taṃ natvā vimalaṃ śivārkakiraṇe śāstre pare racyate saṅkṣepādvivṛtiḥ padeṣu gamikā vidyākhyapāde yataḥ
prokto vistarataḥ padārthaviṣayo yuktyāgamairnirṇayaḥ prāyo 'nyatra mayā kṛtāntavimaticchedāya sādhāraṇaḥ //

purā kila bhagavatomāpatinā garutmato 'nugrahaṃ kurvatā yathā yādṛgrūpaṃ ca śāstramupadiṣṭaṃ tathā tādṛgrūpaṃ ca kaścittacchiṣyaḥ praśiṣyo vā svaśiṣyebhyaḥ kathayati

kailāsaśikharāsīnaṃ somaṃ somārdhaśekharam
haraṃ dṛṣṭvābravīttārkṣyaḥ stutipūrvamidaṃ vacaḥ //

Vṛtti: yattu prathamamevotsūtraṃ kaiścicchāstrasvarūpaṃ tatsambandhābhidheyādi cātra varṇyate tatsūtraireva teṣāṃ vakṣyamāṇatvādayuktameva| athādau pravṛttihetutvenāvaśyaṃ tadvaktavyamiti cet| śāstrāntarāṇāmivātra tadabhidhānena pravṛttyayogāt| atra hi gurūpasadanātprabhṛti guruvākyādeva sarvatra pravartitavyaṃ nānyata iti darśayiṣyāmaḥ|

tatra kailāsasya śikharamagrapradeśaḥ| tasminnāsīnaṃ taṃ dṛṣṭvetyanena yogimadhyasthitatvena vakṣyamāṇādasya brahmaviṣṇulokābhyāmūrdhvamaṇḍalamadhye vakṣyamāṇasya devasya viśeṣaḥ| sahomayā vartate yastamityanena kailāsaśikharāsīnāntarācchrīmannandikeśvarāderviśeṣaḥ||

atha rūḍhiryogamapaharatīti nyāyato 'tra somaśabdena kaściccandrameva pratyeṣyatīti tadarthametatsomārdhaṃ śekhare śirasi yasya taṃ dṛṣṭveti| kiñca harati bandhanāni puṃbhyaḥ puṃso 'pyūrdhvaṃ padamiti haraḥ taṃ svaguruṃ tārkṣyo dṛṣṭvetyarthaḥ| ata evāsya nirvāṇadīkṣā sampanneti pratīyate| nādīkṣitānāṃ śravaṇādhikāra iti vakṣyati yataḥ| haraśabdasya rūḍhyaivomāpatyarthatve vyākhyāyamāne gatārthatvaṃ vyavacchedāntarābhāvāditi viśiṣṭakriyāyogābhidhānenaiva vyākhyānaṃ jyāyaḥ| atra ca praṇāmasāmarthyādeva darśanasya siddhernāyamartho haraṃ dṛṣṭveti| api tu stutipūrvaṃ dṛṣṭveti stutipūrvamiti padamatra kriyāviśeṣaṇatvena vyākhyeyam| na tu vacoviśeṣaṇatvena| tataśca vakṣyamāṇāndhakamathanādikarmastutyā viśiṣṭakarmayuktaṃ bhagavantamārādhyedaṃ vacanaṃ vainateyo 'bravīdityatrārthaḥ| tanna doṣaḥ kaściditi||

atha kāsau stutiryatpūrvaṃ dṛṣṭvetyuktam| tatrocyate

jayāndhakapṛthuskandhabandhabhedavicakṣaṇa
jaya pravaravīreśasaṃruddhapuradāhaka //
jayākhilasureśānaśiraśchedabhayānaka
jaya prathitasāmarthyamanmathasthitināśana //
jayācyutatanudhvaṃsakālakūṭabalāpaha
jayāvartamahāṭopasaridvegavidhāraṇa //
jaya dāruvanodyānamunipatnīvimohaka
jaya nṛttamahārambhakrīḍāvikṣobhadāruṇa //
jayograrūpasaṃrambhatrāsitatridaśāsura
jaya krūrajanendrāsyadarśitāsṛksunirjhara //
jaya vīraparispandadakṣayajñavināśana
jayādbhutamahāliṅgasaṃsthānabalagarvita //
jaya śvetanimittogramṛtyudehanipātana
jayāśeṣasukhāvāsakāmamohitaśailaja //
jayopamanyusantāpamohajālatamohara
jaya pātālamūlordhvalokālokapradāhaka //

Vṛtti: andhakasya mahāsurasya yau vistīrṇau skandhau tayorbandho vicitraḥ sanniveśaḥ tasya bhedo vidāraṇam| tasminyo vicakṣaṇaḥ paṇḍitastvameva, nānyaḥ| tasyāmantraṇaṃ he tathābhūta bhagavan jayeti| kiñca prakṛṣṭo varo brahmadatto yeṣāṃ te pravarāśca vīrāśca pravaravīreśāḥ| taireva samuparuddhaṃ yattripuraṃ tasya dāhaka he bhagavañjayeti| tathākhilānāṃ surāṇāmīśāno brahmā tasya yacchiraḥ tasya cchedaḥ purāṇetihāsādibhiruktastena bhayānako raudramūrtiḥ tasya sambodhanam| kiṃ ca sakalatrailokyamohakatvena yaḥ prathitasāmarthyo manmathaḥ kāmastasya bhogādisthitihetutvātsthitiḥ śarīraṃ tasya nāśana he bhagavan jayeti| api cācyutasya viṣṇostanudhvaṃsanahetutvāttanudhvaṃsaḥ kālakūṭastasya vegastamapaharatīti| yaduktaṃ vāyupurāṇe

viṣeṇodbhūtamātreṇa tena kālānalatviṣā|

Note: viṣeṇodbhūta@\devdot janārdanaḥ Vāyupurāṇa 54:58.

tasya balānyapaharatīti balāpaho yastasya sambodhanam| kiñca āvartaḥ paribhramastenātyantabhīṣaṇāṭopo vegavatpravāhaḥ sa yasyāḥ saritaḥ prakaraṇājjāhṇavyāḥ sāvartamahāṭopasarit| tasyā vego balaṃ tadvidhāraṇa| kila śirasi tathābhūtā mahānadī bhagavataiva dhāryate nānyenetyatiśayastutiḥ|| 2--4||

kiñca dārūṇi devadārūṇi teṣāṃ vane yadudyānamāśramastasminye munayasteṣāṃ teṣāṃ ca yāḥ patnyastāsāṃ vimohaka| avijitakāmakrodhādīnmunīnpatnīśca kenāpi prayojanena vimohayatītyatra praśaṃsārtho 'nyathā kutsaiveyaṃ kutaḥ stutiriti| tathā nṛttaṃ vicitrābhinayādyātmako gātravikṣepastasya mahārambhalakṣaṇā krīḍā| asya vailakṣaṇyena tāṇḍavarūpaṃ viharaṇam| tayā vikṣobho 'navasthitirjagatastena dāruṇa bhīṣaṇa he bhagavañjayeti| tadidamuktam|

calati mahī dalanti girayaḥ skhalantyudadhayo namanti khecarā ityādi tribhuvanamasvatantramiha yasya nṛttasamaye sa pātu no hara ityantam|

kiñca ugraṃ bhīṣaṇaṃ yadbhairavākāraṃ rūpamumāsantrāsadānāya ghaṭata itītihāsapurāṇādigītaṃ tasya saṃrambho jagattrāsalakṣaṇābhinayānukārastena trāsitā devāsurā yena tasya sambodhanam| kiñca krūrajanānāṃ rakṣasāmindro rāvaṇastasyāsyeṣu darśito 'sṛgeva sunirjharaḥ prapāto yena tasyāmantraṇam| kiñca vīro vīrabhadraḥ tasya parispandaḥ preṣaṇaṃ tena dakṣasya prajāpateryajñavināśana he bhagavañjayeti praśaṃsārtho 'nyathā nindaiva kutsitatvādasyeti| kiñca adbhutamāścaryabhūtaṃ yanmahāliṅgaṃ sakalatrailokyasya vyāpakaṃ tasya saṃsthānamākāraviśeṣo jvālātmakaḥ tasya balaṃ tejaso 'sahyatvaṃ tena garvita brahmaviṣṇvādibhyo 'pi sātiśaya he bhagavañjayeti| yaduktaṃ vāyupurāṇādau

akasmādbrahmaviṣṇvādyairjvālāliṅgaṃ tadadbhutam| dṛṣṭamabhyudgataṃ yena vyāptaṃ sarvaṃ carācaram|| iti|| 5--7||

kiñca śveto mahāmuniḥ tannimittamugrasya mṛtyudehasya nipātana he bhagavañjayeti| api cāśeṣasya sukhasyābhiraterāvāsaḥ sthānaṃ kāmastena mohitā śailajā gaurī yeneti kāmo 'pi yasya vaśe gaurī vā sarvalokeśvarī yaṃ prati sābhilāṣeti praśaṃsārthaḥ| kiñca upamanyoryaḥ santāpa stapojanitaśarīraklamaḥ yacca mohajālameva pañcavidhaviparyayātmakaṃ tamovṛtti tvāttamastaddharati yastasya sambodhanam| kiñcānyat| pātālānāṃ mūlaṃ kālāgnibhuvanaṃ tata ūrdhvaṃ lokaḥ sthāvarādimanuṣyāntaḥ ṣaḍvidho bhūtasamūhaḥ| alokastu tadvilakṣaṇaḥ piśācādipitā mahānto 'ṣṭavidho daivasargaḥ| yaduktaṃ sāṃkhyaiḥ

aṣṭavikalpo daivastairyagyoniśca pañcadhā bhavati|

Note: aṣṭa\devdot sargaḥ \Sankh\ 53.

mānuṣyastvekavidhaḥ samāsato bhautikaḥ sargaḥ|| iti|

tasya dāhaketyupalakṣaṇam| sthitisaṃrakṣaṇadānabhavānugrahakartaḥ he bhagavan jaya| jayeti jayatyevāsya śrīkaṇṭhanāthasyādhikārāt| tadevamapadāna ṣoḍaśakātmikayā stutyā bhagavataḥ śrīkaṇṭhanāthasyāsyaiva darśanaṃ, na yogināṃ vidyeśānāṃ vā madhyapaṭhitasyeti darśyate| tathaitāvadbhirevāpadānairiyaṃ stutirdṛṣṭā nāpadānāntaraiścakraprasādadehārdhagaurīdhāraṇādibhirapīti|

andhayatītyandhako malaḥ tasya pṛthuskandhāvūrdhvādhodṛkpratirodhaśaktī tābhyāṃ bandhanaṃ puṃsāṃ dṛkkriyāvarodhaḥ| tasya bhede dīkṣādvāreṇa yo vicakṣaṇastasya sambodhanam| ityevaṃ sarvatheyamatra dīkṣānirvartyakāryastutirgauṇalākṣaṇikayā vṛttyeti vyācakṣate| teṣāṃ prasiddhasyārthasya parityāge 'trāsiddhasya ca kalpane kiṃ kāraṇamiti vaktavyam| kāraṇaṃ vinaiva hi tathātve sarvatra gauṇamukhyārthāvyavasthitiḥ padavākyayorapratipa ttireva| taduktam|

narte prayojanādiṣṭaṃ mukhyaśabdārtha laṅghanam| iti|

Note: narte\devdot laṅghanam Source unknown. Quoted also ad \Mat\VP\ 3:20 and on p.12 of the {Hetubinduṭīkā}.

śrīmadrauravādadau paramaśivaviṣayatvātstotrasya paramaśive cāśarīratvena śaśāṅkārdhaśekharatvādyasambhavādyuktaivāprasiddhārthakalpanetyavirodhaḥ||8--9||

atha kiṃ tadvaco yadabravīttārkṣyaḥ stutipūrvaṃ dṛṣṭvetyuktam| tatrocyate

bhaktasya mama bhītasya śivajñānaṃ paraṃ vada
yadavāpya narāḥ sarve muktimāyānti kevalām //

Vṛtti: bhajatīti bhaktaḥ sevakaḥ bibhe tīti ca bhītaḥ| tasya yadyapi dīkṣayā saṃsārabhītatvamapākīrṇaṃ tathāpi nityanaimittikādikarma coditatvādanuṣṭheya m| tadananuṣṭhāne viparītānuṣṭhāne vā punarapi saṃsārādbhītatvamastyeva| yaduktam

ājñāvilaṅghanātproktaṃ kravyādatvaṃ śataṃ samāḥ|

Note: ājñā@\devdot samāḥ Attributed with the expression {pauṣkarādau} by \Ram\ ad \Mat\ \VP\ 5:6, p.108.

nanu vedādijñānānyevaṃ hariharahiraṇyagarbhādyātmakaprasiddhaśivakṛtāni parāṇi bhaviṣyantīti| tadayuktaṃ teṣāmaśivatvarūpamuktyupadeśakatvena śivakṛtatvāsiddheḥ| samalatvameva hyātmanāmaśivatā| tadvirahaḥ kevalitvaṃ śivateti| malakaivalyaṃ ca tairmuktāvupadiṣṭaṃ malasvarūpasyāparicchedāt| aparicchinnasya hartumaśakyatvāditi| yajjñānaṃ prāpya narā muktimāyānti kevalāṃ tadvadeti vedādiśāstraniṣedhaḥ | \crux sarva iti

Note: Testimonium: tathā kiraṇavṛttau bhagavatā rāmakaṇṭhācāryeṇa\devdot (See 1:1.11--12) yadavāpya narāssarva ityatra `sarva iti ``brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāśśūdrā mlecchādyo pi hī''ti śrutyadhikāriṇa eva garutmato dhikāraprakramatassarvapadasyāniyatārthatvād' iti vyākhyātam| {Śaivāgamādimāhātmya

brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrā mlecchādayo 'pi hi| iti

śrutyadhikāriṇa eva| garutmato 'dhikāraḥ prakṛtaṃ sarvapadasya niyatārthatvāt\crux | yaduktam

arthaḥ prakaraṇaṃ liṅgaṃ śabdasyānyasya sannidhiḥ|

Note: arthaḥ\devdot hetavaḥ {Vākyapadīya} 2:315cd and 316cd.

proktāḥ sāmānyaśabdānāṃ viśeṣasthitihetavaḥ|| iti|

evaṃ ca dīkṣitatve 'pyaviditaśāstravivekasya tārkṣyasyāyaṃ praśnastathābhū taśāstrādhigamāyeti pratīyate na tu jñasyeti||

atha prativacanam

evamukto haraḥ prāha visphuraccandraśekharaḥ

Vṛtti: evaṃ stutipūrvadarśanapūrvakaṃ śāstravi ṣayāvivekapradarśanataḥ śāstraṃ vainateyena paryanuyuktaḥ san savismayatve satyutpannaśiraḥkaṃpatvādviśeṣeṇa sphuraccandraśekharaḥ śrīkaṇṭhadevaḥ prāha| kiñca prāhetyucyate|

bhadrametattvayā pṛṣṭaṃ śṛṇu jñānaṃ mahodayam //
kiraṇākhyaṃ mahātantraṃ parāmṛtasukhapradam
sarvānugrāhakaṃ śubhraṃ padārthoddyotakaṃ sphuṭam //

Vṛtti: yadetadbhadraṃ sakalānyaśāstraphalavilakṣa ṇaśreyaḥsādhakaṃ śāstraṃ vadeti tvayā pṛ ṣṭaṃ tacchṛṇūcyata iti pratijñā| ata evātra bhadrapadasyaiva maṅgalādyarthatvādādisūtratve 'pi nāthaśabdānupādānāderdoṣaḥ| mahāṃśca darśanāntarasiddhyānabhibhāvya udayaḥ siddhilakṣaṇo yasmādityanenāsya śāstrasya prayoja namuktam| ata eva tathābhūtārthaprakāśakatvāt kiraṇākhyametaduktam| mahacca tatparameśvaraprayuktatvāt| tantramityanenāsya prāmāṇyamuktam| īśvarakṛtatvenaiva śāstra sya prāmāṇyāt, nākṛtakatvenāsaṃbhavāt| racanā kartāraṃ navyabhicaratīti yataḥ| paraṃ ca tatsarvārthavyāpakatvādamṛtaṃ cāvinaśvaramiti parāmṛtaṃ yatsukhaṃ parā paripūrṇatā sarvajñatvakartṛtvābhivyaktiḥ| taddadātītyupāyatvenābhivyanaktītyarthaḥ|

Note: Testimonium: śrīmatā rāmakaṇṭhena kiraṇavṛttau kiraṇākhyaṃ mahātantraṃ parāmṛtasukhapradaṃ| ityatra parañca tat sarvārthavyāpakatvādamṛtañcāvinaśvaraṃ| yatsukhaṃ| parā paripūrṇatā sarvajñatvasarvakarttṛtvābhivyaktiḥ taddadātyupāyatvenābhivyanaktīti parāmṛtasukhapradamiti| J\ñānaprakāśa's {Śivaj\ñānabodhavṛtti}, pp.23--4.

śubhramiti vakṣyamāṇapādacatuṣṭayaśobhāyuktatvāt| na tvānarthakyalūnaviśīrṇātmakamiti viśi ṣṭasvarūpakathanam| padārthā artharāśayaḥ ṣaṭ paśvādayo vakṣyamāṇāsteṣāmuddyotakamityanenāsyābhidheyakatha nam| sphuṭamityanena saṃhitāntarebhyo 'sya viśeṣaḥ| tāni hyasphuṭaṃ kṛtvā padārthānāmuddyotakānyatastairagatārthatvamityarthaḥ| evaṃ ca svarūpāgatārthatvaprāmāṇyādhikārisambandhābhidheyaprayojanāni śāstrasyoktānīti pratijñārūpa metadevādisūtram athāto 'nādi madhyāntetyādi śrīmadraurava

Note: athāto 'nādimadhyāntaṃ {Rauravasūtrasaṅgraha} 1:1a.
Note: athāṇorbandhasopāna@ \Mat\VP\ 2:1a.

atha kiṃ tasya śubhratvam| kīdṛśāśca te padārthā yeṣāmetaddyotakamuktam| kiyatsaṃkhyāśce ti tadarthametatpratijñāsūtrāntaram||

paśupāśapatijñānavicārapratipādakam
kriyācaryāsamopetaṃ yogabhūtibharāvaham //

Vṛtti: paśuśabdo nirmalānāmaprayogātsamalānāmevātmanāmabhidhāyakaḥ| te ca bahavo 'pi sakalākalabhedena dvirūpāḥ| tatra sakalā dvirūpāḥ sūkṣmadehāḥ sthūladehāśca| akalā api vijñānākalāḥ pralayākalāśceti dvirūpā eva| te sarva eva paśavaḥ paśuśabdavācyāḥ tāvadatraikaḥ padārthaḥ paśurityucyate|

pāśāstu

Note: Testimonium: pāśastu malakarmamāyayosteṣāṃ paśūnāṃ trividhā| iti rāmakaṇṭhe (sic)\Isana\ Vol.III, p.23.
Note: vijñānayogasannyāsairbhogādvā karmakṣayataḥ Cf. {Paramokṣanirāsakārikā} 55cd,which reads bhogādvā karmaṇaḥ kṣayāt to give a metrical last {pāda}.

māyīyastu kalādikṣityantatriṃśattattvātmakaḥ pratipuruṣaṃ sūkṣmadehātmanā bhinno navatyadhikaśatatrayabhuvanātmanā cābhinnaḥ pratibhuvanaṃ bhūtātmaka sthūladehatvena bhinnaścābhinnaśca sthūladehasyātmāntarairapi bhogyatvādityapi nivedayiṣyāmaḥ| māyāpi pāśayonitvātpāśaḥ| tirobhāvanaśaktirapi māyāgarbhādhikārīśvarābhivyaktā pāśa evetyetāvadarthajātamatra dvitīyaḥ padārthaḥ pāśa ityucyate|

patistu bhagavān śivasadāśivarūpatattvadvayabhedena bhuvanapañcakabhedena

Note: bhuvanapañcakabhedena vakṣyamāṇaḥ \Kir\ 8:139--41.
Note: vakṣyamāṇabhuvanacatuṣṭayayuktaḥ \Kir\ 8:138c--139a.
Note: dhiyo yo naḥ pracodayāt {Ṛgveda} 3.62.10.

vicārayati puruṣakarmānusāreṇa jagataḥ sādhāraṇāsādhāraṇātmanaḥ sṛṣṭisaṃhārādikamiti vicāro 'tra pañcamapadārthatayā vidyā vidyeśātmakatattvadvayarūpaṣaḍviṃśatibhuvanabhedabhinno 'rtharāśiḥ pratipādyate| eṣāṃ pañcānāṃ padārthānāṃ pratipādakaṃ śāstraṃ vidyāpādātmakaṃ śṛṇviti pratijñātārthānuṣaṅgaḥ| na tu paśupāśapatīnāṃ yat jñānaṃ yaśca vicāro 'numānaṃ tayoḥ pratipādakametacchāstraṃ śṛṇviti vyākhyeyam| śāstrasya śabdātmakatvenānanvayāt| na hi śabdāt jñānaṃ pratīyate| \crux vācakatvenāsya vācyasaṃketitvāt\crux | api tvartha eva| jñānaṃ tu tato 'numeyam|

atha jñānaśabdo 'trārthātpaśvādijñānahetau vākye prayukto vicāraśabdo 'pi tadanumānahetau liṅga iti vyākhyāyate| \crux evamapi rūḍhārthatyāgenānayoratra pravṛtteraviśeṣādvaraṃ\crux\ padārtha viṣayataiva yukteti| padārthānāṃ pañcatvasiddhiḥ| yaduktaṃ śrīmadraurave

padārthāḥ pañca vikhyātā vidyeśavadanodbhavāḥ|

Note: padārthāḥ\devdot samāsataḥ \RauS\ 4:48; cf. vidhiḥ kriyā kalā yogaḥ śivaśceti samāsataḥ| padārthāḥ pañca vijñeyāḥ śaivaśāstre hyanuttare quoted by Alaka ad {Haravijaya} 6:147.

vidhiḥ kriyā kalāyogau śivaśceti samāsataḥ|

iti pūrvaiva vyākhyā yuktā| kriyā karaṇaṃ saṃskaraṇaṃ dīkṣeti| caryā caraṇaṃ nityādikarmānuṣṭhānaṃ tābhyāṃ samaṃ tulyatvenopetaṃ kriyācaryātmakapādadvaya yuktamapyetacchāstraṃ śṛṇvityarthaḥ| yo yogaścetaso dhyeyenārthena sambandhastadviṣayaḥ samādhirekāgratārūpo vā tasya bhūtiḥ pratyāhārādyaṅgāvaikalyena bhavanaṃ tasyābharo 'nantaphalāvirbhāvaḥ tamāvahati yacchāstraṃ tacchṛṇviti caturthasya pādasya pratijñetyarthādatra pādasaṃkhyāpi pratītā| kriyādipādatrayapratipādyaścārthaḥ ṣaṣṭhaḥ padārthaḥ kathyate yaḥ śrīmataṅgādāvupāyapadārthatvenoktaḥ| arthatathātvasthitiśca saṃhitāntarātsaṃhitāntara saṃśayaviṣayeṣu yuktaikakartṛkatvācchrutyādiśāstreṣvivetya doṣaḥ| tadevaṃ

catuṣpādamidaṃ śāstraṃ ṣaṭpadārthābhidhāyi ca|

itya syānuṣaṅgikasya pratijñāsūtrasyārthaḥ||

atra pūrvaḥ pakṣaḥ

yadyevaṃ sa paśustāvatkīdṛśo badhyate katham
mucyate kathamākhyāhi saṃdehavinivṛttaye //

Vṛtti: yadyevaṃ paśvādayaḥ ṣaṭpadārthāstvayā vyākhyeyatvenoddiṣṭāḥ| tatra yaḥ prathamapadārthatvena saṅgṛhītaḥ paśuḥ sa kīdṛśa iti tasya tāvallakṣaṇaṃ vaktavyaṃ yataḥ saugatairasau pratikṣaṇaṃ dhvaṃsitvena vijñānasantānātmakaḥ| vedāntavidbhiśca kaiścidbrahmakāryatvenānitya iṣyate| naiyāyikādibhistu nityaḥ| tathā cārvākaiścaturmahābhūtātmakaḥ| vaiśeṣikādibhistu tadvilakṣaṇaḥ| tathā sāṃkhyaistu baddhāvasthāyāṃ muktyavasthāyāmiva jñatvasvabhāvaścākartā ca| jaiminīyādibhistu jñaḥ kartā ceti| naiyāyikādibhiśca buddhisukhaduḥkhecchādveṣaprayatnadharmādharmasaṃskārairnavabhirguṇairyuktaḥ| sāṃkhyaistu nirguṇaḥ| evaṃ puruṣakāravādibhiḥ prabhuḥ svatantraḥ | daivavādibhiścāsvatantraḥ| tathā digambarairjīvotpattivādibhiśca vedāntavidbhiravyāpakaḥ| naiyāyikādibhiśca vyāpaka ityevamanekāpratiṣṭhitakuyuktyadhigamātsaṃśayo 'smākam| tatastannivṛttyarthamākhyātavyaṃ bhavatā ko 'tra pakṣaḥ sarvajñenānena darśanenānugṛhīto ya āgamasaṃvāditvātpramāṇaṃ ko vānanugṛhīto ya āgamaviruddhatvādapramāṇamiti| kiñca badhyate kathamiti kena pra kāreṇa| kiṃ naiyāyikādīnāmiva śarīrendriyairevātha sāṃkhyādīnāmiva buddhyādibhirapīti saṃśayaḥ| kiñca mucyate kathamiti kiṃ jñānenaiva sāṃkhyādīnāmiva| kiṃ yogena pātañjalādīnāmiva sannyāsena vā vedāntavādināmiva kriyayā vā jaiminīyā nāmiva| yadāhuḥ

nityanaimittike kuryātpratyavāyajihāsayā|

Note: nityanaimittike\devdot kāmyaniṣiddhayoḥ \Sloka\ {sambandhākṣepaparihāra} 110.

mokṣārthī na pravarteta tatra kāmyaniṣiddhayoḥ|| iti|

evamatrāpi sandeho 'tastannivṛttaye vaktavyamiti||

atha sandehāṣṭakanivṛttaye siddhāntaḥ||

paśurnityo hyamūrto 'jño niṣkriyo nirguṇo 'prabhuḥ
vyāpī māyodarāntastho bhogopāyavicintakaḥ //

Vṛtti: nityatvaśrutyātra saugatādimatatiraskāreṇa naiyāyikādidṛṣṭahetūnāmanugrahaḥ| kiṃ cāmūrta iti| mūrtiḥ kāṭhinyaṃ vidyate yasya sa mūrtaḥ sparśavadarthaḥ mahābhūtacatuṣṭayātmaka ucyate tadrūpo na bhavatīti bhūtacaitanyavāditiraskāreṇa tadvailakṣaṇyapratipādakasaugatādidṛṣṭahetūnāmanugrahaḥ| api cājño niṣkriya ityakalāvasthāyāṃ jñānakriyārahita eva saka lāvasthāyāṃ cālavaṇaḥ sūpa itivadalpajño 'lpakriyaśceti sāṃkhyādi pratikṣepeṇa jaiminīyādipakṣānugrahaḥ| nirguṇa ityanena tu naiyāyikādidṛṣṭabuddhisukhaduḥkhādinavātmaguṇapratikṣepeṇa sāṃkhyādidṛṣṭasya nirguṇatvasyānugrahaḥ| aprabhurityane nāpyalpaprabhutvaṃ prāgvaducyate| idānīmarjanīyadṛṣṭādṛṣṭaphalavicitrāgniṣṭomādikarmaviṣaya eva prabhuḥ prāga rjitakarmabhoge tvaprabhureveti puruṣakāradaivavādinordvayorapyekāṃśitayānugrahaḥ| vyāpītyanenāvyāpakajīvapudgalavādipratikṣepeṇa tadvyāpakavādinaiyāyikādyanugrahaḥ| ityata eva sarvānyāgamadarśanajñatvāt garutmato nātrātmanityatvādisiddhau hetavaḥ kathitāḥ| tairvināpi sthāṇupuruṣa viṣayasaṃśayasya sthāṇurayamityāptavākyādi vāsyāpi saṃśayasya cakrasyānyatarapakṣānugraheṇa taduktahetvanugraheṇa vā nivṛttisiddhesteṣāmala nupayogāt| yadivānubhavasiddhatvamane nātmanaḥ pratipādyate anubhavasiddhau hetūnāmanupayogāt yathā ghaṭo 'yaṃ lohitaḥ parivartula ityatrānubhavasiddhatvānnāsya hetuḥ sambhavati| tathā grāhakātmanyapi parātmaprakāśakatayānubhavasiddheḥ sthairyamanubhavasiddhameva tathāvagamāt| iti kimatra hetunā kāryam| na ca kṣaṇike tasminkālādāviva vibhramāt sthairyamadhyāropitamiti vācyam| svātmani kriyāvirodhenāvikalpatvādvikalpānāmadhyāropāsambhavāditi darśitamasmābhirmataṅgavṛttau

Note: darśitamasmābhirmataṅgavṛttau ad \Mat\ \VP\ 6:24ab.
Note: darśitamasmābhirnareśvaraparīkṣāprakāśe ad \Nar\ 1:22, pp.52--56.

kiñca amūrtatvamasya prāgvadeva mūrtopalakṣitasparśayuktamahābhūtākāraśarīrādanyatvaṃ tadgrāhakatayā prakāśanādityanubhavenaiva bhūtātmaniṣedhaḥ| ata eva bhūtodbhūtāccāsya vilakṣaṇatvenānubhavānna bhūtebhyaḥ samutpattiḥ| pratijanma pūrvatarajanmānubhavasaṃskārotpannasmaraṇapūrvaceṣṭādarśanato 'nāditvena nityatvena siddheśceti pradarśitaṃ rauravavṛttiviveke

Note: iti pradarśitaṃ rauravavṛttiviveke paramokṣanirāsakārikāsu ad \Paramoksa\ 44--6.

ādyaḥ karaṇavinyāsa ḥ prāṇasyorddhvaṃ samīraṇam|

Note: ādyaḥ\devdot pūrvavedanām \Vakya\ 1:130. Quoted ad \Paramoksa\ 44 and \Nar\ 1:19, p.45.

sthānānāmabhighātaśca na vinā pūrvavedanām|| iti|

tathāsya kiñcijjñatvakartṛtvālpaprabhutvam prāgvadanubhavasiddhameva| evaṃ nirguṇatvamapi buddhisukhaduḥkhādīnāṃ kādācitkatvenānubhavato ghaṭāderiva grāhyatvena tadviruddhadharmatayānubhavāt| sarvadaiva hi krameṇa yugapadvānekagrāhyaviṣaya grāhakarūpamapyabhinnamevātmatattvamanubhavasiddhamiti darśitamasmābhirnareśvaraparīkṣāprakāśe|

Note: iti darśitamasmābhirnareśvaraparīkṣāprakāśe ad 1:22, pp.52--6.

anavacchinnasadbhāvaṃ vastu yaddeśakālataḥ|

Note: anavacchinnasadbhāvaṃ\devdot vibhunityate {Tantravārttika} 2.1.5.

tannityaṃ vibhu cecchantītyātmano vibhunityate|| iti|

anubhavata eva sarvadharmayuktasyāsya siddhiriti darśayituṃ nātra hetavaḥ kathitāḥ| śrutirapyevamāha

tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti|

Note: tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya bhāsā sarvamidaṃ vibhāti {Kaṭhopaniṣat} 5:15cd, {Śvetāśvataropaniṣat} 6:14cd and {Muṇḍakopaniṣat} 2.2.11cd.

ityavirodhaḥ| tadevaṃ parasparaviruddhārthānekapaśudarśanajanitaṃ paśuviṣayasaṃśayaṣaṭkaṃ tāvadapākṛtya svadarśanaprasiddhamevāsyāvasthābhedena sthānavaicitryamucyate| māyāyā udarañcāntaśca tayoḥ sthita iti| tatra māyodare pralayakevalī sthitaḥ| māyāprānte tanmastake tu vijñānakevalīti bhedaḥ| māyodaramevānta iti tu vyākhyāyamāne viśeṣaṇamaphalameva| ata eva pralayakevaligatatvena praśno bhaviṣyati| sthito māyodare kathamiti|

Note: sthito māyodare katham \Kir\ 2:6b.
Note: evaṃ tattvakalābaddhastanmayaḥ \Kir\ 1:19ad.

adhunā badhyate kathamityasya saṃśayasya nirāsaḥ||

tasyāśuddhasya sambandhaṃ samāyāti śivātkalā

Vṛtti: tasyetyanena prakṛtasya paśoreva parāmarśaḥ| nātrāśuddhasya malayuktasyeti vyākhyeyam| nāpi kalādiyuktasya sakalasya anukrameṇa vakṣyamāṇatvāt| api tu malakarmayuktasyeti tato 'yamarthaḥ --- tasya paśormalakarmayuktasyaiva kalā sambandhamāyāti na tu karmarahitasya vijñānakevalinaḥ| yadvakṣyati bhogaṃ bhuṅkte svakarmata iti|

Note: bhogaṃ bhuṅkte svakarmataḥ \Kir\ 1:20b.
Note: caturthe 'dhyāye vakṣyati see \Kir\ 4:17--22.
Note: evaṃ tattvakalābaddhaḥ \Kir\ 1:19a.
Note: sthūlaṃ vicitrakaṃ kāryam \Kir\ 3:12a.

nanu kalaiva tāvadasiddheti kutastasyāḥ preraṇataḥ kartā sidhyatīti| tatrocyate

tayodbalitacaitanyo vidyākhyāpitagocaraḥ //
rāgeṇa rañjitaścāpi pradhānaṃ ca guṇātmanā
buddhyādikaraṇānīkasambandhādbadhyate paśuḥ //

Vṛtti: tayā kalayodbalitaṃ malanivṛttidvāreṇa samarthīkṛtaṃ caitanyaṃ yasya puṃsaḥ sa tathoktaḥ| etaduktaṃ bhavati --- vakṣyamāṇasya yuktisiddhasya puṃso dṛkkriyāvaraṇātmano malasyāvaśyaṃ sakalāvasthāyāṃ kaścitparimito 'rtho nivarttako 'bhyupagantavyaḥ| anyathā pralaya kevalināṃ muktānāmiva saṃvedanasya kiñcidviṣayasyānubhūyamānasyānupapattiḥ| sa ca na tāvatpuruṣaḥ prāgvadaśakteḥ| nāpi karma ata eva bhogānyathānupapattisiddheśca| na hi yatkāryāntarānyathānupapattyā saṃsiddhasattākamatyantātīndriyaṃ vastu tatkāryāntarakāraṇatvena śakyamadhyavasātumanekendriyādikāraṇāntarakḷpterapyabhāvaprasaṅgāt| ata eva nendriyādi neśvaro veti yastasya nivartakaḥ sā kaleti kalālakṣaṇena tāvadbandhena prathamaṃ badhyata iti| tadanu vidyākhyāpito gocaro viṣayo yasya sa tathoktaḥ| vinivṛttamalasyāpi hi puṃsaḥ smṛtipratibhāvikalpādivakṣyamāṇabuddhivṛttyātmakasaṃvittau avaśyaṃ karaṇāntareṇa bhavitavyaṃ saṃvittitvādindriyārthasaṃvittivat| na cātra buddhiḥ karaṇaṃ karmatvāttasyāḥ| na cāpyahaṃkārādayaḥ teṣāṃ śarīradhāraṇādikriyāntara karaṇatvena vakṣyamāṇatvādatrāpi karaṇatvāsiddher \crux ityuktam\crux | ato yattatra karaṇaṃ sā vidyeti bandhāntarasiddhiḥ| kiñca rāgeṇābhiṣvaṅgātmanā rañjito baddhaḥ| ayamarthaḥ --- yo 'yaṃ viṣaya viṣayo rāgo 'bhiṣvaṅgātmako nāyaṃ viṣayadharmo 'dhyātmanyeva parispanddātmakatvādvītarāgābhāvaprasaṅgācca| nāpyavairāgyalakṣaṇo buddhidharmaḥ| tasya bhāvātmakatayā vāsanārūpatvenāvasthiterasaṃvedyatvāt| nāpi tadvṛttyātmakaḥ abhilaṣaṇīyatānusandhāne 'pi vītarāgasya tadadarśanāt| nāpi karmādīnāṃ malanivṛttyādivadityuktam| pāriśeṣyādyasya dharmaḥ sa rāgo 'nyo bandhaḥ|

tataḥ pradhānaṃ sattvādiguṇākāreṇa sthūlabhuvanākāreṇa ca sambadhyate| caśabdātkālādīnyapi vakṣyamāṇapṛthivyantatattvasahitāni svasvaguṇātmanā bhuvanākāreṇa ca sambadhyanta iti| tattvasargavadbhuvanasargo 'pyatra bandhatvenoktaḥ| tataśca buddhyādīni yāni sāṃkhyādiprasiddhāni buddhyahaṃkāramanolakṣaṇāni karaṇāni ca yāni ca pañcabuddhīndriyapañcakarmendriyarūpāṇyanīkaṃ ca yatsamūhātmakaṃ bhūtatanmātrātmakaṃ daśavidhaṃ kāryāntaraṃ tatsambandhāt baddhyata iti sāṃkhyādiprasiddhasya buddhyādervakṣyamāṇaprakāreṇa bandhasyānugrahaḥ na tu vaiśeṣikādidṛṣṭasya dehendriyātmana eveti| ata eva cātra darśanāntarāprasiddhānāṃ kalādīnāmeva bandhānāṃ kāryadvāreṇopanyāso 'prasiddhatvādeva tatprasiddhānāṃ cānuvādamātrameveti na teṣāṃ lakṣaṇānabhidhānādavyāptidoṣa iti| ata eva niyatyātmano 'pi bandhasya kāryadvāreṇa svarūpam upanyasyate tato niyatītyādi

tato niyatisaṃśleṣāt svārjite 'pi niyamyate

Vṛtti: tataḥ kāryakaraṇasambandhādanantaraṃ niyatyā yaḥ saṃśleṣaḥ sambandhastato hetoḥ prāgarjite karmaphale niyamyate puruṣaḥ| ayamarthaḥ---karmaphalaṃ prati niyamaḥ puṃsāṃ na karmahetukaḥ tasya kṛṣyādikarmavat svaphalajananamātra evopayogāt| nāpi tattvāntarahetuḥ svakāryaireva teṣāṃ siddheḥ kāryāntarahetutve pramāṇābhāvādityuktam| ataḥ kṛṣyādau rājaniyuktenevātrāpi kenacinniyāmakena bhavitavyam| yo 'sau niyāmakaḥ sa niyatyākhyo 'paro bandhaḥ| ata evāsya māyākāryatvena vakṣyamāṇasyāpi kāryakaraṇasambandhottarakālaṃ vyāpāra iti paścādatra nirdeśaḥ| tathā kālasyāpītyadoṣaḥ|

atha kīdṛśo niyatyā niyamyata ityucyate|

kālena kālasaṃkhyānakāryabhogavimohitaḥ //

Vṛtti: kālasya sambandhi yatsaṃkhyānalakṣaṇaṃ kāryaṃ cirakṣiprādi na tu diśaḥ krośayojanādi nāpi saṃkhyāyāḥ śatasahasrādi tena hetunā kālena bhoge mohito yaḥ sa niyatyā niyamyate| kālasyāpi bhogahetutvāt| yadāhuḥ

cireṇa bata labdhāsi na jāne karavāṇi kim|

Note: cireṇa bata\devdot nigirāmi kim Source unknown. Also quoted with bhavantīṃ for pibāmi ad \Mat\VP\ 12:20--1, p.346.

praviśāmi kimaṃgeṣu pibāmi nigirāmi kim|| iti|

sa ca bhogahetutvenāprasiddhatvādatra kāryadvāreṇopanyastaḥ| svarūpeṇa vaiśeṣikādisiddho 'pi| yadāhuḥ

kālaścirakṣiprapratyayaliṅga iti|

Note: kālaścirakṣiprapratyayaliṅgaḥ Cf. {Padārthadharmasaṅgraha} p.63, lines 15--16.} or a paraphrase of {Vaiśeṣikasūtra} 2.2.7.

yattu tasya nityatvādi tairgīyate yadāhuḥ nityamekaṃ vibhu dravyaṃ parimāṇaṃ kriyāvatām|

Note: nityamekaṃ\devdot kālavido viduḥ \Vakya\ 3.9.1. Also quoted ad \Mat\VP\ 12:3--4, p.337.

vyāpāravyatirekeṇa kālaṃ kālavido viduḥ|| iti|

tanmāyākāryatvena vakṣyamāṇatvāt

Note: māyākāryatvena vakṣyamāṇatvāt \Kir\ 4:22.
Note: tathoktaṃ mataṅgavṛttau Chapter 12 of the \VP.

athaiṣāṃ kalādīnāṃ tattvarūpatvamavyāpakatvaṃ sthūladehapūrvakatvaṃ cocyate

evaṃ tattvakalābaddhaḥ kiñcijjño dehasaṃyutaḥ
māyābhogapariṣvaktas tanmayaḥ sahajāvṛtaḥ //

Vṛtti: tattvāni caitāni kalādikṣityantāni prāguktāni kalāśca tā iti kāryatvena vakṣyamāṇatvādvyaktatve satyavyāpakatvāt|

Note: kāryatvena vakṣyamāṇatvāt \Kir\ 4:22--3.

hetumadanityamavyāpi sakriyamanekamāśritaṃ liṅgam|

Note: hetumadanityam\devdot viparītamavyaktam \Sankh\ 10.

sāvayavaṃ paratantraṃ vyaktaṃ viparītamavyaktam|| iti|

tābhirevamuktaprakāreṇa baddhaḥ sakala evāprāptabāhyaśarīraḥ praṇaṣṭabāhyaśarīro vā sūkṣmadehatayetyarthaḥ| vyāpakatve hyeṣāṃ sūkṣmadehatvānupapattiḥ| yaduktam

antarābhavadehastu niṣiddho vindhyavāsineti|

Note: antarābhavadehastu niṣiddho vindhyavāsinā \Sloka\ {Ātmavāda} 62ab.

tattvakalābaddhaḥ sansthūladehasaṃyuktaḥ kiñcijjño bhavati na tu tadabaddha iti sakalasya bhedāntarapratipādanena bhūtasṛṣṭerapi bandhatvamuktam| sthūladehayuktaśca pumān---māyāyāḥ sambandhī bhujyate anubhūyata iti māyābhogo 'nātmanyātmābhimānarūpo yo mohastena pariṣvakto vyāptaḥ san tanmayo 'nātmanyātmābhimānamayo bhavati| na kāryakaraṇebhyo vyatiriktamātmānaṃ manyata iti| idameva tanmāyāyā mohakatvamiti vakṣyāmaḥ|

Note: vakṣyāmaḥ \KirV\ ad 2:15.

itthaṃ māyāñjanastho 'ṇurnijadoṣatiraskṛtaḥ|

Note: itthaṃ\devdot rañjitaḥ \Svayam\ 1:14.

yāti tanmayatāṃ teṣu māyābhogeṣu rañjitaḥ|| iti|

malasya tvāvārakatvameva bandhakatvaṃ cakṣuṣaḥ paṭalāderiva pralayakevalādyavasthāyāṃ siddhamityuktam sahajena malenāvṛta iti||

atha karmabandhaḥ|

tataḥ sukhādikaṃ kṛtsnaṃ bhogaṃ bhuṅkte svakarmataḥ

Vṛtti: tataḥ sthūladehasambandhādanantaraṃ prāgarjita śubhāśubhakarmajanitabhāvapratyayātmanā sukhaduḥkhādikaṃ phalaṃ bhuṅkta iti bhāvasṛṣṭeḥ karmabandharūpatvamuktam| tathā kṛtsnaṃ niravaśeṣaṃ sarvakarmakṣaye 'pi tatsaṃskāraśeṣeṇa cakrabhramavaddhṛtaśarīratvāttatsaṃvedanamātraṃ bhogaṃ bhuṅkta iti sakalasyāvasthāntaraṃ bandhatvenoktam| tadiyatā badhyate kathamityetatpraśnasya nirāsāya pāśapadārthaḥ sarvo 'bhihitaḥ||

adhunā mucyate kathamityetasya samādhiḥ|

same karmaṇi sañjāte kālāntaravaśāttataḥ //
tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā
sarvajñaḥ sa śivo yadvat kiñcijjñatvavivarjitaḥ //
śivatvavyaktisampūrṇaḥ saṃsārī na punastadā

Vṛtti: kālayati kṛṣṇatāṃ nayati malinī karotīti kālo malaḥ| kālanīlādīnāṃ padānāṃ varṇaviśeṣābhidhāyakatvāt| yadāhuḥ

yanna kiñcidapi tanmahātmanaḥ saṅgamena parabhāvamaśnute|

Note: yanna kiñcidapi\devdot yannabhaḥ Source unknown.

candramaḥkaranipītakālima kṣīrasindhuriva bhāti yannabhaḥ|| iti|

tasyāntaraṃ pariṇāmastasya vaśaḥ sāmarthyaṃ tasmāt kālāntaravaśāt yastīvraḥ śaktipāto na tvasmādbhūtabhaviṣyadādikālāntaravaśāditi tataḥśabdasyārthaḥ| malaparipākasyaiva śaktipātahetutvāt| yadvakṣyati

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ| iti|

Note: kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ \Kir\ 2:29cd.

śrīmatsvāyambhuve 'pi

kṣīṇe tasminyiyāsā syātparaṃ niḥśreyasaṃ prati|| iti|

Note: kṣīṇe tasminyiyāsā syātparaṃ niḥśreyasaṃ prati \Svayam\ 1:17cd.

tena yadasya samamiṣṭanimittamaniṣṭanimittaṃ ca karma| yadāhuḥ

na hṛṣyatyupakāreṇa nāpakāreṇa kupyati|

Note: na hṛṣyatyupakāreṇa\devdot ucyate Source unknown, but frequently cited, e.g., by \Agh\ ad \Rat\ 313--4 and in {Sarvaj\ñānottaravṛtti}, IFP T. 985, p.3; by \Narayana\ ad \Mrg\VP\ 5:5, p.136, and in the {anubandha} to vol.1 of the \Mat\ on p.579 and in the {Śataratnollekhanī} p.82.

yaḥ samaḥ sarvabhūteṣu jīvanmuktaḥ sa ucyate|| iti|

tasmin sañjāte sati guruṇā mantragaṇeneśvareṇācāryādhikaraṇena dīkṣyate nānyathā| tathābhūtakarmasamatvaṃ vinācāryasya śaktipātāniścayāt| na tvatra karmaṇāṃ viruddhaphalānāṃ sāmyaṃ yugapatparipākāttīvravegatvena vā vyākhyeyam| tannimittasya śaktipātasya mokṣahetutvābhāvāt| ata evāsau viruddhakarmadvayāpekṣa saṃkaṭāt puṃsāṃ mokṣahetuḥ na bandhāntarāttasya prāgvadaviśeṣāditi darśayiṣyāmaḥ|

Note: iti darśayiṣyāmaḥ ad \Kir\ 5:12cd and elsewhere in the commentary on the fifth {paṭala}.

sa caivaṃ dīkṣitaḥ sadyonirvāṇadīkṣayā yadā bhavati tadā śivavatsarvajñaḥ sarvakartā ca kiñcijjñatvahetubhirbandhairvivarjitaśca bhavati| yadā tvasadyonirvāṇadīkṣayā dīkṣito na punaḥ saṃsārī yadā patitaśarīro bhavati tadā śivatvavyaktisaṃpūrṇo bhavati na prāgārabdhakāryakarmabhogoparodhe na sarvātmanā bandhakṣayasya śivatvasya vyakteścākaraṇāditi vakṣyāmo yenedaṃ taddhi bhogata ityatra|

Note: yenedaṃ taddhi bhogataḥ \Kir\ 6:20d.
Note: vijñānayogasannyāsaiḥ \Paramoksa\ 55c.

atha sarveṣāṃ praśnasamādhānānāmupasaṃhāraḥ|

evaṃ kramādvibaddhaḥ san mucyate kramayogataḥ //
kevalaḥ sakalaḥ śuddhas tryavasthaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ

Vṛtti: yaduktaṃ badhyate kathaṃ mucyate kathamiti

Note: \devdot badhyate katham| mucyate katham \Kir\ 1:14bc.

cetanasyāpi śuddhasya kṣetrajñasya śarīriṇaḥ|

Note: cetanasyāpi\devdot iṣyate Not traced.

jñasvabhāvātmano 'kartustasya saṃskāra iṣyate||

iti saṃkṣepeṇa tryavasthaḥ puruṣo nityatvādidha rmayukta upasaṃhṛta iti|

yastu tryavasthaḥ puruṣa ityetatsūtramavasthāntaravyudāsaparatvena niyamārtha iti vyācaṣṭe tena sakalasya tāvadavasthābhedena bhedaḥ prāguktaḥ śuddhasya tu yuktisiddhatvādavaśyābhyupagamanīya ityajñānata eva niyamaḥ pradarśitaḥ| yadapi vijñānakevalino 'sambhavāt kevalāvasthābhedo nopapanna ityuktaṃ tadapya yuktaṃ, tasyā sambhavāsiddheḥ| tathā hi yo yadbandhavyatirikto yasya bandhaḥ sa tadvyatirekeṇa tasya sambhavatīti nigaḍavyatirekeṇeva vairadaṇḍādi karmamāyīyabandhavyatiriktaśca malo bhavadbhirapi puṃso bandha iṣyate| na tadavyatirikto naiyāyikādibhiriveti| tataḥ kevalamalabaddhaḥ puruṣaḥ saṃbhavati| yo 'pi tannirākaraṇāya prayogo racito malakevalino karmabandhenāpi baddhā anādimalasambandhitvātpralayakevalivaditi| tatra pakṣastāvanmātā me vandhyetivat| kevalamalabandhatve karmaṇo 'pi bandhatvānupapatteḥ| tadupapattau vā kevalārthānupapattitaḥ svavacananirākṛtatvādduṣṭa ityayukta eva| yadāhuḥ

na tasya hetubhistrāṇamutpatsyanneva yo hataḥ| iti|

Note: na tasya\devdot hataḥ Source unknown.

āgamanirākṛtaśca| yaduktaṃ śrīmanmālinīvijayādau

vijñānakevalānaṣṭau sargādāvicchayā patiḥ|

Note: vijñānakevalānaṣṭau \Malini\ 1:19a.
Note: sargādāvicchayā patiḥ \Moksa\ 72d.

anugṛhṇāti mantreśānmāyāgarbhādhikāriṇaḥ|| iti|

Note: anugṛhṇāti mantreśānmāyāgarbhādhikāriṇaḥ \Moksa\ 78ab.

kiñca yāvatproktayuktisiddhyasaṃbhavāt vijñānakevalino na nirākṛtāstāvadayaṃ hetuḥ sandigdhavipakṣavyāvṛttatvāt ahetureva| yāvaccāsya hetutvaṃ na viniścitaṃ tāvanna te nirākartuṃ śakyā iti itaretarāśrayādvyāptyasiddhernāsya hetutvam| atra ca hetutve pralayakevalinirāse 'pi hetutvameva| teṣāmapi kalādibandhairbhavitavyam| anādimalasambandhitvātsakalavaditi| sādhu samarthitaḥ svanaya ityalaṃ svaśāstravetālotthāpakaiḥ saha nirbandheneti|

atha samastasyāsya prakaraṇasyopasaṃhāraḥ|

paśurevaṃvidhaḥ proktaḥ kimanyatparipṛcchasi //

Vṛtti: paśupadārtho 'traivaṃvidhaḥ paśvādipadārthapañcakayuktaḥ prakarṣato lakṣaṇenoktaḥ| vastutaḥ padārthāntarāṇāṃ tādarthyenaiva pravṛttiriti kimanyatparipṛcchasi| sarvaṃ prāguddiṣṭamatraiva mayā lakṣaṇena pratipāditamityarthaḥ||

\Colo iti śrīnārāyaṇakaṇṭhātmajabhaṭṭarāmakaṇṭhaviracitāyāṃ śrīmatkiraṇavṛttau prathamaṃ prakaraṇam||

atha teṣāmeva padārthānāṃ parīkṣārthaṃ praśnapūrvaṃ prakaraṇāntarametāvata eva praśnasyāvaśiṣṭatvāt

yo 'sāvātmā tvayā proktaḥ kiṃcijjñaḥ sarvavicchivaḥ
nimittamanayorbrūhi śuddhāśuddhasvarūpayoḥ //

Vṛtti: tatrāsya tāvatprakaraṇasyārambhe pañcavidhaḥ sambandho vaktavyaḥ| taduktaṃ śrīmatpauṣkare

anantaraṃ yatpaṭalātsūtraṃ tantre pravartate|

Note: anantaraṃ yatpaṭalāt\devdot paṭalācca Not traced. Quoted also at the beginnings of the third {paṭala}\/s of the \MatV\ and of the \MrgV.

vaktavyastasya sambandhaḥ pañcadhā samavasthitaḥ||

tantravastvātmakātsūtrādvākyātprakaraṇāttathā|

paṭalācca| iti|

tatreha tantravastunaḥ ṣaṭpadārthātmanaḥ pratijñātatvāttatsambandhastatparīkṣātmakaḥ| sautrastu padārthoddyotakapadena| vākyena tu paśurnitya ityādinā|

Note: Kir 1:13 and 1:15a.

ayañcātra praśnārthaḥ---yo 'sau nityatvādidharmayuktaḥ sakalākalādyavasthābhedena kiñcijjña ityaśuddhaḥ paśurātmā tvayā proktaḥ prāguktaḥ paśurnitya ityādinā|

Note: paśurnityaḥ \Kir\ 1:15a.

yaścāsau sarvajñaḥ sarvakartā ca śuddhaḥ śivo dṛṣṭāntatvenoktaḥ sarvajñaḥ sa śivo yadvadityādinānayoḥ śivātmanoḥ sambandhinī ye śuddhāśuddhe nirmalamalayukte svarūpe tadviṣayanimittaṃ brūhi|

Note: sarvajñaḥ sa śivo yadvat \Kir\ 1:21c.
Note: Testimonium: rāmakaṇṭho 'pyāha---yaścāsau sarvajñaḥ sarvakartā ca śuddhaḥ śivaḥ tathā kiñcijjño hyaśuddha ātmā| tayoḥ śivātmanoḥ samba(ndhī ye? ndhinī) tu śuddhāśuddhe nirmalamalayukte svarūpe iti [sic] {\=Iśānaśivagurudevapaddhati

kena nimittena śiva eva śuddho nātmā kena nimittenātmaivāśuddho na śivaḥ| na hyaheturniyamo yukta iti praśnaḥ|

atra samādhiḥ|

anādimalasambandhāt kiñcijjño 'sau mayoditaḥ
anādimalamuktatvāt sarvajño 'sau tataḥ śivaḥ //
ādimattvaṃ yadā siddhaṃ nimittaṃ kalpyate tadā
īdṛgrūpaṃ smṛtaṃ tābhyāṃ śuddhāśuddhaṃ yathārthataḥ //
viśuddhaḥ sphaṭikaḥ kasmāt kasmāttāmraṃ sakālikam
yathāsminna nimittaṃ hi tathā naiva śivātmanoḥ //

Vṛtti: yathā hyātmano 'nāditvānnānyatsvarūpe nimittaṃ tathā kālikayā saha vartata iti sakālikasya tāmrāderivāśuddhatve 'pi| yathā ceśvarasya proktena vakṣyamāṇena ca pramāṇena siddhasyānāditvānnānyatsvarūpe nimittaṃ tathā sphaṭikādīnāmiva śuddhatve 'pīti| ādimato hi vastuno nimittamanviṣyate ghaṭāderivānyathāsiddhyasambhavāditi| īdṛganādiśuddhāśuddhasvarūpaṃ yathārthataḥ satyārthatvena smṛtaṃ tābhyāmitīśātmābhyāmityarthaḥ| atra ca malasambandhasyānāditvena malasyāpyanāditvaṃ siddham|

adhunaitadanuvādena praśnāntaram

kiṃnimittaṃ punarbaddho bandhenātmā kalādinā

Vṛtti: dvividhaṃ hi nimittamucyate loke karaṇaṃ prayojanañca| yathā pākāderindhanādi annāderbrāhmaṇa bhojanādi ca| tatra kalādibandhasyaiva puṃpravṛttau karaṇanimittamuktaṃ karmāṇi| tasyāśuddhasya sambandhaṃ samāyāti śivātkaletyādinā

Note: tasyāśuddhasya sambandhaṃ samāyāti śivātkalā \Kir\ 1:16ab.
Note: tataḥ sukhādikaṃ kṛtsnaṃ bhogaṃ bhuṅkte svakarmataḥ \Kir\ 1:20ab.

satyam| ata eva tadapyākṣiptamatra| prayojanatvābhāvāt| prayojakasya prayojyasya copakārakaṃ prayojanamucyate vaidyarājñoriva pathyayūṣādinopakāraḥ| na caitatprayojakasya paripūrṇatvātparopakārāyaiva pravṛtterupakārakam| nāpi prayojyasya duḥkhamoharūpatvenātyantavinaśvarasukhamātrarūpatvena cānartharūpatvādityanenāpi bhogātmanānarthena kinnimittaṃ bhagavatā pumāṃsaḥ kadarthyanta ityapi praśnārthaḥ| tanna virodhaḥ| dvitīyastu praśnaḥ sa māyāntargata ityādi

sa māyāntargataḥ prokto vyāpakaśca tvayā vibho //
vyāpakatvātsa sarvatra sthito māyodare katham
parasparaviruddhatvāt kathametadbhaviṣyati //

Vṛtti: yaduktaṃ prāgvyāpī māyodarāntastha iti

Note: vyāpī māyodarāntasthaḥ \Kir\ 1:15c.
muktyarthaṃ sa paśurbaddho nānyathā sāsya jāyate
yāvaccharīrasaṃśleṣo na sañjāto na bhogabhuk //
māyeyaṃ tadvapustasya tadabhāvānna nirvṛtiḥ
tena tenāsvatantratvān malino malinīkṛtaḥ //

Vṛtti: nāmiśraṃ pariṇamata iti

Note: nāmiśraṃ pariṇamate Source unknown. Also cited ad \Mat\VP\ 2:19, p.35 and \NarP\ 3:2, p.155.
yathā vastraṃ sadoṣatvān malāntaḥsthaṃ viśuddhyati
aśuddhaḥ pudgalo 'pyevaṃ māyodaragato 'pi san //

Vṛtti: atra malino malinīkṛta ityupakramasāmarthyādantaḥśabdo 'ntaraśabdasyārthe vartate| tadayamarthaḥ---yathā vastraṃ sadoṣatvānmalinatvādeva bhasmagomayādimalāntarasthaṃ viśuddhyati dārṣṭāntike 'pyucyate| aśuddhaḥ pudgalo 'pyevamityatrāpiśabdo bhinnakramaḥ| aśuddho 'pi pudgala ātmā māyodaragataḥ sannevamiti viśudhyatyaśuddhyantareṇa yukta ityarthaḥ| apiśabdādamāyodaragato 'pi vijñānakevalī| nanuvijñānakevalināmaśuddhyantarasya nivṛttatvāduktadṛṣṭāntanayena śuddhirnopapadyata eva| na| ata evopapatteḥ nivartyamānenāpi tena vastrādermalanivṛttyanuguṇasya saṃskārasya kṛtasya dṛṣṭatvāt| sarvathā nāśuddhyantaropakāraṃ vinā pūrvāśuddhernivṛttirityatra dṛṣṭāntārthaḥ|

dvitīyasyāpi praśnasya nirāsaḥ|

māyodaraṃ hi yatproktaṃ kalādyavanilakṣitam
tasminyaśca layaḥ proktaḥ sūkṣmadehavivakṣayā //

Vṛtti: yaśca vyāpakasyāpyātmano māyodare layo vyāpī

Note: vyāpī māyodarāntasthaḥ \Kir\ 1:15c.

atha malasvarūpaparīkṣārthaṃ praśnaḥ

tvayānādirmalaḥ prokto māyeyo 'syātmano 'pi vā
guṇastadvyatirikto vā malo brūhi kimātmakaḥ //

Vṛtti: iha hi pūrvamanādimalasambandhādityādinānāditvaṃ malasyoktam|

Note: anādimalasambandhāt \Kir\ 2:2a.
sahajaḥ syānmalo māyākāryamāgāmiko malaḥ

Vṛtti: ātmanaḥ paramārthato janmānupapatteḥ sahajaśabdenātra tenātmanā sahānādisiddho 'rthāntarabhūto malaḥ kathyate| tataśca nāvastubhūtaḥ| api tu cakṣuṣaḥ paṭalādivadvasturūpa eva mala ityuktaṃ bhavati| avastutve hi tasya śaśaviṣāṇāderiva nityanivṛttatvāddīkṣājñānādeḥ sarvasyaitannivṛttihetorānarthakyaprasaṅgaḥ|

yadyevaṃ māyākāryātmaka eva vastubhūto malaḥ prāgukto vidyate| yaduktam māyābhogapariṣvaktastanmaya iti|

Note: māyābhogapariṣvaktastanmayaḥ \Kir\ 1:19cd.

tatkimanyenānena kalpiteneti| tadarthametanmāyākāryamāgāmikastaduttarakālabhāvī mala \crux ityayamarthaḥ\crux\ yadyevaṃ malinasya māyākāryaṃ bandhāya bhavet tadā anādimalamuktasya śivasyāpi na kiṃ bhavediti vakṣyāmaḥ|

Note: anādimalamuktasya śivasyāpi na kiṃ bhavet \Kir\ 2:17ab.

tasmādbandhamokṣānyathānupapattyā māyākāryādvyatiriktaḥ sahajo vastubhūta eva malo 'bhyupagantavyaḥ| yadyevaṃ māyaivāsau bhaviṣyatīti māyāmalavādinaḥ| tadapyayuktaṃ yataḥ

māyā no mohinī proktā svataḥ kāryātprakāśikā //

Vṛtti: no niṣedhe| naiva māyāyāḥ svataḥ puṃ malinīkaraṇamupapadyate śaktirūpatvenāvyaktarūpatve satyakriyāvattvāt kṣīrādyavasthitadadhinavanītādiśaktivat| yaduktaṃ sāṃkhyaiḥ

hetumadanityamavyāpi sakriyamanekamāśritaṃ liṅgam|

Note: hetumadanityamavyāpi\devdot viparītamavyaktam \Sankh\ 10.

sāvayavaṃ paratantraṃ vyaktaṃ viparītamavyaktam|| iti|

kiñca yaiva kalādikāryaheturmāyā saiva kiṃ malo 'thānyā| yadyanyā tato vyatirikta eva mala iti nāsti vivādaḥ| saiva cettadayuktam| yataḥ kāryāditi kāryadvāreṇa prakāśanakartṛsvabhāvāsiddhā tato na mohinī nāvaraṇakartṛsvabhāvā savitṛvat svabhāvaviruddhakāryāsiddhyā gamyata ityarthaḥ|

na cāyamasiddho heturityucyate|

yataḥ svakāryasaṃśleṣāc caitanyadyotikātmanaḥ
malaṃ vidārya cidvyaktim ekadeśe karotyasau //

Vṛtti: yato malanivṛttipūrvamātmanaścidvyaktimekadeśa eva kāryakaraṇādinaiva sā kurvatī dṛśyata ityuktaṃ tayodbalitacaitanya

Note: tayodbalitacaitanyaḥ \Kir\ 1:16c.
sthitā prakāśikā kāryān mohakatve na saṃsthitā

Vṛtti: kāryadvāreṇa yataḥ prakāśikā siddhā tato mohakatvena puṃso nāvasthiteti svabhāvaviruddhakāryāsiddhyā pratīyata ityuktam| tataśca yena kāryeṇa saha yadviruddhaṃ kāryaṃ tattatkāraṇavyatiriktakāraṇajanyaṃ yathā prakāśalakṣaṇakāryaviruddhamandhakārātmakaṃ kāryaṃ prakāśakāraṇavyatiriktakāraṇajanyam| puṃprakāśakāryaviruddhaṃ ca puṃmohātmakaṃ kāryamatastadapi puṃprakāśakāraṇavyatiriktakāraṇajanyamiti yattatkāraṇaṃ sa māyāvyatirikto malo 'tra kāryaviśeṣānumānasiddha iti tātparyārtho 'sya nigamanavākyasyeti na gatārthatā| ata evopasaṃhariṣyati vyatiriktaḥ sa yuktita iti|

Note: vyatiriktaḥ sa yuktitaḥ \Kir\ 2:17d.

anyonyābhibhavāśrayajananamithunavṛttayaśca guṇāḥ| iti|

Note: anyonyābhibhavāśrayajananamithunavṛttayaśca guṇāḥ \Sankh\ 12cd. Also cited ad \NarP\ 2:15, p.142.

nanu prakāśaviśeṣa eva moho 'nātmanyātmābhimānātmaka iti sāṅkhyāḥ| yadāhuḥ

bhedastamaso 'ṣṭavidho mohasya ca daśavidho mahāmohaḥ|

Note: bhedastamaso 'ṣṭavidho\devdot bhavatyandhatāmisraḥ \Sankh\ 48.

tāmisro 'ṣṭādaśadhā tathā bhavatyandhatāmisraḥ|| iti||

tato 'tra svabhāvavirodhāsiddheḥ kuto vyatiriktamalasiddhiḥ| tadayuktam

prakāśo vyaktiśabdena malaśabdena cāvṛtiḥ //

Vṛtti: ayamarthaḥ---nātra prākṛto 'yaṃ moho vivakṣito 'sya śarīrasadbhāva eva siddheḥ| api tu ātmanaściddharmatvena vyāpakatayā vakṣyamāṇasya sarvajñatvaprasaṅgasya parihārāyāvaśyamāvṛtirūpo malaśabdavācyo 'nya eva moho 'bhyupagantavyaḥ| sa ca prakāśāvaraṇarūpatvādvyaktiśabdavācyena puṃprakāśena saha virudhyata iti nāsiddho 'tra vyatiriktamalasādhanasvabhāvavirodha iti| astvasyāvṛtyātmano malasyājñānahetutvānmohakatvaṃ yastvayaṃ prākṛto mohaḥ kathitastasya puṃvyaktirūpatvāttadayuktameveti| na yataḥ|

vyaktiryāṇormalaḥ proktaḥ sphuṭaṃ dīpāndhakāravat

Vṛtti: yathā dīpaḥ prakāśako 'pi nīlotpalādau raktotpalādiviparītaprakāśakatvāt andhakāro mohaḥ proktastathātmavyaktirapyanityāśuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmatvena viparītena prakāśamānā sphuṭameva kṛtvā malo mohaḥ proktaḥ|

Note: anityāśuciduḥkhānātmasu Cf. \Agh's {Sarvaj\ñānottaravṛtti} IFP T.85, p.6, lines 5--6: yadāhuḥ---anityāśuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmapratipattiravidyeti Cf. also {Yogasūtra} 2:5: anityāśuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmakhyātiravidyā
māyāpi mohinī proktā viṣayāsvādabhogataḥ //

Vṛtti: tenaiva rūpeṇāsmābhirmāyābhogapariṣvakta

Note: māyābhogapariṣvaktaḥ \Kir\ 1:19c.
yatra tatra sthitasyāsya svakarmamalahetutaḥ
māyotthaṃ bandhanaṃ tasya sanimittaṃ pravartate //
anādimalamuktasya śivasyāpi na kiṃ bhavet
tasmānmāyā malo naiva vyatiriktaḥ sa yuktitaḥ //

Vṛtti: kalādikṣityantabhuvaneṣu sarvatra puṃso yathā māyāpravṛttau karmāṇi nimittaṃ tathā malo 'pi| anyathā tasya ciddharmatvena vakṣyamāṇatvātsarvajñatvasarvakartṛtvena śivatvaprasaṅgato māyīyabandhā pravṛttireva| nanu karmāṇi tatpravṛttau nimittamastu malena kim| naivaṃ mala muktasya sarvasya śivatvenānuṣṭhāturabhāvātteṣāṃ karmaṇāmapyasiddheḥ||

nanu karmaivāvaraṇatvena kalpyatāṃ kiṃ maleneti kṣapaṇakāḥ| tadayuktam| tasya kṛṣyādāviva svaphalahetumātratvena siddheḥ āvaraṇatvādarśanāt arthālocanādāvapyevaṃ tasyaiva hetukalpanenendriyāderabhāvaprasaṅgāccetyuktam| tataśca māyāpravṛttau karmavyatirikta eva malo 'bhyupagantavya iti| yata evaṃ tasmānna māyā malaḥ| yathā ca tadvyatiriktastathā yuktito 'numānenaiva sādhita ityupasaṃhāraḥ|

atra pūrvapakṣāśaṅkā

māyākāryaṃ samastaṃ syāt kuto 'nyaḥ sahajo malaḥ

Vṛtti: \crux māyākāryaṃ kalādi samastamityavikalaṃ tattvātmakameva bandhanaṃ syāt\crux | yadvā niravaśeṣabhūtabhuvanātmakaṃ syāditi| ayamarthaḥ---yadbandhanaṃ tattattvamevādhvani bhuvanādyātmanā vā saṃniviṣṭaṃ yathā māyākāryaṃ bandhanaṃ tadvanmalo bandhanaṃ bhavadbhiruktaṃ so 'pi tattvāntaramadhvani vā bhuvanādyantaramiti tattvātireko bhuvanātirekaśca prasajyata iti| atha tattvabhuvanādyātmakatvamasya neṣyate tataḥ śaśaviṣāṇāderiva bandhanatvamapyasyāsiddhamityuktam| kuto 'nyaḥ sahajo mala iti|

atra parihāraḥ

ātmasthaṃ tatpaśutvaṃ syāt paśurapyadhvamadhyagaḥ //
prokto yena matastena malastadbhinnalakṣaṇaḥ

Vṛtti: ayamarthaḥ---karmaṇāsya hetoranaikāntikatvaṃ tasya bandhatve 'pi tattvabhuvanādisthitya bhāvāt| atha māyātattve sthitatvāttasya nānaikāntikaviṣayateti| ucyate---yadyevaṃ tadapi paśutvamiti malaḥ paśutattvasthaṃ tena vinātmanāṃ paśutvāyogāt| taddvāreṇa tadapyadhvani sthitamiti māyākāryāttattvabhuvanāderbhinnalakṣaṇo 'pi malaḥ karmavadbandha ityadoṣaḥ||

yastu sahajaḥ syānmalo māye tyevamādibhiḥ padacchedairbalādeva

Note: sahajaḥ syānmalo māyā \Kir\ 2:12a.

yadapyasya dūṣaṇatvenānayoḥ kāryayoḥ śivatvapaśutvarūpatvenaikasminnātmani samāveśātsahāvasthānavirodho nāstye vetyuktaṃ tadapyayuktaṃ parasparaparihārāvirodhe 'pyanayoritaretarābhāvarūpatvādvṛkṣatadabhāvayoriva naikasmātkāraṇādudbhavaḥ sambhavati yataḥ| ayameva cāsmākamatra pratijñāto 'rtha iti| viruddhayorapyanayoḥ sahānavasthānopadarśanametaddoṣodbhāvanameva pratijñātārthābādhanāt| na ca śivatvasyeva paśutvasyāpyātmanyavasthānamiti yuktam| tasya vastvantarākāramalarūpatvena tadvyatiriktatayāvasthiteḥ| vakṣyati ca ātmano 'nādisambandhāddharma ityupacaryata iti|

Note: ātmano 'nādisambandho dharma ityupacaryate \Kir\ 2:23cd.

yadapi cakṣurādinālokādisahakārisannidhānāsannidhānābhyāṃ prakāśāprakāśādiviruddhaṃ kāryaṃ kurvatāsya hetoranaikāntikatvamuktaṃ tadatitarāmayuktam| sahakāryasannidhāne hi tatsvakāryamakurvaddṛṣṭaṃ na tu tadviruddhaṃ kurvadabhāvasyāvastutvena karaṇāsambhavāt| savitā puruṣādīnāmivolūkādeḥ prakāśameva karoti| sa tu prakāśako 'tyantabhāsvaratvena tasya netropaghātahetutvāt mandanetrasyeva svakāryā karaṇādaprakāśaka ityupacaryata iti na tu tamovadaprakāśakaraṇāditi nānaikāntikaviṣayaḥ| tataśca sarvadoṣarahitātprāguktātsvabhāvaviruddhakāryopalambhānmāyāvyatirikta eva malaḥ siddhyatītyalamāgamārthabahiṣkṛtaiḥ saha vivādeneti|

tadevaṃ pramāṇato māyāvyatiriktasya malasya siddhasya saṃhitāntarairabhikhyānapradarśanāya paryāyāntarāṇyucyante|

malo 'jñānaṃ paśutvaṃ ca tiraskārakarastamaḥ //
avidyā hyāvṛtirmūrchā paryāyāstasya coditāḥ
sa cāvidyādiparyāyabhedaiḥ siddho mate mate //

Vṛtti: atha kimasau malaḥ saṃhitāntareṣviva darśanāntareṣu prasiddhaḥ| netyucyate

tatsadbhāvātpaśuḥ pāśyaḥ śodhyo bodhyo matastviha

Vṛtti: tasyāsya malasya sadbhāvādihetyasminneva pārameśvare darśane paśuḥ preryaḥ pāśyaśca kalādinā śodhyaśca dīkṣayā bodhyaśca śāstrātmanā jñānenābhimato na tathā darśanāntareṣu| tataśca darśanāntaramuktāḥ paśava eva malasya tairajñātatvena vicchettumaśakyatvādityuktaṃ bhavati| yadyevamātmanaḥ pāśyādivṛttibhedā apyanādisthitā eva| tatasteṣāmapi bandhāntaratva prasaṅgaḥ| tadayuktam| yataḥ

pāśyādivṛttayo yāstu tasya bhedāḥ prakīrtitāḥ //
male sati bhavantyetā bhoktṛtvaṃ ca na kevalam

Vṛtti: eṣāṃ pāśyādivṛttīnāṃ malanivṛttau nivṛttisiddhermalanimittatvaṃ siddhyati pradīpanimittatvamiva prabhāyā iti| na pṛthagbandhāntaratvamiti| tadiyatā malasyāvastutve māyāsvabhāvatve ca niṣiddhe adhunā ātmano 'pi vā guṇa

Note: ātmano 'pi vā guṇaḥ \Kir\ 2:11bc.
yadyevaṃ saṃsthitaḥ pāśyo malo 'sya paśusaṃgataḥ //
ātmanaḥ kiṃ na dharmo 'sau yuktitaḥ kalpyate malaḥ

Vṛtti: yadyevaṃ cidrūpa evātmā pāśyo vyavasthita iti kiñcijjñatvānyathānupapattyāsyāvārako 'pi malaḥ kalpyate| hanta tarhi ātmana evāsau ajñānātmā malo dharmatvena yuktito 'numānena kalpyatām| yadāhurnaiyāyikavaiśeṣikāḥ---yadyatra kāraṇāntareṇa kriyate tattatra nāstyevāndhakāra iva pradīpādinā kriyamāṇaḥ prakāśaḥ| kriyate ca kāryakaraṇādibhirātmani vijñānaṃ| tatastadapi tatra nāstītyajñasvabhāva evātmā sidhyati kuto vyatiriktamalasiddhiḥ|

atra siddhāntaḥ

ātmano 'nādisambandhād dharma ityupacaryate //
kathaṃ tajjñānayuktatvād ajñānaguṇatāṃ gataḥ

Vṛtti: bhavedevaṃ yadyayaṃ heturasmānprati siddhaḥ syāt| asiddhastu kāryakaraṇādīnāṃ tatrāsmābhirjñānavyañjakatvenābhyupagamāt|

nanu tadbhāvatadabhāvayordarśanādarśanābhyāṃ jñānasya kāryakaraṇādikāraṇatvaṃ sidhyati| na tayorvyañjakatvenāpi saṃbhavenānaikāntikatvāditi nānenā siddhena hetunātmanyajñatvasiddhiḥ| tataścāvaśyaṃ tasyāśuddhātmano 'nādisambandhenāvaraṇena vyatiriktena bhavitavyamiti| tadyogādaśuddha ityupacārādāgame kathito draṣṭavyo nājñasvabhāvatvādeveti|

tarhyata eva tatrājñatvasaṃśayo yukto na tajjñatva niścayo yena vyatiriktamalasiddhiriti| tatrocyate

tasya dharmo na dharmatve pariṇāmaḥ sphuṭo bhavet //

Vṛtti: na tasyātmano dharmaḥ svabhāvo vājñānātmā malo ghaṭādivadanātmatvaprasaṅgāt| atha yatra jñānaṃ samavetamutpadyate sa ātmeti| tadapyayuktam| tasya pūrvamajñānaṃ prati dharmitve ghaṭāderiva paścādapi jñānasamavāyo nopapadyata eva| athājñānātmanastu tasya jñānābhyupagame sphuṭameva rūpāntarapariṇāmaḥ syādāmalakādeḥ pītatotpattyātmaka iveti vakṣyamāṇo doṣaḥ|

Note: vakṣyamāṇo doṣaḥ See \Kir\ 2:26ab.

nanu jñānaṃ tāvadasmadādipratyakṣatve satyacākṣuṣapratyakṣatvādrasādivadguṇaḥ| guṇena ca dravyāśritena bhavitavyamiti yastasyāśrayaḥ sa tadvilakṣaṇatvādajñānarūpa evātmā siddhyati| tadapyayuktam| yataḥ| ciddharme puṃsītyādi|

ciddharme puṃsi no dharmo yadi syātpariṇāmavān

Vṛtti: cit jñānameva dharmaḥ svabhāvo yasya sa tathābhūtaḥ \crux pumityanubhavati sarvamiti pumān\crux\ ātmā svasaṃvedanena svaparātmaprakāśatayā pratipuruṣaṃ siddhyati kimanyena sādhanena|

nanu jñānasya rasāderiva guṇatve heturukta eva| so 'pyayuktaḥ dṛṣṭāntasyāsmānprati sādhyadharmā siddhatvāt| rasādayo hi bhāvāḥ saṃhatā eva jāyamānāḥ saṃhatā eva niruddhāśca sāṃkhyasaugatādibhirivāsmābhirapi pramāṇasiddhatvādarthakriyākaraṇāḥ kathyante| na tvanyaḥ kaścitteṣāmāśrayabhūtastadvyatirekeṇa tasyānupalambhanāditi| kathaṃ tarhi pṛthivyāṃ gandha ityādivyavahāraḥ| kudarśanābhyāsamūlo bhrānta eva| yadi vā viśiṣṭasamudāyaikadeśapratipādanāya vanasya dhavaḥ śobhana

Note: vanasya dhavaḥ śobhanaḥ cf.\ \NarP\ ad 1:4, p.11.
Note: darśitamasmābhirnareśvaraparīkṣāprakāśe ad 1:22, p.52.

tasmiñjñānātmakatvāccitsvabhāve puṃsi nājñānaṃ malo dharmo yuktaḥ| āmalakādīnāmiva rūpāntarapariṇāma prasaṅgāt| tathā hi

ekasminvyajyate jñānam anyasmiṃstattirohitam //

Vṛtti: ekasminrūpādau viṣaye jñānamutpadyate anyasmiṃstu rasādāvutpannamapi naṣṭaṃ bhavadbhiriṣyate yatastataśca rūpāntarapariṇāmo 'syātmanaḥ| ko doṣa ityucyate|

pariṇāmo 'cetanasya cetanasya na yujyate

Vṛtti: yaḥ pariṇāmī so 'cetanaḥ siddho yathāmalakādirartha iti pariṇāmitvādātmano 'pyacetanatvaprasaṅga ityavaśyaṃ tatprasaṅgaparihārāyātmā naivājñānasvabhāvo 'bhyupagantavyaḥ| api tu vijñānasvabhāva eveti| tasyāvārakasvabhāvo vyatirikto malaḥ siddhaḥ| anyathā sarvajñatvaprasaṅgāditi tṛtīyasyāpi praśnasya nirāsaḥ|

yadyevaṃ vyatiriktamalapakṣe 'pyeṣa eva doṣa iti samuccayena codakaḥ|

tayoścānādisambandhād viśleṣo na vibhutvataḥ //
sahajaprakṣaye prāpte tasya nāśo na kiṃ bhavet

Vṛtti: tayorātmamalayoryo 'nādyāvāryāvārakalakṣaṇaḥ sambandhaḥ sa svabhāvaviśeṣa eva tasmānna viśleṣo nivṛttiranāditvādeva yathā cetanājjaḍādvā svabhāvādityanirmokṣaḥ| atha tasmādviśleṣa iṣyate| yadyevaṃ sahajasya svabhāvasya prakṣaye sati tasyāpi nāśaḥ svabhāvāntarotpādarūpaḥ pariṇāmo bhavediti sa eva tadavastho doṣo yaḥ prāgavyatirikta malapakṣe proktaḥ| atha na tayoḥ svabhāvādviśleṣaḥ api tu parasparasaṃśleṣānnetratadāvaraṇayoriva tato naiṣa doṣa ityucyate so 'pi na yuktaḥ| vibhutvata iti vyāpakatvāt| avyāpakasya hyavyāpakāddeśāntaranayane viśleṣaḥ| vyāpakasya tu sarvatrāvasthānānna kutaścidviśleṣaḥ sambhavatītyanirmokṣaḥ| atha tathābhūtasyāpi viśleṣa iṣyate| yadyevaṃ sahajasya sahabhāvina āvarakasya prakṣaye tasyāpyāvāryatvasya svabhāvasya nāśo rūpāntarapariṇāma iti sa doṣastadavastha eva|

atra siddhāntaḥ

vibhorapi malasyāsya tacchakteḥ kriyate vadhaḥ //
upāyācchaktisaṃrodhaḥ kathaṃcitkriyate male
yathāgnerdāhikā śaktir mantreṇāśu niruddhyate //
tadvattacchaktisaṃrodhād viśliṣṭa iti kathyate

Vṛtti: atra malaviṣayastāvadayamadoṣaḥ| yato na kevalamasyaivāvyāpakasya mohātmanaḥ prākṛtasya malasya yāvadvyāpakasyāpyāṇavamalasyopāyena mantradīkṣātmanā śakterāvārakasvabhāvasyāgnerdāhakatvasyeva vadho 'nyathābhāvaḥ kriyata eva| kathañcidityārabdhakāryakarmabhogoparodhenāsarvātmanā tadanuparodhena tu sadyonirvāṇadīkṣayā sarvātmaneti| tataśca malasya pariṇāminityatvābhyupagamānnaiṣa svabhāvāntarapariṇāmasādhanaprasaṅgo yuktaḥ siddhasādhanādityuktaṃ bhavati| ata eva malasya svabhāvāntarapariṇateḥ svarūpasattve 'pyāmayādviśliṣṭaḥ puruṣa itīva malaśaktirodhādapi viśliṣṭaḥ kathyate| tato viśleṣo na vibhutvādityayamapyadoṣaḥ|

idānīṃ puruṣaviṣayo 'pi doṣaḥ pratikṣipyate|

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ //

Vṛtti: śakteḥ saṃrodhaḥ śaktisaṃrodhaḥ| tasya malasya taṃ kṛtvā bhavaniḥspṛhaḥ krodharāgādirahitaḥ puruṣaḥ kriyate parameśvareṇa| ata eva śaktipātaniścayāyākrodharāgādīni liṅgāni dīkṣādhikārārthaṃ gurubhiḥ śiṣyāṇāṃ parīkṣyanta ityuktam|

Note: \devdot ityuktam See 1:22.10--15.
Note: nareśvaraparīkṣāprakāśe parākṛtaḥ It is not certain to which passage this refers.

yo 'pi sahabhāvyāvaraṇanivṛttita ātmano 'pyāvāryatvanivṛttilakṣaṇasvabhāvāntarapariṇāmadoṣa uktaḥ tatrāpyucyate

sahajā kālikā tāmre tatkṣayānna ca tatkṣayaḥ
yadvattāmre kṣayastadvat puruṣasya malakṣayaḥ //
yathā taṇḍulakambūke prakṣīṇe 'pi na tatkṣayaḥ

Vṛtti: sahacarakālikānivṛttyā na tāmrasya kaścidvikāro dṛśyate yathā tathā malanivṛttyāpyātmano na vikāra ityetāvatāṃśena dṛṣṭāntatvaṃ nānyathā tāmrasya pariṇatidharmatvenābhyupagamāditi| etaduktaṃ bhavati---aupādhiko 'yaṃ malasannidhānāsannidhānakṛto bhedaḥ| na tvātmano malānapekṣayārthagrahaṇaikasvabhāvasyānyo 'nāvāryasvabhāvo yo bhedaṃ vidadhyāditi svabhāvāntarapariṇāmābhāvānna pūrvoktadoṣaprasaṅgaḥ|

ayameva pakṣaḥ pramāṇasiddha ityanumānasiddhenāpi dṛṣṭāntāntareṇa poṣyate

viṣasambandhinī śaktir yathā mantrairniruddhyate //
tathā na tadviṣaṃ kṣīṇam evaṃ puṃso malakṣayaḥ

Vṛtti: mohamāraṇahetutvānmalasthānīyāyāṃ sahajāyāmapi śaktau puruṣasthānīyasya viṣasyanivṛttāyāṃ na kadācidvarṇākṛtyādisvarūpanāśo yathā tathā puṃso malakṣaya iti| aṃśena dṛṣṭāntatvādadhunā pratyakṣasiddhadṛṣṭāntāntareṇa prakaraṇopasaṃhāraḥ

phalaṃ katakavṛkṣasya kṣiptaṃ sakaluṣe jale //
kurute śaktisaṃrodhaṃ kiṃ kṣipatyanyato jalāt
śivajñānaṃ tathā tasya śaktisaṃrodhakārakam //

Vṛtti: yathā hi katakābhidhānasya vṛkṣaviśeṣasya phalaṃ \crux meghajādi sahajakaluṣayukta\crux\ eva jale prakṣiptaṃ tasyāḥ kaluṣalakṣaṇāyāḥ śakteḥ saṃrodhaṃ vidadhallakṣyate| na tu jalātkiñcidapi svabhāvāntaramanyato 'nyatra kṣipediti kāluṣyamātrameva tasya nivartayati nānyatkiñcidityarthaḥ| tathā śiva eva jñānaṃ sarveṣāṃ cicchaktivyañjakatvena jñānahetutvāttasyeti malasya śaktisaṃrodhakārakaṃ dīkṣayā tadadhikārotpādanāya vā śaktipātenetyuktam| yadi vā śivasya jñeyatayā saṃbandhi yaddīkṣitānāṃ nityakartavyatayā vakṣyamāṇajñānaṃ tadārabdhakāryakarmabhogoparodhenākṣapitasya dīkṣayā sarvātmanā malasyaiva pratyahamapacayāt krameṇa śaktisaṃrodhakārakaṃ na tu puruṣasyeti| tataśca tasyāṃśe 'pi svabhāvāntarapariṇāmābhāvānna pūrvoktamacetanatvaṃ dūṣaṇaṃ malasya tvetadbhūṣaṇameveti na vyatiriktamalapakṣe kaściddoṣa iti|

\Colo iti nārāyaṇakaṇṭhātmajabhaṭṭarāmakaṇṭhaviracitāyāṃ śrīmatkiraṇavṛtau dvitīyaṃ prakaraṇam

atha padārthānāmeva parīkṣārthaṃ praśnapūrvaṃ rakaraṇāntaram| atra ca sūtrapadārthaprakaraṇasambandhāḥ prāgvaddraṣṭavyāḥ| pāṭalikastu vyatiriktamalasiddheranantaraṃ malasyaivā rāgatvaparīkṣātmako vākyātmako 'pi rāgeṇa rañjitaśceti

Note: rāgeṇa rañjitaśca vākyena| \Kir\ 1:17a.
bhoktṛtvaṃ malataḥ proktam abhilāṣānna kiṃ bhavet
sa ca rāgādyato rāgo vaktavyo 'tra malena kim //

Vṛtti: nanu malaśabdena cāvṛtirityādinā

Note: malaśabdena cāvṛtiḥ \Kir\ 2:14d.

pāśyādivṛttayo yāstu tasya bhedāḥ prakīrtitāḥ|

Note: pāśyādivṛttayo\devdot bhoktṛtvañca na kevalam \Kir\ 2:21c--22b.

male sati bhavantyetā bhoktṛtvañca na kevalam|| iti|

ko 'yaṃ praśnaḥ| athāvāryatvamevātra bhoktṛtvamucyate na tu bhogaikarasikatvamiti praśnaḥ| yadyevaṃ tato mala eva vaktavyaḥ kiṃ rāgeṇeti rāgākṣepapraśno yuktaḥ, na tu malena kimiti| rāgādyabhāve 'pi pralayakevalādyavasthāyāṃ tatkāryasya bhāvāditi| satyametat| kintu nātra sarvathā malābhāvaḥ pūrvapakṣīkṛto yadātra bhoktṛtve malena kimiti| bhoktṛtvaṃ hi bhogaikarasikatvātmakaṃ rāgakāryātprāguktādabhiṣvaṅgādeva dṛṣṭātsiddhamiti kimatra malasyāpi hetutvena kalpitena| rāgasyaivātra pāramparyeṇa hetutvamiti praśnārthaḥ| tanna virodha iti| ata evātra malasyābhyupagamenaiva samādhiḥ

bhoktṛtvaṃ nāma yatproktam anādi malakāraṇam

Vṛtti: yadetadbhoktṛtvamasmābhiḥ prāguktaṃ tadanādi| yato malakāraṇamuktaṃ tato malasyānāditvāttadapyanādi| etaduktaṃ bhavati---anyadevāsmānmohajanitādbhoktṛtvādbhogayogyatvalakṣaṇametadbhoktṛtvam| pralayākale vidyate na tu vijñānakevale karmābhāvāt| tasya karmavanmalo 'pi kāraṇaṃ pariṇatamalasya pralayākalasyāpi parameśvarānugrāhyatvānna tatsambhavati yataḥ|

tataśca nābhilāṣo 'sya nimittamityucyate

abhilāṣastanau satyāṃ sā tanuḥ kena hetunā //
rāgo 'pi tannimittatvāt pravṛttaḥ

Vṛtti: abhilāṣo 'pyayaṃ sati sthūle 'smiñcharīre bhavatīti| taccharīraṃ sūkṣmadehātmakarāgādisambandhāt| rāgādīnāṃ tu pravṛttau tadbhoktṛtvaṃ nimittamiti kathamasyābhilāṣo nimittamāśaṅkyate| abhilāṣahetorasya rāgāderapyetannimittatvāt| tatra dṛṣṭāntaḥ

puruṣasya tu
cauryaṃ hi bījamāpekṣya yathā nigaḍabandhanam //
evaṃ paśutvamāpekṣya rāgatattvaṃ pravartate

Vṛtti: yathā cauryaṃ bījabhūtamā samantādapekṣyapuruṣasya nigaḍādibandhanaṃ pravartate tathaiva prāguktanayena Note: prāguktanayena See \Kir\ 1:16 ff. pralayakevalinaḥ paśutvaṃ malamapekṣya rāgādayaḥ pravartanta iti kuto rāgasyātra hetutvamāśaṅkyate| tadevaṃ

etasmādasya bhoktṛtvaṃ tanurbhogo 'nyahetujaḥ //
paśutvena hi bhoktṛtvaṃ māyābandhastanau sthitaḥ
sukhaduḥkhādiko bhogaḥ karmataḥ saṃsthitaḥ paśoḥ
nānyathāsya vinirdiṣṭaṃ bhogabhoktṛtvabandhanam //

Vṛtti: paśutvasaṃjñakānmalādasya bhoktṛtvaṃ māyātastaccharīraṃ karmataḥ punarbhogaḥ karmaṇāmeva sukhaduḥkhātmanā pariṇāmāditi sākṣānnimittatvamatroktaṃ na tu paramparayā pāramparyeṇa sarvasyāsya māyātmanaḥ karmākṣiptatvāditi darśayiṣyāmaḥ|

Note: iti darśayiṣyāmaḥ ad \Kir\ 3:7--8.

karmataśca śarīrāṇi viṣayāḥ karaṇāni ca| iti|

Note: karmataśca śarīrāṇi viṣayāḥ karaṇāni ca \Svayam\ 1:13ab.

nānyathaitasya bhogaśca bhoktṛtvaṃ ca śarīraṃ ca vinirdiṣṭamiti| tadiyatā paśupadārthaḥ parīkṣita iti||

adhunā pāśapadārthaparīkṣāviśeṣārthaḥ prasaṅgātpraśnaḥ

yadetatkarma deveśa proktaṃ bhoganibandhanam
karmārjanaṃ tanau satyāṃ sṛṣṭikāle tanuḥ kutaḥ //

Vṛtti: yadetatsukhaduḥkhādiko bhoga ityādinā karma bhoganibandhanamuktaṃ tanna vyāpakamityadhyāhāraḥ| yato mahāpralayādanantaraṃ sargārambhakāle prathamaḥ śarīrādibhogaḥ kutaścideva nimittādiṣyate| na karmataḥ| taduttarakālabhāvināṃ karmanimittatvāditi| yadāhuḥ---

ādyo hi dehaḥ puruṣārthamūlastato 'pyanye karmamūlāḥ pratipannā iti|

Note: ādyo hi dehaḥ\devdot pratipannāḥ Source unknown. Also quoted in \NarP, p.212 ad 3:87, but with prapannāḥ for pratipannāḥ

atra siddhāntaḥ

yathānādirmalastasya karmāpyevamanādikam
yadyanādi na saṃsiddhaṃ vaicitryaṃ kena hetunā //

Vṛtti: puruṣāṇāṃ hi sarvadā śārīrabhogādivaicitryānyathānupapattyā karmaṇaḥ sattvaṃ sṛṣṭikāle 'pi paśumṛgapakṣisarīsṛpasthāvaramanuṣyādi janmavaicitryaśruteḥ| mahāpralaye 'pi karmasiddhitaḥ pravāhānādiḥ karmaśarīraprabandhaḥ siddhyati|

Note: Testimonium: kiraṇavṛttau bhagavatā rāmakaṇṭhena `puruṣāṇāṃ hi sarvathā śarīrabhogavaicitryānyathānupapattyā karmaṇaḥ satvam| prathamasṛṣṭikāle 'pi paśupakṣimṛgasarīsṛpasthāvaramanuṣyādivaicitryaśruteḥ mahāpraLaye 'pi karmasiddhitaḥ pravāhānādiḥ karmaśarīraprabandhaḥ siddhyatī'ti vyākhyātam| {Siddhāntasārāvalivyākhyā} ad \VP\ 7, p.58, lines 18--21.
tasmādanādikaṃ karma māyāpyevaṃ bhavastathā
tathānādiḥ śivaḥ kartā sarvasya jagataḥ sthitaḥ //

Vṛtti: evaṃ karmanibandhano bhavaḥ kalādikṣitiparyantatattva bhūtabhuvanarūpaḥ saṃsāro māyīyastannibandhanaṃ ca punararjyamānaṃ karmeti karmabhavayoḥ parasparahetutvena pravāhānāditvasiddhiḥ| bhavānāditvādeva ca tadupādānena karmānāditvācca tadadhikaraṇenāpi prakṛtyātmanānādinā bhavitavyam| kṛṣyādikarmaṇāṃ prakṛtisaṃskārakatvena dṛṣṭatvānnaiyāyikādiparikalpitātmasaṃskārakatvāyogādātmanaḥ pariṇāmitvaprasaṅgācca| yacca tadbhavo pādānaṃ karmādhikaraṇaṃ ca sā māyāpyanādisiddhā| tathā bhavasya tanukaraṇabhuvanātmanaḥ pravāhānāditvenoktatvāttatkartāpīśvaro 'nādiḥ sidhyatīti|

atha pāśapadārthaparīkṣāviśeṣādanantaraṃ prasaṅgātpatipadārthaparīkṣārthaṃ praśnaḥ

śivaḥ kartā tvayā proktaḥ sa kathaṃ gamyate prabho

Vṛtti: īśvare hi jagatkartari siddhe tasyānāditvaṃ sādhayituṃ śakyam| sa eva kathaṃ gamyate| na tāvatpratyakṣato 'tīndriyatvena tasya bhavadbhirabhyupagamāt| taduktaṃ jaiminīyaiḥ

na ca kaiścidasau jñātuṃ kadācidapi śakyate|

Note: na ca kaiścidasau\devdot brūyādātmaiśvaryaprasādhanāt \Sloka\ {sambandhākṣepaparihāra} 57cd, 58ab and 60. Also cited ad \Mat\VP\ 3:6, p.49 and before \Nar\ 2:1, p.113.

svarūpeṇopalabdhe 'pi sraṣṭṛtvaṃ nāvagamyate||

na ca tadvacanenaiṣā pratipattiḥ suniścitā|

asṛṣṭvāpi hyasau brūyādātmaiśvaryaprasādhanāt|| iti|

nāpi rūpopalabdhyādinā cakṣurādiriva pūrvoktatanukaraṇabhuvanādikāryānyathānupapatti lakṣaṇenānumānena tasya mahābhūtebhya evotpattidṛṣṭeḥ| yadāhuḥ saugatāḥ

yasminsati bhavatyeva yattato 'nyasya kalpane|

Note: yasminsati\devdot hetūnāmanavasthitiḥ {Pramāṇavārttika} 1:26 (with yeṣu satsu for yasminsati). Also cited ad \Nar\ 1:4, p.9 and 2:4, p.120 and \Mat\VP\ 6:21, p.152.

śastrauṣadhādisambandhāccaitrasya vraṇaropaṇe|

Note: śastrauṣadhādi\devdot prakalpyate {Pramāṇavārttika} 1:24.

asambaddhasya kiṃ sthāṇoḥ kāraṇatvaṃ prakalpyate|| iti|

nāpyāgamena tasyākṛtakatvena bhavadbhiranabhyupagamāt| tatkṛtasyānyonyasaṃśrayeṇāprāmāṇyāt| na ca pramāṇāntaramasti bhavatām| tatsādhanapramāṇābhāvānna kathaṃcidgamyata ityarthaḥ|

yadyevamata evaitadviṣayasaṃśayo 'stu| nāstīśvara iti kuto bādhakapramāṇābhāvāditi| ucyate|

vaikaraṇyādamūrtatvāt kartṛtvaṃ yujyate katham //

Vṛtti: karaṇānāmabhāvo vaikaraṇyaṃ tasmādīśvaro jagataḥ kartā na saṃbhavati| karaṇābhāvāddaṇḍacakrasūtrādirahitaḥ kumbhakāra iva kumbhe| tadidamuktaṃ jaiminīyaiḥ

na ca niḥsādhanaḥ kartā kaścitsṛjati kiñcana| iti|

Note: na ca niḥsādhanaḥ kartā kaścitsṛjati kiñcana \Sloka\ {sambandhākṣepaparihāra

kiñca mūrtatvaṃ kaṭhinatā| atra śarīrayogastadabhāvādīśvaro na sambhavati karteti| tadidamuktaṃ taireva

aśarīro hyadhiṣṭhātā nātmā muktātma vadbhavet|

Note: aśarīro hyadhiṣṭhātā nātmā muktātmavadbhavet \Slokas\ 78cd. Also quoted ad \Nar\ 2:8, p.130 and frequently in the \MatV.

ityevaṃ sādhakabādhakapramāṇābhāvasadbhāvābhyāmīśvarābhāvasiddhiriti pūrvaḥ pakṣaḥ| atra siddhānto bādhakanirāsapūrvaḥ| tasminhyanirākṛte sādhakasya hetorapravṛttireva| tatpratijñāvacanasyānumānanirākṛtatvāt| yadāhuḥ

sandigdhe hetuvacanādvyasto hetoranāśrayaḥ| iti|

Note: sandigdhe hetuvacanādvyasto hetoranāśrayaḥ {Pramāṇavārttika

tathaivopakramyate

yathā kālo hyamūrto 'pi dṛśyate phalasādhakaḥ
evaṃ śivo hyamūrto 'pi kurute kāryamicchayā //

Vṛtti: tatra yastāvadakartṛtvasiddhāvatrāmūrtatvāditi heturuktaḥ sa kālenānaikāntikastasyāmūrtatve 'pi puṣpaphalādikartṛtvaprasiddheḥ| atha kālasyācetanatvena svakāryaṃ prati kāraṇatvātkartṛtvāsiddheḥ nānaikāntikaviṣayatā| tatrocyate tarhi kālasyātropalakṣaṇatvādasmadādyātmanānaikāntikastasyāmūrtasyāpi svadehaspandādikāryadarśanāt| dṛṣṭānto 'pyatra sādhyadharmāsiddhaḥ muktātmano 'pyasmābhiḥ sarvādhiṣṭhātṛtvenābhyupagamāditi|

yastvatravaikaraṇyāditi heturuktaḥ so 'pyasiddha eva| tathā hi

icchaiva karaṇaṃ tasya yathā sadyogino matā

Vṛtti: icchātmikaiva śaktistasya karaṇaṃ yogina iva vidyate yataḥ| yoginaśca sarvavādināṃ siddhā eva cārvākairapi viṣagrahacikitsākāritvena maṇyauṣadhādivanna pratikṣeptuṃ śakyāḥ| yadāhuḥ

acintyo hi maṇimantrauṣadhīnāṃ prabhāva iti|

Note: acintyo hi maṇimantrauṣadhīnāṃ prabhāvaḥ Also occurs in {Ratnāvalī} Act 2, p.39 and in the {Śuklakurukullāsādhana

atha vaikaraṇyamatrendriyābhāvo heturabhipretastatrāpyucyate

śalyākṛṣṭikaro dṛṣṭo hy % akṣahīno 'pi karṣakaḥ \

vyāpāro na ca dṛśyeta kāryamicchā pratīyate //

Vṛtti: tadānīmayaskāntamaṇinānaikāntiko hetuḥ| sa hīndriyahīno 'pi śalyātmakāyaḥsamākarṣako dṛṣṭo yataḥ| atrāpi prāguktakālavadanaikāntikākṣepatatsamarthanaṃ tathaiva draṣṭavyamiti|

tadevamasattāniścāyake bādhake 'panīte 'dhunā sattāsaṃśayanivāraṇāya pramāṇamucyate

sthūlaṃ vicitrakaṃ kāryaṃ nānyathā ghaṭavadbhavet
asti heturataḥ kaścit %//

Vṛtti: iha hīśvarasiddhau sāṃkhyasaugatajaiminīyārhatacārvākāḥ pratipakṣāḥ| tatra pūrvayoryadetadvicitrakamityadṛṣṭakartṛkaṃ tanukaraṇabhuvanādikaṃ prāguktaṃ jagaddharmitvena cikīrṣitaṃ tatpratikṣaṇaṃ pariṇāmādutpādādvā kāryatvena siddhameva| apareṣāṃ tu

na kadācidanīdṛśaṃ jagat

Note: na kadācidanīdṛśaṃ jagat Source unknown. Also quoted ad \Nar\ 2:1, p.115.

ityabhyupagamāttadekadeśabhuvanādi tathā na siddhamiti tānprati sthūlatvena kāryatvamatra sādhyate| yatsthūlaṃ tatkāryaṃ yathā ghaṭādi sthūlaṃ caitadadṛṣṭakartṛkaṃ bhuvanādi tataḥ kāryamiti| na cātreśvaraśarīreṇa nityena vedena vānaikāntikatvam| yathoktaṃ jaiminīyaiḥ

anekāntaśca hetuste taccharīrādinā bhavet| iti|

Note: anekāntaśca hetuste taccharīrādinā bhavet \Slokas\ 77ab. Quoted ad \Nar\ 2:8, p.133 and ad \Mrg\ 1:9, p.21.

tasyāsmābhiḥ sarvathā vedasya cānityatvenābhyupagamāt| tasminnapi ca kārye siddhe 'dhunā kāryatvenātra sarvasmiñjagati kartṛpūrvakatvaṃ sādhyate| na tu sthūlatvena tadvyāpakatvāditi| yatkāryaṃ tadviśiṣṭajñānakriyāyuktakartrā vinā na sidhyatīti yathā ghaṭādi| kāryaṃ caitatsarvameva jagat| atastadapi viśiṣṭajñānakriyāyuktena kartrā vinā na bhavatīti| yastatkartā sa īśvaraḥ siddha evetyevamatra padatrayasya nānyonyaṃ gatārthatetyavirodhaḥ| na ca kāryatvamatra tathābhūtaṃ na siddhamityāśaṅkanīyam| yadāhuḥ saugatāḥ

siddhaṃ yādṛgadhiṣṭhātṛbhāvābhāvānuvṛttimat|

Note: siddhaṃ yādṛgadhiṣṭātṛ\devdot hutāśane Pramāṇavārttika 1:13--14. Also quoted ad \Mat\VP\ 6:100, p.227 and ad \Nar\ 2:5, p.122.

sanniveśādi tadyuktaṃ tasmādyadanumīyate||

vastubhede prasiddhasya śabdasāmyādabhedinaḥ|

na yuktānumitiḥ pāṇḍudravyādiva hutāśane|| iti|

kāryamātrasya kartṛmātreṇa ghaṭādau kṛtakatvamātrasyānityatvamātreṇeva vyāpteḥ siddhatvāt| anyathā tatrāpyanyatrāpi ca dṛṣṭāntasādhyadharmabhedena hetubhedakalpane sarvānumānābhāva eva| aviśeṣātpāṇḍutvasya tu bhāvāt dhūmābhāve 'pi himamakkolādiṣu ca taddarśanāt vahnyanumāpakatvamayuktameva| nāpyanaikāntikaḥ sarvasyādṛṣṭakartṛkasya vanatṛṇāderapi pakṣīkṛtatvāt| na ca viruddho hetuḥ yathāhurjaiminīyāḥ tathāsiddhe ca dṛṣṭānte bhaveddhetorviruddhatā|

Note: tathāsiddhe ca dṛṣṭānte\devdot prasajyate \Sloka\ {sambandhākṣepaparihāra} 80. Also quoted ad \Mrg\ 3:1, p.101; ad \Nar\ 2:7, p.128 and frequently in the \MatV.

anīśvaravināśyādikartṛkatvaṃ prasajyate|| iti|

viparyayavyāptyabhāvāt| dṛṣṭānte hi ghaṭādāvayaṃ hetuḥ svasādhye svakāryasarvajñatvasarvakartṛtvalakṣaṇeneśvaratvena vyāptaḥ siddho yatastasyāṃśenāpi vaikalyena ghaṭādarśanādavināśitvenāpi kumbhakārātmano nityatvāttasyaiva ca kartṛtvāt| nāpi dharmisvarūpaviparītasādhano 'yaṃ viruddhaḥ| yathāha maṇḍanaḥ

sanniveśādimatsarvaṃ buddhimaddhetu yadyapi|

Note: saṃniveśādimatsarvaṃ\devdot upakāryopakārakāḥ {Vidhiviveka} pp.219 and 224. Quoted ad \Mat\VP\ 6:100, p.229 and (second verse only) ad \Nar\ 2:20, p.146.

prasiddhasanniveśāderekakāraṇatā kutaḥ||

rathādyavayavā nānātakṣanirmāpitā api|

dṛśyante jagati prāya upakāryopakārakāḥ| iti|

yato rathādyavayavānāmanekatakṣanirmitānāmapi naikasthapatibuddhikriyābhyāṃ vinaikarathārambhakatvaṃ dṛṣṭamiti|

nāpyanīśvarakartṛkaṃ jagat kāryatvāt ghaṭādivaditi viruddhāvyabhicāryākrāntatvādaheturayamiti vācyam| dhūmādagnyanumānavadatra vastubalapravṛttatvena tadasambhavāditi bhavatāmabhyupagamaḥ| anyathā parvatādāvapi dhūmādagnyanumāne 'trāparvatavartī vahniḥ dhūmāt yatra dhūmastatrāparvatavartī vahniryathā mahānase 'tra ca dhūmastasmādaparvatavartī vahniriti sarvatra viruddhāvyabhicāryanumānāvaskarasaṃbhavādanumānābhāva evetyevamādayo 'tra hetudoṣā vistareṇāsmābhirnareśvaraparīkṣāprakāśe pratikṣiptā iti tata evāvadhāryāḥ|

Note: nareśvaraparīkṣāprakāśe pratikṣiptāḥ Chapter 2.

atra parābhiprāyaḥ|

karma cet

Vṛtti: anena hi prayogavacanena bhavadbhiḥ kartṛmātraṃ sādhyamupakṣiptam| taccobhayavādisiddhaṃ karmāstviti śrāvaṇaḥ śabda itivatsiddhasādhanatvādayuktametat| yadāhurjaiminīyāḥ|

kasyaciddhetumātrasya yadyadhiṣṭhātṛteṣyate|

Note: kasyaciddhetumātrasya\devdot siddhasādhanam \Slokas\ 75. Quoted ad \Nar\ 2:14, p.136.

karmabhiḥ sarvabhāvānāṃ tatsiddheḥ siddhasādhanam|| iti|

atra siddhāntaḥ|

na hyacetanam //

Vṛtti: na siddhasādhanaṃ yasmātkarmācetanamiti| ayamarthaḥ---nāsmābhiratra kartṛtvamātraṃ sādhyate 'pi tu viśiṣṭajñānakriyāyuktaḥ karteti kuto 'cetanaiḥ karmabhiḥ siddhasādhanamiti| yadyevaṃ dharmiviśeṣaviparītasādhano 'yaṃ viruddhaḥ| yadāhuḥ|

kāryaṃ śarīrayuktena kartrā vyāptaṃ sadaiva yat|

Note: kāryaṃ śarīrayuktena\devdot prasajyate Source unknown. Also cited ad \Mat\VP\ 6:100, p.229 with ghaṭādi for sadaiva

kāryatvāttena jagataḥ kartā dehī prasajyate|| iti|

tadayuktaṃ yataḥ

proktaḥ sa niṣkalaḥ sthūlas tathā sakalaniṣkalaḥ
īśaḥ sadāśivaḥ śāntaḥ kṛtyabhedādvibhidyate //

Vṛtti: kāryasya śarīravyabhicārāt svadehaspandātmakaṃ kāryamasmadāderna dehāntarapūrvakaṃ siddhamityuktaṃ yataḥ|

Note: ityuktaṃ yataḥ \KirV\ ad 3:10.

śaktodyuktaḥ pravṛttaśca kartā trividha iṣyate| iti|

Note: śaktodyuktaḥ pravṛttaśca kartā trividha iṣyate Source unknown. Also cited ad \Mat\VP\ 3:20, p.69. Bhatt there observes that it appears as {Śataratnasa\ṇgraha} 14 (p.22) and is attributed to the \Mrg. In both those places the first {pāda} reads śaktodyuktapravṛttaśca---an `improved' reading in which it is no longer necessary to assume a double sandhi.

tatra yacchaktatvaṃ kāryaṃ prati yogyatvaṃ sā niṣkalāvasthā śānta ityucyate| yattūdyuktatvaṃ sā sakalaniṣkalāvasthā sadāśivaḥ kathyate| pravṛttakriyatvaṃ tu sthūlāvasthā īśvara iti| kṛtyaviṣayo 'yamavasthābhedastenopacārādetattattvatrayaṃ bhinnamityucyate| na paramārthatvādityarthaḥ| yadvakṣyati

puṃsāmanugrahārthaṃ tu paro 'pyaparatāṃ gataḥ| iti|

Note: puṃsāmanugrahārthaṃ tu paro 'pyaparatāṃ gataḥ \Kir\ 3:23ab and 9:17cd.

evaṃ ca jñānapadārthasyāpyatraiva parīkṣāsiddhiḥ| atra praśnaḥ

niṣkalaḥ sa kathaṃ jñeyaḥ sakalo 'pi pumāṃstadā
dvisvabhāvastathā yo 'nyo viruddhaḥ sa parasparam //

Vṛtti: iha hi pūrvaṃ śivajñānaṃ tathā tasyetyādinā

Note: śivajñānaṃ tathā tasya \Kir\ 2:33c.

ākāravāṃstvaṃ niyamādupāsyo na vastvanākāramupaiti buddhiḥ| iti|

Note: ākāravāṃstvaṃ\devdot buddhiḥ Source unknown. Cited ad \Mat\VP\ 3:23, p.71; by \Agh\ ad \TatP\ 6; and by \Tryambaka\ ad \Kir\ 3:20, p.\thinspace 66, lines 1--2. Bhatt observes that it is cited [by J\ñānaprakāśa] in the [{Śiva-}]{yogasāra} (p.49) and attributed to a {Yogasa\ṇgraha}.

tataścāśakyānuṣṭheyatvāttadviṣayajñānamanupadeśyameva| nāpīśvaraḥ sakalo bhavati śarīritvena devadattādivatsarvajñatvakartṛtvābhāvāt| nāpi sakalaniṣkalaṃ nāma vastu sambhavati viruddhayorghaṭatadabhāvayorivaikatra samāveśāsambhavāditi tattvatrayādasmādekasya jñānopadeśavaiyarthyāddvayośca svarūpānupapatterevāvaktavyateti praśnārthaḥ| siddhāntastu

paśoḥ śaktinipātena mantraśaktyā ca sarvadā
niṣkalaṃ lakṣyate śaktyā sūkṣmaṃ viṣavikāravat //

Vṛtti: paśoryaḥ parameśvarācchaktipāto yā ca mantraśaktirdīkṣā tābhyāṃ yā śaktirjñānakriyātmikā nirmalīkṛtā tayā sarvadaiva niṣkalatattvaṃ lakṣyate| viṣadīkṣāśuddhasya mantriṇaḥ śaktyaiva viṣasya vikāro mṛtitāpātmaka iva| śaktyatiśayakhyāpanāṃśatvena dṛṣṭāntatvam| ayaṃ tvatrārthaḥ---yadi niṣkalatvādevāsya jñeyatvaṃ nopapadyata iti praśnastadātmanā vyabhicāraḥ| tasya kāryakaraṇavyatirekeṇa svataḥ parataśca kāyavāgvyavahārātmanānumānena jñeyatvāt|

atha bauddhasya jñānasyākāragrahaṇenaiva vastuvyavasthāpakatvādanākāro na jñeya iti praśnārthaḥ| tadā siddhasādhanatvameva jñānaśaktyaivātra tasya jñeyatvenoktatvānna buddhyādibhirityadoṣaḥ| yo 'pi sakalatvāt bhagavato 'nīśvaratvaprasaṅga uktaḥ so 'pyayukta ityucyate

sakalo 'pi pumānnaiva māyāvayavavarjanāt

Vṛtti: anyadevaitatsakalatvaṃ sakalaśaktiprasarātmakaṃ yadyogādīśvaro 'pi sakala ityucyate| na tu puruṣavanmāyīyakalādiśarīrayogāditi sakalaśabdavācyatve 'pyatra na puruṣatvaṃ tathābhūtasya sakalatvasyāsiddhatvāditi bhāvaḥ|

atha kartṛtvāttasya puruṣasyeva kathaṃ na māyātmikāstāḥ kalāḥ kalpyanta iti| tatrocyate

nirmalatvācchivasyātra na kalpyāstvasitāḥ kalāḥ //

Vṛtti: anyathāsiddhatvādasya hetoryato na māyātmikāstāḥ kalāḥ puṃsaḥ kartṛtvaṃ janayanti yena tadanyathānupapattyātra kalpyāḥ syuḥ| pariṇāmitvenācetanatvaprasaṅgādityuktaṃ pariṇāmo 'cetanasyetyādinā|

Note: pariṇāmo 'cetanasya \Kir\ 2:26a.
mantrātmikāḥ kalāstasya te ca mantrāḥ śivātmikāḥ

Vṛtti: śivasyātmabhūtā ye mantrāḥ sadyojātādayo vakṣyamāṇāsta eva

Note: mantrāḥ sadyojātādayo vakṣyamāṇāḥ See \Kir\ 62 (\edD\ pp.171--3).
Note: pariṇāmo 'cetanasya \Kir\ 2:26a.
taiḥ prakalpya śarīraṃ svaṃ śuddhākṣādhyāsitaṃ mahat //
yāvadevaṃ na kurute tāvanno gurupaddhatiḥ

Vṛtti: tairīśānādibhiḥ śivātmakairmantrairmūrdhādibhedena tadavāntarāṣṭatriṃśatkalābhedenendriyādyātmanā cādhyāsitaṃ svaṃ śarīraṃ dhyeyādyākāraṃ parikalpya bhagavānatra yāvadevamiti vakṣyamāṇaprakāreṇa sṛṣṭyādyanugrahaṃ na karoti tāvanna gurusādhakādikrama iti vakṣyati lakṣyate sakalaṃ dhyānāditi|

Note: lakṣyate sakalaṃ dhyānāt \Kir\ 3:20c.
kurute 'nugrahaṃ dehī sarveṣāmeva dehinām //

Vṛtti: śarīradvāreṇa hi sevyamāno rājādiranugrahaṃ kurvandṛśyate nāśarīrī| asmadādyagocaratvādityatrārādhanopāyatvenākāropadeśo 'yaṃ bhagavata iti||

nanu yadi bhagavatastvapāramārthikaṃ śarīraṃ kathamadhiṣṭheyam| adhiṣṭhīyamānaṃ kathaṃ na śarīramiti| tatrocyate

yathaiva yoginaḥ śaktir grahaṇe mocane 'pi hi
tadvadevātra boddhavyaṃ grahaṇaṃ mocanaṃ vibhoḥ //

Vṛtti: yathā yogaśaktyā yogī kuḍyādikamaśarīrabhūtamapi saṃsāryanugrahārthamadhiṣṭhāya parityajati| yadāhuḥ

sānniddhyamātratastasya puṃsaścintāmaṇeriva|

Note: sānnidhya\devdot deśanāḥ \Sloka\ {codanāsūtra} 138. Quoted ad \Nar\ 2:8, p.131.

niḥsaranti yathākāmaṃ kuḍyādibhyo 'pi deśanāḥ|| iti|

tathaiva parameśvaro 'pyanugrahārthaṃ bāhyapratimādivattaddhyeyākāraṃ buddhinirmitaśarīrabhūtamapyadhiṣṭhāya parityajatītyadoṣaḥ| api ca

mudrāmaṇḍalamantraiśca tridhāsiddhiviceṣṭitaiḥ
lakṣyate sakalaṃ dhyānāt sarvajñānapravṛttitaḥ //

Vṛtti: mudrāḥ parameśvarasyāvāhanavisarjanādau tacchaktyabhivyaktisthānatayā vakṣyamāṇāḥ karasanniveśaviśeṣāḥ|

Note: vakṣyamāṇāḥ karasanniveśaviśeṣāḥ See \Kir\ 15 (\edD\ pp.44-5).
Note: vakṣyamāṇā rajovinyāsaviśeṣāḥ See \Kir\ 20\ (\edD\ pp.60--3).
Note: ityetatprāgeva darśitam \Kir\ 3:18--19 and commentary thereon.

mūrdhnastu vijayaṃ tantraṃ lalāṭātpārameśvaram|

Note: These lines of the [\Pau-]{Pārameśvara

vinirgataṃ maheśasya mukhācca mukhabimbakam|| ityādi|

niṣkalasya tvavayavavibhāgābhāvādetāḥ śrutayo 'nupapannāḥ syuriti| evametatprakaraṇaṃ dhyeyākāraniṣṭhatvena buddhyākāraniṣṭhatvena ca vyākhyeyam| na tu baindavaśarīrapratipādakatvena tasya bhagavatyasambhavāt| śarīraṃ hi yadacetanamapi vyavadhānena jñānakriyāśaktyabhivyañjakaṃ tadasmadāderityucyate| vidyāvidyeśānāṃ tu kriyāśaktyabhivyañjakameva teṣāṃ sarvajñatvādbhagavatastvabhivyaktasarvaśaktitvānna kathañcittadupapadyata ityadhiṣṭhānamātreṇa tu śarīratve sarvaṃ sarvasya śarīraṃ syādityanavasthā| tasmātpūrvaiva vyākhyā yukteti| evaṃ sakalaviṣayamapi dūṣaṇaṃ parihṛtyādhunā sakalaniṣkalaviṣayaṃ parihriyate

dvisvabhāvagato yo 'nyo devaḥ prokto na niṣkalaḥ
bṛhaccharīramāpekṣya kalāhīna iti smṛtaḥ //

Vṛtti: yastvābhyāṃ niṣkaleśvarābhyāmanyastṛtīyo devaḥ sadāśivabhaṭṭārakaḥsa dvisvabhāvagatatayā sakalaniṣkalatvenāpekṣābhedātkevalamasmābhiḥ prokta eva| na tu viruddhasvabhāvo 'bhyupagataḥ| śivāpekṣayā hyasāvudyuktaśaktyavasthātmakatvāda niṣkalaḥ sakala ityucyate| īśvaraśarīraṃ tu pravṛttakriyātmakatvena bṛhaditi sthūlataramapekṣya niṣkala ityavirodhaḥ| tataśca na niṣkalavadatrājñeyatva doṣaḥ prāgukta ucyate|

evamīśaḥ sthitaḥ sākṣād yogināṃ yogakāraṇam

Vṛtti: evaṃ dhyeyākāraśarīrayogeneśvaraḥ sadāśivaśca sākṣādākāravattvena cittaviṣayatvādyogādikāraṇaṃ samupapadyate| tadevam|

yogo na lakṣyahīnatvān na nāḍī na ca dhāraṇā //
puṃsāmanugrahārthaṃ tu paro 'pyaparatāṃ gataḥ

Vṛtti: yato niṣkale lakṣyabhūtasyākārasyābhāvānna yogo jñānaṃ vopapadyate| nāpi madhyanāḍyādinā yogaprakaraṇavakṣyamāṇanayena gamāgamādi vyāpake tadanupapatteḥ| nāpi deśabandhaścittasya dhāraṇeti tataḥ samastapuruṣānugrahānupapattirityālocya bhagavānniṣkalo 'pi dhyeyākāraśarīreṇāparatāṃ śarīritvaṃ gata iti tathātve prayojanamapyatroktamiti|

na kevalamanenaiva sadāśivādyātmanā dhyeyaśarīrabhedenāparatāṃ gato yāvatsvavācakamantrāvasthābhedena mantrāntaravācyavācakabhedena cetyucyate|

nādabindukhamantrāṇuśaktibījakalāntagaḥ //

Vṛtti: tatra nādaḥ kuṇḍalinyabhidhānāyāḥ parasyā vākcchakteravyaktaśabdātmakaḥ prathamaḥ kṣobhaḥ| binduśca tasyaiveṣatsthūlatāntaḥsaṃjalpātmakatvam| khaṃ cātra paramākāśaṃ mahāmāyaiva sarvapuruṣasaṃyuktā śaktistata eva nādātmanaḥ śabdasyodayādisaṃvedanāt| proktaṃ ca śrīmatkālottare

āgopālāṅganā bālā mlecchāḥ prākṛtabhāṣiṇaḥ|

Note: āgopālāṅganā\devdot nityaṃ bruvanti tam \Sar\ 1:6cd--7ab.

antarjalagatāḥ sattvāste 'pi nityaṃ bruvanti tam|| iti

saiva paśyantya vasthetyāgamāntarānusāriṇaḥ| yadāhuḥ

avibhāgāttu paśyantī sarvataḥ saṃhṛtakramā|

Note: avibhāgāttu\devdot vāganapāyinī Quoted thus ad \Mat\VP\ 7:45--6, p.247 and \Sar\ 1:8, p.16. Bhatt observes that it is cited in the supposed auto-commentary on the \Vakya\ (ad 1:143). Rau includes the verse (with avibhāgā tu) in small type as \Vakya\ 1:166. Cf.\ also \Rat\ 75c--76d: avibhāgena varṇānāṃ sarvataḥ saṃhṛtikramāt| svayaṃprakāśā paśyantī māyūrāṇḍarasopamā| svarūpajyotirevāntaḥ sūkṣmā vāganapāyinī

svarūpajyotirevāntaḥ sūkṣmā vāganapāyinī|| iti

mantraśca sthūlaśabdaḥ parameśvarābhidhāyako 'tra vyomavyāpyādika ityevamavasthābhedena catvāri sthānāni vācaḥ proktāni| śrutirapyāha

catvāri vākparimitā padāni tāni vidurbrāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ|

Note: catvāri\devdot manuṣyā vadanti {Ṛg Veda} 1.164.45. Quoted ad \Sar\ 1:8, p.16.

guhā trīṇi nihitā neṅgayanti turīyaṃ vāco manuṣyā vadanti||

śrīmatkālottare tu bindunādayordvayorapi sūkṣmatayā viśeṣābhāvāttrīṇi rūpāṇyasyāḥ

sthūlaṃ śabda iti proktaṃ sūkṣmaṃ cintāmayaṃ bhavet|

Note: sthūlaṃ\devdot parikīrtitam \Sar\ 1:8.

cintayā rahitaṃ yacca tatparaṃ parikīrtitam|| iti|

āgamāntare 'pi tisro vācaḥ proktāḥ|

ghoṣiṇī jātanirghoṣā aghoṣā ca pravartate|

Note: ghoṣiṇī\devdot garīyasī {Mahābhārata} 14.21:16. Quoted ad \Sar\ 1:8, p.15.

tayorapi ca ghoṣiṇyornirghoṣeha garīyasī|| iti

kevalamātmasamavetā evaikāntatastairiṣyante| asmābhistu tasyāpariṇāmitvātparigrahavartinya iti darśitaṃ nādasiddhau|

Note: iti darśitaṃ nādasiddhau {Nādakārikā} 18--20b.

arke cenmadhu vindeta kimarthaṃ parvataṃ vrajet|

Note: arke cenmadhu\devdot yatnamācaret Source unknown. Quoted (variously with akke cen and atraiva) ad \Moksa\ 153--4; \Sar\ 8:12, p.69 and in the {Śābarabhāṣya} 1.2.1.4, p.11, where the first word is indisputably arke.

iṣṭasyārthasya samprāptau ko vidvānyatnamācaret| iti|

atra dṛṣṭāntaḥ|

yogī yathopakārajñaḥ sarvajñatvātphalapradaḥ

Vṛtti: sa hyupakārakebhyaḥ svalpamahadupakārāpekṣayā tathārūpameva phalaṃ dadaddṛṣṭo yataḥ| tadevaṃ

icchānugrahakartṛtvāl layabhogādhikāravān //
trividhaḥ kṛtyabhedena darśito nāmabhedataḥ

Vṛtti: dhyeyākāraśarīrabhedabhinno 'pi bhagavānparamārthata icchāmātreṇānugrahādikartṛtvādeva prāguktanayataḥ kṛtyabhedena vibhinno layabhogādhikāravān bhinna ityucyate| sarvajñatvasyābheda iti yāvat|

atha jñānapadārthaparīkṣānantaraṃ vicārapadārthaparīkṣā|

īśvaro 'dhaḥsthavidyānāṃ patīnsaṃprerayatyasau //
Note: Testimonium: \Narayana\ quotes this unit exactly as constituted ad \Mrg\ 13:160, p.133.
tena preritamātrāste kurvate 'dhastanaṃ jagat

Vṛtti: prakṛtatvātpatibhyo 'dhastiṣṭhantīti adhaḥsthā vidyāḥ saptakoṭisaṃkhyātā mantrāsteṣāṃ ye patayo 'nantādayo vakṣyamāṇāstānprerayati|

Note: anantādayo vakṣyamāṇāḥ See \Kir\ 3:26c--27 and commentary and Chapter 4 passim.

yadyevamuparitanaṃ jagatkaḥ karotītyucyate|

śuddhe 'dhvani śivaḥ kartā prokto 'nanto 'site prabhuḥ //

Vṛtti: śuddhe vidyātattvabhuvanādyātmake mantramantreśādhvani śivaḥ kartā| tatkṛtāste tadbhuvanādikaṃ ca samastamityarthaḥ| ananto 'nantādirityarthaḥ| anantādiko vargo 'site māyāvartmani prabhuḥ sthityādikarteti|

atha śuddha ivāśuddhe 'pi kathaṃ na sa eva prabhuriti| ucyate|

yathā bhūmaṇḍaleśena niyuktaḥ svasamaprabhuḥ
tathāsau kurute sarvaṃ tacchaktipratibodhitaḥ

Vṛtti: dṛṣṭavadadṛṣṭakalpanā| yathā bhūmaṇḍaleśo 'tra nṛpatirantaraṅgamamātyapurohitādiprakṛtivargaṃ svayameva kurvandṛśyate bahiraṅgamātmakalpāmātyādipreraṇenaivetyevamatrāpi śruteravirodhaḥ| tacchaktipratibodhita ityanena vijñānakevalinaḥ sato 'nantādivargasyānugraha iti| apratibuddho hi pratibodhyate| taccāpratibuddhatvaṃ malata evoktaṃ yataḥ|

Note: malata evoktaṃ yataḥ e.g.\ \Kir\ 2:14d and commentary thereon.

athānantādeḥ svarūpam

sarvajñaḥ śuddhadehaśca sarvajñānaprakāśakaḥ //

Vṛtti: īśvarādayaṃ kartṛtvenaiva kalayā nyūno, na tu jñatvenāpītyarthaḥ| śuddhadehaśca na māyāgarbhādhikārivadaśuddhadehaḥ| sarveṣāṃ ca daśāṣṭādaśabhedabhinnānāṃ śivajñānānāmupadeṣṭṛtvena sthitaḥ, na tu gurvantaravatkatipayānāmiti||

\Colo iti nārāyaṇakaṇṭhātmajabhaṭṭarāmakaṇṭhaviracitāyāṃ śrīmatkiraṇavṛttau tṛtīyaṃ prakaraṇam||

atha vicārapadārthasyaiva vistaraparīkṣārthaṃ praśnapūrvakaṃ prakaraṇāntaram|

śivaśaktiprabhāvācca kilānantaḥ prabudhyati
prabodhikā ca sā śaktiḥ sarvagā paripaṭhyate //
anyeṣāṃ sannikṛṣṭāpi bodhaṃ sā kurute na kim
yogyānāmupakārī ced rāgavānsyācchivastadā //

Vṛtti: atra ca sūtrapadārthaprakaraṇasambandhāḥ prāgvadeva draṣṭavyāḥ| pāṭalikastu vicārapadārthasyaivānantaraṃ viśeṣaparīkṣātmakaḥ| vākyātmakastu prokto 'nanto 'site prabhurityādibhiranekavidhaḥ|

Note: prokto 'nanto 'site prabhuḥ \Kir\ 3:26d.
Note: tacchaktipratibodhitaḥ \Kir\ 3:27d.

tataśceśvaraśaktervyāpakatvena sarvatra sannihitatvato viśeṣābhāvāt sarveṣāmātmanāmanantādirūpatā syāt na vā kasyacidapi| sevanādiyogyatāpekṣayā tatkaraṇe ca tasya rāgadveṣādiyogāt puruṣavadanīśvaratvaprasaṅga iti|

atra siddhāntaḥ

yathārkaraśmisamparkāt padmabodhaḥ samo na kim
kānicitpratibudhyanti tathānyāni na jātucit //
rāgadveṣau na cārkasya tatheśasya na tau yataḥ
adhikārānniyogo 'sya na niyogaṃ vinā sthitiḥ //
tatsāmarthyādanantasya sarvajñatvaṃ bhavetkhaga

Vṛtti: satyam| vyāpikā śaktiryogyatāpekṣayā cānugrāhikā| na ca tayā rāgadveṣānumānam| tathābhūtāyāstasyā atrāsiddhatvādyato 'dhikāriṇāmadhikāro malasya pakvatvamatra yogyatā| pakvamalānāṃ sā bodhapradetyucyate| yathā savitrā pratibodhayogyaṃ pratibodhyate| tasmādadhikārādyogyatālakṣaṇādanantasya niyogastanniyogaṃ vinā bahiraṅgakāryasya na vyavasthānamupapadyata ityuktaṃ yataḥ| na ca tathābhūtasya yogyatānusaraṇasya rāgadveṣādyavinābhāvaḥ siddha iti na tato 'trānīśvaratvaprasaṅgaḥ|

adhunātraiva parīkṣāntarāya praśnaḥ|

sarvajñatvaṃ tanau satyām anantasya na yujyate //
niyatāni yato 'kṣāṇi niyatagrāhakāṇi ca

Vṛtti: yaduktaṃ sarvajñaḥ śuddhadehaścānanta ityetannopapadyate| yataḥ prāguktanayena pratiniyatakāryakaraṇātmakaśarīrayogaḥ pratiniyatagrāhakatvena vyāptaḥ sarvaśarīrigatatayā siddhaḥ| ataḥ śarīritvena viruddhavyāpyopalabdhyā sarvajñatvaniṣedhaḥ kriyata ityarthaḥ|

nanvasiddho 'yaṃ heturanyatvātkāryakaraṇādeḥ śuddhadehatvenānantasyoktatvāditi| atrocyate

māyātmakaṃ śarīraṃ tac chiṣṭakarmanimittajam //
yadi nāma viśeṣaḥ syāt sudūraśravaṇādikaḥ

Vṛtti: na tāvadamāyātmakatvamakarmajatvaṃ vā taccharīrasya śuddhatvaṃ saṃbhavati śarīratvādasmadādiśarīravaditi| yadāhuḥ

māyordhvaṃ dehasadbhāva iti vārtaiva bhadrikā| iti|

Note: māyordhvaṃ dehasadbhāva iti vārtaiva bhadrikā Source unknown. Cf.\ verses with the same concluding formula in {Nyāyama\ñjarī} Vol.1, p.81 (84d) and p.91 (104d).

\crux yadi paraṃ brahmādiśarīrasyeva viśiṣṭakarmajatvameva tato 'sya vācyam\crux | tataśca tathābhūtaśarīrayogāttasya tadvadeva sudūraśravaṇādika eva viśeṣaḥ sidhyatīti| yadāhuḥ

yo yatrātiśayo dṛṣṭaḥ sa evānyatra laṅghanāt| iti|

Note: yo yatrātiśayo dṛṣṭaḥ sa evānyatra laṅghanāt Source unknown.

na tu sarvajñatvamato nāyamasiddho heturiti pūrvaḥ pakṣaḥ|

atra siddhāntaḥ|

śuddhayonimayaṃ tasya vapuruktamakarmajam //
tasyaivaṃ pāśamuktatvāj jñānaṃ kena nivāryate

Vṛtti: śarīrasya māyātmakatveneha vyāptirasiddhā, śuddhavidyātmano 'pi sambhavādityuktaṃ śuddhe 'dhvani śivaḥ kartā ityādinā|

Note: śuddhe 'dhvani śivaḥ kartā \Kir\ 3:26c.
tatsthaṃ sarpaṃ viṣaṃ yadvat tadgataṃ na vibādhate //
bādhate 'nantamevaṃ na tadgataḥ pāśasañcayaḥ

Vṛtti: yathā hi viṣasraṣṭuḥ sarpasya śarīrasthamapi viṣaṃ sarpāntarādvā pratisaṃkrāntaṃ tanna viṣatayā bādhakaṃ tathānantasya \crux tatsthānasādhakagataḥ śarīrādijanakatvākṣiptaśuddhavidyākartṛtvāttadātmakaḥ\crux\ pāśasañcayaḥ śarīrātmako na bādhaka iti| evaṃ māyā garbhādhikāriṇo 'pi vīrabhadrādayo na māyāpāśasañcayena bādhyanta ityuktaṃ bhavati| taduktaṃ gurubhiḥ

kalāyoge 'pi no vaśyāḥ kalānāṃ paśusaṅghavat|

Note: kālayoge 'pi\devdot taduparyataḥ \Moksa\ 82c--83b. Also quoted ad \Nar\ 2:8, p.133.

vaśyāstāḥ paśubhiḥ sārdhaṃ teṣāṃ te taduparyataḥ| iti|

yadyevaṃ pāśāntaravacchuddhavidyāpi pāśatvenānantasya bhagavato vicchinneti kathaṃ tato 'yaṃ śarīrātmakaḥ pāśasañcaya iti| tatrocyate

chinnā chinnodbhavā yadvat sthānāśrayavaśādbhavet //
sthānayogena mantreśe haṭhavattanudhāraṇam

Vṛtti: yathā chinnodbhavā gaḍūcī mūlato vicchinnāpi sthānaviśeṣamāśrayamāśritya punaḥ prarohaṃ yāti| evaṃ śuddhavidyāpi chinnāpi anantasya tadadhikāritvalakṣaṇaṃ sthānaviśeṣamāśritya taccharīrādyātmanā punaḥ prarohamāyātītyadhikārasāmarthyādananteśasyānicchato 'pi balādiva śarīradhāraṇamityavirodhaḥ| yadapi taccharīrasya karmajatve 'numānamuktaṃ tadapyanaikāntikamityucyate|

mantraśaktyā yathā deho vidhṛtastiṣṭhate ciram //
prāpnotyabhīpsitaṃ sthānaṃ kāladaṣṭo 'pi śaktitaḥ
evaṃ tacchaktisāmarthyād āste tasya vapuryataḥ //
ataḥ sunirmalaṃ jñeyaṃ bisinīpattravadvapuḥ

Vṛtti: maraṇakāla eva yo daṣṭaḥ sarpeṇa sa kāladaṣṭaḥ kṣīṇakarmetyarthaḥ| tasya yathā mantraśaktyaiva dhṛto dehaściraṃ tiṣṭhatyabhīpsitañca sthānaṃ prāpnoti prāguktasyaiva puṃsaḥ śaktyā jñānakriyātmikayā tatheśvaraśaktisāmarthyādadhikārākhyādananteśasya śarīramakarmajameveti|

atastatpūrvayuktyā ca kārmamāyīyalakṣaṇaiḥ|

asaṃspṛṣṭaṃ malairjñeyaṃ padmapatramivāmbhasā|| iti|

asmadādīnāmapi keṣāñcidakarmajadehadarśanāccharīratvādityasya hetoratrānaikāntikatvamityuktaṃ bhavati| nanu bodhāyatanaṃ śarīramasmadādīnāmiva tasyeti kimucyate haṭhavattanudhāraṇamiti tadarthametat|

tantrairupakṛtaḥ kalyo yathā dehagato rasaḥ //
sa tiṣṭhati śarīre 'smiṃs tadvadbodho mahābalaḥ

Vṛtti: yathā kalane gatau sādhuḥ kalyo 'tyantānavasthitaḥ śarīre rasaḥ pārataḥ sa eva tantraistatkuṭumbadhāraṇādibhirdravyāntarairupakṛtaḥ

Note: tatri kuṭumbadhāraṇe {Dhātupāṭha} 10:139.
yathā bheṣajasāmarthyād aśaktānāṃ balaṃ param //
yāti tacchaktisāmarthyād anantasya pare balam
tena sāmarthyayogena yoniṃ prerayate kṣaṇāt //

Vṛtti: aśaktānāṃ yathauṣadhādisāmarthyācchaktirupacayaṃ yāti| evaṃ tasya śarīrasya yā śaktiḥ tayā yatsāmarthyaṃ kartṛtvasamarthanaṃ tasmādananteśasya parasmiñchivatattve balaṃ saṃskāryasaṃyojanādyātmakaṃ yātīti| ayamarthaḥ---sarvajñatve 'pi tasya śivātkalayā kartṛtvanyūnatvenātra saṃskāryasaṃyojanādivyāpārānupapatteravaśyaṃ tāvato 'pi kartṛtvāṃśasyābhivyañjanāyāsmadāderiva śarīramupayujyata ityadoṣaḥ|

atraiva parīkṣāntarāya praśnaḥ

prerako 'dhastane mārge māyāyāḥ prerakeṇa kim
svata eva vikāreṇa jagatyasminvikāriṇī //
jagadyoniryataḥ proktā tadvikārāḥ kalādayaḥ
vikārātsarvanāśaḥ syād vikāro na jagatkatham //

Vṛtti: nanu cāyaṃ praśno 'nupapannaḥ pūrvameveśvarasiddhau nyāyanirākṛtatvātsamādhirapi prāgukta eva yataḥ| yaduktaṃ karma cenna hyacetanamiti|

Note: karma cenna hyacetanam \Kir\ 3:12d.
Note: yathā bhūmaṇḍaleśena \Kir\ 3:27a.
Note: sthūlaṃ vicitrakaṃ kāryam \Kir\ 3:12a.

atra siddhāntaḥ

acetanatvātpreryā sā puruṣārthena hetunā
svato na vikṛtistasmād ananto 'syāḥ pracodakaḥ //

Vṛtti: mahāpralaye 'pi puruṣārthatayā kalādivyaktyanuguṇena sūkṣmasūkṣmatarādyavasthābhedena bhagavataḥ sākṣātpreryaiva| tadānīmapīśvarādyavasthānupasaṃhārānna pūrvaḥ prasaṅga ityarthaḥ| yaduktaṃ śrīmanmṛgendre

svāpe 'pyāste bodhayanbodhayogyānrodhyānrundhanpācayankarmikarma|

māyāśaktīrvyaktiyogyāḥ prakurvanpaśyansarvaṃ yadyathā vastujātam|| iti|

Note: svāpe 'pyāste\devdot vastujātam \Mrg\VP\ 4:15. Also quoted ad \Nar\ 2:31, p.153.

mahāpralayaśca bahiraṅgakalādikāryopasaṃhāraḥ| tatraiva cānantādeḥ kartṛtvamityuktaṃ yataḥ| nāpi dvitīyaprasaṅga ityucyate

vāyuvegādyathodanvān uparyeva vikārabhāk
akṣobhyatvāttathā māyā savikārā kalādibhiḥ //

Vṛtti: yathā hyudadhiḥ parimitābhiḥ śaktibhistaraṅgātmakaṃ vikāramanubhavati na sarvābhirevaṃ śaktisamāhārātmakatvānmāyāyāḥ katipayābhireva śaktibhiḥ sā kalādivikāramanubhavati na sarvābhistena rūpeṇākṣobhyatvāditi| atra parābhiprāyaḥ

nākṣubdhā kāryakartrī cet

Vṛtti: vikṛtānāmapyavikṛtānāmiva śaktīnāṃ tatsahabhāvitvādakṣobhe tāsāmapi vikārānupapatteḥ kāryānupapattirityavaśyaṃ sarvaiva kṣubdhābhyupagantavyetyakṣobhyatvādityayaṃ heturatrāsiddha iti|

atra siddhāntaḥ|

kṣobho 'syāḥ syāttadīraṇam
sā śaktiḥ preritā tena nityaṃ kāryakarī bhavet //

Vṛtti: ayaṃ sāmānyakṣobhaḥ sarvaśaktiviṣayaḥ preraṇātmakastasyā abhyupagamyata eva| kāryātmakastu viśeṣakṣobhaḥ kasyāścideva śakteriti| evañca nātrāsiddhatetyucyate

uktākṣobhyā vibhutvātsā kāraṇaṃ jagataḥ sthitā
yathā māyādhikā vyāpya na tatkāryagaṇo 'dhvani
bhāvānkalādikānvyāpya sthitākṣobhyā tataḥsmṛtā //

Vṛtti: vibhutvena sarvaśaktyātmanā na kāryatayā kṣobhyata ityakṣobhyatvenoktā bhavati| jagatkāraṇātmanānumīyate| tena rūpeṇākṣobhyaiva yato bhavantīti bhāvāstatkāryātmakāḥ kalādayaḥ tānvyāpya sthitā| ghṛtakīṭanyāyena tadgarbha eva teṣāmutpattirityarthaḥ na tu tadbhāvabhāvitvāt| ghaṭādeḥ kāryasya mṛdādidravyameva kāraṇaṃ loke dṛṣṭaṃ na tu tacchaktiḥ| tatkimucyate śaktiḥ kāryakarīti| tatrocyate

tatkāryakārikā śaktiḥ kriyākhyā sūkṣmarūpiṇī
sthūlakāryāsu sūkṣmāpi sthitā nyagrodhabījavat //

Vṛtti: loke 'pi nyagrodhabījavat sūkṣmāpi śaktistasya sthūlasya kāryasya kārikā pariṇatiśabdavācyā nityānumeyadharmiṇī siddhaiva| na tu dravyamaśaktyavasthāyāmapi tasya bhāvāt| yadāhuḥ

śaktiḥ kārakaṃ na dravyaṃ vyabhicārāditi|

Note: śaktiḥ kārakaṃ na dravyaṃ vyabhicārāt Source unknown.

nāpi sahakārisannidhānamaśaktasya tatsahakāriyoge 'pi tatkāryādarśanāditi śobhanamuktam śaktiḥ kāryakarīti| tataḥ prakṛte kimucyate

kāraṇaṃ tena sā jñeyā sthūlasyāsya samantataḥ

Vṛtti: yenaivamanekaśaktirūpāpi māyā na sarvaśaktyātmanā pariṇamata ityuktaṃ tena kāraṇena sā kācideva śaktirasya sthūlasya kalādeḥ kāryasya sāmastyena kāraṇaṃ proktā| na tu śaktyantaramiti dvitīyo 'pi prasaṅgo 'nupapanna iti|

atha kiṃ sarvasya jagataḥ sākṣātkāraṇam| netyucyate

tasmātkalā tuṭiḥ saṃsthā bodhinī hyabhilāṣakṛt //
sūkṣmaṃ cāto guṇāstebhyo buddhirbuddherahaṃkṛtiḥ
tasmādekādaśākṣāṇi pañca tanmātrakāṇi ca
tebhyo bhūtāni jātāni sarvamīśaḥ sṛjatyadhaḥ //

Vṛtti: tasmānmāyātattvātkalā tuṭiśca kālaḥ saṃsthā ca prāguktā niyatireva sākṣādutpannāḥ| yaduktaṃ śrīmatsvāyambhuve

tasmātkālakale iti

Note: tasmātkālakale \Svayam\ 2:9a. Cf.\ \Sadyo's interpretation (p.43): kalā ca kalā cetyekaśeṣaḥ| kālaśca kalā ca kālakale| tatraikaḥ kalāśabdo niyatimabhidhatte, dvitīyastu kalāmeva| kathaṃ kalāśabdo niyatimabhidhatte| yataḥ sāpi kalayati prerayatīti niyatiḥ karmaphalabhojakatvena|

kalāśabdena tatra niyaterapyupādānāt| bodhanī tu prāguktā vidyā| hīti yasmātkāraṇādutpannā tasmādevābhilāṣakṛt prāgukto rāgaḥ| sūkṣmaṃ ca guṇakāraṇatayā prāguktaṃ pradhānamutpannaṃ tata eva| prakramāntaranirdeśānna māyātaḥ kintu kāryaprakramātpūrvaśrutāyāḥ kalāta eva| yaduktaṃ śrīmadraurave

kalātattvādrāgavidye dve tattve sambabhūvatuḥ|

Note: kalātattvādrāgavidye\devdot avyaktaṃ ca \RauS\ 2:15.

avyaktaṃ ceti

ata iti sūkṣmapadopāttāttattvātpradhānādguṇāḥ sattvādayastrayastebhyo buddhiriti guṇebhyaḥ| buddhyādeḥ sāmānyaśāstraprasiddhasya tattvādivastunaḥ prakāraviśeṣaparigrahārthamanuvāda iti darśitaṃ prāgeva| proktaṃ ca sāṃkhyaiḥ

prakṛtermahāṃstato 'haṃkārastasmādgaṇaśca ṣoḍaśakaḥ|

Note: prakṛtermahāṃstato\devdot pañcabhūtāni \Sankh\ 22.

tasmādapi ṣoḍaśakātpañcabhyaḥ pañcabhūtāni|| iti|

sarvamiti bhūtabhāvabhuvanātmakam| yaccādhaḥ sthūlabhūtamayaṃ brahmāṇḍaṃ tadapyasṛjat| tadevaṃ

so 'sṛjadbhagavānīśaḥ śivaśaktisamanvitaḥ
Note: Cf. \RauS\ 2:19c and \Svayam\ 2:11c, and \RauS\ 1:12d and \Svayam\ 2:10d.
kṛtsnaṃ māyātmakaṃ kāryaṃ śuddhāśuddhavimiśritam //

Vṛtti: pāramparyeṇaitatsarvaṃ māyātaḥ sa evānanteśo 'sṛjat| tat pratisthānaṃ śuddhaiścāśuddhaiścādhikāribhirvimiśritam| te 'pi tenaiva nirmitā ityarthaḥ| yaduktaṃ śrīmadraurave

patayaścāñjanātītāḥ sāñjanāśca pṛthagvidhāḥ|

Note: patayaścāñjanātītāḥ\devdot vyavasthitāḥ \RauS\ 2:20 (Ed.\ reads vāpi for devās).

bhuvane bhuvane devāstanniyogādvyavasthitāḥ|| iti|

svarūpeṇāpi tacchuddhamaśuddhaṃ ca vimiśritaṃ so 'sṛjaditi| yaduktaṃ sāṃkhyaiḥ

ūrdhvaṃ sattvaviśālastamoviśālaśca mūlataḥ sargaḥ|

Note: ūrdhvaṃ\devdot @paryantaḥ \Sankh\ 54. Also quoted ad \Nar\ 3:178, p.271.

madhye rajoviśālo brahmādistambaparyantaḥ|| iti|

atra parābhiprāyaḥ

yonijaṃ buddhibhedācca tadekaṃ ceddvidhā katham

Vṛtti: yonirmāyā tajjatvenāviśeṣāt sarvameva \crux śuddhānāṃ śarīraṃ śuddhaṃ \beginsupply śuddhaṃ \endsupply vā bhuvanaṃ syāt\crux | ekarūpamevetyarthaḥ| kiñcittvaśuddhānāmaśuddhaṃ vā miśritaṃ vetyevaṃ dvidhā kathamasṛjat| asaṃbhavāt| yadāhuḥ

nopādānaṃ viruddhasyeti|

Note: nopādānaṃ viruddhasya {Pramāṇavārttika}, {pratyakṣapariccheda} 263c.

athaikasmāddvitayametatprakāratayā bhidyate| yathānnādodanāpūpāviti| tato nānayorvirodhasambhava iti| tadayuktamityucyate buddhibhedācceti| buddhibhede hyannādodanādestatprakāratayā dvitayatvam| yasya tvekasmādbuddhibhede 'satyanekatvaṃ nāsau tatprakāratayā dvidhā bhavati| ghaṭa iva tadabhāvatayā| buddhibhede 'satyanekatvaṃ ca| prāguktādaśuddhācchuddhaṃ śuddhāccāśuddham| atastadapi tatprakāratayā dvidhā katham| naiveti| prakārabhedābhāvādatra ghaṭatadabhāvayoriva vastubheda eva| ato nopādānaṃ viruddhasyeti yukta eva praśnaḥ| siddhāntastu

dṛṣṭaṃ khadyotakādestad viruddhaṃ caikahetukam //

Vṛtti: ayuktametadasiddhatvāt| na hi \crux prakārāntarasya prakārāntarakāraṇaprakārāntaratvamasmābhistadbuddhibhedādiṣyate\crux | api tu prakāriṇa eva tathādṛṣṭatvāt| khadyotamaśakamakṣikādīnāṃ hi prakāśāprakāśarūpeṇa buddhibhede 'pi svedaikayonijatvena buddhyabhedāttatprakāratvaṃ dṛṣṭam| tadvadatra śuddhāśuddhayorutpadya jñānājñānarūpeṇa buddhibhede 'pi yonijatvena buddhibhedābhāvāttatprakārabhedenaiva dvidhābhāvo yukta iti prakārāṇāṃ parasparaparihāravirodhe 'pyekaprakāryupādānahetutvaṃ khadyotamaśakamakṣikādīnāmiva dṛṣṭaṃ na virudhyata ityadoṣaḥ| tathā hi

evaṃ tadbhinnasaṃsthānaṃ śuddhāśuddhāṅgasaṃyutam
jñeyaṃ kāraṇaśaktyutthaṃ kāryaṃ bījanimittajam

Vṛtti: evamekabījabhūtayoniśaktinimittatve 'pi śuddhāśuddhāmita pakṣasthaṃ bhinnasaṃsthānaṃ bhinnaprakāratayā jñeyam| na ghaṭatadabhāvavadbhedeneti|

atha prakṛtopasaṃhāraḥ

evametatsamādiṣṭaṃ tatkāryaṃ vigrahāśrayam //

Vṛtti: vigrahe 'sminsthūlaśarīre sūkṣmadehatayāśrayo yasya tanmāyākāryaṃ kalādi sūkṣmadehatayaivamādiṣṭaṃ parameśvareṇa| kathamityucyate

yadyapyetanmithaḥ kāryaṃ viruddhamasitātmakam
tathāpyetatsusaṃśliṣṭam ekasminvastuni sphuṭam //
narārthaṃ sādhayedbhinnaṃ narasya śakaṭāṅgavat

Vṛtti: yadyapyaśuddhaṃ māyākāryaṃ kalādyetatparasparaparihārasvabhāvatayā ghaṭatadabhāvādivattadviruddhaṃ tathāpyetadekasminsūkṣmadehe vastuni saṃśliṣṭaṃ sphuṭaṃ kṛtvā puruṣasyārthaṃ prāguktena caitanyopodbalenopalabdhaṃ kalādivyāpārabhedena sādhayatīti sambhāvyate śakaṭāṅgānīva śakaṭāśliṣṭānīti|

evametadanantena sṛṣṭaṃ dehanibandhanam //

Vṛtti: yasmādevaṃ puruṣārthasādhakametattasmātkāraṇāddehe nibandhanaṃ sthitiryasya taddehanibandhanaṃ sthūladehādhāratvena puruṣārthasādhakatayānanteśena sṛṣṭaṃ nānyatheti|

atha ko 'sau puruṣārthaḥ kathaṃ ca dehanibandhano 'sāvityucyate

na dehena vinā muktir na bhogaścitkriyāguruḥ

Vṛtti: tatra muktirbhogaśca yaścitkriyayorgururupadeṣṭā bhogena hi citkriye upadiśyete| yenābhoge na pralayakevalādyavasthāyāmityeṣa dvividhaḥ puruṣārthaḥ| sa ca dehena vinā nopapadyate| muktirhi malaparipākaṃ vinā nopapannā| nāmiśraṃ pariṇamata iti nyāyena| kevalasya ca tasya paripākāsambhavādavaśyaṃ tatparipākasahabhāvitvena śarīrāpekṣetyuktam| bhogo 'pi bhogasādhanānāmeṣāmadhikaraṇaṃ vinā vyāpārādarśanāddehāpekṣā susiddhaivetyavirodhaḥ| na kevalamatrānanta eva kartā yāvat

etacca kurute śambhuḥ svatantratvātprabhutvataḥ
sarvānugrāhakaḥ śāntas tadvaśādakhilaṃ phalam //

Vṛtti: parameśvaraśca tatkaroti na kevalo 'nanteśa iti cakāro 'tra bhinnakramaḥ| prayojyaprayojakabhāvena dvayoratra kartṛtvamityarthaḥ||

\Colo iti nārāyaṇakaṇṭhātmajabhaṭṭarāmakaṇṭhaviracitāyāṃ śrīmatkiraṇavṛttau caturthaṃ prakaraṇam||

atha pāśapadārthasyaiva parīkṣāntarārthaṃ praśnapūrvaṃ prakaraṇāntaram||

śaktipātādbhaveddīkṣā nipāto na vibhutvataḥ

Vṛtti: atra sūtrapadārthaprakaraṇasaṃbandhāḥ prāgvaddraṣṭavyāḥ| vākyātmakastu

tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā

Note: tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā \Kir\ 1:21ab.

ityādibhiranekavidhaḥ| pāṭalikastu sarvānugrāhakaḥ śānta ityādi|

Note: sarvānugrāhakaḥ śāntaḥ \Kir\ 4:29c.

ayaṃ cātra praśnārthaḥ| yaduktaṃ tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣita ityetadayuktam| pāto hyavyāpakatvena vyāptaḥ kuṇḍabadarādisiddhastadviruddhaṃ ca vyāpakatvaṃ tato vyāpakaviruddhopalabdhyātra vyāpakatvena śakteravyāpakatvābhāve patanābhāvaḥ sādhyata iti| na cāyamasiddho hetuḥ|

prabodhikā ca sā śaktiḥ sarvagā paripaṭhyata iti

Note: prabodhikā ca sā śaktiḥ sarvagā paripaṭhyate \Kir\ 4:1cd.

pūrvameva vyāpakatvenāsyāḥ samabhyupagamāditi| na tu māyayā naikāntikatvamatretyucyate

śivasya samavetatvāt sarvadaiva sthitā paśau //

Vṛtti: parigrahavarttinī śaktiracetanā māyetyuktam| tataśca pariṇatisvabhāvatvātkāryakrameṇa puṃsaḥ pralayottarakālaṃ sā patatīti yujyate vaktum| iyaṃ tu parameśvarasamavetatvāccidrūpatvenāpariṇatidharmiṇī| yaduktam

pariṇāmo 'cetanasya cetanasya na yujyata iti|

Note: pariṇāmo 'cetanasya cetanasya na yujyate \Kir\ 2:26ab.

tataśca sarvadaiva paśau sānugrāhikātvena saṃsthiteti nānaikāntikatā samavetatve satīti viśeṣitatvādatra hetorityarthaḥ|

atha saiva sthitiḥ pāta ityucyate| yadyevaṃ

sthitatvātsarvadā śakter bhavocchittirna kiṃ bhavet

Vṛtti: tasyāḥ sarvapuruṣagatatvenānādivyavasthiteḥ sarvapuruṣāṇāmapyanādireva dīkṣāyogānmokṣa iti saṃsārābhāvaprasaṅgaḥ| abhyupagamyāpi śakteḥ prāguktaṃ pātamityucyate

kālo vā sa ca kaḥ prokto yadi kālaḥ śivena kim //

Vṛtti: vāśabdaḥ pakṣāntarābhyupagamasūcanārthaḥ| athavā yaduktaṃ prāk

same karmaṇi sañjāte kālāntaravaśāditi|

Note: same karmaṇi sañjāte kālāntaravaśāt \Kir\ 1:20cd.

malaparipākakālaḥ proktaḥ| caśabdāt ko 'nyaḥ prokta iti| kiṃ prāgukta eva śaktipātasya kālo 'nyo vetyarthaḥ| na tu tasyaivājñātatvena vyākhyeyaṃ prāk pratipāditatvena tasyājñānasambhavābhāvāt| yadapi kālaḥ śaktipātasya nimittaṃ, śaktipāto dīkṣāyā iti prāguktaṃ tadapyayuktam| yataḥ kālo yadi śaktipātasya heturiṣyate tataḥ sa eva dīkṣāheturastu kiṃ śivenātra śaktipātadvāreṇa mokṣahetunā kalpitena| bhoge tu sthūlaṃ vicitrakaṃ kāryamityādinā pratipāditatvāttasya kartṛtvamastviti praśnārthaḥ|

Note: sthūlaṃ vicitrakaṃ kāryam \Kir\ 3:12a.

idaṃ praśnajātaṃ krameṇa nirākaroti|

upacāreṇa śabdānāṃ pravṛttiriha dṛśyate
yathā pumānvibhurgantā nityo 'pyukto vinaśvaraḥ //
pāśacchedo yathā prokto mantrarāḍ bhagavāñchivaḥ
evaṃ śaktinipāto 'pi procyate sopacārataḥ //

Vṛtti: tatra yaduktaṃ nipāto na vibhutvataḥ śakteriti tatsiddhasādhanameva| ata eva tvaduktapramāṇabādhitatvānmukhyārthāsambhavenāsmābhirapi śaktipātaśrutīnāmupacaritārthatvamabhyupagataṃ| yathā nityavyāpakadharmayukto 'pi puruṣo gantā vinaśvaraśca svaśarīreṇopacāreṇocyate| yathā ca pāśānāṃ dīkṣitaṃ puruṣaṃ pratyapravartanameva ccheda iva ccheda ucyate| na tu vāstavo dvaidhībhāvaḥ| yathā ca mantrairvirājata iti mantrarāṭ parameśvaro 'pi san bhagavānupacārāducyata ityavirodhaḥ| athātropacārasya nimittamanādisthitāyā vāmaśaktestāvat pātapadapravṛttāvucyate

nipāto bhayado yadvad vastunaḥ sahasā bhavet
tadvacchaktinipāto 'pi prokto bhavabhayapradaḥ //
tasmādanyatra yātyeva tathātmā deśikaṃ prati

Vṛtti: yathā hi pāṣāṇādipāto bhayadaḥ puṃsāmevamanādirapi parameśvaraśakteḥ sambandhaḥ saṃsārabhayahetutvātpāta ivocyate| jyeṣṭhāśaktisambandhino 'pi dīkṣāpūrvabhāvitvena prāguktasya pātasyopacāranimittamucyate

gururyathāgrataḥ śiṣyān suptāndaṇḍena bodhayet //
śivo 'pi mohanidrāyāṃ suptāñchaktyā prabodhayet
yadā svarūpavijñānaṃ patiteti tadocyate //
tasmācchaktinipātaḥ syān nipātaścihnavācakaḥ

Vṛtti: yathāgre sthitatvāviśeṣe 'pi śiṣyāñchāsane 'rhān yogyāneva gururdaṇḍena bodhayati na tvaśiṣyān| evaṃ moho malastasya nidrā kāryaṃ pratyasāmarthyaṃ paripākaviśeṣastasyāṃ satyāmapi ye suptāstannivṛttyupāyasaṃvidvikalāstānparameśvarastayaiva pūrvavyavasthitayā śaktyā bodhayati| evaṃ saiva malaparipākayogyatānusāreṇa yadā viśiṣṭaṃ tannivṛttyupāyavijñānaṃ saṃsāravaitṛṣṇyādikrameṇa janayati tadā jyeṣṭhā śaktitvena kāryahetuḥ patitetyupacārāducyate| yaduktaṃ

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ| iti|

Note: kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ \Kir\ 2:29cd.

śrīmanmataṅge 'pi

saṃsārātsa virajyeta pradhvastakaluṣaḥ sadā| iti|

Note: saṃsārātsa virajyeta pradhvastakaluṣaḥ sadā \Mat\VP\ 10:25cd.

śrīmatsvāyambhuve 'pi

tannipātātkṣaratyasya malaṃ saṃsārakāraṇam|

Note: tannipātāt\devdot paraṃ niḥśreyasaṃ prati \Svayam\ 1:17.

kṣīṇe tasminyiyāsā syātparaṃ niḥśreyasaṃ prati| iti||

tataśca yaduktaṃ

sthitatvātsarvadā śakterbhavocchittirna kiṃ bhavediti|

Note: sthitatvātsarvadā śakterbhavocchittirna kiṃ bhavet \Kir\ 5:2ab.

tadapyadūṣaṇameva| sarvadāsthitatve 'pi tasyāstatra malaparipākānusāreṇa tadaiva bhavavicchittikāraṇatvaṃ nānyadānyatra ceti yataḥ|

tṛtīyo 'pi praśnaḥ pratiṣidhyate|

tannipātasya saḥ kālaḥ karmaṇāṃ tulyataiva ca //

Vṛtti: yaduktaṃ kālo vā sa ca kaḥ prokta

Note: kālo vā sa ca kaḥ proktaḥ \Kir\ 5:2c.
Note: karmāṃśo yo 'dhikaḥ pūrvaṃ bhogadaḥ \Kir\ 5:10cd.

samatve sati yo bhogaḥ kathaṃ tasya prajāyata iti|

Note: samatve sati yo bhogaḥ kathaṃ tasya prajāyate \Kir\ 5:11ab.

evaṃ ca satyanādau saṃsāre kasyacitkadācittathābhūtakarmasaṃkaṭāntaḥpraveśena bhogānupapatteḥ saṃsārābhāvaprasaṅga ityavaśyaṃ tatparihārāyānīśvaravādibhirapyatreśvaraśaktipātaḥ kāminyādau rājaśaktivadabhyupagantavyo gatyantarābhāvāt| anenaiva ca rūpeṇa karmaṇoḥ samatvamatra śaktipātasya kālo jñeyo na tu saṃkhyākṛtamiti darśayituṃ punaruktiḥ|

tulyatvaṃ karmaṇaḥ kālaḥ

Vṛtti: samasaṃkhyatvena hyavirodhato na kadā cidbhogānupapattiḥ| anyathā viśeṣābhāvāt sarvadaiva śaktipātaprasaṅgataḥ karmabhogāsambhavāt| nābhuktaṃ karma naśyatītyāgamavirodhaḥ|

Note: nābhuktaṃ karma naśyati Source unknown. Also quoted (as {śruti}) ad \Mat\VP\ 8:103, p.288 and thereafter (see note to translation).

ata eva malaparipākaliṅgatvena prāguktādapi karmasāmyādidamanyadeva karmavirodhātmakaṃ śaktipātaikanivartyaṃ karmasāmyamityadoṣaḥ|

atha śaktipātātkīdṛśaṃ tatkarmadvayaṃ bhavatīti tadarthametat

kṣīṇaṃ vā yadi vāsamam

Vṛtti: yadā tayorviruddhayorapi karmaṇoravaśiṣṭaṃ sarvameva karmāvāpagatatvena samameva sampadyate tadānīṃ karmāntarasyānāvāpagatasyānurodhyasyāsambhavāttattvaiḥ samagraireva saha kṣīṇaṃ bhavatīti puṃsāṃ vijñānakevalitvameva| yadvakṣyati same bhogastadā na hīti|

Note: same bhogastadā na hi \Kir\ 5:11d.

adhikanyūnasambandhādvyākulatvaṃ na jāyata iti|

Note: adhikanyūnasambandhādvyākulatvaṃ na jāyate \Kir\ 5:12cd.

atra parābhiprāyaḥ

samatvaṃ tatkathaṃ gamyaṃ %//

Vṛtti: yadetadyugapatparasparavirodhātmakaṃ samatvaṃ tatkathaṃ tābhyāṃ karmaviśeṣābhyāṃ prāpyam| naivetyarthaḥ| anuṣṭhānakramasyaiva phaladānāpekṣitatvāditi bhāvaḥ|

atra siddhāntaḥ

nyūnādhikatuṭiḥ katham \

Vṛtti: nyūnā cādhikā ca tuṭiḥ kālaḥ| sa kathaṃ gamyate| kṛṣyādibhirdṛṣṭaiḥ karmabhirityadhyāhāraḥ| etaduktaṃ bhavati---kṛṣyādikarmabhirayaṃ heturanaikāntikaḥ| yatasteṣāṃ krameṇāpyanuṣṭhitānāṃ kadācitpaścādanuṣṭhitasya nyūnaḥ kālaḥ śīghrameva pūrvānuṣṭhitena sahabhāva phalaṃ kurvandṛśyate| pūrvānuṣṭhitasya tvadhikaścirātmaka iti tadvadatrāpi sambhavādgamyamevaitat karmaṇoḥ samatvamityavirodhaḥ| tataśca

evaṃ sūkṣmaṃ samānatvaṃ yasminkāle tadaiva sā //
svarūpaṃ dyotayatyāśu bodhacihnabalena vai

Vṛtti: evaṃ dṛṣṭasyevādṛṣṭasyāpi karmaṇaḥ sambhāvyamānaṃ parasparavirodhātmakaṃ samānatvamasmadādyagocaratvāt sūkṣmaṃ yasmin kāle bhavati tasminneva kāle sā pārameśvarī śaktiḥ| bodhacihnasya yadbalaṃ malaparipāko yaduktam

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ| iti|

Note: kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ \Kir\ 2:29cd.

śrīmanmataṅge 'pi saṃsārātsa virajyeta pradhvastakaluṣaḥ sadeti|

Note: saṃsārātsa virajyeta pradhvastakaluṣaḥ sadā \Mat\VP\ 10:25cd.

śrīmatsvāyambhuve 'pi

kṣīṇe tasminyiyāsā syātparaṃ niḥśreyasaṃ pratīti|

Note: kṣīṇe tasminyiyāsā syātparaṃ niḥśreyasaṃ prati \Svayam\ 1:17cd.

tena svarūpaṃ sarvajñatvādi puṃso dīkṣādvāreṇa dyotayati| yaduktaṃ

guruṇā dīkṣito yadā|

Note: guruṇa dīkṣito yadā| sarvajñaḥ sa śivo yadvat \Kir\ 1:21bc.

sarvajñaḥ sa śivo yadvaditi

na tatra malaparipākāpekṣo 'nyaḥ śaktipātaḥ api tu sa eva prasaṅgādubhayanimittaṃ sampadyata iti bhāvaḥ| vaiśabdo 'pi prakārāntare bodhacihnabalābhāve tu kṣīṇaṃ vā yadi vāsamamityuktameva

Note: kṣīṇaṃ vā yadi vāsamam \Kir\ 5:9b.

nanūbhayorapyanayormokṣahetutvamastu| evamapyeṣa virodho na bhavatyeveti| astu yadi malaparipākasyeva karmasāmyasyāpi tannimittatvapratipādakaṃ sphuṭaṃ vacanaṃ bhavettasya tu karmasāmyaparihāramātraphalaṃ śaktipātaṃ prati tannimittatvaṃ pratipādayati nānyatretyuktam| vakṣyati ca same bhogastadā na hīti|

Note: same bhogastadā na hi \Kir\ 5:11d.
Note: darśayiṣyāmaḥ ad \Kir\ 5:12cd.

atha kena hetunā viruddhayoḥ karmaṇoryugapatsambhava ityucyate

karmāṃśo yo 'dhikaḥ pūrvaṃ bhogadastvitaraḥ punaḥ //

Vṛtti: śubhāśubhānekakarmavattve 'pi puṃso ya eva karmaviśeṣaḥ kṛṣyādivatpaścādanuṣṭhito 'pi karmāntarādyupakārajanitaparipākavaśāttīvravegatvena cādhikaḥ śaktyā bhavati sa eva prathamaṃ bhogapradaḥ| proktaṃ cānyairapi tīvravegānāmāsannaṃ phalamiti| yastu tasmādanyaḥ punariti paścātkutaścitkarmāntarapratibandhakāpagamataḥ śaktipratilambhato vā bhogada iti| kimata ityucyate

samatve sati yo bhogaḥ kathaṃ tasya prajāyate

Vṛtti: evaṃ ca sati kutaścitkāraṇasāmarthyāddvayoḥ śubhayoraśubhayorvā paripākavaśāttīvravegatvena vā samatve saṃjāte sati tasya puṃso yugapadviruddhakarmadvayākṛṣṭasya kathaṃ bhogaḥ| naiva jāyata ityavaśyaṃ virodhaparihārāyātra śaktipāto 'bhyupagantavya ityuktaṃ prāgeva| nanvevaṃ sarvāṇyeva karmāṇi svasvaphalamātrasādhakatvātparasparaviruddhatvena samānānīti sarvadā śaktipātaprasaṅgaḥ| netyucyate

miśraṃ vārambhakaṃ karma same bhogastadā na hi //
vaktavyaścādhikaḥ kaścid anyathā na sukhetaram

Vṛtti: trividhaṃ hi karma jātyāyurbhogadaṃ puṃso bhogārambhakaṃ na kevalaṃ bhogapradamevāyuḥpradaṃ vā jātiviśeṣaṃ vinā bhogānupapatteḥ| nāpi jātipradameva tābhyāṃ vinā janma samanantarameva puṃso maraṇāt bhogā nupapatteriti| same vijātīyenāmiśre kevalabhogaprade kevalāyuḥprade kevalajātiprade vā karmaṇi sati bhogo nopapadyata iti tatrādhikaḥ kaścitkarmaviśeṣo vijātīyaḥ| bhogaprade jātipradaḥ| tasminvā bhogaprada ityādirvaktavyaḥ| anyathā sukhaduḥkhabhogānupapattestathābhūtakarmasadbhāve 'pi vijñānakevalitvameva tasyeti na sarvadā karmaṇāṃ virodhena śaktipātaprasaṅgaḥ| tadavirodhasyaiva sarvadā sambhavāditi|

adhikanyūnasambandhād vyākulatvaṃ na jāyate //

Vṛtti: yatrāpi puruṣe dvayorviruddhayoryugapadupasthitayoḥ karmaṇoḥ sāmyaṃ tatrāpi prāguktanayena karmāntarānurodhataḥ śaktipāto na kṣayaṃ vidhatte| api tu kasyacidadhikatvaṃ kasyacinnyūnatvamiti tayorvyākulatvaṃ virodho na jāyata iti| ayamevāyurvede 'pyāyuṣyānāyuṣya karmaṇorvyākulatvaparihārāya prakāraḥ proktaḥ

śilājatuprayogādvā prasādādvāpi śāṅkarāt|

ajāsatraprayogādvā kṣayaḥ kṣīyeta nānyathā|| iti|

nidrāstotrādau ca nārāyaṇabhaṭṭokta eva mahābhārate ca darśitaḥ

kāntāreṣu ca sannānāṃ magnānāṃ ca mahārṇave|

Note: kāntāreṣu ca\devdot gatiḥ paramā nṛṇām Not traced in {Mahābhārata}.

dasyubhirvā niruddhānāṃ tvaṃ gatiḥ paramā nṛṇām||

saugatairapi tārāstotrādau

harikariśikhiphaṇitaskaranigaḍamahārṇavapiśācabhayaśamani|

Note: harikariśikhiphaṇitaskara@\devdot bhagavati tāre namastubhyam Source unknown.

śaśikiraṇakāntihāriṇi bhagavati tāre namastubhyam|| iti|

kathaṃ tarhi tajjāyata itītyāha

adhikanyūnaśūnyatvāt tatsthānamabhigacchati

Vṛtti: yadā tayorviruddhayordvayorapi karmaṇoḥ sarvamevānyat karmāvāpagatatvenādhikanyūnarahitaṃ samameva saṃpadyate kasmiṃścitpuruṣe tadānīṃ vyākulatvaṃ na jāyata iti karmāntarasyānurodhyasyā sambhavena śaktipātātteṣāṃ sarveṣāṃ kṣayaḥ prokta iti sa kṣīṇakarmā puruṣastadānīṃ tatsthānaṃ prāk yatsame bhogastadā na hītyatroktaṃ

Note: same bhogastadā na hi \Kir\ 5:11d.

atha yathāyaṃ śaktipāto 'smadādyagocaratvena prāksūkṣma ukto vyādhyādinivṛttyanumeyo vā tathaiva kimasau prāgukto na vetyucyate

sa pāta iti mantavyas tasya bhaktirvilakṣaṇā //

Vṛtti: sa prāgukto malaparipākakālabhāvī śaktipāta ityevaṃ niyatapuruṣagatatvena mantavyaḥ| yasya hyasau bhavati tasya bhaktirvilakṣaṇā bhavatīti| yaduktaṃ prāk

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛha iti|

Note: kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ \Kir\ 2:29cd.

śrīmatsvāyambhuve 'pi kṣīṇe tasminyiyāsā syādityādi|

Note: kṣīṇe tasminyiyāsā syāt \Svayam\ 1:17c.

athāsmātkāladvayāt

kāla eva sa niṣṇātaḥ śakterātmaparigrahaḥ

Vṛtti: sa eva prāguktaḥ śakteḥ pātakālaḥ| sa niṣṇātaḥ kuśalaḥ yasmādātmā parigṛhyate anugṛhyate tasminnityātmaparigrahaḥ sa kāla iti| tasmāttameva tatrāpekṣate bhagavānnānyaṃ punaḥ

anādikarmasambandhāc chivaḥ kālamapekṣate //
kālacchidramiti proktaṃ tajjñaśca bhagavāñchivaḥ

Vṛtti: anādiryaḥ karmātmakaḥ samyagbandhastasmādeva yo bhogastasyānupapattyā kālacchidramityanena śabdena proktaḥ karmavirodhātmakastamatrāpekṣate śaktipātahetutvena| śaktipātātteṣāṃ virodhaparihāraḥ kṣayo vā nānyathā sambhavatītyevaṃ bhagavān jānāti yataḥ|

atha kathamasau tameva kālaṃ karmaṇāṃ kṣaye 'pekṣate| na tu tadavirodhakālamapītyucyate|

yathā kaściccale lakṣye kañcitkālamapekṣate //
tajjño 'pi sa śivastadvat samakālamapekṣate

Vṛtti: yathā hyatyantasuśikṣito 'pyarjunādirdhanurdharo na sadaiva śatruto vinirgataṃ śarādyāyudhajātaṃ svaśaraiśchinatti| api tu yadā svaśarīropaghātāyāyuṣyakarmavirodhena tadupasthitaṃ bhavati tasminneva kāle viruddhatvādeva tadvadeva tat bhagavānapi karmavirodhalakṣaṇaṃ sāmyameva śaktipāte 'pekṣate viruddhatvādeva tadānīṃ bhogāsambhavādityuktam| na tu tadavirodhakālamapyavirodhenaiva tadānīṃ bhogopapatteriti| yadā tvetannābhyupagamyate tadā

abhāvāttatsamatvasya yugapanmuktiranyathā //

Vṛtti: anyathā virodhābhāvena sarvapuruṣāṇāṃ yugapacchaktipātaprasaṅgāt karmabhyo muktirvijñānakevalitvaṃ syādityavaśyaṃ tatparihārāyātra karmasāmyameva hetutvena vācyamityavirodhaḥ|

yadyevaṃ sa malaparipākalakṣaṇaḥ kālo bhagavatānugrahe 'pekṣyate| na tu tadaparipākalakṣaṇo 'pītyatra ko heturityucyate

nopāyasādhanāpekṣā kramo yadi sa neṣyate

Vṛtti: yadi sa kramaḥ kālo 'nugrahe nāpekṣyate tadā gurvādyupāyadīkṣādisādhanāpekṣā nātra bhavet| sarveṣāṃ yugapadanugrahastadānīṃ prasajyata ityarthaḥ| tataścāvaśyaṃ tatparihārāya kenāpi nimittena bhavitavyam| taccakṣurādau paṭalādīnāmiva malasya paripākātmakamevoktamiti na kaściddoṣaḥ||

adhunā caturthamapi praśnaṃ nivartayati

prabhuratra śivo jñeyaḥ prabhutvaṃ kiṃ tuṭermatam //
prabhutvaṃ jñasvabhāvatvād ajñatvānna tuṭiḥ prabhuḥ

Vṛtti: yaduktaṃ kāla eva mokṣaheturastu| kiṃ śaktipātahetunātra śivena kalpiteneti| tadayuktaṃ hetutvabhedāt| nimittaṃ hi kālo 'trācetanatvādamāvāsyādiryāgāderiva kartā tu bhagavānamāvāsyādiyāge dvijātivaccetanatvāt| na ca nimittābhyupagame kartrabhāvaprasaṅgo yuktaḥ| virodhābhāvāt| kartrantarābhyupagame tu sa yukta eva| sa evāvirodhaḥ kārye kartṛnimittayordṛṣṭāntenocyate

sati kāle prabhutvaṃ syāt padmabodhe yathā raveḥ //
na ca kālādṛte tatra vikāsaḥ pratipadyate
tathāpi bhāskaraḥ prokto loke 'sminpadmabodhakaḥ //
kālo 'pi yogyatā sā ced dyotako 'pyupacārataḥ

Vṛtti: dārṣṭāntike 'pyucyate

evaṃ yadyapi tulyatvaṃ karmaṇaḥ kāla eva saḥ
tathāpi prabhuratreśaḥ śaktipātasya saṃsthitaḥ //

Vṛtti: paśūnāmaśaktatvenāndhādīnāmiva pāśavimokṣakartṛtvāsambhavāt| pāśānāñca jaḍatvena paṭalādīnāmiva svataḥ paśubhyo nivṛttyanupapattestatpatireva pratiniyatakālāpekṣayā cakṣurvaidyādiriva mokṣakartā yukta eva prokta ityadoṣaḥ|

atra śakteranekapuruṣaprabodhakartṛtvādanekatvaprasaṅgadoṣa iti parābhiprāyaḥ

ekā satī bahūnāṃ sā kathaṃ bodhaṃ karoti cet

Vṛtti: siddhāntastu

bahūnāmapyadoṣaḥ syād vibhutvānna nivāryate //

Vṛtti: yato vyāpakatvena bahūnāmapyupakāro 'syāḥ śakterna nivāryate| tato 'yamadoṣa iti|

atha prakaraṇārthopasaṃhāraḥ

evaṃ śaktisamāyogaḥ proktaḥ sūkṣmo 'tra śāsane

Vṛtti: evaṃ śaktipātaḥ prāguktaḥ| sarvapraśnaśūnyo mayā prokto 'treti| atra prasaṅgātpraśnaḥ

evaṃ tacchaktisaṃyogād dīkṣā yadi ca saṃsthitā //
dīkṣitottarakāle 'pi tirobhāvaḥ pradṛśyate
tirobhāvakarī śaktir yadi tasya na nirvṛtiḥ //
tathā karotu sa svāmī yathāsau nānyathā bhavet

Vṛtti: evamanena krameṇa viśiṣṭāt parameśvaraśaktisambandhādyadi puṃso dīkṣeti mokṣaheturanugrahastato dīkṣottara kālamapi tacchaktisambandhasya bhāvāttirobhāvaḥ samayollaṅghanādyātmako na bhavet| dṛśyate cāsau tatastadbhāvabhāvitvasya vyabhicārācchaktipātasyānugrahahetutvāsiddheḥ| yaduktaṃ

tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā|

Note: tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā \Kir\ 1:21ab.

ityetatpunarapyayuktameva| athānugrahaheturasāviṣyate yadyevaṃ tathā karotu sa śaktipātalakṣaṇaṃ svamasyāstīti svāmī yathāsau puruṣo nānyathā bhavenna tirobhāvahetuṣu pravartata ityarthaḥ| na ca tathā karoti tadānīmapi tirobhāvahetuṣvanuṣṭhānadarśanāttat nānugrahahetuḥ śaktipāta iti pūrvaḥ pakṣaḥ| atra siddhāntaḥ

tirobhāvagatānāṃ sā puruṣāṇāṃ śivecchayā //
na tirobhāvakartṛtvād ucyate sā tirohikā
tirobhāvāya pāto na yato 'nugrahadharmiṇī //

Vṛtti: iha tāvattirobhāvagatānāmapariṇatamalānāṃ na sā śaktiranugrāhikā saṃsthiteti sambandhaḥ| nāpi sā dīkṣā teṣāmācāryairlobhājñānādibhiḥ kṛtā śivecchayā tasyāḥ saṃsthitatvādityuktam| na tasyā jñānaṃ sambhavatīti śūdrāṇāmupanayanādivadanadhikāriṇāṃ sā niṣphalaiva| teṣāṃ tu tirobhāvakartrī tadānīmanyaiva tirohikā śaktiḥ saṃsthitetyucyate| yatastasyā naiva tirobhāvāya pātaḥ sambhavati anugrahadharmitvāditi yaduktam

tirobhāvakarī śaktiryadi tasya na nirvṛtiḥ

Note: tirobhāvakarī śaktiryadi tasya na nirvṛtiḥ \Kir\ 5:23cd.

ityetattāvadasiddhameva| yadyevamanugrahadharmitvāt kathaṃ na sarveṣāmanugrahaṃ vidhatta iti| tatrocyate

yenāsannatamaḥ kālas tenātmānaṃ prakāśayet

Vṛtti: yena kāraṇena yasyaiva puṃso malaparipākakālo 'sāvāsannastena tasyaivātmānaṃ prakāśayatītyuktam

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛha iti|

Note: kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ \Kir\ 2:29cd.

tato 'yamapyadoṣaḥ| yaduktaṃ dīkṣottarakālamapi sā śaktiḥ kathaṃ tirobhāvahetutvena saṃsthiteti| tadapyayuktam| yataḥ

prakāśya yāti vidyudvat sā śaktiḥ puṃprabodhinī //

Vṛtti: puṃsastadānīṃ pratibodhaṃ malakṣayātmakaṃ kṛtvā sā śaktiracireṇaiva kālena vidyudvadyāti tasmādvyāpārānnivarttate| kṛtasya punaḥ karaṇāsambhavāditi nyāyasiddha evāyamartha iti bhāvaḥ| dīkṣottaraṃ tu mokṣaprāptiryāvat sāmānyena sā tasyādhiṣṭhāyakatvena sthiteti na śaktipātasyānugrahaṃ prati vyabhicāradoṣaḥ| evamapi dīkṣāyā mokṣavyabhicāraprasaṅgadoṣastaduttarakālaṃ tirobhāvadarśanāditi| atrāpyucyate

yadi sarvātmanā vāyaṃ dīkṣito 'pi tirohitaḥ
dvividhe 'pi tirobhāve sthānaprāptiḥ kvacidbhavet //

Vṛtti: \crux adīkṣitastāvatsarvātmanā tirohito 'pi sankṛtadīkṣastasyetyuktam| yadi samyagdīkṣito 'pyayaṃ kadāciddaivānmānuṣādvā pratibandhātsarvātmanā tirohito vāśabdādasarvātmanā ca tadāsyāsmin dvividhe 'pi tirobhāve kvaciditi kasmiṃścitkravyādayonyādau samayātikramaphalaprāptirbhavatīti| yaduktaṃ śrīmatpauṣkare

samayollaṅghanātproktaṃ kravyādatvaṃ śataṃ samāḥ| iti|

Note: samayollaṅghanātproktaṃ kravyādatvaṃ śataṃ samāḥ Not traced in \Pau, but = \Sar\ 25:2cd. Cf.\ note ad \KirV\ 1:10.5. The same half-verse is quoted there and in 6:8.12.

na tu sarvasminsamayātikrame vakṣyamāṇaiḥ prāyaścittaiḥ kṣapita iti kvacidgrahaṇam| kimata ityucyate|

tatra sthitasya tasyeha vāsanā saiva jāyate
tadyuktasya vimokṣaḥ syād ātmano nirvikalpakaḥ //

Vṛtti: tatra samayātikramaphalabhogasthāne kravyādayonyātmani piśācādiśarīre 'pyavasthitasya samayātikramakarturdīkṣitasya vāsanā saiveti| yaivānatikrāntasamayānāṃ śivabhaktyādiheturvāsanā dṛṣṭā saivābhivyajyate| ataśca dīkṣitatvavāsanāyogāttatprāyaścittaphalaṃ kāmyavaddīkṣāphalavighnabhūtaṃ bhuktvāsāvātmā mokṣaṃ dīkṣāphalaṃ prāpnotyeva| yaduktam

prāyaścittaviśuddhasya gatiḥ śuddhā prakīrtitā| iti|

Note: prāyaścittaviśuddhasya gatiḥ śuddhā prakīrtitā Source unknown.

tathā hi

anena kramayogena tirobhāvagato bhavet
ānarthakyaprasaṅgaḥ syād yadi muktirna sā bhavet //

Vṛtti: pūrvaṃ malaparipākastataḥ śaktipātastato dīkṣetyanena kramayogena yo dīkṣitaḥ kathañcittirobhāvagato bhavettasya yadi samayātikramaphalabhogādanantaraṃ na taddīkṣāphalaṃ muktirbhavet| tatastaddīkṣākramasyānarthakyaṃ prasajyeta| na ca parameśvaravyāpāratvāttasyāsāvupapadyata iti avaśyaṃ tata eva tasya tadānīṃ muktirabhyupagantavyeti na dīkṣāyā api svakāryavyabhicāraprasaṅgadoṣa iti| nanu tulye śaktipāte dīkṣāyoge vā kathaṃ kaścidevottarakālaṃ tirobhāvena yujyate nānya ityatrocyate|

mandā mandatarā śaktiḥ karmasāmyavivakṣayā

Vṛtti: karmaṇā malaparipākalakṣaṇena yatsāmyaṃ mandatvaṃ mandataratvaṃ vā tasya vivakṣāhetutvādvivakṣā jñānameva tayā hetubhūtayā mandā mandatarā vā śaktiḥ pārameśvarī dīkṣā vā yasyopatiṣṭhate tasya pratyavāyayogo bhavatyeva| yasya tu malaparipākalakṣaṇena karmaṇā tīvreṇa tīvratareṇa vā sāmyaṃ tadvivakṣayā tīvrā tīvratarā vā śaktiḥ patati tasya na pratyavāyaḥ kathamapi sambhavatītyuktaṃ bhavati| evamanugrahaśaktermandatvopacāreṇa pratyavāyahetutvaṃ mantavyam| nānyathetyucyate

na punastādṛśī śaktiḥ kṣīravatpariṇāminī //
yataḥ śaktimataḥ śaktiḥ kṛtyasaṃsthānabhedagā
dvijādivarṇaniśreṇī sā ca mocayati sphuṭam //

Vṛtti: na punaranugrahaśaktireva tirobhāvātmatāṃ gacchatītyupapadyate yataḥ parameśvarasya śaktiḥ kṛtyasya yatsaṃsthānaṃ sthitiḥ tenaiva bhedaṃ prāptā na mukhyata ityuktam|

īśaḥ sadāśivaḥ śāntaḥ kṛtyabhedādvibhidyata iti|

Note: īśaḥ sadāśivaḥ śāntaḥ kṛtyabhedādvibhidyate \Kir\ 3:13cd

tataśca parameśvaravatsāpyapariṇāminyeva| yaduktam

pariṇāmo 'cetanasya cetanasya na yujyate| iti|

Note: pariṇāmo 'cetanasya cetanasya na yujyate \Kir\ 2:26ab.

sā ca dvijādīnāṃ varṇānāṃ paramapadaṃ mokṣākhyaṃ gacchatāṃ niśreṇī sopānapaṅktiḥ ūrdhvagatihetutvāditi| evaṃ

tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā

Note: tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā \Kir\ 1:21ab.

ityetatsūktameveti|| evaṃ samāptaśca pañcamo 'dhyāyaḥ||

\Colo iti nārāyaṇakaṇṭhātmajabhaṭṭarāmakaṇṭhaviracitāyāṃ śrīmatkiraṇavṛttau pancamaṃ prakaraṇam||

athopāyapadārthasya parīkṣārthaṃ praśnapūrvakaṃ prakaraṇāntaram

sarvānugrāhakaḥ proktaḥ śivaḥ paramakāraṇaḥ
dvijātayastu ye varṇā nyūnādhikatayā sthitāḥ //
saṃskāro 'pi yadaivaṃ syāt phalamevaṃ na kiṃ bhavet
saṃskāraḥ sadṛśasteṣāṃ nyūnādhikagatiḥ katham //

Vṛtti: atra sūtrapadārthaprakaraṇasambandhāḥ prāgvaddraṣṭavyāḥ| vākyātmakastu guruṇā dīkṣito yadetyādibhiranekavidhaḥ|

Note: guruṇā dīkṣito yadā \Kir\ 1:21b.

mātṛtaḥ prathamā jātiraupanāyanikāparā|

brahmakṣatraviśāṃ yena tenoktāste dvijātayaḥ|| iti|

Note: mātṛtaḥ prathamā\devdot tenoktāste dvijātayaḥ Source unknown.

jātisvābhāvyādevagogavayagardabhādivatsāmānyaśāstreṣūttamamadhyamanyūnatvena sthitāsteṣāṃ ca yaḥ sāmānyaśāstravihito garbhādhānādiraṣṭacatvāriṃśadbhedabhinnaḥ saṃskāraḥ tajjātereva patitatvamātranivṛttiphalo vedavidbhiriṣyate taccharīrasya vā| yadāha manuḥ

kāryaḥ śarīrasaṃskāraḥ pāvanaḥ pretya ceha ca|

gārbhairhomairjātakarmacaulamauñjīnibandhanaiḥ|| iti|

Note: kāryaḥ śarīrasaṃskāraḥ\devdot @mauñjīnibandhanaiḥ {Manusmṛti} 2:26.

tataścāyamapi dīkṣākhyaḥ saṃskāraḥ saṃskāratvā devamiti jāteḥ śarīrasya vā syāt| tathā ca phalaṃ tadvadevāsyānugrahātmakaṃ na kiṃ bhavet| naiva kiñcidbhavediti| tataśca

guruṇā dīkṣito yadā| sarvajñaḥ sa śivo yadvad

Note: guruṇā dīkṣito yadā| sarvajñaḥ sa śivo yadvat \Kir\ 1:21bc.

ityasyāḥ śrutervirodha ityarthaḥ| yato vaidikenāyaṃ saṃskāraḥ sadṛśasteṣāṃ tato vaidikāt nyūnā gatirasmāccādhiketyetatkatham| naivopapadyata iti praśnaḥ| siddhāntastu

na jāterna śarīrasya saṃskāraḥ prāṇino mataḥ

Vṛtti: nāyaṃ saṃskāro jāteḥ śarīrasya vā mataḥ| api tu prāṇinaścetanasyaivānugrahātmakaḥ tathāśruteriti na sādharmyamātreṇānyathā kalpanīyaḥ| tannaiṣa doṣa iti| ye tvayamapi saṃskāratvājjāteḥ śarīrasya vā saṃskāro bhavanna dṛṣṭenaiva rūpeṇa śrāddhādi pitṛpitāmahāderiva puruṣasyopakāro bhaviṣyatīti kalpayanti tānpratyucyate

yadi jātestadekasmin dīkṣite 'khiladīkṣaṇam //
tena jāterna vaktavyo jaḍatvānna tanormataḥ
cidrūpānugrahaḥ proktaḥ sarvānugrāhakaḥ śivaḥ //

Vṛtti: jāteḥ sarvapuruṣagatatvenāviśeṣādekapuruṣamokṣoddeśena saṃskāre sarvapuruṣamokṣaprasaṅgaḥ| śarīrasya tu puruṣabhedena bhedādetatprasaṅgābhāve 'pi jaḍatvānniṣphala eva saṃskāraḥ proktaḥ| atha taddvāreṇa cetanasyaivāsau saṃskāra ityucyate yadyevamavirodhaḥ| yataścidrūpānugrahaḥ prokto 'smābhiriti|

atraiva parīkṣāntarāya praśnaḥ

sarvānugrahakartṛtvād bālabāliśabhoginām
kartavyo 'nugraho deva sa ca saṃskārapūrvakaḥ //
saṃskāreṇaiva muktiḥ syāt proktā tantre yadā tadā
kriyājñānavratādīnām upāyānāmahetutā //

Vṛtti: iha hi parameśvaraḥ sarveṣāmeva malaparipākātpaścātsaṃskāryatayā grāhakaḥ| teṣāṃ madhyāt

āṣoḍaśādbhavedbālaḥ

Note: ā ṣoḍaśādbhavedbālaḥ Source unknown. More of the verse is quoted in the \MrgVD\ ad \VP\ 10:14, pp.266--7 and ad \Mat\VP\ 12:5c--6c, p.339, where Bhatt observes that it appears (with some differences) in the {Śabdakalpadruma

iti smṛterbālo bālo 'prāptapadavākyapramāṇaśāstrābhyāsakālaḥ kathyate| bāliśastu na tato 'pi nyūnavarṣaḥ śaktipātaniścayābhāvādātmano 'nadhikāritvādasaṃskārya evāsau yataḥ| api tu strīśūdrādivat padavākyapramāṇaśāstraśravaṇāyogyo bāliśa iva bāliśaḥ kathyate| bhogī punarna bhoganiṣṭha eva| tasya malaparipākābhāvena saṃskārānadhikārāt| yaduktam

kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ| iti|

Note: kṛtvā tacchaktisaṃrodhaṃ kriyate bhavaniḥspṛhaḥ \Kir\ 2:29cd.

śrīmadvidyādhipatirapyāha

te tvacchaktyā naiva niyuktāḥ kila nūnaṃ yeṣāṃ bhoge saṃsṛtikartaryabhilāṣaḥ|

kiṃ te tīrṇā bhīmamahāmbhonidhipāraṃ ye yādobhirluptaśarīrāḥ prataranta iti|

Note: te tvacchaktyā\devdot ye yādobhirluptaśarīrāḥ pratarante Probably from the lost {Mānastotra}, three verses of which are quoted in {Tantrāloka} 14:10--12. These are also in {mattamayūra} metre and have a similar rhetorical structure. (A Vidyādhipati is also cited ad \Moksa\ 69.)

api tu śrutapadavākyādiśāstraḥ saṃprāptatadabhyāsakālaścaiśvaryavyākṣepāttvakṛtatadabhyāso rājā direvocyate| teṣāṃ malaparipāke sati avaśyamanugrahaḥ śaktipātātmakaḥ kartavyaḥ parameśvareṇa| sa ca tathābhūto 'nugrahaḥ saṃskārasya dīkṣātmanaḥ pūrva eva pūrvokto heturityarthaḥ| tataśca

tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā|

sarvajñaḥ sa śivo yadvaditi

Note: tīvraśaktinipātena guruṇā dīkṣito yadā| sarvajñaḥ sa śivo yadvat \Kir\ 1:21.

śrutyātrāgame saṃskāreṇaiva bālāderiva proktā sarvasya muktiḥ syāditi dīkṣottarakālamanuṣṭheyatvenoktānāmasmākaṃ jñānādīnāṃ niṣprayojanatvameva padavākyapramāṇasaṃskārarahitatvenehāpi jñānādyayogyānāṃ bālādīnāṃ saṃskārādeva mukteḥ siddhatvādityasmākamapi puruṣārthānupāyabhūtametatkriyājñānādyanuṣṭhānamakartavyamiti praśnaḥ| siddhāntastu

ye yathā saṃsthitāstārkṣya tathaiveśaḥ prasādakṛt

Vṛtti: ye padavākyādisaṃskāreṇa vyavasthitā ye ca prakārāntareṇa bālādayaḥ teṣāṃ sarveṣāmeva bhagavānmalaparipākaparīkṣayā tatprakārānusāreṇa prasādaṃ karoti| na tu jñānāyogyānparityajatītyarthaḥ| tathā hi

keciccātra kriyāyogyās teṣāṃ muktistathaiva hi //
jñānayogyāstathā cānye caryāyogyāstathāpare
evaṃ yeṣāṃ yathā prokto mokṣasteneśayojanāt //

Vṛtti: yeṣāṃ muktiḥ sadā śivatvalakṣaṇā tathaiva dīkṣāprakaraṇenaivoktā teṣāṃ madhyātkecidatra dīkṣottarasminkāle kriyāyāṃ yāgātmikāyāṃ japabāhyamānasabhinnāyāmeva yogyā bālā bhoginaśca na jñāne| nanu jñānaṃ vinā kriyāyāṃ yogyataiva na sambhavatīti| yadāhuḥ jñātvā cānuṣṭhānamiti|

Note: jñātvā cānuṣṭhānam Source unknown. Cf. Jayaratha ad {Tantrāloka} 15:11: jñātvā hi anuṣṭhānaṃ bhavediti bhāvaḥ

samayollaṅghanātproktaṃ kravyādatvaṃ śataṃ samāḥ| iti|

Note: samayollaṅghanātproktaṃ kravyādatvaṃ śataṃ samāḥ \Sar\ 25:2cd; but cf. \KirV\ 5:27.6 and 1:10.5 and the footnote to the translation of the latter.

na pratyavāyaphalebhyasteṣāṃ mokṣa ityarthaḥ| evaṃ tāvadyathādhikāraṃ jñānādīnāṃ coditatvātsarvānuṣṭheyatvadoṣaḥ parihṛtaḥ| yattūktaṃ kimarthamanuṣṭhīyanta iti tatrocyate

jñānādīnāmupāyānāṃ dīkṣā kāraṇamiṣyate
dīkṣayaiva na mokṣaḥ syād upāyaḥ sa niyāmakaḥ //

Vṛtti: na jñānādīnāṃ niṣprayojanatvamatropāyatvena śrutatvāt| kevalaṃ dīkṣāpūrvatvena teṣāṃ śrutatvāt na dīkṣayā kāryabhūto bandhamokṣaḥ tasya tayaivāsampāditatvāt| api tūpāyaḥ sa niyāmaka iti yeṣāṃ yathā bandhanānāṃ mokṣārthaṃ vicchedātmako niyamo dīkṣayā na kṛtaḥ teṣāṃ keṣāñcideva sa jñānādirupāyo niyāmako vicchedako heturuktaḥ| tathā hi

sarvānugrahakartṛtvād upāyāste prakīrtitāḥ
ekaḥ kasmādupāyo na proktastena yadanyathā //

Vṛtti: iha hi vakṣyamāṇayuktyārabdhakāryakarmopabhogoparodhenāsadyonirvāṇadīkṣayā

Note: vakṣyamāṇayuktyā \Kir\ 6:20 and commentary.
Note: mokṣo vātha catuṣṭayāt \Mat\VP\ 26:63d.

kriyājñānavratādīnāmupāyānāmahetutā| iti|

Note: kriyājñānavratādīnāmupāyānāmahetutā \Kir\ 6:6cd.
Note: saṃskāreṇaiva muktiḥ syāt \Kir\ 6:6a.

tadasiddhaṃ darśitameva viśiṣṭādhikāraviṣayatvena caitatsiddhasādhanamityucyate

samayāṃścāṅganādīnām aśaktatvādviśodhayet
ajñatvānna ca doṣo 'sti %//

Vṛtti: bāliśāstāvadatyantājñatvena

Note: Testimonium: from bāliśāstāvadatyantājñatvena up to and including dīkṣāyāmanadhikāra eva is quoted (prefaced by tathā coktaṃ śrīmatkiraṇavṛttikāreṇa bhagavatā rāmakaṇṭhaguruṇā ``samayāścetyādi\devdot'') by Nirmalamaṇi (=\Nirmala) in his {Prabhāvyākhyā} on the {Kriyākramadyotikā}, pp.346--7.

teṣāṃ nirbījikā dīkṣā samayādivivarjitā| iti|

Note: teṣāṃ nirbījikā dīkṣā samayādivivarjitā {Svacchandatantra} 4:88ab.

na tvatra niṣiddhāḥ samayatvena mantavyāḥ| teṣāṃ devagurvagnidrohātmanāṃ pātakopapātakamahāpātakabhedena kṛcchracāndrāyaṇādiprāyaścittakṣapaṇīyatvena vakṣyamāṇatvāt|

Note: kṛcchracāndrāyaṇādiprāyaścittakṣapaṇīyatvena vakṣyamāṇatvāt \Kir\ Chapters 43 and 44.
Note: arthī śakto vidvān śāstreṇāparyudastaḥ karmaṇyadhikriyate Quoted also ad \Sar\ 1:2, p.6. Bhatt notes (ad loc.) that it appears as number 719 of a {Laukikanyāyasāhasrī}. Cf. {Śābarabhāṣya} 1.3.25.
jñatvāddoṣo mahānbhavet //
tena teṣāṃ vimuktiḥ syād dīkṣayā bhaktiyogataḥ
ye 'tra śaktā na teṣāṃ tu śodhyāsteṣāṃ prakāśayet //

Vṛtti: jñatvamatra śaktatvameva| yathāha ye 'tra śaktā na teṣāṃ dīkṣayā śodhyāḥ| kiṃ tu nityānuṣṭheyatvena prakāśayediti| tataśca śaktatve sati ye nityādyanuṣṭhānaṃ na kurvanti teṣāṃ mahāndoṣaḥ prāyaścittalakṣaṇo bhavet| nāśaktānāmiti| tarhi kiṃ tairnityamanuṣṭheyam| laukikena rūpeṇa śivadharmoditena vā yathāśakti devagurutadbhaktaparicaraṇādikameva svataḥ putrabhṛtyādipreṣaṇena vā| tadeva ca teṣāṃ prāguktajñānādikṛtyaṃ sādhayati| yathāha bhaktiyogata iti| anyathā teṣāmatyantamūḍhatvena tiraścāmiva śaktipātakāryasya bhaktyāderaniścayāddīkṣāyāmanadhikāra eva| na ca putrādestatsaṃskārārthitayā teṣāṃ śaktipātānumānaṃ yuktaṃ vyadhikaraṇatvāt| na hi dhave dhūmaḥ khadire svakāraṇamagnimanumāpayatīti| kāraṇaṃ ca śaktipāto bhaktyādīnāmityuktam| na tvarthitādeḥ| viśeṣato bhinnādhikaraṇasya snehasaṃskārapūrvakatvenaiva tasya siddheḥ| yadāhuḥ

iṣṭaṃ dharme niyojayediti

Note: iṣṭaṃ dharme niyojayet Source unknown.

na tataḥ śaktipātānumānaṃ yuktaṃ pratibandhābhāvāditi| bhaktiyogata eva teṣāṃ tiryagvailakṣaṇyena jñānasiddheratyantāśaktatvena ca śāstracoditānuṣṭhānāsambhavādaprāptadīkṣāṇāmivopāsakānāṃ bhagavadviṣayastutinamaskārasaparyādyeva nityamanuṣṭheyaṃ yuktamityavirodhaḥ| yenaiva teṣāṃ jñānādyananuṣṭheyamityuktaṃ tena kāraṇena yaduktam

kriyājñānavratādīnāmupāyānāmahetutā| iti

Note: kriyājñānavratādīnāmupāyānāmahetutā \Kir\ 6:6cd.

saṃskāreṇaiva muktiḥ syāt

Note: saṃskāreṇaiva muktiḥ syāt \Kir\ 6:6a.

iti ca tasminviṣaye siddhasādhanatvādayuktamiti|

athopasaṃhāraḥ

evaṃ jñānādikaṃ sarvaṃ tacchaktasya prakāśayet
anyathā sthitibhaṅgaḥ syāt sthitiścoktā śivāgame //
tadabhāve na kiñcitsyāt tenāyaṃ niyamaḥ sthitaḥ
sarvānugrāhakatvena sthityupāyavivakṣayā //

Vṛtti: jñānayogyasya jñānaṃ nityānuṣṭheyatayā prakāśayedācāryaḥ| kriyādiyogyasya tu kriyādīni| so 'pi tathaivānutiṣṭhet| anyathāgamavihitāyā nityādyanuṣṭhānātmikāyāḥ sthiterananuṣṭhānāt bhaṅgaḥ syādeva| evaṃ sthiterbhaṅge jāte sati na kiñcitsyāditi vakṣyamāṇaprāyaścittākrāntatvāt tasya na dīkṣāphalaṃ samanantaraṃ syāt| prāyaścittavighnākrāntatvāditi tena kāraṇenāyaṃ jñānādīnāṃ nityānuṣṭheyatayā puruṣārthatvena niyamaḥ sthita iti| tadananuṣṭhāne tu teṣāṃ prāyaścittaphalabhoktṛtā| tadante tu viśuddhajñānakevalitvena parameśvarādanugrahastāvato 'pi malasya dravyatvena svato nivṛttyasaṃbhavādityevaṃ sthityupāyavivakṣayāpi sarveṣāṃ pariṇatamalānāmanugrāhako bhagavānityadoṣaḥ|

atraiva parīkṣāntarāya praśnaḥ

pāśaviśleṣaṇārthaṃ tu dīkṣāpi kriyate kila
viśleṣo 'pi na dṛśyeta adṛṣṭatvātkathaṃ vada //

Vṛtti: dīkṣā pāśaviśleṣahetuḥ| apiśabdācchivatvavyaktihetuśca na bhavati kriyātvāddarśanāntaradṛṣṭajyotiṣṭomabrahmahatyādikriyāvat| karmaṇāṃ ca pāśānāṃ dīkṣayā viśleṣo na sambhavet| śarīrāntarabhogyatve sati tato deśakāladūravartitvena dṛṣṭatvāt| khaḍgavicchedo dūrasthitabhaṭādīnāmiveti praśnārthaḥ| siddhāntastu

pāśastobhātkṣayaḥ siddhaḥ saṃsiddhaiḥ so 'pi śambaraiḥ
śambarāṇāmacintyatvād yathā mūrtaviṣakṣayaḥ //

Vṛtti: pāśānāṃ duṣkṛtakarmarūpāṇāṃ stobhātkṣayaḥ| yasmātpāśastobhakarma prāyaścittātmakamucyate tasmātkṣayo duṣkṛtalakṣaṇānāṃ karmaṇāṃ yena bhavatāṃ siddhaḥ tenātra prathamo heturanaikāntika ityarthaḥ| asiddhaścākarmatvāddīkṣāyā mantraśaktirhyācāryavyāpārābhivyaktā dīkṣetyuktam| mantrāṇāṃ ca samyaksiddhānāmacintyaśaktitvādviṣakṣayādiriva so 'pi pāśaviśleṣādiḥ sambhāvyata ityadoṣaḥ| loke 'pyāhuḥ

acintyo hi maṇimantrauṣadhīnāṃ prabhāvaḥ| iti|

Note: acintyo hi maṇimantrauṣadhīnāṃ prabhāvaḥ Occurs also in {Ratnāvalī} Act 2, p.39 and is quoted ad \Mat\VP\ 7:49, p.249 and ad \KirV\ 3:11.

dvitīyo 'pi heturanaikāntika ityucyate

nāmasaṃkīrtanādeva yathā kaścitprasādhyate
dūrastho mantramukhyaistu tadvatkarmakṣayastviha //

Vṛtti: atra dūrasthito 'pi kāminyādirarthaḥ tannāmnā saṅkīrttitamātreṇa mantraviśeṣaiḥ sādhyamāno dṛṣṭaḥ| aśubhasūcakaiśca karmabhirakāla eva puṣpaphalādiḥ| yadāhuḥ

akālajaṃ puṣpaphalaṃ śītamuṣṇamakālajam|

akālajo nadīvego sūcayanti mahadbhayam|| iti|

Note: akālajaṃ puṣpaphalaṃ\devdot sūcayanti mahadbhayam Source unknown.

tathaiva śarīrāntarabhogyasvakarmākāla eva mantrabalādupasthāpitamupabhuktatvāttatraiva kṣayameṣyatīti na doṣaḥ kaścit|

atraiva praśnāntaram

aśeṣapāśaviśleṣo yadi deva sa dīkṣayā
jātāyāmarthaniṣpattau kathaṃ syādvapuṣaḥ sthitiḥ //

Vṛtti: yadi dīkṣayā karmādisarvapāśavicchittirbhavet tato nimittābhāvāddīkṣitānāṃ śarīraṃ na bhavet| bhavacca dṛṣṭam| tato dīkṣāyāṃ sarvapāśakṣayaśrutiragninā siñceditiśrutivatpratyakṣādibādhitatvādapramāṇamiti pūrvaḥ pakṣaḥ|

Note: agninā siñcet An old example, this occurs also, e.g., in {Śābarabhāṣya} 3.2.4.
jātāyāṃ ghaṭaniṣpattau yathā cakraṃ bhramatyapi
pūrvasaṃskārasaṃsiddhaṃ tathā vapuridaṃ sthitam //

Vṛtti: ghaṭasya niṣpattyarthaṃ hi cakrabhramaṇaṃ tasyāṃ jātāyāṃ sampannāyāmapi yathā tatsaṃskārata eva cakrabhramaṇaṃ dṛśyate tathā sadyonirvāṇadīkṣāyāṃ karmādisarvapāśakṣaye 'pi tatsaṃskāreṇaiva dīkṣitānāṃ kiyantaṃ kālaṃ śarīraṃ tiṣṭhatīti nimittābhāvādityasya hetostatkālanaimittikābhāvāsiddhāvanaikāntikatvānna proktadīkṣāphalaśrutibādhakṣatiriti| tadidamāhuḥ

tiṣṭhati saṃskāravaśāccakrabhramavaddhṛtaśarīra iti

Note: tiṣṭhati saṃskāravaśāccakrabhramavaddhṛtaśarīraḥ \Sankh\ 67cd.

asadyonirvāṇadīkṣāviṣaye tu sarvapāśakṣayāśruterayaṃ heturasiddhatvādevābādhaka ityucyate

anekabhavikaṃ karma dagdhabījamivāṇubhiḥ
bhaviṣyadapi saṃruddhaṃ yenedaṃ taddhi bhogataḥ //
dehapāte vimokṣaḥ syāt sadyonirvāṇadāpi vā
kāryāṇubhiḥ sadā siddhais tena te śivayojakāḥ //

Vṛtti: sadyonirvāṇadīkṣāyāṃ tāvatsarvāṇyeva prāgarjitāni karmāṇi mantraśaktitaḥ phalāprasavenāpyakāla eva bhogataḥ kṣayaṃ nīyanta ityuktam| asadyonirvāṇadīkṣāyāṃ tu sadyomumukṣoranadhikārānna tasya śarīrasya vināśāya mantrāḥ prayujyante| api tu rakṣaṇāyaiva yasmādyenedaṃ karmaṇā yathā ca śarīramārabdhaṃ tasya bhogenaiva kṣayaḥ| nānayeti| yattu dīkṣottarakālamanuṣṭheyatvādbhaviṣyadityuktaṃ karma tatsaṃskārārambhasāmarthyābhāvadvāreṇānayā saṃruddham| yataḥ prakṛtau karmaṇāṃ saṃskāraḥ kārya ityuktam| ataśca sarva eva mantraśaktyā dīkṣitaṃ prati dagdhabījāḥ sampannāste karmaviśeṣāḥ| na punastatsaṃskārapātratāṃ yāntīti sadyonirvāṇadīkṣāyāñcārādhitamantrasāmarthyatastatkṣaye 'pi cakrabhramavaddhṛtaśarīrāvasthiteruktatvānna dīkṣānantarameva śarīrapātadoṣa iti|

atra praśnaḥ

pāśamuktasya yaccihnaṃ svalpamapyatra kiṃ na tat
dṛśyate bhakticihnena na ca cihnaṃ kvacitsphuṭam //
sphuṭaṃ yatra kvaciddṛṣṭaṃ tatrāpi vyabhicāritā

Vṛtti: yadyevamasadyonirvāṇadīkṣayaitaccharīrabhogapradakarmapāśāmuktvatve 'pi tasya malādyanyapāśamuktatve yaccihnamavinābhāvi sarvajñatvādikaṃ tatsvalpamapi kathaṃ na dṛśyate| taddarśanābhāvena pramāṇāntarasiddhapradīpāvaraṇanivṛttyasiddhivat na tasya tadānīṃ pāśamuktatvasiddhiriti punarapi dīkṣāphalaśruteḥ pramāṇāntareṇaiva bādhāt aprāmāṇyamiti praśnārthaḥ|

na ca vācyaṃ bāhyacihnāntareṇa bhaktyātmanāsau pāśamukto dṛśyata iti yato na kvacittatpāśamuktasya caitaccihnamuktam| api tu śaktipātayuktasyaiva| sphuṭaṃ ca kṛtvā yatrāpi śaktipātayukte taccihnaṃ dṛṣṭaṃ tatrāpyasya vyabhicāritetyuktaṃ prāk tirobhāvakarī śaktirityādinā|

Note: tirobhāvakarī śaktiḥ \Kir\ 5:23b.
prāguktaṃ yojanaṃ tasya tadyuktyā grāhapūrvakam //
vibhutvāttasya no grāhas tathāmūrtatayāpi ca
mahānatra virodhaḥ syāt kathametadbravīhi me //

Vṛtti: yaduktaṃ prāk mokṣasteneśayojanāditi

Note: mokṣasteneśayojanāt \Kir\ 6:8d.
Note: sūkṣmadehavivakṣayā \Kir\ 2:10d.

pumarthadādṛṣṭavaśāddeho naivātivāhikaḥ|

akṣādhāro 'kṣagamyo 'yamanīśānāṃ piśācavat|| iti|

Note: pumarthadādṛṣṭavaśād\devdot piśācavat {Bhogakārikā} 8.

tadevamātmanaḥ sarvathā grahaṇābhāvena saṃyojanādyabhāvātparapuruṣārthaikaprāptyupāyatvenoktāyā dīkṣāyā anupapattermahānvirodha iti dvitīyaḥ praśnārthaḥ| siddhāntastu prathamapraśnanirodhāya|

taccihnaṃ vāsanāniṣṭhātatkarmaṇyavikalpanā

Vṛtti: ayamartho 'sadyonirvāṇadīkṣāyāṃ tāvadetaccharīrabhogapradaṃ karma puṃso na kṣapaṇīyamityuktam| malena ca kāryakaraṇaiśca vinā bhogānupapatterarthānmalasya sūkṣmadehasya ca na sarvātmanā viccheda iti pratīyate| api tu tadbhogoparodhena vāsanātmanāṃśena viccheda iti tatra sarvātmanā pāśāntaravicchedasyāpyasiddheḥ śivatvavyaktyasambhavāttaccihnaṃ sarvajñatvādi na dṛśyata ityadhyāhāraḥ| yato malādivāsanā vidyata iti| yattu cihnāntaramapi tasya nopalabhyata ityuktaṃ tadayuktaṃ yato yā malaliṅgayoranayoranayā dīkṣayā pariśeṣitāṃśamātrarūpā vāsanetyuktaṃ tasyā niṣṭhāntyo vināśaḥ tadarthaṃ yatkarma nityanaimittikamaniṣiddhaṃ jñānakriyācaryātmakaṃ prāk pratipāditaṃ tasminnavikalpanā vikalpābhāvaḥ| yathācoditatvenānuṣṭhānavivekitāsyatāvatyapi pāśamokṣe cihnamavyabhicāri dṛśyata eva| anyathā tathābhūtatvānupapattiriti na tadabhāvāttasya pāśamuktatvāsiddheḥ proktadoṣa iti|

dvitīyasyāpi praśnasya nirāsaḥ|

tanusthaṃ hi kathaṃ caitat spandenāpyanumīyate //

Vṛtti: yadā vibhutvādātmano grahaṇaṃ na sambhavatīti ayaṃ hetvarthastadā tanusthamiti kāryakaraṇābhivyaktaṃ kathametadvyāpakaṃ svarūpamasyātmanaḥ svasaṃvedanenānumīyate gṛhyate jñānayogādibhiśca saṃskriyata iti tenāyaṃ heturanaikāntika ityarthaḥ| tathā svātmavadanyātmanyapi parispandeneti kāyavāgvyavahārādinā talliṅgenānumīyate gṛhyata iti tenāpyanaikāntikaḥ| ākāśenāpītyucyate

vibhutve khaṃ yathā śabdād amūrtaṃ hi viṣaṃ yathā
gṛhyate mantraśaktyāsau vācyastacchaktiko guṇaḥ

Vṛtti: ākāśasya prākkāryatvenoktervibhutvāsambhavādatrānyabhūtāpekṣayā visṛtatve 'pi yathā viśiṣṭena śabdātmanā guṇena tadgṛhyate yogibhiśca svīkriyate| tathaiva dīkṣyasyātrāgame mantraśaktyā grahaṇam| saṃskāryatvasambhavānna yojanānupapattiriti| yadapyuktaṃ sūkṣmadehasyāmūrtatvenādṛṣṭavaśāccāsmadādyagocaratvānna taddvāreṇāpi dīkṣitasya grahaṇamiti| tadapi mantraśaktyāsmadādibhiramūrtāyā api viṣaśaktergrahaṇanidarśanādanaikāntikamiti| yathā sā viṣaśabdavācyā māraṇaśaktirasmadādibhirgṛhyate tathaivātmaśabdavācyo jñānakriyātmako guṇaḥ sūkṣmadehaśabdenaiva vācyaśca bhogasādhanātmaka āgamamantraśaktyā gṛhyate saṃskriyate ceti nātra yojanānupapatteḥ saṃskārānupapattidoṣa iti|

atheha kimātmako mantro yasya śaktyetyucyate

vācyavācakayogena jñeyā mantrāṇavaḥ khaga //

Vṛtti: \devdot mantrī guptabhāṣaṇo Note: matri guptabhāṣaṇe {Dhātupāṭha} 10:140. vipadyeteti śabdabhāṣaṇayogānyathaiva mantrā vācakā api ca mantraśabdenocyante| tathaiva tadvācyāścāṇavo viśiṣṭā iti||

Note: NO colophon---text breaks off here and resumes toward the beginning of
Note: chapter 7

License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Reinhold Grünendahl. Kiraṇatantra, 1-6 with the commentary of Rāmakaṇṭha. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CA44-8