ karmaṇy upadiśyate &

guṇas tenārthitā tasya % dravyeṇeva pratīyate // 3.1.72 //

kaś cid eva guṇo dravye $ yathā sāmarthyalakṣaṇaḥ &

ādhāro 'pi guṇasyaivaṃ % prāptaḥ sāmarthyalakṣaṇaḥ // 3.1.73 //

tayos tu pṛthagarthitve $ saṃbandho yaḥ pratīyate &

na tasminn upaghāto 'sti % kalpyam anyan na cāśrutam // 3.1.74 //

kriyayā yo 'bhisaṃbandhaḥ $ sa śrutiprāpitas tayoḥ &

āśrayāśrayiṇor vākyān % niyamas tv avatiṣṭhate // 3.1.75 //

tatra dravyaguṇābhāve $ pratyekaṃ syād vikalpanam &

śrutiprāpto hi saṃbandho % balavān vākyalakṣaṇāt // 3.1.76 //

yadā tu jātiḥ śaktir vā $ kriyāṃ praty upadiśyate &

sāmarthyāt saṃnidhīyete % tatra dravyaguṇau tadā // 3.1.77 //

jātīnāṃ ca guṇānāṃ ca $ tulye 'ṅgatve kriyāṃ prati &

guṇāḥ pratinidhīyante % chāgādīnāṃ na jātayaḥ // 3.1.78 //

vyaktiśakteḥ samāsannā $ jātayo na tathā guṇāḥ &

sākṣād dravyaṃ kriyāyogi % guṇas tasmād vikalpate // 3.1.79 //

sāmyenānyatarābhāve $ vikalpaḥ kaiś cid iṣyate &

atadguṇo 'taś chāgaḥ syān % meṣo vā tadguṇo bhavet // 3.1.80 //

jāter āśritasaṃkhyāyāḥ $ pravṛttir upalabhyate &

saṃkhyāviśeṣam utsṛjya % kva cit saiva pravartate // 3.1.81 //

parāṅgabhūtaṃ sāmānyaṃ $ yujyate dravyasaṃkhyayā &

svārthaṃ pravartamānaṃ tu % na saṃkhyām avalambate // 3.1.82 //

yajeta paśunety atra $ yajyarthāyāṃ paśuśrutau &

kṛtārthaikena paśunā % pradhānaṃ bhavati kriyā // 3.1.83 //

yāvatāṃ saṃbhavo yasya $ sa kuryāt tāvatāṃ yadi &

ālambhanaṃ guṇais tena % pradhānaṃ syāt prayojitam // 3.1.84 //

saṃmṛjyamānatantre tu $ grahe yatra kriyāśrutiḥ &

saṃkhyāviśeṣagrahaṇaṃ % naiva tatrādriyāmahe // 3.1.85 //

śiṣyamāṇapare vākye $ yad ekagrahaṇaṃ kṛtam &

śeṣe viśiṣṭasaṃkhye 'pi % vyaktaṃ talliṅgadarśanam // 3.1.86 //

samāsapratyayavidhau $ yathā nipatitā śrutiḥ &

guṇānāṃ paratantrāṇāṃ % nyāyenaivopapadyate // 3.1.87 //

guṇe 'pi nāṅgīkriyate $ pradhānāntarasiddhaye &

saṃkhyā kartā tathā karmaṇy % aviśiṣṭaḥ pratīyate // 3.1.88 //

yasyānyasya prasaktasya $ niyamārthā punaḥ śrutiḥ &

sarūpasamudāyāt tu % vibhaktir yā vidhīyate // 3.1.89 //

nivṛttau caritārthatvāt $ saṃkhyā tatrāvivakṣitā &

ekas tatrārthavān siddhaḥ % samudāyasya vācakaḥ // 3.1.90 //

pratyayasya pradhānasya $ samāsasyāpi vā vidhau &

siddhaḥ saṃkhyāvivakṣāyāṃ % sarvathānugraho guṇe // 3.1.91 //

abhedarūpaṃ sādṛśyam $ ātmabhūtāś ca śaktayaḥ &

jātiparyāyavācitvam % eṣām apy upavarṇyate // 3.1.92 //

daṇḍopāditsayā daṇḍaṃ $ yady api pratipadyate &

na tasmād eva sāmarthyāt % sa daṇḍīti pratīyate // 3.1.93 //

necchānimittād icchāvān $ iti jñānaṃ pravartate &

tasmāt saty api sāmarthye % buddhir arthāntarāśrayā // 3.1.94 //

svabhāvo 'vyapadeśyo vā $ sāmarthyaṃ vāvatiṣṭhate &

sarvasyānte yatas tasmād % vyavahāro na kalpate // 3.1.95 //

yadā bhedān parityajya $ buddhyaika iva gṛhyate &

vyaktyātmaiva tadā tatra % buddhir ekā pravartate // 3.1.96 //

bhedarūpair anusyūtaṃ $ yadaikam iva manyate &

samūhāvagrahā buddhir % bahubhyo jāyate tadā // 3.1.97 //

yadā sahavivakṣāyām $ ekabuddhinibandhanaḥ &

baddhāvayavavicchedaḥ % samudāyo 'bhidhīyate // 3.1.98 //

pratikriyaṃ samāptatvād $ eko bhedasamanvitaḥ &

dvandve dvitvādibhedena % tadāsāv upagamyate // 3.1.99 //

sakṛtpravṛttāv ekatvam $ āvṛttau sadṛśātmatām &

bhinnātmakānāṃ vyaktīnāṃ % bhedāpohāt prapadyate // 3.1.100 //

anupravṛtteti yathā- $ -bhinnā buddhiḥ pratīyate &

artho vyāvṛttarūpo 'pi % tathā tattvena gṛhyate // 3.1.101 //

sarūpāṇāṃ ca sarveṣāṃ $ na bhedopanipātinaḥ &

vidyante vācakāḥ śabdā % nāpi bhedo 'vadhāryate // 3.1.102 //

jñānaśabdārthaviṣayā $ viśeṣā ye vyavasthitāḥ &

teṣāṃ duravadhāratvāj % jñānādyekatvadarśanam // 3.1.103 //

jñāneṣv api yathārtheṣu $ tathā sarveṣu jātayaḥ &

saṃsargadarśane santi % tāś cārthasya prasādhikāḥ // 3.1.104 //

jñeyastham eva sāmānyaṃ $ jñānānām upakārakam &

na jātu jñeyavaj jñānaṃ % pararūpeṇa rūpyate // 3.1.105 //

yathā jyotiḥ prakāśena $ nānyenābhiprakāśyate &

jñānākāras tathānyena % na jñānenopagṛhyate // 3.1.106 //

na cātmasamavetasya $ sāmānyasyāvadhāraṇe &

jñānaśaktiḥ samarthā syāj % jñātasyānyasya vastunaḥ // 3.1.107 //

ayaugapadye jñānānām $ asyety agrahaṇaṃ na ca &

yathopalabdhi smaraṇam % upalabdhe ca jāyate // 3.1.108 //

ghaṭajñānam iti jñānaṃ $ ghaṭajñānavilakṣaṇam &

ghaṭa ity api yaj jñānaṃ % viṣayopanipāti tat // 3.1.109 //

yato viṣayarūpeṇa $ jñānarūpaṃ na gṛhyate &

artharūpaviviktaṃ ca % svarūpaṃ nāvadhāryate // 3.1.110 //

//iti jātisamuddeśaḥ //

3.2 dravyasamuddeśaḥ

ātmā vastu svabhāvaś ca $ śarīraṃ tattvam ity api &

dravyam ity asya paryāyās % tac ca nityam iti smṛtam // 3.2.1 //

satyaṃ vastu tadākārair $ asatyair avadhāryate &

asatyopādhibhiḥ śabdaiḥ % satyam evābhidhīyate // 3.2.2 //

adhruveṇa nimittena $ devadattagṛhaṃ yathā &

gṛhītaṃ gṛhaśabdena % śuddham evābhidhīyate // 3.2.3 //

suvarṇādi yathā yuktaṃ $ svair ākārair apāyibhiḥ &

rucakādyabhidhānānāṃ % śuddham evaiti vācyatām // 3.2.4 //

ākāraiś ca vyavacchedāt $ sārvārthyam avarudhyate &

yathaiva cakṣurādīnāṃ % sāmarthyaṃ nālikādibhiḥ // 3.2.5 //

teṣv ākāreṣu yaḥ śabdas $ tathābhūteṣu vartate &

tattvātmakatvāt tenāpi % nityam evābhidhīyate // 3.2.6 //

na tattvātattvayor bheda $ iti vṛddhebhya āgamaḥ &

atattvam iti manyante % tattvam evāvicāritam // 3.2.7 //

vikalparūpaṃ bhajate $ tattvam evāvikalpitam &

na cātra kālabhedo 'sti % kālabhedaś ca gṛhyate // 3.2.8 //

yathā viṣayadharmāṇāṃ $ jñāne 'tyantam asaṃbhavaḥ &

tadātmeva ca tat siddham % atyantam atadātmakam // 3.2.9 //

tathā vikārarūpāṇāṃ $ tattve 'tyantam asaṃbhavaḥ &

tadātmeva ca tat tattvam % atyantam atadātmakam // 3.2.10 //

sat yam ākṛtisaṃhāre $ yad ante vyavatiṣṭhate &

tan nityaṃ śabdavācyaṃ tac % chabdāt tac ca na bhidyate // 3.2.11 //

na tad asti na tan nāsti $ na tad ekaṃ na tat pṛthak &

na saṃsṛṣṭaṃ vibhaktaṃ na % vikṛtaṃ na na cānyathā // 3.2.12 //

tan nāsti vidyate tac ca $ tad ekaṃ tat pṛthak pṛthak &

saṃsṛṣṭaṃ ca vibhaktaṃ ca % vikṛtaṃ tat tad anyathā // 3.2.13 //

tasya śabdārthasaṃbandha- $ rūpam ekasya dṛśyate &

tad dṛśyaṃ darśanaṃ draṣṭā % darśane ca prayojanam // 3.2.14 //

vikārāpagame satyaṃ $ suvarṇaṃ kuṇḍale yathā &

vikārāpagame satyāṃ % tathāhuḥ prakṛtiṃ parām // 3.2.15 //

vācyā sā sarvaśabdānāṃ $ śabdāś ca na pṛthak tataḥ &

apṛthaktve ca saṃbandhas % tayor nānātmanor iva // 3.2.16 //

ātmā paraḥ priyo dveṣyo $ vaktā vācyaṃ prayojanam &

viruddhāni yathaikasya % svapne rūpāṇi cetasaḥ // 3.2.17 //

ajanmani tathā nitye $ paurvāparyavivarjite &

tattve janmādirūpatvaṃ % viruddham upalabhyate // 3.2.18 //

// iti dravyasamuddeśaḥ //

3.3 saṃbandhasamuddeśaḥ

jñānaṃ prayoktur bāhyo 'rthaḥ $ svarūpaṃ ca pratīyate &

śabdair uccaritais teṣāṃ % saṃbandhaḥ samavasthitaḥ // 3.3.1 //

pratipattur bhavaty arthe $ jñāne vā saṃśayaḥ kva cit &

svarūpeṣūpalabhyeṣu % vyabhicāro na vidyate // 3.3.2 //

asyāyaṃ vācako vācya $ iti ṣaṣṭhyā pratīyate &

yogaḥ śabdārthayos tattvam % apy ato vyapadiśyate // 3.3.3 //

nābhidhānaṃ svadharmeṇa $ saṃbandhasyāsti vācakam &

atyantaparatantratvād % rūpaṃ nāsyāpadiśyate // 3.3.4 //

upakārāt sa yatrāsti $ dharmas tatrānugamyate &

śaktīnām api sā śaktir % guṇānām apy asau guṇaḥ // 3.3.5 //

taddharmaṇos tu tācchabdyaṃ $ saṃyogasamavāyayoḥ &

tayor apy upakārārthā % niyatās tadupādhayaḥ // 3.3.6 //

kā cid eva hi sāvasthā $ kāryaprasavasūcitā &

kasya cit kena cid yasyāṃ % saṃyoga upajāyate // 3.3.7 //

nirātmakānām utpattau $ niyamaḥ kva cid eva yaḥ &

tenaivāvyapavargaś ca % prāptyabhede sa yatkṛtaḥ // 3.3.8 //

ātmāntarasya yenātmā $ tadātmevāvadhāryate &

yataś caikatvanānātvaṃ % tattvaṃ nādhyavasīyate // 3.3.9 //

tāṃ śaktiṃ samavāyākhyāṃ $ śaktīnām upakāriṇīm &

bhedābhedāv atikrāntām % anyathaiva vyavasthitām // 3.3.10 //

dharmaṃ sarvapadārthānām $ atītaḥ sarvalakṣaṇaḥ &

anugṛhṇāti saṃbandha % iti pūrvebhya āgamaḥ // 3.3.11 //

padārthīkṛta evānyaiḥ $ sarvatrābhyupagamyate &

saṃbandhas tena śabdārthaḥ % pravibhaktuṃ na śakyate // 3.3.12 //

samavāyāt sva ādhāraḥ $ svā ca jātiḥ pratīyate &

ekārthasamavāyāt tu % guṇāḥ svādhāra eva ye // 3.3.13 //

dravyatvasattāsaṃyogāḥ $ svānyādhāropabandhanāḥ &

tatpradeśavibhāgāś ca % guṇā dvitvādayaś ca ye // 3.3.14 //

ke cit svāśrayasaṃyuktāḥ $ ke cit tatsamavāyinaḥ &

saṃyuktasamaveteṣu % samavetās tathāpare // 3.3.15 //

svāśrayeṇa tu saṃyuktaiḥ $ saṃyuktaṃ vibhu gamyate &

samavāyasya saṃbandho % nāparas tatra dṛśyate // 3.3.16 //

saṃbandhasyāviśiṣṭatvān $ na cātra niyamo bhavet &

tasmāc chabdārthayor naivaṃ % saṃbandhaḥ parikalpyate // 3.3.17 //

adṛṣṭavṛttilābhena $ yathā saṃyoga ātmanaḥ &

kva cit svasvāmiyogākhyo % 'bhede 'nyatrāpi sa kramaḥ // 3.3.18 //

prāptiṃ tu samavāyākhyāṃ $ vācyadharmātivartinīm &

prayoktā pratipattā vā % na śabdair anugacchati // 3.3.19 //

avācyam iti yad vācyaṃ $ tad avācyatayā yadā &

vācyam ity avasīyeta % vācyam eva tadā bhavet // 3.3.20 //

athāpy avācyam ity evaṃ $ na tad vācyaṃ pratīyate &

vivakṣitāsya yāvasthā % saiva nādhyavasīyate // 3.3.21 //

tathānyathā sarvathā ca $ yasyāvācyatvam ucyate &

tatrāpi naiva sāvasthā % taiḥ śabdaiḥ pratiṣidhyate // 3.3.22 //

na hi saṃśayarūpe 'rthe $ śeṣatvena vyavasthite &

avyudāse svarūpasya % saṃśayo 'nyaḥ pravartate // 3.3.23 //

yadā ca nirṇayajñāne $ nirṇayatvena nirṇayaḥ &

prakramyate tadā jñānaṃ % svadharmeṇāvatiṣṭhate // 3.3.24 //

sarvaṃ mithyā bravīmīti $ naitad vākyaṃ vivakṣyate &

tasya mithyābhidhāne hi % prakrānto 'rtho na gamyate // 3.3.25 //

na ca vācakarūpeṇa $ pravṛttasyāsti vācyatā &

pratipādyaṃ na tat tatra % yenānyat pratipadyate // 3.3.26 //

asādhikā pratijñeti $ neyam evābhidhīyate &

yathā tathāsya dharmo 'pi % nātra kaś cit pratīyate // 3.3.27 //

vyāpārasyāparo yasmān $ na vyāpāro 'sti kaś ca na &

virodham anavasthāṃ vā % tasmāt sarvatra nāśrayet // 3.3.28 //

indriyāṇāṃ svaviṣayeṣv $ anādir yogyatā yathā &

anādir arthaiḥ śabdānāṃ % saṃbandho yogyatā tathā // 3.3.29 //

asādhur anumānena $ vācakaḥ kaiś cid iṣyate &

vācakatvāviśeṣe vā % niyamaḥ puṇyapāpayoḥ // 3.3.30 //

saṃbandhaśabde saṃbandho $ yogyatāṃ prati yogyatā &

mayād yogyatāsaṃvin % mātāputrādiyogavat // 3.3.31 //

śabdaḥ kāraṇam arthasya $ sa hi tenopajanyate &

tathā ca buddhiviṣayād % arthāc chabdaḥ pratīyate // 3.3.32 //

bhojanādy api manyante $ buddhyarthe yad asaṃbhavi &

buddhyarthād eva buddhyarthe % jāte tad api dṛśyate // 3.3.33 //

anityeṣv api nityatvam $ abhidheyātmanā sthitam &

anityatvaṃ svaśaktir vā % sā ca nityān na bhidyate // 3.3.34 //

śabdenārthasya saṃskāro $ dṛṣṭādṛṣṭaprayojanaḥ &

kriyate so 'bhisaṃbandham % antareṇa kathaṃ bhavet // 3.3.35 //

nāvaśyam abhidheyeṣu $ saṃskāraḥ sa tathāvidhaḥ &

dṛśyate na ca saṃbandhas % tathābhūto vivakṣitaḥ // 3.3.36 //

sati pratyayahetutvaṃ $ saṃbandha upapadyate &

śabdasyārthe yatas tatra % saṃbandho 'stīti gamyate // 3.3.37 //

nitye 'nitye 'pi vāpy arthe $ puruṣeṇa kathaṃ ca na &

saṃbandho 'kṛtasaṃbandhaiḥ % śabdaiḥ kartuṃ na śakyate // 3.3.38 //

vyapadeśe padārthānām $ anya sattaupacārikī &

sarvāvasthāsu sarveṣām % ātmarūpasya darśikā // 3.3.39 //

sphaṭikādi yathā dravyaṃ $ bhinnarūpair upāśrayaiḥ &

svaśaktiyogāt saṃbandhaṃ % tādrūpyeṇeva gacchati // 3.3.40 //

tadvac chabdo 'pi sattāyām $ asyaṃ pūrvaṃ vyavasthitaḥ &

dharmair upaiti saṃbandham % avirodhivirodhibhiḥ // 3.3.41 //

evaṃ ca pratiṣedhyeṣu $ pratiṣedhaprakḷptaye &

āśriteṣūpacāreṇa % pratiṣedhaḥ pravartate // 3.3.42 //

ātmalābhasya janmākhyā $ satā labhyaṃ ca labhyate &

yadi saj jāyate kasmād % athāsaj jāyate katham // 3.3.43 //

sato hi gantur gamanaṃ $ sati gamye pravartate &

gantṛvac cen na janmārtho % na cet tadvan na jāyate // 3.3.44 //

upacarya tu kartāram $ abhidhānapravṛttaye &

punaś ca karmabhāvena % tāṃ kriyāṃ ca tadāśrayām // 3.3.45 //

athopacārasattaivaṃ $ vidheyās tatra lādayaḥ &

janmanā tu virodhitvān % mukhyā sattā na vidyate // 3.3.46 //

ātmānam ātmanā bibhrad $ astīti vyapadiśyate &

antarbhāvāc ca tenāsau % karmaṇā na sakarmakaḥ // 3.3.47 //

prāk ca sattābhisaṃbandhān $ mukhyā sattā kathaṃ bhavet &

asaṃś ca nāsteḥ kartā syād % upacāras tu pūrvavat // 3.3.48 //

tasmād bhinneṣu dharmeṣu $ virodhiṣv avirodhinīm &

virodhikhyāpanāyaiva % śabdais tais tair upāśritām // 3.3.49 //

abhinnakālām artheṣu $ bhinnakāleṣv avasthitām &

pravṛttihetuṃ sarveṣāṃ % śabdānām aupacārikīm // 3.3.50 //

etāṃ sattāṃ padārtho hi $ na kaś cid ativartate &

sā ca saṃpratisattāyāḥ % pṛthag bhāṣye nidarśitā // 3.3.51 //

pradeśasyaikadeśaṃ vā $ parato vā nirūpaṇam &

viparyayam abhāvaṃ vā % vyavahāro 'nuvartate // 3.3.52 //

yathendriyasya vaiguṇyān $ mātrādhyāropavān iva &

jāyate pratyayo 'rthebhyas % tathaivoddeśajā matiḥ // 3.3.53 //

akṛtsnaviṣayābhāsaṃ $ śabdaḥ pratyayam āśritaḥ &

artham āhānyarūpeṇa % svarūpeṇānirūpitam // 3.3.54 //

rūpaṇavyapadeśābhyaṃ $ laukike vartmani sthitau &

jñānaṃ praty abhilāpaṃ ca % sadṛśau bālapaṇḍitau // 3.3.55 //

sarvārtharūpatā śuddhir $ jñānasya nirupaśrayā &

tato 'py asya parāṃ śuddhim % eke prāhur arūpikām // 3.3.56 //

upaplavo hi jñānasya $ bāhyākārānupātitā &

kāluṣyam iva tat tasya % saṃsarge vyatibhedajam // 3.3.57 //

yathā ca jñānam ālekhād $ aśuddhau vyavatiṣṭhate &

tathopāśrayavān arthaḥ % svarūpād viprakṛṣyate // 3.3.58 //

evam arthasya śabdasya $ jñānasya ca viparyaye &

bhāvābhāvāv abhedena % vyavahārānupātinau // 3.3.59 //

yathā bhāvam upāśritya $ tadabhāvo 'nugamyate &

tathābhāvam upāśritya % tadbhāvo 'py anugamyate // 3.3.60 //

nābhāvo jāyate bhāvo $ naiti bhāvo 'nupākhyatām &

ekasmād ātmano 'nanyau % bhāvābhāvau vikalpitau // 3.3.61 //

abhāvasyānupākhyatvāt $ kāraṇaṃ na prasādhakam &

sopākhyasya tu bhāvasya % kāraṇaṃ kiṃ kariṣyati // 3.3.62 //

tasmāt sarvam abhāvo vā $ bhāvo vā sarvam iṣyate &

na tv avasthāntaraṃ kiṃ cid % ekasmāt satyataḥ sthitam // 3.3.63 //

tasmān nābhāvam icchanti $ ye loke bhāvavādinaḥ &

abhāvavādino vāpi % na bhāvaṃ tattvalakṣaṇam // 3.3.64 //

advaye caiva sarvasmin $ svabhāvād ekalakṣaṇe &

parikalpeṣu maryādā % vicitraivopalabhyate // 3.3.65 //

catasro hi yathāvasthā $ nirupākhye prakalpitāḥ &

evaṃ dvaividhyam apy etad % bhāvābhāvavyapāśrayam // 3.3.66 //

avirodhī virodhī vā $ sann asan vāpi yuktitaḥ &

kramavān akramo vāpi % nābhāva upapadyate // 3.3.67 //

avirodhī virodhī vā $ sann asan vāpi tattvataḥ &

kramavān akramo vāpi % tena bhāvo na vidyate // 3.3.68 //

abhāve triṣu kāleṣu $ na bhedasyāsti saṃbhavaḥ &

tasminn asati bhāve 'pi % traikālyaṃ nāvatiṣṭhate // 3.3.69 //

ātmatattvaparityāgaḥ $ parato nopapadyate &

ātmatattvaṃ tu parataḥ % svato vā nopakalpate // 3.3.70 //

tattve virodho nānātva $ upakāro na kaś ca na &

tattvānyatvaparltyāge % vyavahāro nivartate // 3.3.71 //

yatra draṣṭā ca dṛśyaṃ ca $ darśanaṃ cāvikalpitam &

tasyaivārthasya satyatvaṃ % śritās trayyantavedinaḥ // 3.3.72 //

sāmānyaṃ vā viśeṣaṃ vā $ yasmād āhur viśeṣavat &

śabdās tasmād asatyeṣu % bhedeṣv eva vyavasthitāḥ // 3.3.73 //

na hy abhāvasya sadbhāve $ bhāvasyātmā prahīyate &

na cābhāvasya nāstitve % bhāvasyātmā prasūyate // 3.3.74 //

na śābaleyasyāstitvaṃ $ bāhuleyasya bādhakam &

na śābaleyo nāstīti % bāhuleyaḥ prakalpate // 3.3.75 //

abhāvo yadi vastu syāt $ tatreyaṃ syād vicāraṇā &

tataś ca tadabhāve 'pi % syād vicāryam idaṃ punaḥ // 3.3.76 //

avastu syād atitaṃ yad $ vyavahārasya gocaraḥ &

tatra vastugato bhedo % na nirvacanam arhati // 3.3.77 //

apade 'rthe padanyāsaḥ $ kāraṇasya na vidyate &

atha ca prāgasadbhāvaḥ % kāraṇe sati dṛśyate // 3.3.78 //

kā tasya prāgavastheti $ vastvāśritam idaṃ punaḥ &

prāg avastheti na hy etad % dvayam apy asty avastuni // 3.3.79 //

na cordhvam asti nāstīti $ vacanāyānibandhanam &

alaṃ syād apadasthānam % etad vācaḥ pracakṣate // 3.3.80 //

atyadbhutā tv iyaṃ vṛttir $ yad abhāgaṃ yad akramam &

bhāvānāṃ prāg abhūtānām % ātmatattvaṃ prakāśate // 3.3.81 //

vikalpotthāpitenaiva $ sarvo bhāvena laukikaḥ &

mukhyeneva padārthena % vyavahāro vidhīyate // 3.3.82 //

bhāvaśaktim ataś caināṃ $ manyante nityavādinaḥ &

bhāvam eva kramaṃ prāhur % na bhāvād aparaḥ kramaḥ // 3.3.83 //

kramān na yaugapadyasya $ kaś cid bhedo 'sti tattvataḥ &

yathaiva bhāvān nābhāvaḥ % kaś cid anyo 'vasīyate // 3.3.84 //

kālasyāpy aparaṃ kālaṃ $ nirdiśanty eva laukikāḥ &

na ca nirdeśamātreṇa % vyatireko 'nugamyate // 3.3.85 //

ādhāraṃ kalpayan buddhyā $ nābhāve vyavatiṣṭhate &

avastuṣv api notprekṣā % kasya cit pratibadhyate // 3.3.86 //

tasmāc chaktivibhāgena $ nityaḥ sadasadātmakaḥ &

eko 'rthaḥ śabdavācyatve % bahurūpaḥ prakāśate // 3.3.87 //

vyavahāraś ca lokasya $ padārthaiḥ parikalpitaiḥ &

śāstre padārthaḥ kāryārthaṃ % laukikaḥ pravibhajyate // 3.3.88 //

// iti saṃbandhasamuddeśaḥ //

3.4 bhūyodravyasamuddeśaḥ

saṃsargarūpāt saṃbhūtāḥ $ saṃvidrūpād apoddhṛtāḥ &

śāstre vibhaktā vākyārthāt % prakṛtipratyayārthavat // 3.4.1 //

nimittabhūtāḥ sādhutve $ śāstrād anumitātmakāḥ &

ke cit padārthā vakṣyante % saṃkṣepeṇa yathāgamam // 3.4.2 //

vastūpalakṣaṇaṃ yatra $ sarvanāma prayujyate &

dravyam ity ucyate so 'rtho % bhedyatvena vivakṣitaḥ // 3.4.3 //

// iti bhūyodravyasamuddeśaḥ //

3.5 guṇasamuddeśaḥ

saṃsargi bhedakaṃ yad yat $ savyāpāraṃ pratīyate &

guṇatvaṃ paratantratvāt % tasya śāstra udāhṛtam // 3.5.1 //

dravyasyāvyapadeśasya $ ya upādīyate guṇaḥ &

bhedako vyapadeśāya % tatprakarṣo 'bhidhīyate // 3.5.2 //

sarvasyaiva pradhānasya $ na vinā bhedahetunā &

prakarṣo vidyate nāpi % śabdasyopaiti vācyatām // 3.5.3 //

vidyamānāḥ pradhāneṣu $ na sarve bhedahetavaḥ &

viśeṣaśabdair ucyante % vyāvṛttārthābhidhāyibhiḥ // 3.5.4 //

vastūpalakṣaṇe tatra $ viśeṣo vyāpṛto yadi &

prakarṣo niyamābhāvāt % syād avijñātahetukaḥ // 3.5.5 //

sarvaṃ ca sarvato 'vaśyaṃ $ niyamena prakṛṣyate &

saṃsargiṇā nimittena % nikṛṣṭenādhikena vā // 3.5.6 //

nāpekṣate nimittaṃ ca $ prakarṣe vyāpṛtaṃ yadi &

dravyasya syād upādānaṃ % prakarṣaṃ praty anarthakam // 3.5.7 //

savyāpāro guṇas tasmāt $ svaprakarṣanibandhanaḥ &

dravyātmānaṃ bhinatty eva % svaprakarṣaṃ niveśayan // 3.5.8 //

arūpaṃ pararūpeṇa $ dravyam ākhyāyate yathā &

aprakarṣaṃ prakarṣeṇa % guṇasyāviśyate tathā // 3.5.9 //

// iti guṇasamuddeśaḥ //

3.6 diksamuddeśaḥ

dik sādhanaṃ kriyā kāla $ iti vastvabhidhāyinaḥ &

śaktirūpe padārthānām % atyantam anavasthitāḥ // 3.6.1 //

vyatirekasya yo hetur $ avadhipratipādyayoḥ &

ṛjv ity evaṃ yato 'nyena % vinā buddhiḥ pravartate // 3.6.2 //

karmaṇo jātibhedānām $ abhivyaktir yadāśrayā &

sā svair upādhibhir bhinnā % śaktir dig iti kathyate // 3.6.3 //

parāparatve mūrtīnāṃ $ deśabhedanibandhane &

tata eva prakalpete % kramarūpe tu kālataḥ // 3.6.4 //

ākāśasya pradeśena $ bhāgaiś cānyaiḥ pṛthak pṛthak &

sā saṃyogavibhāgānām % upādhitvāya kalpate // 3.6.5 //

diśo vyavasthā deśānāṃ $ digvyavasthā na vidyate &

śaktayaḥ khalu bhāvānām % upakāraprabhāvitāḥ // 3.6.6 //

pratyastarūpā bhāveṣu $ dik pūrvety abhidhīyate &

pūrvabuddhir yato dik sā % samākhyāmātram anyathā // 3.6.7 //

svāṅgād vyavasthā yā loke $ na tasyāṃ niyatā diśaḥ &

pratyaṅmukhasya yat paścāt % tat purastād viparyaye // 3.6.8 //

deśavyavasthāniyamo $ dikṣu na vyavatiṣṭhate &

rūḍham apy aparatvena % pūrvam ity abhidhīyate // 3.6.9 //

ato bhāṣitapuṃskatvāt $ puṃvadbhāvo na sidhyati &

asminn arthe na śabdena % prasavaḥ kva cid ucyate // 3.6.10 //

dikśakter abhidhāne tu $ niyataṃ diśi darśanam &

pūrvādīnāṃ yathā ṣaṣṭer % jīvitasyāvadhāraṇe // 3.6.11 //

chāyābhābhyāṃ nagādīnāṃ $ bhāgabhedaḥ prakalpate &

ataddharmasu bhāveṣu % bhāgabhedo na kalpate // 3.6.12 //

paramāṇor abhāgasya $ diśā bhāgo vidhīyate &

bhāgaprakalpanāśaktiṃ % prathamāṃ tāṃ pracakṣate // 3.6.13 //

adeśāś cāpy abhāgāś ca $ niṣkramā nirupāśrayāḥ &

bhāvāḥ saṃsargirūpāt tu % śaktibhedaḥ prakalpate // 3.6.14 //

nirbhāgātmakatā tulyā $ paramāṇor ghaṭasya ca &

bhāgaḥ śaktyantaraṃ tatra % parimāṇaṃ ca yat tayoḥ // 3.6.15 //

yataḥ prakalpate bhedo $ bhedas tatrāpi dṛśyate &

adṛṣṭoparatiṃ bhedam % ato 'yuktataraṃ viduḥ // 3.6.16 //

sarvatra tasya kāryasya $ darśanād vibhur iṣyate &

vibhutvam etad evāhur % anyaḥ kāyavatāṃ vidhiḥ // 3.6.17 //

caitanyavat sthitā loke $ dikkālaparikalpanā &

prakṛtiṃ prāṇināṃ tāṃ hi % ko 'nyathā sthāpayiṣyati // 3.6.18 //

saṃkaro vyavahārāṇāṃ $ prakṛteḥ syād viparyaye &

tasmāt tyajann imān bhāvān % punar evāvalambate // 3.6.19 //

tasyās tu śakteḥ pūrvādi- $ bhedo bhāvāntarāśrayaḥ &

bhinnā dik tena bhedena % bhedāyaivopakalpate // 3.6.20 //

avadhitvena cāpekṣā- $ yoge diglakṣaṇo vidhiḥ &

pūrvam as yeti ṣaṣṭhy eva % dṛṣṭā dharmāntarāśraye // 3.6.21 //

pūrvādināṃ viparyāso $ 'dṛṣṭaś cāvadhyasaṃkare &

ṛjv etad asyety etac ca % liṅgaṃ na vyatikīryate // 3.6.22 //

antaḥkaraṇadharmo vā $ bahir evaṃ prakāśate &

asyāṃ tv antarbahirbhāvaḥ % prakriyāyāṃ na vidyate // 3.6.23 //

ekatvam āsāṃ śaktīnāṃ $ nānātvaṃ veti kalpane &

avastupatite jñātvā % satyato na parāmṛśet // 3.6.24 //

vikalpātītatattveṣu $ saṃketopanibandhanāḥ &

bhāveṣu vyavahārā ye % lokas tatrānugamyate // 3.6.25 //

naikatvam asty anānātvaṃ $ vinaikatvena netarat &

paramārthe tayor eṣa % bhedo 'tyantaṃ na vidyate // 3.6.26 //

na śaktīnāṃ tathā bhedo $ yathā śaktimatāṃ sthitiḥ &

na ca laukikam ekatvaṃ % tāsām ātmasu vidyate // 3.6.27 //

naikatvaṃ vyavatiṣṭheta $ nānātvaṃ cen na kalpayet &

nānātvaṃ cāvahīyeta % yady ekatvaṃ na kalpayet // 3.6.28 //

// iti diksamuddeśaḥ //

3.7 sādhanasamuddeśaḥ

svāśraye samavetānāṃ $ tadvad evāśrayāntare &

kriyāṇām abhiniṣpattau % sāmarthyaṃ sādhanaṃ viduḥ // 3.7.1 //

śaktimā trāsam ūhasya $ viśvasyānekadharmaṇaḥ &

sarvadā sarvathā bhāvāt % kva cit kiṃ cid vivakṣyate // 3.7.2 //

sādhanavyavahāraś ca $ buddhyavasthānibandhanaḥ &

sann asan vārtharūpeṣu % bhedo buddhyā prakalpyate // 3.7.3 //

buddhyā samīhitaikatvān $ pañcālān kurubhir yadā &

punar vibhajate vaktā % tadāpāyaḥ pratīyate // 3.7.4 //

śabdopahitarūpāṃś ca $ buddher viṣayatāṃ gatān &

pratyakṣam iva kaṃsādīn % sādhanatvena manyate // 3.7.5 //

buddhipravṛttirūpaṃ ca $ samāropyābhidhātṛbhiḥ &

artheṣu śaktibhedānāṃ % kriyate parikalpanā // 3.7.6 //

vyaktau padārthe śabdāder $ janyamānasya karmaṇaḥ &

sādhanatvaṃ tathā siddhaṃ % buddhirūpaprakalpitam // 3.7.7 //

svatantraparatantratve $ kramarūpaṃ ca darśitam &

nirīheṣv api bhāveṣu % kalpanopanibandhanam // 3.7.8 //

śaktayaḥ śaktimantaś ca $ sarve saṃsargavādinām &

bhāvās teṣv asvaśabdeṣu % sādhanatvaṃ nirūpyate // 3.7.9 //

ghaṭasya dṛśikarmatve $ mahattvādīni sādhanam &

rūpasya dṛśikarmatve % rūpatvādīni sādhanam // 3.7.10 //

svaiḥ sāmānyaviśeṣaiś ca $ śaktimanto rasādayaḥ &

niyatagrahaṇā loke % śaktayas tās tathāśrayaiḥ // 3.7.11 //

indriyārthamanaḥkartṛ- $ saṃbandhaḥ sādhanaṃ kva cit &

yad yadā yadanugrāhi % tat tadā tatra sādhanam // 3.7.12 //

svaśabdair abhidhāne tu $ sa dharmonābhidhīyate &

vibhaktyādibhir evāsāv % upakāraḥ pratīyate // 3.7.13 //

nimittabhāvo bhāvānām $ upakārārtham āśritaḥ &

natir āvarjanety evaṃ % siddhaḥ sādhanam iṣyate // 3.7.14 //

sa tebhyo vyatirikto vā $ teṣām ātmaiva vā tathā &

vyatirekam upāśritya % sādhanatvena kalpyate // 3.7.15 //

saṃdarśanaṃ prārthanāyāṃ $ vyavasāye tv anantarā &

vyavasāyas tathārambhe % sādhanatvāya kalpate // 3.7.16 //

pūrvasmin yā kriyā saiva $ parasmin sādhanaṃ matā &

saṃdarśane tu caitanyaṃ % viśiṣṭaṃ sādhanaṃ viduḥ // 3.7.17 //

niṣpattimātre kartṛtvaṃ $ sarvatraivāsti kārake &

vyāpārabhedāpekṣāyāṃ % karaṇatvādisaṃbhavaḥ // 3.7.18 //

putrasya janmani yathā $ pitroḥ kartṛtvam ucyate &

ayam asyām iyaṃ tv asmād % iti bhedo vivakṣayā // 3.7.19 //

guṇakriyāṇāṃ kartāraḥ $ kartrā nyakkṛtaśaktayaḥ &

nyaktāyām api saṃpūrṇaiḥ % svair vyāpāraiḥ samanvitāḥ // 3.7.20 //

karaṇatvādibhir jñātāḥ $ kriyābhedānupātibhiḥ &

svātantryam uttaraṃ labdhvā % pradhāne yānti kartṛtām // 3.7.21 //

yathā rājñā niyukteṣu $ yoddhṛtvaṃ yoddhṛṣu sthitam &

teṣu vṛttau tu labhate % rājā jayaparājayau // 3.7.22 //

tathā kartrā niyukteṣu $ sarveṣv ekārthakāriṣu &

kartṛtvaṃ karaṇatvāder % uttaraṃ na virudhyate // 3.7.23 //

anāśrite tu vyāpāre $ nimittaṃ hetur iṣyate &

āśritāvadhibhāvaṃ tu % lakṣaṇe lakṣaṇaṃ viduḥ // 3.7.24 //

dravyādiviṣayo hetuḥ $ kārakaṃ niyatakriyam &

kartā kartrantarāpekṣaḥ % kriyāyāṃ hetur iṣyate // 3.7.25 //

kriyāyai karaṇaṃ tasya $ dṛṣṭaḥ pratinidhis tathā &

hetvarthā tu kriyā tasmān % na sa pratinidhīyate // 3.7.26 //

prātilomyānulomyābhyāṃ $ hetur arthasya sādhakaḥ &

tādarthyam ānulomyena % hetutvānugataṃ tu tat // 3.7.27 //

sarvatra sahajā śaktir $ yāvaddravyam avasthitā &

kriyākāle tv abhivyakter % āśrayād upakāriṇī // 3.7.28 //

kuḍyasyāvaraṇe śaktir $ asyādīnāṃ vidāraṇe &

sarvadā sa tu san dharmaḥ % kriyākāle nirūpyate // 3.7.29 //

svāṅgasaṃyoginaḥ pāśā $ daityānāṃ vāruṇā yathā &

vyajyante vijigīṣūṇāṃ % dravyāṇāṃ śaktayas tathā // 3.7.30 //

taikṣṇyagauravakāṭhinya- $ saṃsthānaiḥ svair asir yadā &

chedyaṃ prati vyāpriyate % śaktimān gṛhyate tadā // 3.7.31 //

prāṅ nimittāntarodbhūtaṃ $ kriyāyāḥ kaiś cid iṣyate &

sādhanaṃ sahajaṃ kaiś cit % kriyānyaiḥ pūrvam iṣyate // 3.7.32 //

pravṛttir eva prathamaṃ $ kva cid apy anapāśritā &

śaktīr ekādhikaraṇe % srotovad apakarṣati // 3.7.33 //

apūrvaṃ kālaśaktiṃ vā $ kriyāṃ vā kālam eva vā &

tam evamlaksanam bhāvam % ke cid āhuh katham ca na // 3.7.34 //

nityāḥ ṣaṭ śaktayo 'nyeṣāṃ $ bhedābhedasamanvitāḥ &

kriyāsaṃsiddhaye 'rtheṣu % jātivat samavasthitāḥ // 3.7.35 //

dravyākārādibhedena $ tāś cāparimitā iva &

dṛśyante tattvam āsāṃ tu % ṣaṭ śaktīr nātivartate // 3.7.36 //

nimittabhedād ekaiva $ bhinnā śaktiḥ pratīyate &

ṣoḍhā kartṛtvam evāhus % tatpravṛtter nibandhanam // 3.7.37 //

tattve vā vyatireke vā $ vyatiriktaṃ tad ucyate &

śabdapramāṇako lokaḥ % sa śāstreṇānugamyate // 3.7.38 //

paramārthe tu naikatvaṃ $ pṛthaktvād bhinnalakṣaṇam &

pṛthaktvaikatvarūpeṇa % tattvam eva prakāśate // 3.7.39 //

yat pṛthaktvam asaṃdigdhaṃ $ tad ekatvān na bhidyate &

yad ekatvam asaṃdigdhaṃ % tat pṛthaktvān na bhidyate // 3.7.40 //

dyauḥ kṣamā vāyur ādityaḥ $ sāgarāḥ sarito diśaḥ &

antaḥkaraṇatattvasya % bhāgā bahir avasthitāḥ // 3.7.41 //

kālavicchedarūpeṇa $ tad evaikam avasthitam &

sa hy apūrvāparo bhāvaḥ % kramarūpeṇa lakṣyate // 3.7.42 //

dṛṣṭo hy avyatireke 'pi $ vyatireko 'nvaye 'sati &

vṛkṣādyarthānvayas tasmād % vibhaktyartho 'nya iṣyate // 3.7.43 //

sāmānyaṃ kārakaṃ tasya $ saptādyā bhedayonayaḥ &

ṣaṭ karmākhyādibhedena % śeṣabhedas tu saptamī // 3.7.44 //

karmādhikāraḥ

nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca $ prāpyaṃ ceti tridhā matam &

tatrepsitatamaṃ karma % caturdhānyat tu kalpitam // 3.7.45 //

audāsīnyena yat prāpyaṃ $ yac ca kartur anīpsitam &

saṃjñāntarair anākhyātaṃ % yad yac cāpy anyapūrvakam // 3.7.46 //

satī vāvidyamānā vā $ prakṛtiḥ pariṇāminī &

yasya nāśriyate tasya % nirvartyatvaṃ pracakṣate // 3.7.47 //

prakṛtes tu vivakṣāyāṃ $ vikāryaṃ kaiś cid anyathā &

nirvartyaṃ ca vikāryaṃ ca % karma śāstre pradarśitam // 3.7.48 //

yad asaj jāyate sad vā $ janmanā yat prakāśyate &

tan nirvartyaṃ vikāryaṃ ca % karma dvedhā vyavasthitam // 3.7.49 //

prakṛtyucchedasaṃbhūtaṃ $ kiṃ cit kāṣṭhādibhasmavat &

kiṃ cid guṇāntarotpattyā % suvarṇādivikāravat // 3.7.50 //

kriyākṛtā viśeṣāṇāṃ $ siddhir yatra na gamyate &

darśanād anumānād vā % tat prāpyam iti kathyate // 3.7.51 //

viśeṣalābhaḥ sarvatra $ vidyate darśanādibhiḥ &

keṣāṃ cit tadabhivyakti- % siddhir dṛṣṭiviṣādiṣu // 3.7.52 //

ābhāsopagamo vyaktiḥ $ soḍhatvam iti karmaṇaḥ &

viśeṣāḥ prāpyamāṇasya % kriyāsiddhau vyavasthitāḥ // 3.7.53 //

nirvartyādiṣu tat pūrvam $ anubhūya svatantratām &

kartrantarāṇāṃ vyāpāre % karma saṃpadyate tataḥ // 3.7.54 //

tadvyāpāraviveke 'pi $ svavyāpāre vyavasthitam &

karmāpadiṣṭāāllabhate % kva cic chāstrāśrayān vidhīn // 3.7.55 //

nivṛttapreṣaṇaṃ karma $ svakriyāvayave sthitam &

nivartamāne karmatve % sve kartṛtve 'vatiṣṭhate // 3.7.56 //

tāni dhātvantarāṇy eva $ pacisidhyativad viduḥ &

bhede 'pi tulyarūpatvād % ekatvaparikalpanā // 3.7.57 //

ekadeśe samūhe ca $ vyāpārāṇāṃ pacādayaḥ &

svabhāvataḥ pravartante % tulyarūpasamanvitāḥ // 3.7.58 //

nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ $ ruhau śuddhe pratīyate &

nyagbhāvanā nyagbhavanaṃ % ṇyante 'pi pratipadyate // 3.7.59 //

avasthāṃ pañcamīm āhur $ ṇyante tāṃ karmakartari &

nivṛttapreṣaṇād dhātoḥ % prākṛte 'rthe ṇij ucyate // 3.7.60 //

bravīti pacater arthaṃ $ sidhyatir na vinā ṇicā &

sa ṇyantaḥ pacater arthe % prākṛte vyavatiṣṭhate // 3.7.61 //

keṣāṃ cid devadattāder $ vyāpāro yaḥ sakarmake &

sa vinā devadattādeḥ % kaṭādiṣu vivakṣyate // 3.7.62 //

nivṛttapreṣaṇaṃ karma $ svasya kartuḥ prayojakam &

preṣaṇāntarasaṃbandhe % ṇyante lenābhidhīyate // 3.7.63 //

sadṛśādiṣu yat karma- $ kartṛtvaṃ pratipadyate &

āpattyāpādane tatra % viṣayatvaṃ prati kriye // 3.7.64 //

kutaś cid āhṛtya padam $ evaṃ ca parikalpane &

karmasthabhāvakatvaṃ syād % darśanādyabhidhāyinām // 3.7.65 //

viśeṣadarśanaṃ yatra $ kriyā tatra vyavasthitā &

kriyāvyavasthā tv anyeṣāṃ % śabdair eva prakāśyate // 3.7.66 //

kālabhāvādhvadeśānām $ antarbhūtakriyāntaraiḥ &

sarvair akarmakair yoge % karmatvam upajāyate // 3.7.67 //

ādhāratvam iva prāptās $ te punar dravyakarmasu &

kālādayo bhinnakakṣyaṃ % yānti karmatvam uttaram // 3.7.68 //

atas taiḥ karmabhir dhātur $ yukto 'dravyair akarmakaḥ &

lasya karmaṇi bhāve ca % nimittatvāya kalpate // 3.7.69 //

sarvaṃ cākathitaṃ karma $ bhinnakakṣyaṃ pratīyate &

dhātvarthoddeśabhedena % tan nepsitatamaṃ kila // 3.7.70 //

pradhānakarma kathitaṃ $ yat kriyāyāḥ prayojakam &

tatsiddhaye kriyāyuktam % anyat tv akathitaṃ smṛtam // 3.7.71 //

duhyādivan nayatyādau $ karmatvam akathāśrayam &

ākhyātānupayoge tu % niyamāc cheṣa iṣyate // 3.7.72 //

antarbhūtaṇijarthānāṃ $ duhyādīnāṃ ṇijantavat &

siddhaṃ pūrveṇa karmatvaṃ % ṇijantaniyamas tathā // 3.7.73 //

karaṇasya svakakṣyāyāṃ $ na prakarṣāśrayo yathā &

karmaṇo 'pi svakakṣyāyāṃ % na syād atiśayas tathā // 3.7.74 //

karmaṇas tv āptum iṣṭatva $ āśrite 'tiśayo yataḥ &

āśrīyate tato 'tyantaṃ % bhedaḥ pūrveṇa karmaṇā // 3.7.75 //

ṇijante ca yathā kartā $ sakriyaḥ san prayujyate &

na duhyādau tathā kartā % niṣkriyo 'pi prayujyate // 3.7.76 //

bhedavākyaṃ tu yan ṇyante $ nīduhiprakṛtau ca yat &

śabdāntaratvān naivāsti % saṃsparśas tasya dhātunā // 3.7.77 //

yathaivaikam apādānaṃ $ śāstre bhedena darśitam &

tathaikam eva karmāpi % bhedena pratipāditam // 3.7.78 //

nirvartyo vā vikāryo vā $ prāpyo vā sādhanāśrayaḥ &

kriyāṇām eva sādhyatvāt % siddharūpo 'bhidhīyate // 3.7.79 //

ahiteṣu yathā laulyāt $ kartur icchopajāyate &

viṣādiṣu bhayādibhyas % tathaivāsau pravartate // 3.7.80 //

pradhānetarayor yatra $ dravyasya kriyayoḥ pṛthak &

śaktir guṇāśrayā tatra % pradhānam anurudhyate // 3.7.81 //

pradhānaviṣayā śaktiḥ $ pratyayenābhidhīyate &

yadā guṇe tadā tadvad % anuktāpi prakāśate // 3.7.82 //

pacāv anuktaṃ yat karma $ ktvānte bhāvābhidhāyini &

bhujau śaktyantare 'py ukte % tat taddharma prakāśate // 3.7.83 //

iṣeś ca gamisaṃsparśād $ grāme yo lo vidhīyate &

tatreṣiṇaiva nirbhogaḥ % kriyate gamikarmaṇaḥ // 3.7.84 //

paktvā bhujyata ity atra $ keṣāṃ cin na vyapekṣate &

odanaṃ pacatiḥ so 'sāv % anumānāt pratīyate // 3.7.85 //

tathābhiniviśau karma $ yat tiṅante 'bhidhīyate &

ktvānte 'dhikaraṇatve 'pi % na tatrecchanti saptamīm // 3.7.86 //

yan nirvṛttāśrayaṃ karma $ prāpter apracitaṃ punaḥ &

bhakṣyādiviṣayāpattyā % bhidyamānaṃ tad īpsitam // 3.7.87 //

dhātor arthāntare vṛtter $ dhātvarthenopasaṃgrahāt &

prasiddher avivakṣātaḥ % karmaṇo 'karmikā kriyā // 3.7.88 //

bhedā ya ete catvāraḥ $ sāmānyena pradarśitāḥ &

te nimittādibhedena % bhidyante bahudhā punaḥ // 3.7.89 //

// iti karmādhikāraḥ //

karaṇādhikāraḥ

kriyāyāḥ pariniṣpattir $ yadvyāpārād anantaram &

vivakṣyate yadā tatra % karaṇatvaṃ tadā smṛtam // 3.7.90 //

vastutas tad anirdeśyaṃ $ na hi vastu vyavasthitam &

sthālyā pacyata ity eṣā % vivakṣā dṛśyate yataḥ // 3.7.91 //

karaṇeṣu tu saṃskāram $ ārabhante punaḥ punaḥ &

viniyogaviśeṣāṃś ca % pradhānasya prasiddhaye // 3.7.92 //

svakakṣyāsu prakarṣaś ca $ karaṇānāṃ na vidyate &

āśritātiśayatvaṃ tu % paratas tatra lakṣaṇam // 3.7.93 //

svātantrye 'pi prayoktāra $ ārād evopakurvate &

karaṇena hi sarveṣāṃ % vyāpāro vyavadhīyate // 3.7.94 //

kriyāsiddhau prakarṣo 'yaṃ $ nyagbhāvas tv eva kartari &

siddhau satyāṃ hi sāmānyaṃ % sādhakatvaṃ prakṛṣyate // 3.7.95 //

asyādīnāṃ tu kartṛtve $ taikṣṇyādi karaṇaṃ viduḥ &

taikṣṇyādīnāṃ svatantratve % dvedhātmā vyavatiṣṭhate // 3.7.96 //

ātmabhede 'pi saty evam $ eko 'rthaḥ sa tathā sthitaḥ &

tadāśrayatvād bhede 'pi % kartṛtvaṃ bādhakaṃ tataḥ // 3.7.97 //

yathā ca saṃnidhānena $ karaṇatvaṃ pratīyate &

tathaivāsaṃnidhāne 'pi % kriyāsiddheḥ pratīyate // 3.7.98 //

stokasya vābhinirvṛtter $ anirvṛtteś ca tasya vā &

prasiddhiṃ karaṇatvasya % stokādīnāṃ pracakṣate // 3.7.99 //

dharmāṇāṃ tadvatā bhedād $ abhedāc ca viśiṣyate &

kriyāvadher avaccheda- % viśeṣād bhidyate yathā // 3.7.100 //

// iti karaṇādhikāraḥ //

kartradhikāraḥ

prāg anyataḥ śaktilābhān $ nyagbhāvāpādanād api &

tadadhīnapravṛttitvāt % pravṛttānāṃ nivartanāt // 3.7.101 //

adṛṣṭatvāt pratinidheḥ $ praviveke ca darśanāt &

ārād apy upakāritve % svātantryaṃ kartur ucyate // 3.7.102 //

dharmair abhyuditaiḥ śabde $ niyamo na tu vastuni &

kartṛdharmavivakṣāyāṃ % śabdāt kartā pratīyate // 3.7.103 //

ekasya buddhyavasthābhir $ bhede ca parikalpite &

kartṛtvaṃ karaṇatvaṃ ca % karmatvaṃ copajāyate // 3.7.104 //

utpatteḥ prāg asadbhāvo $ buddhyavasthānibandhanaḥ &

aviśiṣṭaḥ satānyena % kartā bhavati janmanaḥ // 3.7.105 //

kāraṇaṃ kāryabhāvena $ yadā vāvyavatiṣṭhate &

kāryaśabdaṃ tadā labdhvā % kāryatvenopajāyate // 3.7.106 //

yathāheḥ kuṇḍalībhāvo $ vyagrāṇāṃ vā samagratā &

tathaiva janmarūpatvaṃ % satām eke pracakṣate // 3.7.107 //

vibhaktayoni yat kāryaṃ $ kāraṇebhyaḥ pravartate &

svā jātir vyaktirūpeṇa % tasyāpi vyavatiṣṭhate // 3.7.108 //

bhāveṣv eva padanyāsaḥ $ prajñāyā vāca eva vā &

nāstīty apy apade nāsti % na ca sad bhidyate tataḥ // 3.7.109 //

buddhiśabdau pravartete $ yathābhūteṣu vastuṣu &

teṣām anyena tattvena % vyavahāro na vidyate // 3.7.110 //

ākāśasya yathā bhedaś $ chāyāyāś calanaṃ yathā &

janmanāśāv abhede 'pi % tathā kaiś cit prakalpitau // 3.7.111 //

yathaivākāśanāstitvam $ asan mūrtinirūpitam &

tathaiva mūrtināstitvam % asadākāśaniśrayam // 3.7.112 //

yathā tadarthair vyāpāraiḥ $ kriyātmā vyapadiśyate &

abhedagrahaṇād eṣa % kāryakāraṇayoḥ kramaḥ // 3.7.113 //

vikāro janmanaḥ kartā $ prakṛtir veti saṃśaye &

bhidyate pratipattṭṇāṃ % darśanaṃ liṅgadarśanaiḥ // 3.7.114 //

kḷpi saṃpadyamāne yā $ caturthī sā vikārataḥ &

suvarṇapiṇḍe prakṛtau % vacanaṃ kuṇḍalāśrayam // 3.7.115 //

vākye saṃpadyateḥ kartā $ saṅghaś cvyantasya kathyate &

vṛttau saṅghībhavantīti % brāhmaṇānāṃ svatantratā // 3.7.116 //

atvaṃ saṃpadyate yas tvaṃ $ na tasmin yuṣmadāśrayā &

pravṛttiḥ puruṣasyāsti % prākṛtaḥ sa vidhīyate // 3.7.117 //

pūrvāvasthām avijahat $ saṃspṛśan dharmam uttaram &

saṃmūrchita ivārthātmā % jāyamāno 'bhidhīyate // 3.7.118 //

savyāpārataraḥ kaś cit $ kva cid dharmaḥ pratīyate &

saṃsṛjyante ca bhāvānāṃ % bhedavatyo 'pi śaktayaḥ // 3.7.119 //

viparītārthavṛttitvaṃ $ puruṣasya viparyaye &

gamyeta sādhanaṃ hy atra % savyāpāraṃ pratīyate // 3.7.120 //

tvam anyo bhavasīty eṣā $ tatra syāt parikalpanā &

rājñi bhṛtyatvamāpanne % yathā tadvad gatir bhavet // 3.7.121 //

saṃbhāvanāt kriyāsiddhau $ kartṛtvena samāśritaḥ &

kriyāyām ātmasādhyāyāṃ % sādhanānāṃ prayojakaḥ // 3.7.122 //

prayogamātre nyagbhāvaṃ $ svātantryād eva niśritaḥ &

aviśiṣṭo bhavaty anyaiḥ % svatantrair muktasaṃśayaiḥ // 3.7.123 //

nimittebhyaḥ pravartante $ sarva eva svabhūtaye &

abhiprāyānurodho 'pi % svārthasyaiva prasiddhaye // 3.7.124 //

// iti kartradhikāraḥ //

hetvadhikāraḥ
preṣaṇādhyeṣaṇe kurvaṃs $ tatsamarthāni cācaran &
kartaiva vihitāṃ śāstre % hetusaṃjñāṃ prapadyate // 3.7.125 //

dravyamātrasya tu praiṣe $ pṛcchyāder loḍ vidhīyate &

sakriyasya prayogas tu % yadā sa viṣayo ṇicaḥ // 3.7.126 //

guṇakriyāyāṃ svātantryāt $ preṣaṇe karmatāṃ gataḥ &

niyamāt karmasaṃjñāyāḥ % svadharmeṇābhidhīyate // 3.7.127 //

kriyāyāḥ prerakaṃ karma $ hetuḥ kartuḥ prayojakaḥ &

karmārthā ca kriyotpatti- % saṃskārapratipattibhiḥ // 3.7.128 //

// iti hetvadhikāraḥ //

saṃpradānādhikāraḥ

anirākaraṇāt kartus $ tyāgāṅgaṃ karmaṇepsitam &

preraṇānumatibhyāṃ ca % labhate saṃpradānatām // 3.7.129 //

hetutve karmasaṃjñāyāṃ $ śeṣatve vāpi kārakam &

rucyarthādiṣu śāstreṇa % saṃpradānākhyam ucyate // 3.7.130 //

bhedasya ca vivakṣāyāṃ $ pūrvāṃ pūrvāṃ kriyāṃ prati &

parasyāṅgasya karmatvān % na kriyāgrahaṇaṃ kṛtam // 3.7.131 //

kriyāṇāṃ samudāye tu $ yadaikatvaṃ vivakṣitam &

tadā karma kriyāyogāt % svākhyayaivopacaryate // 3.7.132 //

bhedābhedavivakṣā ca $ svabhāvena vyavasthitā &

tasmād gatyarthakarmatve % vyabhicāro na dṛśyate // 3.7.133 //

vikalpenaiva sarvatra $ saṃjñe syātām ubhe yadi &

ārambheṇa na yogasya % pratyākhyānaṃ samaṃ bhavet // 3.7.134 //

tyāgarūpaṃ prahātavye $ prāpye saṃsargadarśanam &

āsthitaṃ karma yat tatra % dvairūpyaṃ bhajate kriyā // 3.7.135 //

// iti saṃpradānādhikāraḥ //

apādānādhikāraḥ

nirdiṣṭaviṣayaṃ kiṃ cid $ upāttaviṣayaṃ tathā &

apekṣitakriyaṃ ceti % tridhāpādānam ucyate // 3.7.136 //

saṃyogabhedād bhinnātmā $ gamir eva bhramir yathā &

dhruvāvadhir apāyo 'pi % samavetas tathādhruve // 3.7.137 //

dravyasvabhāvo na dhrauvyam $ iti sūtre pratīyate &

apāyaviṣayaṃ dhrauvyaṃ % yat tu tāvad vivakṣitam // 3.7.138 //

saraṇe devadattasya $ dhrauvyaṃ pāte tu vājinaḥ &

āviṣṭaṃ yad apāyena % tasyādhrauvyaṃ pracakṣate // 3.7.139 //

ubhāv apy adhruvau meṣau $ yady apy ubhayakarmaje &

vibhāge pravibhakte tu % kriye tatra vivakṣite // 3.7.140 //

meṣāntarakriyāpekṣam $ avadhitvaṃ pṛthak pṛthak &

meṣayoḥ svakriyāpekṣaṃ % kartṛtvaṃ ca pṛthak pṛthak // 3.7.141 //

abhedena kriyaikā tu $ dvisādhyā ced vivakṣitā &

meṣāv apāye kartārau % yady anyo vidyate 'vadhiḥ // 3.7.142 //

gatir vinā tv avadhinā $ nāpāya iti gamyate &

vṛkṣasya parṇaṃ patatīty % evaṃ bhāṣye nidarśitam // 3.7.143 //

bhedābhedau pṛthagbhāvaḥ $ sthitiś ceti virodhinaḥ &

yugapan na vivakṣyante % sarve dharmā balāhake // 3.7.144 //

dhanuṣā vidhyatīty atra $ vināpāyavivakṣayā &

karaṇatvaṃ yato nāsti % tasmāt tad ubhayaṃ saha // 3.7.145 //

ekaiva vā satī śaktir $ dvirūpā vyavatiṣṭhate &

nimittaṃ saṃjñayos tatra % parayā bādhyate 'parā // 3.7.146 //

nirdhāraṇe vibhakte yo $ bhītrādīnāṃ ca yo vidhiḥ &

upāttāpekṣitāpāyaḥ % so 'budhapratipattaye // 3.7.147 //

// ity apādānādhikāraḥ //

adhikaraṇādhikāraḥ

kartṛkarmavyavahitām $ asākṣād dhārayat kriyām &

upakurvat kriyāsiddhau % śāstre 'dhikaraṇaṃ smṛtam // 3.7.148 //

upaśleṣasya cābhedas $ tilākāśakaṭādiṣu &

upakārās tu bhidyante % saṃyogisamavāyinām // 3.7.149 //

avināśo gurutvasya $ pratibandhe svatantratā &

digviśeṣād avaccheda % ityādyā bhedahetavaḥ // 3.7.150 //

ākāśam eva keṣāṃ cid $ deśabhedaprakalpanāt &

ādhāraśaktiḥ prathamā % sarvasaṃyogināṃ matā // 3.7.151 //

idam atreti bhāvānām $ abhāvān na prakalpate &

vyapadeśas tam ākāśa- % nimittaṃ saṃpracakṣate // 3.7.152 //

kālāt kriyā vibhajyanta $ ākāśāt sarvamūrtayaḥ &

etāvāṃś caiva bhedo 'yam % abhedopanibandhanaḥ // 3.7.153 //

yady apy upavasir deśa- $ viśeṣam anurudhyate &

śabdapravṛttidharmāt tu % kālam evāvalambate // 3.7.154 //

vasatāv aprayukte 'pi $ deśo 'dhikaraṇaṃ tataḥ &

aprayuktaṃ trirātrādi % karma copavasau smṛtam // 3.7.155 //

// ity adhikaraṇādhikāraḥ //

śeṣādhikāraḥ

saṃbandhaḥ kārakebhyo 'nyaḥ $ kriyākārakapūrvakaḥ &

śrutāyām aśrutāyāṃ vā % kriyāyāṃ so 'bhidhīyate // 3.7.156 //

dviṣṭho 'py asau parārthatvād $ guṇeṣu vyatiricyate &

tatrābhidhīyamānaḥ san % pradhāne 'py upayujyate // 3.7.157 //

nimittaniyamaḥ śabdāt $ saṃbandhasya na gṛhyate &

karmapravacanīyais tu % sa viśeṣo 'varudhyate // 3.7.158 //

sādhanair vyapadiṣṭe ca $ śrūyamāṇakriye punaḥ &

proktā pratipadaṃ ṣaṣṭhī % samāsasya nivṛttaye // 3.7.159 //

niṣṭhāyāṃ karmaviṣayā $ ṣaṣthī ca pratiṣidhyate &

śeṣalakṣaṇayā ṣaṣṭhyā % samāsastatra neṣyate // 3.7.160 //

anyena vyapadiṣṭasya $ yasyānyatropajāyate &

vyatirekaḥ sa dharmau dvau % labhate viṣayāntare // 3.7.161 //

prādhānyaṃ svaguṇe labdhvā $ pradhāne yāti śeṣatām &

sahayoge svayoge 'taḥ % pradhānatvaṃ na hīyate // 3.7.162 //

// iti śeṣādhikāraḥ //

siddhasyābhimukhībhāva- $ mātraṃ saṃbodhanaṃ viduḥ &

prāptābhimukhyo hy arthātmā % kriyāsu viniyujyate // 3.7.163 //

saṃbodhanaṃ na vākyārtha $ iti pūrvebhya āgamaḥ &

uddeśena vibhaktyarthā % vākyārthāt samapoddhṛtāḥ // 3.7.164 //

vibhaktyarthe 'vyayībhāva- $ vacanād avasīyatām &

anyo dravyād vibhaktyarthaḥ % so 'vyayenābhidhīyate // 3.7.165 //

dravyaṃ tu yad yathābhūtaṃ $ tad atyantaṃ tathā bhavet &

kriyāyoge 'pi tasyāsau % dravyātmā nāpahīyate // 3.7.166 //

tasmād yat karaṇaṃ dravyaṃ $ tat karma na punar bhavet &

sarvasya vānyathābhāvas % tasya dravyātmano bhavet // 3.7.167 //

// iti sādhanasamuddeśaḥ //

License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license
Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Bhartṛhari. Vākyapadīya, 1-3,7. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-C931-E