athā7bhijñāna-śākuntalam /

sūtra-dhāraḥ -- ārya abhirūpa-bhūyiṣṭhā pariṣad iyam / adya khalu kāli-dāsa-grathita-vastunā

navena abhijñāna-śākuntala-ākhyena nāṭakena upasthātavyam asmābhiḥ / tat pratipātram ādhīyatāṃ yatnaḥ /

naṭī -- suvihita-prayogatayā āryasya na kim api parihāsyate /

sūtra-dhāraḥ --

ārye kathayāmi te bhūta-artham /

naṭī --- ārya evam etat / anantara-karaṇīyam ārya ājñāpayatu /

sūtra-dhāraḥ -- kim anyad asyāḥ pariṣadaḥ śruti-prasādanataḥ / tad imam eva tāvad acira-pravṛttam upabhoga-kṣamaṃ grīṣma-samayam adhikṛtya gīyatām / saṃprati hi

naṭī -- tathā (iti gāyati)

sūtra-dhāraḥ -- ārya sādhu gītam / aho rāga-baddha-citta-vṛttir ālikhita iva sarvato raṅgaḥ / tad idānīṃ katamat-prakaraṇam āśritya enam ārādhayāmaḥ /

naṭī -- nanv ārya-miśraiḥ prathamam evā ajñaptam abhijñāna-śakuntalaṃ nāma apūrvaṃ nāṭakaṃ prayoge adhikriyatām iti /

sūtra-dhāraḥ -- ārye samyag-anubhodhito 'smi / asmin kṣaṇe vismṛtaṃ khalu mayā tat / kutaḥ /

(iti niṣkrāntau )

(prasthāvanā)

(tataḥ praviśati mṛga-anusārī saśara-cāpa-hasto rājā rathena sūtaś ca)

sūtaḥ -- (rājānaṃ mṛtaṃ ca avalokya) āyuṣman /

rājā -- sūta dūram amunā sāraṅgeṇa vayam ākṛṣṭāḥ / ayaṃ punar itānīm api

(savismayam) tad eṣa katham anupatata eva me prayatna-prekṣaṇīyaḥ saṃvṛttaḥ /

sūtaḥ -- āyuṣmann udghātinī bhūmir iti mayā raśmi-saṃyamanād rathasya mandī-kṛto vegaḥ / tena mṛga eṣa viprakṛṣṭa-antaraḥ saṃvṛttaḥ / saṃprati sama-deśa-vartinas te na durāsado bhaviṣyati /

rājā -- tena hi mucyantām abhīṣavaḥ /

sūtaḥ -- yad ājñāpayaty āyuṣmān / (ratha-vegaṃ nirūpya) āyuṣman paśya paśya /

rājā -- satyam / atītya harito harīṃś ca vartante vājinaḥ / tathā hi /

sūta paśya enaṃ vyāpadyamānam / (iti śara-saṃdhānaṃ nāṭayati)

(nepathye)

bho bho rājann āśrama-mṛgo 'yaṃ na hanvavyo na hantavyaḥ /

sūta -- (ākarṇya avalokya ca) āyuṣmann asya khalu te bāṇa-pāta-vartinaḥ kṛṣṭa-sārasya antare tapasvina upasthitāḥ /

rājā -- (sasaṃbhramam) tena hi pragṛhyantāṃ vājinaḥ /

sūta -- tathā / (iti rathaṃ sthāpayati)

vaikhānasaḥ -- (hastam udyamya) rājann āśrama-mṛgo 'yaṃ na hantavyo na hantavyaḥ /

rājā -- eṣa pratisaṃhṛtaḥ (iti yatha ūktaṃ karoti)

vaikhānasaḥ -- sadṛśam etat puru-vaṃśa-pradīpasya bhavataḥ /

itarau -- (bāhū udyamya) sarvathā cakra-vartinaṃ putram āpnuhi /

(sapraṇāmam) pratigṛtītaṃ brāhmaṇa-vacanam /

vaikhānsa -- rājan samid-āharaṇāya prasthitā vayam /eṣa khalu kaṇvasya kula-pater anumālinī-tīram āśramo dṛśyate / na ced anya-kārya-atipātaḥ praviśya pratigṛhyatām ātitheyaḥ satkāraḥ / api ca /

rājā -- api saṃnihito 'tra kula-patiḥ /

vaikhānasa -- idānīm eva duhitaraṃ śakuntalām atithi-satkārāya niyujya daivam asyāḥ pratikūlaṃ śamayituṃ soma-tīrthaṃ gataḥ /

rājā -- bhavatu / tām eva paśyāmi / sā khalu vidita-bhaktiṃ māṃ maharṣeḥ kariṣyati /

vaikhānasa -- sādhayāmas tāvat (iti saśiṣyo niṣkrāntaḥ)

rājā -- sūta codaya aśvān puṇya-āśrama-darśanena tāvad ātmānaṃ punīmahe /

sūta -- yad ājñāpayaty āyuṣman / (iti bhūyo ratha evaṃ nirūpayati)

rājā -- (samantād avalokya) sūta akathito 'pi jñāyata eva yatha āyam āśramā abhogas tapo-vanasya iti /

sūta -- katham iva /

rājā -- kiṃ na paśyati bhavān / iha hi

sūta -- sarvam upapannam /

rājā -- (stokam antaraṃ gatvā) tapo-vana-nivāsinām uparodho mā bhūt / etāvaty eva rathaṃ sthāpaya yāvad avatarāmi /

sūta -- dhṛtāḥ pragrahāḥ / avataratv āyuṣmān /

rājā -- (avatīrya) sūta vinīta-veṣeṇa praveṣṭavyāni tapo-vanāni nāma / idaṃ tāvad gṛhyatām / (iti sūtasyā abharaṇāni dhanuś ca upanīya arpayati) sūta yāvad āśrama-vāsinaḥ pratyavekṣya aham upāvarte tāvad ārdra-pṛṣṭhāḥ kriyantāṃ vājinaḥ /

sūta -- tathā (iti niṣkrāntaḥ)

rājā -- (parikramya avalokya ca) idam āśrama-dvāram /yāvat praviśāmi (praviśya / nimittaṃ sūcayan)

(nepathye)

ita itaḥ sakhyau /

rājā -- (karṇaṃ dattvā) aye dakṣiṇena vṛkṣa-vāṭikām ālāpa iva śrūyate / yāvad atra gacchāmi / (parikramya avalokya ca) aye etās tapasvi-kanyakāḥ sva-pramāṇa-anurūpaiḥ secana-ghaṭair bāla-pādapebhyaḥ payo dātum ita eva abhivartante (nipuṇaṃ nirūpya) aho madhuram āsāṃ darśanam /

yāvad imāṃ chāyām āśritya pratipālayāmi (iti vilokayan sthitaḥ)

śakuntalā -- ita itaḥ sakhyau /

anasūyā -- halā śakuntale tvatto 'pi tāta-kāśyapasyā aśrama-vṛkṣakāḥ priyatara īti tarkayāmi / yena nava-mālikā-kusuma-pelavā api tvam eteṣām ālavāla-pūraṇe niyuktā /

śakuntalā -- na kevalaṃ tāta-niyoga eva / asti me sodara-sneho 'py eteṣu / (iti vṛkṣa-secanaṃ rūpayati)

rājā -- katham iyaṃ sā kaṇva-duhitā / asādhu-darśī khalu tatra-bhavān kāśyapo ya imām āśrama-dharme niyuṅkte /

bhavatu / pādapa-antarhita eva tāvad enāṃ paśyāmi / (iti tathā karoti)

śakuntalā -- sakhi anasūye atipinaddhena valkalena priyaṃ vadayā niyantrita āsmi / śithilaya tāvad etat /

anasūyā -- tathā / (iti śikhilayati)

priyaṃvadā -- (sahāsam) atra payo-dhara-vistārayitṛ ātmano yauvanam upālabhasva / māṃ kim upālabhase /

rājā -- kāmam ananurūpam asya vapuṣo valkalaṃ na punar alaṃkāra-śriyaṃ na puṣyati / kutaḥ

śakuntalā -- (agrato 'valokya) eṣa vāta-īrita-pallava-aṅgulībhis tvarayati iva+māṃ kesara-vṛkṣakaḥ / yāvad enaṃ saṃbhāvayāmi (iti parikrāmati)

priyaṃvadā -- halā śakuntale atra iva+tāvan muhūrtaṃ tiṣṭha yāvat tvaya ūpagatayā latā-sanātha iva ayaṃ kesara-vṛkṣakaḥ pratibhāti /

ataḥ khalu priyaṃvada āsi tvam /

rājā -- priyam api tathyam āha śakuntalāṃ priyaṃvadā / asyāḥ khalu

anasūyā -- halā śakuntale iyaṃ svayaṃ vara-vadhūḥ saha-kārasya tvayā kṛta-nāmadheyā vana-jyotsna īti nava-mālikā / enāṃ vismṛta āsi /

śakuntalā -- tad ātmānam api vismariṣyāmi / (latām upetya avalokya ca) halā ramaṇīye khalu kāla etasya latā-pādapa-mithunasya vyatikaraḥ saṃvṛttaḥ / nava-kusuma-yauvanā vana-jyotsnā snigdha-pallavataya ūpabhoga-kṣamaḥ sahakāraḥ / (iti paśyantī tiṣṭhati)

priyaṃvadā -- anasūye jānāsi kiṃ śakuntalā vana-jyotsnām atimātraṃ paśyati iti /

anasūyā -- na khalu vibhāvayāmi / kathaya /

pri -- yathā vana-jyotsna ānurūpeṇa pādapena saṃgatā api nāma evam aham apy ātmano 'nurūpaṃ varaṃ labheya iti /

śaku -- eṣa nūnaṃ tavā atma-gato manorathaḥ / (iti kalaśam āvarjayati)

rājā -- api nāma kula-pater iyam asavarṇa-kṣetra-saṃbhavā syāt / athavā kṛtaṃ saṃdehena

tatha āpi tattvata enām upalabhye /

śaku -- (sasaṃbhramam) ambho / salila-seka-saṃbhrama-udgato navamālikām ujjhitvā vadanaṃ me madhu-karo 'bhivartate (iti bhramara-bādhāṃ rūpayati)

rājā -- (saspṛham)

na eṣa dhrṣṭo viramati / anyato gamiṣyāmi / katham ito 'py āgacchati / halā paritrāyethāṃ mām anena durvinītena madhu-kareṇa abhibhūyamānām /

ubhe -- (sasmitam) ke āvāṃ paritrātum / duṣyaṃtam ākranda / rāja-rakṣitavyāni tapo-vanāni nāma /

rājā -- avasaro 'yam ātmānaṃ prakāśayitum / na bhetavyaṃ na bhetavyam -- (ity ardha-ukte svagatam) rāja-bhāvas tv abhijñāto bhavet / bhavatv evaṃ tāvad abhidhāsye /

śaku -- (pada-antare sthitvā /sadṛṣṭi-kṣepam) katham ito 'pi mām anusarati /

rājā -- (satvaram upasṛtya) āḥ

(sarvā rājānaṃ dṛṣṭā kiṃcid iva saṃbhrāntāḥ)

anasūyā -- āryaṇ na khalu kim apy atyāhitam / iyaṃ nau priya-sakhī madhu-kareṇa abhibhūyamānā kātarī-bhūtā / (iti śakuntalāṃ darśayati)

rājā -- (śakuntalā-abhimukho bhūtvā) api tapo vardhate /

(śakuntalā sādhvasād avacanā tiṣṭhati)

anasūyā -- idānīm atithi-viśeṣa-lābhena / halā śakuntale gaccha uṭajam / phala-miśram argham upahara / idaṃ pāda-udakaṃ bhaviṣyati /

rājā -- bhavatīnāṃ sūnṛtayā eva kṛtam ātithyam /

priyaṃvadā -- tena hy asyāṃ prachāya-śītalāyāṃ sapta-parṇa-vedikāyāṃ muhūrtam upaviśya pariśrama-vinodaṃ karotv āryaḥ /

rājā -- nūnaṃ yūyam apy anena karmaṇā pariśrāntāḥ /

anasūyā -- halā śakuntale ucitaṃ naḥ paryupāsanam atithīnām / atra upaviśāmaḥ (iti sarvā upaviśanti)

śaku -- (ātma-gatam) kiṃ nu khalv imaṃ prekṣya tapo-vana-virodhino vikārasya gamanīya āsmi saṃvṛttā /

rājā -- (sarvā vilokya) aho sama-vayo-rūpa-ramaṇīyaṃ bhavatīnāṃ sauhārdam /

pri -- (jana-antikam) anasūye ko nu khalv eṣa catura-gambhīra-ākṛtir madhuraṃ priyam ālapan prabhāvavān iva lakṣyate /

ana -- sakhi mama apy asti kautūhalam / pṛcchāmi tāvad enam

(prakāśam)

āryasya madhura-ālāpa-janito viśrambho māṃ mantrayate katama āryeṇa rājarṣi-vaṃśo 'laṃkriyate katamo vā viraha-paryutsuka-janaḥ kuto deśaḥ kiṃ nimittaṃ vā sukumārataro 'pi tapo-vana-gamana-pariśramasyā atmā padam upanītaḥ /

śaku -- (ātma-gatam) hṛdaya ma ūttāmya / eṣā tvayā cintitāny anasūyā mantrayate /

rājā --- (ātma-gatam) katham idānīm ātmānaṃ nivedayāmi kathaṃ vā ātma-apahāraṃ karomi / bhavatu / evaṃ tāvad enāṃ vakṣye / (prakāśam) bhavati yaḥ pauraveṇa rājñā dharma-adhikāre niyuktaḥ so 'ham avighna-kriyā-upalambhāya dharma-araṇyam idam āyātaḥ /

(śakuntalā śṛṅgāra-lajjāṃ rūpayati)

ana -- (ubhayor ākāraṃ viditvā / jana-antikam) halā śakuntale yad yatra adya tātaḥ saṃnihito bhavet /

śaku -- tataḥ kiṃ bhavet /

sakhyau -- imaṃ jīvita-sarvasvena apy atithi-viśeṣaṃ kṛta-arthaṃ kariṣyati /

śaku -- yuvām apetam / kim api hṛdaye kṛtvā matrayethe / na yuvayor vacanaṃ śroṣyāmi /

rājā -- vayam api tāvad bhavatyoḥ sakhī-gataṃ kim api pṛcchāmaḥ /

sakkyau -- ārya anugraha iva iyam abhyarthanā /

rājā -- bhagavān kāśyapaḥ śāśvate brahmaṇi sthita iti prakāśaḥ / iyaṃ ca vaḥ sakhī tad ātmaja īti katham etat /

anasūyā -- śṛṇotv āryaḥ / asti ko 'pi kauśika iti gotra-nāma-dheyo mahā-prabhāvo rājarṣiḥ /

rājā -- asti / śrūyate /

ana -- tam āvayoḥ priya-sakhyāḥ prabhavam avagaccha / ujjhitāyāḥ śarīra-saṃvardhana-ādibhis tāta-kāśyapo 'syāḥ pitā /

rājā -- ujjhita-śabdena janitaṃ me kautūhalam / ā-mūlāt+śrotum icchāmi /

ana -- śṛṇotv āryaḥ / gautamī-tīre purā kila tasya rājarṣer ugre tapasi vartamānasya kim api jāta-śaṅkair devair menakā nāma-apsarāḥ preṣitā niyama-vighna-kāriṇī /

rājā -- asty etad anya-samādhi-bhīrutvaṃ devānām /

anasūyā -- tato vasanta-udāra-samaye tasyā unmādayitṛ rūpaṃ prekṣya -- (ity ardha-ukte lajjayā viramati)

rājā -- parastāj jñāyata eva / sarvatha āpsaraḥ-saṃbhava aiṣā /

anasūyā -- atha kim /

rājā -- upapadye /

(śakuntala ādho-mukhī tiṣṭhati)

rājā -- (ātma-gatam) labdha-avakāśo me mano-rathaḥ / kiṃ tu sakhyā parihāsa-udāhṛtāṃ vara-prārthanāṃ śrutvā dhṛta-dvaidhī-bhāva-kātaraṃ me manaḥ /

pri -- (sasmitaṃ śakuntalāṃ vilokya nāyaka-abhimukhī bhūtvā)

punar api vaktu-kāma ivā aryaḥ /

(śakuntalāṃ sakhīm aṅgulyā tarjayati)

rājā -- samyag upalakṣitaṃ bhavatyā / asti naḥ sac-carita-śravaṇa-lobhād anyad api praṣṭavyam /

pri -- alaṃ vicārya / aniyantraṇa-anuyogas tapasvi-jano nāma /

rājā -- it sakhīṃ te jñātum icchāmi /

pri -- ārya dharma-caraṇe 'pi para-vaśo 'yaṃ janaḥ / guroḥ punar asyā anurūpa-vara-pradāne saṃkalpaḥ /

rājā -- (ātma-gatam) an duravāpa īyaṃ khalu prārthanā /

śaku -- (saroṣam iva) anasūye gamiṣyāmy aham /

ana -- kiṃ nimittam /

śaku -- imām asaṃbaddha-pralāpīṃ priyaṃvadām āryāyai gautamyai nivedayiṣyāmi /

ana -- sakhi na yuktam akṛta-satkāram atithi-viśeṣaṃ visṛjya svachandato gamanam /

(śakuntalā na kiṃcid uktvā prasthita aiva)

rājā -- (grahītum icchan nigṛhyā atmānam / ātma-gatam) aho ceṣṭā+pratirūpikā kāmi-jana-mano-vṛttiḥ / ahaṃ hi

pri -- (śakuntalāṃ nirudhya) halā na te yuktaṃ gantum /

śaku -- (sabhrū-bhaṅgam) kiṃ nimittam /

pri -- vṛkṣa-secane dve dārayasi me / ehi tāvat / ātmānaṃ mocayitvā tato gamiṣyasi (iti balād enāṃ nivartayati)

rājā -- bhadre vṛkṣa-secanād eva pariśrāntām atra-bhavatīṃ lakṣaye / tathā hy asyāḥ

tad aham enām anṛṇāṃ karomi (iti aṅgulīyaṃ dātum icchati)

(ubhe nāma-mudrā-akṣarāṇy anuvācya parasparam avalokayataḥ)

rājā -- alam asmān anyathā saṃbhāvya / rājñaḥ parigraho 'yam iti rāja-puruṣaṃ mām avagacchatha /

pri -- tena hi na arhaty aṅgulīyakam aṅgulī-viyogam / āryasya vacanena anṛṇa īdānīm eṣā / (kiṃcid vihasya) halā śakuntale mocita āsy anukampinā āryeṇa / athavā mahā-rājena / gaccha idānīm /

śaku -- (ātma-gatam) yady ātmanaḥ prabhaviṣyāmi /

(prakāśam) kā tvaṃ visraṣṭavyasya roddhavyasya vā /

rājā -- (śakuntalāṃ vilokya / ātma-gatam) kiṃ nu khalu yathā vayam asyām evam iyam apy asmān prati syāt / athavā labdha avakāśā me prārthanā / kutaḥ /

(nepathye)

bho bhos tapasvinaḥ saṃnihitās tapo-vana-sattva-rakṣāyai bhavata / pratyāsannaḥ kila mṛga yā vihārī pārthivo duṣyantaḥ /

api ca /

(sarvāḥ karṇaṃ dattvā kiṃcid iva saṃbhrāntāḥ)

rājā -- (ātma-gatam) aho dhik paurā asmad-anveṣiṇas tapo-vanam uparundhanti / bhavatu / pratigamiṣyāmas tāvat /

sakhyau -- ārya anenā araṇyaka-vṛtta-antena paryākulāḥ smaḥ / anujānīhi na uṭaja-gamanāya /

rājā -- (sasaṃbhramam) gacchantu bhavatyaḥ / vayam apy āśrama-pīḍā yathā na bhavati tathā prayatiṣyāmahe /

(sarve uttiṣṭhanti)

sakhyau -- ārya asaṃbhāvita-atithi-satkāraṃ bhūyo 'pi prekṣaṇa-nimittaṃ lajjāmahe āryaṃ vijñāpayitum /

rājā -- mā ma aivam / darśanena eva bhavatīnāṃ puraskṛto 'smi /

śaku-- anasūye abhinava-kuśa-sūcyā parīkṣataṃ caraṇaṃ kurabaka-śākhā-parilagnaṃ ca valkalam / tāvat paripālayata māṃ yāvad etan mocayāmi /

(śakuntalā rājānam avalokayantī savyājaṃ vilambya saha sakhībhyāṃ niṣkrāntā)

rājā -- manda-autsukyo 'smi nagara-gamanaṃ prati / yāvad anuyātrikān sametya na atidūre tapo-vanasya niveśayeyam / na khalu śaknomi śakuntalā-vyāpārād ātmānaṃ nivartayitum / mama hi

(iti niṣkrāntāḥ sarve)

(tataha praviśati viṣaṇṇo vidūṣakaḥ)

vidūṣaka -- (niḥśvasya) bho disṭam / etasya mṛgayā-śīlasya rājño vayasya-bhāvena nirviṇṇo 'smi / ayaṃ mṛgo 'yaṃ vahāro 'yaṃ śārdūla iti madhya-ahne 'pi grīṣma-virala-pādapa-chāyāsu vana-rājiṣv āhiṇḍayate aṭatīto 'ṭavī / patra-saṃkara-kaṣāyāṇi kaduṣṇāni giri-nadī-jalāni pīyante / aniyata-velaṃ śūlya-māṃsa-bhūyiṣṭha āhāro bhujyate / turaga-anudhāvana-kaṇḍita-saṃdhe rātrāv api nikāmaṃ śayitavyaṃ na asti / tato mahaty eva pratyūṣe dāsyāḥ putraiḥ śakuni-lubdhakair vana-grahaṇa-kolāhalena pratibodhito 'smi / iyata īdānīm api pīḍā na kiṣkrāmati / tato gaṇḍasya upari piṇḍakaḥ saṃvṛttaḥ / hyaḥ kila asmāsv avahīneṣu tatra bhavato mṛga-anusāreṇā aśrama-padaṃ praviṣṭasya tāpasa-kanyakā śakuntalā mama adhanyatayā darśitā / sāṃprataṃ nagara-gamanāya manaḥ katham api na karoti / adya api tasya tām eva cintayato 'kṣṇoḥ prabhātam āsīt / kā gatiḥ / yāvat taṃ kṛta-ācāra-parikramaṃ paśyāmi / (iti parikramya avalokya ca)

eṣa bāṇa-āsana-hastābhir yavanībhir vana-puṣpa-mālā-dhāriṇībhiḥ parivṛta ita evā agachati priya-vayasyaḥ / bhavatu / aṅga-bhaṅga-vikala iva bhūtvā sthāsyāmi / yady evam api nāma viśramaṃ labheya / (iti daṇḍa-kāṣṭham avalambya sthitaḥ) (tataḥ praviśati yathā-nirdiṣṭa-parivāro rājā)

rājā --

(smitaṃ kṛtvā) evam ātma-abhiprāya-saṃbhāvita-iṣṭa-jana-citta-vṛttiḥ prārthitā viḍambyate /

vidūṣaka -- (tathā-sthita eva) bho vayasya na me hasta-pādaṃ prasarati tad vān mātreṇa jāpayiṣyāmi / jayatu jayatu bhavān /

rājā -- kuto 'yaṃ gātra-upaghātaḥ /

vidu -- kutaḥ kila svayam akṣy-ākulī-kṛtya-aśru-kāraṇaṃ pṛcchasi /

rā -- na khalv avagacchāmi /

vidu -- bho vayasya yad vetasaḥ kubja-līlāṃ viḍambayati tat kim ātmanaḥ prabhāveṇa nanu nadī-vegasya /

rā -- nadī-vegas tatra kāraṇam /

vidu -- mama api bhavān /

rā -- katham iva /

vidu -- evaṃ rāja-kāryāṇy ujjhitva aitādṛśa ākula-pradeśe vana-cara-vṛttinā tvayā bhavitavyam / yat satyaṃ pratyahaṃ śvā-pada-samutsāraṇaiḥ saṃkṣobhita-saṃdhi-bandhānāṃ mama gātrāṇām anīśo 'smi saṃvṛttaḥ / tat prasīda me / eka āham api tāvad viśramyatām /

rājā -- (svagatam) ayaṃ ca evam āha / mama api kāśyapa-sutām anusmṛtya mṛgayā-viklavaṃ cetaḥ / kutaḥ

vidu -- (rājño mukhaṃ vilokya) atra-bhavān kim api hṛdaye kṛtvā mantrayate / araṇye mayā ruditam āsīt /

rā -- (sasmitam) kim anyat / anatikramaṇīyaṃ me suhṛd-vākyam iti sthito 'smi /

vidu -- ciraṃ jīva / (iti gantum ichati)

rā -- vayasya tiṣṭha / sāvaśeṣaṃ me vacaḥ /

vidu -- ājñāpayatu bhavān /

rā -- viśrāntena bhavatā mama apy ekasminn anāyāse karmaṇi sahāyena bhavitavyam /

vidu -- kiṃ modaka-khādikāyām / tena hy ayaṃ sugṛhītaḥ kṣaṇaḥ /

rā -- yatra vakṣyāmi / kaḥ ko 'tra bhoḥ /

(praviśya)

dauvārika -- (praṇamya) ājñāpayatu bharttā /

rā -- raivataka senā-patis tāvad āhūyatām /

dau -- tathā / (iti niṣkramya senā-patinā saha punaḥ praviśya) eṣa ājñā-vacana-utkaṇṭho bharta īto-datta-dṛṣṭir eva tiṣṭhati / upasarpatv āryaḥ /

seenā -- (rājānam avalokya) dṛṣṭa-doṣā api svāmini mṛgayā kevalaṃ guṇa eva saṃvṛttā / tathā hi devaḥ

(upetya) jayatu jayatu svāmī / gṛhīta-śvā-padam araṇyam / kim anyatra-avasthīyate /

rājā -- manda-utsāhaḥ kṛto 'smi mṛgayā-apavādinā mādhavyena /

senāpati -- (janāntikam) sakhe sthira-pratibandho bhava / ahaṃ tāvat svāminaś citta-vṛttim anuvartiṣye / (prakāśam) pralapatv eṣa vaidheyaḥ / nanu prabhur eva nidarśanam /

vidu -- apehi re utsāha-hetuka / atra-bhavān prakṛtim āpannaḥ / tvaṃ tāvad aṭavīto 'ṭavīm āhiṇḍamāno nara-nāsikā-lolupasya jīrṇa-ṛkṣasya kasya api mukhe patiṣyasi /

rā -- bhadra senā-pate āśrama-saṃnikṛṣṭe sthitāḥ smaḥ / atas te vaco na abhinandāmi / adya tāvat /

senāpati -- yat prabhaviṣṇave rocate /

rā -- tena hi nivartaya pūrva-gatān vana-grāhiṇaḥ / yathā na me sainikās tapo-vanam uparundhanti tathā niṣeddhavyāḥ / paśya /

senā -- yad ājñāpayati svāmī /

vidu -- vidhvaṃsatāṃ te utsāha-vṛtta-antaḥ /

(niṣkrāntaḥ senā-patiḥ)

rājā -- (parijanaṃ vilokya) apanayantu bhavatyo mṛgayā-veśam / raivataka tvam api svaṃ niyogam aśūnyaṃ kuru /

parijana -- yad deva ājñāpayati / (iti niṣkrāntaḥ)

vidu -- kṛtaṃ bhavatā nirmakṣikam / sāṃpratam etasmin pādapa-chāyā-viracita-vitāna-sanāthe śilā-tale niṣīdatu bhavān yāvad aham api sukha-āsīno bhavāmi /

rājā -- gaccha agrataḥ /

vidu -- etu bhavān /

(ity ubhau parikramya upaviṣṭau )

rā -- mādhavya anavāpta-cakṣuḥ phalo 'si / yena tvayā darśanīyaṃ na dṛṣṭam /

vidu -- nanu bhavān agrato me vartate /

rā -- sarvaḥ kāntam ātmīyaṃ paśyati / ahaṃ tu tām āśrama-lalāma-bhūtāṃ śakuntalām adhikṛtya bravīmi /

vidu -- (svagatam) bhavatu / asya avasaraṃ na dāsye /

(prakāśam) bho vayasya te tāpasa-kanyaka ābhyarthanīyā dṛśyate /

rā -- sakhe na parihārye vastuni pauravāṇāṃ manaḥ pravartate /

vidu -- )vihasya) yathā kasya api piṇḍa-kharjūrair udvejitasya tiṇḍyām (tintiṇyām) abhilāṣo bhavet tathā strī-ratna-paribhogiṇaḥ bhavata iyam abhyarthanā /

rā -- na tāvad enāṃ paśyāmi yena evam avādīḥ /

vidu -- tat khalu ramaṇīyaṃ yad bhavato 'pi vismayam utpādayati /

rā -- vayasya kiṃ bahunā /

vidu -- yady evaṃ pratyādeśa idānīṃ rūpavatīnām /

rā -- idaṃ ca me manasi vartate /

vidu -- tena hi laghu paritrāyatām enāṃ bhavān / mā kasya api tapasvina iṅgudī-taira-cikkaṇa-śīrṣasya haste patiṣyati /

rā -- paravatī khalu tatra-bhavatī / na ca saṃnihito 'tra guru-janaḥ /

vidu -- atha bhavantam antareṇa kīdṛśas tasyā dṛṣṭi-rāgaḥ /

rājā -- nisargād eva apragalbhas tapasvi-kanyā-janaḥ / tatha āpi tu

vidu -- na khalu dṛṣṭa-mātrasya tava aṅkaṃ samārohati /

rājā -- mithaḥ prasthāne punaḥ śālīnatayā api kāmam āviṣkṛto bhāvas tatra-bhavatyā / tathā hi /

vidu -- tena hi gṛhīta-pātheyo bhava / kṛtaṃ tvaya ūpavanaṃ tapo-vanam iti paśyāmi /

rā -- sakhe tapasvibhiḥ kaiścit parijñāto 'smi / cintaya tāvat kena apadeśena punar āśrama-padaṃ gacchāmaḥ /

vidu -- ko 'paro 'padeśo yuṣmākaṃ rājñām / nīvāra-ṣaṣṭha-bhāgam asmākam upaharantv iti /

rā -- mūrkha anyam eva bhāga-dheyam ete tapasvino nirvapanti yo ratna-rāśīn api vihāya abhinandyate / paśya /

(nepathye)

hanta siddha-arthau svaḥ /

rā -- (karṇaṃ dattvā) aye dhīra-praśānta-svarais tapasvibhir bhavitavyam /

(praviśya)

jayatu jayatu bhartā / etau dvau ṛṣi-kumārau pratīhāra-bhūmim upasthitau /

rājā -- tena hy avilambitaṃ praveśaya tau /

dauvārika -- eṣa praveśayāmi / (iti niṣkramya rṣi-kumārābhyāṃ saha praviśya)

(ubhau rājānaṃ vilokayataḥ)

prathamaḥ -- aho dīptimato 'pi viśvasanīyataya āsya vapuṣaḥ / athavā upapannam etad asminn ṛṣibhyo na atibhinne rājani / kutaḥ

dvitīyaḥ -- gautama ayaṃ sa balabhit sakho duṣyantaḥ /

prathama -- atha kim /

dvitīyahḥ -- tena hi

ubhau -- (upagamya) vijayasva rājan /

rā -- (āsanād utthāya) abhivādaye bhavantau /

ubhau -- svasti bhavate / (iti phalāny upaharataḥ)

rā -- (sapraṇāmaṃ parigṛhya) ājñāpayitum icchāmi /

ubhau -- vidito bhavān āśrama-sadām ihasthaḥ / tena bhavantaṃ prārthayante /

rā -- kim ājñāpayanti /

ubhau -- tatra-bhavataḥ kaṇvasya maharṣer asāṃnidhyād rakṣāṃsi na iṣṭi-vighnam utpādayanti / tat katipaya-rātraṃ sārathi-dvitīyena bhavatā sanāthī-kriyatām āśrama iti /

rā -- anugṛhīto 'smi /

vidu -- (apavārya) eṣā idānīm anukūlā te 'bhyarthanā /

rā -- (smitaṃ kṛtvā) raivataka mad-vacanād ucyatāṃ sārathiḥ / sabāṇa-āsanaṃ ratham upasthāpaya iti /

dau -- yad deva ājñāpayati / (iti niṣkrāntaḥ)

ubhau -- (saharṣam)

rā -- (sapraṇāmam) gacchatāṃ puro bhavantau / aham apy anupadam āgata eva /

ubhau -- vijayasva (iti niṣkrāntau)

rā -- mādhavya apy asti śakuntalā-darśane kutūhalam /

vidu -- prathamaṃ saparivāham āsīt / idānīṃ rākṣasa-vṛtta-antena bindur api na avaśeṣitaḥ /

rā -- mā bhaiṣīḥ / nanu mat-samīpe vartiṣyase /

vidu -- eṣa rākṣasād rakṣito 'smi /

(praviśya)

dau -- sajjo ratho bhartur vijaya-prasthānam apekṣate / eṣa punar nagarād devīnāṃ jñapti-haraḥ karabhaka āgataḥ

rā -- (sādaram) im ambābhiḥ preṣitaḥ /

dau -- atha kim /

rā -- nanu praveśyatām /

dau -- tathā / (iti niṣkramya karabhakeṇa saha praviśya) eṣa bhartā / upasarpa /

karabhaka -- jayatu jayatu bhartā / devy ājñāpayati / āgāmini caturtha-divase pravṛtta-pāraṇo me upavāso bhaviṣyati / tatra dīrgha-āyuṣa āvaśyaṃ saṃbhāvanīya īti /

rā -- itas tapasvi-kāryam / ito guru-jana-ājñā / dvayam apy anatikramaṇīyam / kim atra pratividheyam /

vidu -- triśaṅkur iva antarā tiṣṭha /

rā -- satyam ākulī-bhūto 'smi /

(vicintya) sakhe tvam ambayā putra iti pratigṛhītaḥ / ato bhavān itaḥ pratinivṛtya tapasvi-kārya-vyagra-mānasaṃ mām āvedya tatra-bhavatīnāṃ putra-kṛtyam anuṣṭhātum arhati /

vidu -- na khalu māṃ rakṣo-bhīrukaṃ gaṇayasi /

rā -- (sasmitam) katham etad bhavati saṃbhāvyate /

vidu -- yathā rāja-anujena gantavyaṃ tathā gacchāmi /

rā -- nanu tapo-vana-uparodhaḥ pariharaṇīya iti sarvān ānuyātrikāṃs tvaya aiva saha prasthāpayāmi /

vidu -- (sagarvam) tena hi yuva-rājo 'smi idānīṃ saṃvṛttaḥ /

rā -- (svagatam) capalo 'yaṃ baṭuḥ / kadācid asmat-prārthanām antaḥ-purebhyaḥ kathayet / bhavatu / enam evaṃ vakṣye / (vidūṣakaṃ haste gṛhītvā / prakāśam) vayasya ṛṣi-gauravād āśramaṃ gacchāmi / na khalu satyam eva tāpasa-kanyakāyāṃ mama abhilāṣaḥ / paśya /

vidu -- atha kim /

(iti niṣkrāntāḥ sarve)

(tataḥ praviśati kuśān ādāya yajamāna-śiṣyaḥ)

śiṣya -- aho mahānubhāvaḥ pārthivo duṣyantaḥ / yat praviṣṭa-mātra evā aśramaṃ tatra-bhavati nirupadravāṇi naḥ karmāṇi saṃvṛttāni /

yāvad imān vedi-saṃstaraṇa-arthaṃ darbhān ṛtvigbhya upaharāmi / (parikramya avalokya ca / ākāśe) priyaṃvade kasya idam uśīra-anulepanaṃ mṛṇālavanti ca nalinī-patrāṇi nīyante / (śrutim abhinīya) kiṃ bravīṣi / ātapa-laṅghanād balavad asvasthā śakuntalā tasyāḥ śarīra-nirvāpaṇāya iti /
KSak_3.1a2 tarhi yatnād upacaryatām / sā khalu bhagavataḥ kaṇvasya kula-pater ucchvasitam / aham api tāvad vaitānikaṃ śānty udakam asyai gautamī-haste visarjayiṣyāmi /

(iti niṣkrāntaḥ)
KSak_3.1a4 viṣkambhakaḥ /

(tataḥ praviśati kāmayamāna-avastho rājā)

rājā -- (sacintaṃ niḥśvasya)

(madana-bādhāṃ nirūpya) bhagavan kusuma-āyudha tvayā candramasā ca viśvasanīyābhyām atisaṃdhīyate kāmi-jana-sārthaḥ / kutaḥ /

athavā /

(sakhedaṃ parikramya) kva nu khalu saṃsthite karmaṇi sadasyair anujñātaḥ khinnam ātmānaṃ vinodayāmi /
KSak_3.4a2 (niḥśvasya) kiṃ nu khalu me priyā-darśanād ṛte śaraṇam anyat /

yāvad enām anviṣyāmi / (sūryam avalokya) imām ugra-ātapa-velāṃ prāyeṇa latā-valayavatsu mālinī-tīreṣu sasakhī-janā śakuntalā gamayati /
KSak_3.4a4 tatra eva tāvad gacchāmi / (parikramya saṃsparśaṃ rūpayitvā) aho pravāta-subhago 'yam uddeśaḥ /

(parikramya avalokya ca) asmin vetasa-parikṣipte latā-maṇḍape saṃnihitayā śakuntalayā bhavitavyam / tathā hi /

yāvad viṭapa-antareṇa avalokayāmi / (parikramya tathā kṛtvā / saharṣam) aye labdhaṃ netra-nirvāṇam /

eṣā me manoratha-priyatamā sakusuma-āstaraṇaṃ śilā-paṭṭam adhiśayānā sakhībhyām anvāsyate / bhavatu /śroṣyāmy āsāṃ viśrambha-kathitāni / (iti vilokayan sthitaḥ)

(tataḥ praviśati yathā-ukta-vyāpārā saha sakhībhyāṃ śakuntalā)

sakhyau -- (upavījya / sasneham) halā śakuntare api sukhayati nalinī-patra-vātaḥ /

śaku -- kiṃ vījayato māṃ sakhyau /

(sakhyau viṣādaṃ nāṭayitvā parasparam avalokayataḥ)

rājā -- balavad-asvastha-śarīrā śakuntalā dṛśyate /

(savitarkam) tat kim ayam ātapa-doṣaḥ syād uta yathā me manasi vartate / (sa-abhilāṣaṃ nirvarṇya) atha vā kṛtaṃ saṃdehena /

priyaṃvadā -- (jana-antikam) anasūye tasya rājarṣeḥ prathama-darśana-ārabhya paryutsuka īva śakuntalā / kiṃ nu khalv asyās tan-nimitto 'yam ātaṅko bhavet /

ana -- sakhi mama apī idṛśy āśaṅkā hṛdayasya / bhavatu / pravakṣyāmi tāvad enām (prakāśam) / sakhi praṣṭavya āsi kim api / balavān khalu te saṃtāpaḥ /

śaku -- (pūrva-ardhena śayanād utthāya) halā kiṃ vaktu-kāma āsi /

ana -- halā śakuntale anabhyantare khalv āvāṃ madana-gatasya vṛtta-antasya / kiṃ tu yādṛśi ītihāsa-bandheṣu kāmayamānānām avasthā śrūyate tādṛśīṃ tava paśyāmi /

kathaya kiṃ nimittaṃ saṃtāpaḥ / vikāraṃ khalu parama-arthato 'jñātva ānārambha-pratīkārasya /

rājā -- anasūyām apy anugato madīyas tarkaḥ / na hi svāmi-prāyeṇa me darśanam /

śaku -- (ātma-gatam) balavān khalu me 'bhiniveśaḥ / idānīm api sahasa aitayor na śaknomi nivedayitum /

priyaṃvadā -- sakhi śakuntale suṣṭhu eṣā bhaṇati / kim ātmana ātaṅkam upekṣase / anudivasaṃ khalu parihīyase 'ṅgaiḥ / kevalaṃ lāvaṇyamayī chāyā tvāṃ na muñcati /

rājā -- avitatham āha priyaṃvadā / tathā hi

śaku -- sakhi kasya va ānyasya kathayiṣyāmi / kiṃtv āyāsayitri īdānīṃ vāṃ bhaviṣyāmi /

ubhe -- ata eva khalu nirbandha / snigdha-jana-saṃvibhaktaṃ hi duḥkhaṃ sahya-vedanaṃ bhavati /

rājā --

śaku -- sakhi yataḥ-prabhṛti mama darśana-patham āgataḥ sa tapo-vana-rakṣitā rājarṣiḥ (ity artha-ukte lajāṃ nāṭayati)

ubhe -- kathayatu priya-sakhī /

śaku -- tata ārabhya tadgatena abhilāṣeṇa etad avastha āsmi saṃvṛttā /

rājā -- (saharṣam) śrutaṃ śrotavyam /

śaku -- tad yadi vām anumataṃ tathā vartethāṃ yathā tasya rājarṣer anukampanīyā bhavāmi / anyatha āvaśyaṃ siñcata me tila-udakam /

rājā -- saṃśaya-chedi vacanam /

priyaṃvadā -- (jana-antikam) anasūye dūra-gata-manmatha ākṣama īyaṃ kāla-haraṇasya /

yasmin baddha-bhāva aiṣā sa lalāma-bhūtaḥ pauravāṇām / tad yuktam asyā abhilāṣo 'bhinanditum /

ana -- tathā yathā bhaṇasi /

pri -- (prakāśam) sakhi diṣṭya ānurūpas te 'bhiniveśaḥ / sāgaram ujjhitvā kutra vā mahā-nady avatarati / ka idānīṃ sahakāram antareṇa atimukta-latāṃ pallavitāṃ sahate /

rājā -- kim atra citraṃ yadi viśākhe śaśa-aṅka-lekhām anuvartete /

ana -- kaḥ punar upāyo bhaved yena avilambitaṃ nibhṛtaṃ ca sakhyā manorathaṃ saṃpādayāvaḥ /

pri -- nibhṛtam iti cintanīyaṃ bhavet / śīghram iti sukaram /

ana -- katham iva /

pri -- nanu sa rājarṣir asyāṃ snigdha-dṛṣṭyā sūcita-abhilāṣa etān divasān prajāgara-kṛśo lakṣyate /

rājā -- satyam itthaṃ bhūta eva asmi / tathā hi

pri -- (vicintya) halā madana-lekho 'sya kriyatāṃ taṃ sumano-gopitaṃ kṛtvā deva-prasādasya apadeśena tasya hastaṃ prāpayiṣyāmi /

ana -- rocate me sukumāraḥ prayogaḥ kiṃ vā śakuntalā bhaṇati /

śaku -- kiṃ niyogo vāṃ vikalpyate /

pri -- tena hy ātmana upanyāsa-pūrvaṃ cintaya tāvat kim api lalita-pada-bandhanam /

śaku -- halā cintayāmy aham / avadhīraṇā-bhīrukaṃ punar vepate me hṛdayam /

rājā -- (saharṣam)

sakhyau -- ayi ātma-guṇa-avamānini ka idānīṃ śarīra-nirvāpayitrī śāradīṃ jyotsnāṃ paṭa-antena vārayati /

śaku -- (sasmitam) niyojita īdānīm asmi / (ity upaviṣṭāṃ cintayati)

rājā -- sthāne khalu vismṛta+nimeṣeṇa cakṣuṣā priyām avalokayāmi / yataḥ --

śaku -- halā cintitaṃ mayā gīta-vastu / asaṃnihitāni punar lekhana-sādhanāni /

pri -- etasmiñ śuka-udara-sukumāre nalinī-patre nakhair nikṣipta-varṇaṃ kuru /

śaku -- (yathā-uktaṃ rūpayitvā) halā śṛṇutam idānīṃ saṃgata-arthaṃ na va īti /

ubhe -- avahite svaḥ /

śaku -- (vācayati)

rājā -- (sahasa ūpasṛtya)

sakhyau -- (vilokya saharṣam utthāya) svāgatam avilambino manorathasya /

(śakuntala ābhyutthātum icchati)

rājā -- alam alam āyāsena /

ana --- itaḥ śilā-tala-eka-deśam alaṃkarotu vayasyaḥ /

(rāja ūpaviśati / śakuntalā salajjā tiṣṭhati)

pri -- dvayor api yuvayor anyonya-anurāgaḥ pratyakṣaḥ / sakhī-snehaḥ punar māṃ punar ukta-vādinīṃ karoti /

rājā -- bhadre na etat parhāryam / vivakṣitaṃ hy anuktam anutāpaṃ janayati /

pri -- āpannasya viṣaya-nivāsino janasyā arti-hareṇa rājñā bhavitavyam ity eṣa vo dharmaḥ /

rājā -- na asmāt param /

pri -- tena hi iyam āvayoḥ priya-sakhī tvām uddiśya idam avasthā-antaraṃ bhagavatā madanenā aropitā / tad arhasy abhyupapattyā jīvitam asyā avalambitum /

rājā -- bhadre sādhāraṇo 'yaṃ praṇayaḥ / sarvatha ānugṛhīto 'smi /

śakuntalā -- (priyaṃvadām avalokya) halā kim antaḥ-pura-viraha-paryutsukasya rājarṣer uparodhena /

rājā -- sundari

ana -- vayasya bahu-vallabhā rājānaḥ śrūyante / yathā nau priya-sakhī bandhu-jana-śocanīyā na bhavati tathā nirvāhaya /

rājā -- bhadre kiṃ bahunā

ubhe -- nirvṛte svaḥ /

pri -- (sadṛṣṭi-kṣepam) anasūye eṣa ito-datta-dṛṣṭir utsuko mṛga-potako mātaram anviṣyati / ehi / saṃyojayāva enam / (ity ubhe prasthite)

śaku -- halā aśaraṇa āsmi / anyatarā yuvayor āgacchatu /

ubhe -- pṛthivyāḥ yaḥ śaraṇaṃ sa tava samīpe vartate / (iti niṣkrānte)

śaku -- kathaṃ gate eva /

rājā -- alam āvegena / nanv ayam ārādhayitā janas tava samīpe vartate /

śaku -- na mānanīyeṣv ātmānam aparādhayiṣye / (ity utthāya gantum icchati)

rājā -- sundari anirvāṇo divasaḥ iyaṃ ca te śarīra-avasthā /

(iti balād enāṃ nivartayati)

śaku -- paurava rakṣa vinayam / madana-saṃtaptā api na khalv ātmanaḥ prabhavāmi /

rājā -- bhīru alaṃ guru-jana-bhayena / dṛṣṭvā te vidita-dharmā tatra-bhavān na atra doṣaṃ grahīṣyati kula-patiḥ / paśya /

śaku -- muñca tāvan mām / bhūyo 'pi sakhī-janam anumānayiṣye /

rājā -- bhavatu / mokṣyāmi /

śaku -- kadā /

rājā --

(iti mukham asyāḥ samunnamayitum icchati / śakuntalā pariharati nāṭyena)

(nepathye)

cakra-vāka-vadhuke āmantrayasva saha-caram / upasthitā rajanī /

śaku -- (sasaṃbhramam) paurava asaṃśayaṃ mama śarīra-vṛtta-anta-upalambhāyā aryā gautamī ita evā agacchati / tad viṭapa-antarito bhava /

rājā -- tathā / (ity ātmānam āvṛtya tiṣṭhati)

(tataḥ praviśati pātra-hastā gautamī sakhyau ca)

sakhyau -- ita ita āryā gautamī /

gautamī -- (śakuntalām upetya) jāte api laghu-saṃtāpāni te 'ṅgāni /

śaku -- ārye asti me viśeṣaḥ /

gautamī -- anena darbha-udakena nirābādham eva te śarīraṃ bhaviṣyati / (śirasi śakutalām abhyukṣya) vatse pariṇato divasaḥ / ehi uṭajam eva gacchāmaḥ / (iti prasthitāḥ)

śaku -- (ātma-gatam) hṛdaya prthamam eva sukha-upanate manorathe kātara-bhāvaṃ na muñcasi / sānuśaya-vighaṭitasya kathaṃ te sāṃprataṃ saṃtāpaḥ / (pada-antare sthitvā / prakāśam) latā-valaya saṃtāpa-hāraka āmantraye tvāṃ bhūyo 'pi paribhogāya / (iti duḥkhena niṣkrāntā śakuntalā saha itarābhiḥ)

rājā -- (pūrva-sthānam upetya / saniḥśvāsam) aho vighnavatyaḥ prāthita-artha-siddhayaḥ / mahā hi

kva nu khalu saṃprati gacchāmi / athavā iha eva priyā-paribhukta-mukte latā-valaye muhūrtaṃ sthāsyāmi /

(sarvato 'valokya)

(ākāśe) rājan --

rājā -- ayam aham āgacchāmi / (iti niṣkrāntaḥ)

(tataḥ praviśataḥ kusuma-avacayaṃ nāṭayantyau sakhyau /

ana -- halā priyaṃvade yady api gāndharveṇa vidhinā nirvṛtta-kalyāṇā śakuntala ānurūpa-bhartṛ-gāminī saṃvṛtta īti nirvṛtaṃ me hṛdayaṃ tatha āpy etāvac cintanīyam /

pri -- katham iva /

ana -- adya sa rājarṣir iṣṭiṃ parisamāpya+ṛṣibhir visarjita ātmano nagaraṃ praviśya antaḥ-pura-samāgata ito+gataṃ vṛtta-antaṃ smarati vā na va īti /

pri -- visrabdhā bhava / na tādṛśā ākṛti-viśeṣā guṇa-virodhino bhavanti / tāta idānīm imaṃ vṛtta-antaṃ śrutvā na jāne kiṃ pratipatsyata iti /

ana -- yatha āhaṃ paśyāmi tathā tasya anumataṃ bhavet /

pri -- katham iva /

ana -- guṇavate kanyakā pratipādanīyā ity ayaṃ tāvat prathamaḥ saṃkalpaḥ / taṃ yadi daivam eva saṃpādayati nanv aprayāsena kṛta-artho guru-janaḥ /

pri -- (puṣpa-bhājanaṃ vilokya) sakhi avacitāni bali-karma-paryāptāni kusumāni /

ana -- nanu sakhyāḥ śakuntalāyāḥ saubhāgya-devata ārcanīyā /

pri -- yujyate / (iti tad eva karma abhinayataḥ)

(nepathye)

ayam ahaṃ bhoḥ /

ana -- (karṇaṃ dattvā) sakhi atithīnām iva niveditam /

pri -- nanu uṭaja-saṃnihitā śakuntalā /

ana -- adya punar hṛdayena asaṃnihitā / alam etāvadbhiḥ kusumaiḥ / (iti prasthite) (nepathye)

āḥ atithi-paribhāvini --

pri -- hā dhig ghā dhik / apriyam eva saṃvṛttam / kasminn api pūjā-arhe 'parāddhā śūnya-hṛdayā śakuntalā / (puro 'valokya)

na khalu yasmin kasminn api / eṣa durvāsāḥ sulabha-kopo maharṣiḥ / tathā śaptvā vega-bala-utphullayā durvārayā gatyā pratinivṛttaḥ /

ana -- ko 'nyo huta-vahād dagdhuṃ prabhavati / gaccha / pādayoḥ praṇamya nivartaya enaṃ yāvad aham argha-udakam upakalpayāmi /

pri -- tathā (iti niṣkrāntā)

ana -- (pada-antare skhalitaṃ nirūpya) aho āvega-skhalitayā gatyā prabhraṣṭaṃ mama agra-hastāt puṣpa-bhājanam / (iti puṣpa-uccayaṃ rūpayati)

(praviśya)

pri -- sakhi prakṛti-vakraḥ sa kasya anunayaṃ pratigṛhṇāti / kim api punaḥ sānukrośaḥ kṛtaḥ /

ana -- (sasmitam+tasmin bahv etad api / kathaya /

pri -- yadā nivartituṃ na icchati tadā vijñāpito mayā /

bhagavan prathama iti prekṣya avijñāta-tapaḥ-prabhāvasya duhitṛ-janasya bhagavata aiko 'parādho marṣayitavya iti /

ana -- tatas tataḥ /

pri -- tato na me vacanam anyathā+bhavitum arhati kiṃ tv abhijñāna-ābharaṇa-darśanena śāpo nivartiṣyata iti mantrayamāṇa eva antarhitaḥ /

ana -- śakyam idānīm āśvasitum / asti tena rājarṣiṇā saṃprasthitena sva-nāmadheya-aṅkitam aṅgulīyakaṃ smaraṇīyam iti svayaṃ pinaddham / tasmin sva-adhīna-upāyā śakuntalā bhaviṣyati /

pri -- sakhi ehi / deva-kāryaṃ tāvad asyā nirvartayāvaḥ /

(iti parikrāmataḥ)

pri -- (vilokya anasūye paśya tāvat / vāma-hasta-upahita-vadanā ālikhita īva priya-sakhī / bhartṛ-gatayā cintayā ātmānam api na eṣā vibhāvayati / kiṃ punar āgantukam /

ana -- priyaṃvade dvayor eva nau mukhe eṣa vṛtta-antas tiṣṭhatu / rakṣitavyā khalu prakṛti-pelavā priya-sakhī /

pri -- ko nāma uṣṇa-udakena navamālikāṃ siñcati /

(iti niṣkrānte)

viṣkambhakaḥ /

(tataḥ praviśati supta-utthitaḥ śiṣyaḥ)

śiṣya -- velā-upalakṣaṇa-artham ādiṣṭo 'smi tatra-bhavatā pravāsād upāvṛttena kāśyapena / prakāśaṃ nirgatas tāvad avalokayāmi kiyad avaśiṣṭaṃ rajanyā iti / (parikramya avalokya ca) hanta prabhātam / tathā hi /

(praviśya apaṭī-kṣepeṇa)

ana -- yady api nāma viṣaya-parāṅmukhasya janasya etan na viditaṃ tatha āpi tena rājñā śakuntalāyām anāryam ācaritam /

śiṣya -- yāvad upasthitā homa-velāṃ gurave nivedayāmi /

(iti niṣkrāntaḥ)

ana -- pratibuddhā api kiṃ kariṣyāmi / na ma uciteṣv api nija-karaṇīyeṣu hasta-pādaṃ prasarati / kāma idānīṃ sakāmo bhavatu yena asatya-saṃdhe jane śuddha-hṛdayā sakhī padaṃ kāritā / athavā durvāsaḥ śāpa eṣa vikārayati /

anyathā kathaṃ sa rājarṣis tādṛśāni mantrayitva aitāvataḥ kālasya lekha-mātram api na visṛjati /

tad ito 'bhijñānam aṅgulīyakaṃ tasya visṛjāvaḥ / duḥkha-śīle tapasvi-jane ko 'bhyarthyatām / nanu sakhī-gāmī doṣa iti vyavasitā api na pārayāmi pravāsa-pratinivṛttasya tāta-kāśyapasya duṣyanta-pariṇītām āpanna-sattvāṃ śakuntalāṃ nivedayitum / itthaṃ gate 'smābhiḥ kiṃ karaṇīyam /

(praviśya)

pri -- (saharṣam) sakhi tvarasva tvarasva śakuntalāyāḥ prasthāna-kautukaṃ nivartayitum /

ana -- sakhi katham etat /

pri -- śṛṇu / idānīṃ sukha-śayita-pṛcchikā śakuntalā-sakāśaṃ gata āsmi /

ana -- tatas tataḥ /

pri -- tāvad enāṃ lajjā-avanata-mukhīṃ pariṣvajya tāta-pāśyapena evam abhinanditam / diṣṭyā dūma-ākulita-dṛṣṭer api yajamānasya pāvaka evā ahutiḥ patitā / vatse suśiṣya-paridattā vidya īva aśocanīya āsi saṃvṛttā / adya eva ṛṣi-rakṣitāṃ tvāṃ bhartuḥ sakāśaṃ visarjayāmi iti /

ana -- atha kena sūcitas tāta-kāśyapasya vṛtta-antaḥ /

pri -- agni-śaraṇaṃ praviṣṭasya śarīraṃ vinā chandomayyā vāṇyā /

ana -- (savismayam) katham iva /

pri -- (saṃskṛtam āśritya)

ana -- (priyaṃvadām āśliṣya) sakhi priyaṃ me / kiṃ tv adya eva śakuntalā nīyata ity utkaṇṭhā-sādhāraṇaṃ paritoṣam anubhavāmi /

pri -- sakhi āvāṃ tāvad utkaṇṭhāṃ vinodayiṣyāvaḥ / sā tapasvinī nirvṛtā bhavatu /

tena hy etasmiṃś cūta-śākhā-avalambite nāli-kera-samudgaka etan nimittam eva kāla-antara-kṣamā nikṣiptā mayā kesara-mālikā /

tad imāṃ hasta-saṃnihitāṃ kuru / yāvad aham api tasyai mṛga-rocanāṃ tīrtha-mṛttikāṃ durvā-kisalayāni iti maṅgala-samālambhanāni viracayāmi /

pri -- tathā kriyatām / (anasūyā niṣkrāntā / priyaṃvadā nāṭyena sumanaso gṛhṇāti)

(nepathye) gautami ādiśyantāṃ śārṅgarava-miśrāḥ śakuntalā-nayanāya /

pri - (karṇaṃ dattvā) anasūye tvarasva tvarasva / ete khalu hastināpura-gāmina ṛṣayaḥ śabdāyyante /

(praviśya samālambhana-hastā)

ana -- sakhi ehi / gacchāvaḥ / (iti parikrāmataḥ)

pri -- (vilokya) eṣā sūrya-udaya eva śikhā-majjitā pratīṣṭa-nīvāra-hastābhiḥ svasti-vācanikābhis tāpasībhir abhinandyamānā śakuntalā tiṣṭhati / upasarpāva enām /

(ity upasarpataḥ)

(tataḥ praviśati yathā-uddiṣṭa-vyāpārā āsanasthā śakuntalā)

tāpasīnām anyatamā -- (śakuntalāṃ prati) jāte bhartur bahumāna-sūcakaṃ mahā-devī-śabdaṃ labhasva /

dvitīyā -- vatse vīra-prasavinī bhava /

tṛtīyā -- vatse bhartur bahumatā bhava /

(ity āśiṣo dattvā gautamī-varjaṃ niṣkrāntāḥ)

sakhyau -- (upasṛtya) sakhi sukha-majjanaṃ te bhavatu /

śaku -- svāgataṃ me sakhyoḥ / ito niṣīdatam /

ubhe (maṅgala-pātrāṇy ādāya / upaviśya) halā sajjā bhava / yāvat te maṅgala-samālambhanaṃ viracayāvaḥ /

śaku -- idam api bahu mantavyam /durlabham idānīṃ me sakhī-maṇḍanaṃ bhaviṣyati / (iti bāṣpaṃ visṛjati)

ubhe -- sakhi ucitaṃ na te maṅgala-kāle roditum /

pri -- ābharaṇa-ucitaṃ rūpam āśrama-sulabhaiḥ prasādhanair viprakāryate /

(praviśya upāyana-hastāv ṛṣi-kumārakau)

ubhau -- idam alaṃkaraṇam / alaṃkriyatām atra-bhavatī /

(sarvā vilokya vismitāḥ)

gautamī -- vatsa nārada kuta etat /

prathamaḥ -- tāta-kāśyapa-prabhāvāt /

gautamī -- kiṃ mānasī siddhiḥ /

dvitīyaḥ -- na khalu / śrūyatām / tatra-bhavatā vayam ājñaptāḥ śakuntalā-hetor vanaspatibhyaḥ kusumāny āhara iti / tata idānīm

priyaṃvadā -- (śakuntalāṃ vilokya) halā anaya ābhyupapattyā sūcitā te bhartur gehe 'nubhavitavyā rāja-lakṣmīḥ /

(śakuntalā vrīḍāṃ rūpayati)

prathama -- gautama ehy ehi / abhiṣeka-uttīrṇāya kāśyapāya vanaspati-sevāṃ nivedayāvaḥ /

dvitīyaḥ -- tathā /

(iti niṣkrāntau)

sakhyau -- aye anupayukta-bhūṣaṇo 'yaṃ janaḥ / citra-karma-paricayena aṅgeṣu ta ābharaṇa-viniyogaṃ kurvaḥ /

śaku -- jāne vāṃ naipunam /

(ubhe nāṭyena alaṃkrutaḥ)

(tataḥ praviśati snāna-uttīrṇaḥ kāśyapaḥ)/

kāśyaha --

(iti parikrāmani)

sakhyau -- halā śakuntale avasita-maṇḍana āsi / paridhatsva sāṃprataṃ kṣauma-yugalam /

(śakuntala ūtthāya paridhatte)

gautamī -- jāte eṣa te ānanda-parivāhiṇā cakṣuṣā pariṣvajamāna iva gurur upasthitaḥ / ācāraṃ tāvat pratipadyasva /

śaku -- (savrīḍam) tāta vande /

gautamī -- bhagavān varaḥ khalv eṣaḥ / nā aśīḥ /

kāśyapa -- vatse itaḥ sadyo hutān agnīn pradakṣiṇī-kuruṣva /

(sarve parikrāmanti)

kāśyapa -- (ṛk-chandasā āśāste)

pratiṣṭhasva idānīm / (sadṛṣṭi-kṣepam) kva te śārṅgarava-miśrāḥ / (praviśya)

śiṣya -- bhagavann ime smaḥ /

kāśyapa -- bhaginyās te mārgam ādeśaya /

śārṅgarava -- ita ito bhavatī / (sarve parikrāmanti)

kāśyapa -- bho bhoḥ saṃnihitās tapo-vana-taravaḥ /

(kokila-ravaṃ sūcayitvā)

(ākāśe)

(sarve savismayam ākarṇayanti)

gautamī -- jāte jñāti-jana-snigdhābhir anujñāta-gamana āsi tapo-vana-devatābhiḥ / praṇama bhagavatīḥ /

śaku -- (sapraṇāmaṃ parikramya / jana-antikam) halā priyaṃvade ārya-putra-darśana-utsukāyā apy āśrama-padaṃ parityajantyā duḥkhena me caraṇau purataḥ pravartate /

pri -- na kevalaṃ tapo-vana-viraha-kātarā sakhy eva / tvaya ūpasthita-viyogasya tapo-vanasya api tāvat samavasthā dṛśyate /

śaku -- (smṛtvā) tāta latā-bhaginīṃ vana-jyotsnāṃ tāvad āmantrayiṣye /

kāśyapa -- avaimi te tasyāṃ sodaryā-sneham / iyaṃ tāvad dakiṣiṇena /

śaku -- (upetya latām āliṅgya) vana-jyotsne cūta-saṃgatā api māṃ pratyāliṅga-ito-gatābhiḥ śākhā-bāhābhiḥ /

adya-prabhṛti dūra-parivartinī te khalu bhaviṣyāmi /

kāśyapa --

itaḥ panthānaṃ pratipadyasva /

śaku -- (sakhyau prati) halā eṣā dvayor yuvayor haste nikṣepaḥ /

sakhyau -- ayaṃ janaḥ kasya haste samarpitaḥ / (iti bāṣpaṃ viharataḥ)

kāśyapa -- anasūye alaṃ ruditvā / nanu bhavatībhyām eva sthirī-kartavyā śakuntalā /

śaku -- tāta eṣa ūṭaja-paryanta-cāriṇī garbha-mantharā mṛga-vadhūr yada ānagha-prasavā bhavati tadā mahyaṃ kam api priya-nivedayitṛkaṃ visarjayiṣyatha /

kāśyapa -- na idaṃ vismariṣyāmaḥ /

śaku -- (gati-bhaṅgaṃ rūpayitvā) ko nu khalv eṣa nivasane me sajjate / (iti parāvartate )

kāśyapa --

śaku -- vatsa kiṃ saha-vāsa-parityāginīṃ mām anusarasi / acira-prasūtayā jananyā vinā vardhita eva / idānīm api mayā virahitaṃ tvāṃ tātaś cintayiṣyati / nivartasva tāvat / (iti rudatī prasthitā)

kāśyapa --

śārṅgaravaḥ -- bhavagān / odaka-antaṃ snigdho jano 'nugantavya iti śrūyate /

tad idaṃ saras-tīram / atra saṃdiśya pratigantum arhati /

kāśyapa -- tena hi imāṃ kṣīra-vṛkṣa-chāyām āśrayāmaḥ /

(sarve parikramya sthitāḥ )

kāśyapa -- (ātma-gatam) kiṃ nu khalu tatra-bhavato duṣyantasya yukta-rūpam asmābhiḥ saṃdeṣṭavyam / (iti cintayati)

śaku -- (jana-antikam) halā paśya / nalinī-patra-antaritam api saha-caram apaśyanty āturā cakra-vākyy aṭati duṣkaram ahaṃ karomi iti /

ana -- sakhi ma aivaṃ mantrayasva /

kāśyapa -- śārṅgarava iti tvayā mad-vacanāt sa rājā śakuntalāṃ puras-kṛtya vaktavyaḥ /

śārṅgarava -- ājñāpayatu bhagavān /

kāśyapa --

śārṅgarava -- gṛhītaḥ saṃdeśaḥ /

kāśyapa -- vatse tvam idānīm anuśāsanīya āsi / vanaukaso 'pi santo laukikajñā vayam /

śārṅgarā -- na khalu dhimatāṃ kaścid aviṣayo nāma /

kāśyapa -- sā tvam itaḥ pati-kulaṃ prāpya --

kathaṃ vā gautamī manyate /

gau -- etāvān vadhhū-janasya upadeśaḥ / jāte etat khalu sarvam avadhāraya /

kāśyapa -- vatse pariṣvajasva māṃ sakhī-janaṃ ca /

śaku -- tāta ita eva kiṃ priyaṃvadā-anasūye sakhyau nivartiṣyete /

kāśyapa -- vatse ime api pradeye / na yuktam anayos tatra gantum / tvayā saha gautamī yāsyati /

śaku -- (pitaram āśliṣya) katham idānīṃ tātasya aṅkāt paribhraṣṭā malaya-taṭa-unmūlitā candana-lata īva deśa-antare jīvitaṃ dhārayiṣyāmi /

kāśyapa -- vatse kim evaṃ kātara āsi /

(śakuntalā pitḥ pādayoḥ patati)

kāśyapa -- yad icchāmi te tad astu /

śaku -- (sakhyāv upetya) halā dve api māṃ samam eva pariṣvajethām /

sakhyau -- (tathā kṛtvā) sakhi yadi nāma sa rājā pratyabhijñāna-mantharo bhavet tatas tasmāy idam ātma-nāmadheya-aṅkitam aṅgulīyakaṃ darśaya /

śaku -- anena saṃdehena vām ākampita āsmi /

sakhyau -- mā bhaiṣīḥ / atisnehaḥ pāpa-śaṅkī /

śārṅgarava -- yuga-antaram ārūḍhaḥ savitā / tvvaratām atra-bhavatī /

śaku -- (āśrama-abhimukhī sthitavā) tāta kadā nu bhūyas tapo-vanaṃ prekṣiṣye /

kāśyapa -- śrūyatām /

gautamī -- jāte parihīyate gamana-velā / nivartaya pitaram / athavā cireṇa api punaḥ punar eṣa aivaṃ mantrayiṣyate / nivartatāṃ bhavān /

kāśyapa -- vatse uparudhyate tapo 'nuṣṭhānam /

śaku -- (bhūyaḥ pitaram āśliṣya+tapaś-caraṇa-pīḍitaṃ tāta-śarīram / tan ma ātimātraṃ mama kṛta utkaṇṭhasva /

kāśyapa -- (saniḥśvāsam)

gaccha / śivās te panthānaḥ santu /

(niṣkrāntā śakuntalā sahayāyinaś ca)

sakhyau -- (śakuntalāṃ vilokya) hā dhig ghā dhik / antarhitā śakuntalā vana-rājyā /

kāśyapa -- (saniḥśvāsam) anasūye gatavatī vāṃ saha-cāriṇī / nigṛhya śokam anugacchataṃ māṃ prasthitam /

ubhe -- tāta śakuntalā-virahitaṃ śūnyam iva tapo-vanaṃ kathaṃ praviśāvaḥ /

kāśyapa -- sneha-vṛttir evaṃ darśinī / (savimarśaṃ parikramya) hanta bhoḥ śakuntalāṃ pati-kulaṃ visṛjya labdham idānīṃ svāsthyam / kutaḥ /

(iti niṣkrāntāḥ sarve)

(tataḥ praviśaty āsanasho rājā vidūṣakaś ca)

vidu -- (karṇaṃ dattvā) bho vayasya saṃgīta-śāla-antare 'vadhānaṃ dehi /

kala-viśuddhāyā gīteḥ svara-saṃyogaḥ śrūyate / jāne tatra-bhavatī haṃsa-padikā varṇa-paricayaṃ karoti iti /

rājā -- tūṣṇīṃ bhava / yāvad ākarṇayāmi / (ākāśe gīyate)

rājā -- aho rāga-parivāhiṇī gītiḥ /

vidu -- kiṃ tāvad gītyā avagato 'kṣara-arthaḥ /

rā -- (smitaṃ kṛtvā) sakṛt-kṛta-praṇayo 'yaṃ janaḥ / tad asyā devīṃ vasumatīm antareṇa mahad upālambhanaṃ gato 'smi / sakhe mādhavya mad-vacanād ucyatāṃ haṃsa-padikā / nipuṇam upālabdhāḥ sma iti /

vidu -- yad bhavān ājñāpayati / (utthāya+bho vayasya gṛhītasya tayā parakīyair hastaiḥ śikhaṇḍake tāḍyamānasya apsarasā vīta-rāgasya iva na asti idānīṃ me mokṣaḥ /

rā - gaccha / nāgarika-vṛttyā saṃjñāpaya enām /

vidu -- kā gatiḥ / (iti niṣkrāntāḥ)

rā -- (ātma-gatam) kiṃ nu khalu gītam evaṃ vidha-artham ākarṇya iṣṭa-jana-virahād ṛte 'pi balavad-utkaṇṭhito 'smi / athavā /

(iti paryākulas tiṣṭhati)

(tataḥ praviśati kañcukī)

kañcukī -- aho nu khalv īdṛśīm avasthāṃ pratipanno 'smi /

bho kāmaṃ dharma-kāryam anatipātyaṃ devasya / tatha āpi idānīm eva dharma-āsanād utthitāya punar uparodha-kāri kaṇva-śiṣya-āgamanam asmai na utsahe nivedayitum / athava āviśramo 'yaṃ loka-tantra-adhikāraḥ / kutaḥ /

yāvan niyogam anutiṣṭhāmi / (parikramya avalokya ca) eṣa devaḥ --

(upagamya) jayatu jayatu devaḥ / ete khalu hima-girer upatyaka-araṇya-vāsinaḥ kāśyapa-saṃdeśam ādāya sastrīkās tapasvinaḥ saṃprāptāḥ / śrutvā devaḥ pramāṇam /

rā -- (sādaram) kiṃ kāśyapa-saṃdeśa-hāriṇaḥ /

kañcukī -- atha kim /

rā -- tena hi mad-vacanād vijñāpyatām upādhyāha soma-rātaḥ / amūn āśrama-vāsinaḥ śrautena vidhinā satkṛtya svayam eva praveśayitum arhasi iti / aham apy atra tapasvi-darśana-ucite pradeśe sthitaḥ pratipālayāmi /

kañcukī -- yad ājñāpayati devaḥ (iti niṣkrāntaḥ)

rā -- (utthāya) vetravati agni-śaraṇa-mārgam ādeśaya /

pratihārī -- ita ito devaḥ /

rā -- (parikrāmati / adhikāra-khedaṃ nirūpya) sarvaḥ prārthitam artham adhigamya sukhī saṃpadyate jantuḥ / rājñāṃ tu carita-arthatā duḥkha-uttara aiva /

vaitālikau -- vijayatāṃ devaḥ /

dvitīyaḥ --

rājā -- ete klānta-manasaḥ punar navī-kṛtāḥ smaḥ / (iti parikrāmati)

pratihārī -- eṣa abhinava-saṃmārjana-saśrīkaḥ saṃnihita-homa-dhenur agni-śaraṇa-alindaḥ / ārohatu devaḥ /

rā -- (āruhya parijana-aṃsa-avalambī tiṣṭhati) vetravati kim uddiśya bhagavatā kāśyapena mat-sakāśam ṛṣayaḥ preṣitāḥ syuḥ /

pratihārī -- sucarita-nandina ṛṣayo devaṃ sabhājayitum āgatā iti tarkayāmi /

(tataḥ praviśanti gautamī sahitāḥ śakuntalāṃ puras-kṛtya munayaḥ / puraś ca eṣāṃ kañcukī purohitaś ca)

kañcukī -- ita ito bhavantaḥ /

śārṅgarava -- śāradvata /

śāradvata -- sthāne bhavān pura-praveśād itthaṃ bhūtaḥ saṃvṛttaḥ / aham api

śaku -- (nimittaṃ sūcayitvā) aho kiṃ me vāma-itaran nayanaṃ visphurati /

gautamī -- jāte pratihatam amaṅgalam /sukhāni te bhartṛ-kula-devatā vitarantu (iti parikrāmati)

purohita -- (rājānaṃ nirdiśya+bho bhos tapasvinaḥ asāv atra-bhavān varṇa-āśramāṇāṃ rakṣitā prāg eva mukta-āsano vaḥ pratipālayati / paśyata enam /

śārṅgarava -- bho mahā-brāhmaṇa kāmam etad abhinandanīyaṃ tatha āpi vayam atra madhyasthāḥ / kutaḥ

pratīhārī -- deva prasanna-mukha-varṇā dṛśyante / jānāmi viśrabdha-kāryā ṛṣayaḥ /

rājā -- (śakuntalāṃ dṛṣṭvā) atha atra bhavatī --

pratīhārī -- deva kutūhala-garbhaḥ prahito na me tarkaḥ prasarati / nanu darśanīyā punar asyā ākṛtir lakṣyate /

rājā -- bhavatu / anirvarṇanīyaṃ para-kalatram /

śaku -- (hastam urasi kṛtvā / ātma-gatam) hṛdaya kim evaṃ vepase / ārya-putrasya bhāvam avadhārya dhīraṃ tāvad bhava /

purohita -- (puro gatvā) ete vidhivad arcitās tapasvinaḥ / kaścid eṣām upādhyāya-saṃdeśaḥ / taṃ devaḥ śrotum arhati /

rājā - avahito 'smi /

ṛṣayaḥ -- (hastān udyamya) vijayasva rājan /

rā -- sarvān abhivādaye /

ṛṣayaḥ -- iṣṭena yujyasva /

rā -- api nirvighna-tapaso munayaḥ /

ṛṣayaḥ --

rā -- arthavān khalu me rāja-śabdaḥ / atha bhagavāṃl loka-anugrahāya kuśalī kāśyapaḥ /

śārṅgaravaḥ -- svādhīna-kuśalāḥ siddhimantaḥ / sa bhavantam anāmaya-praśna-pūrvakam idam āha /

rā -- kim ājñāpayati bhagavān /

śā -- yan mithaḥ-samayād imāṃ madīyāṃ duhitaraṃ bhavān upāyaṃsta tan mayā prītimatā yuvayor anujñātam / kutaḥ

tad idānīm āpanna-sattva īyaṃ pratigṛhyatāṃ sahadharma-caraṇāya iti /

gautamī -- ārya kim api vaktu-kāma āsmi / na me vacana-avasaro 'sti / katham iti /

śaku -- (ātma-gatam) kiṃ nu khalv ārya-putro bhaṇati /

rā -- kim idam upanyastam /

śaku -- (ātma-gatam) pāvakaḥ khalu vacana-upanyāsaḥ /

śā -- katham idaṃ nāma / bhavanta eva sutarāṃ loka-vṛtta-anta-niṣṇātāḥ /

rā -- kim atra-bhavatī mayā pariṇīta-pūrvā /

śaku -- (saviṣādam) hṛdaya sāṃprataṃ te āśaṅkā /

śā -- kiṃ kṛta-kārya-dveṣo dharmaṃ prati vimukhatā kṛta-avajñā /

rā -- kuto 'yam asat-kalpanā-praśnaḥ /

śā --

rā -- viśeṣeṇa adhikṣipto 'smi /

gautamī -- jāte muhhūrtaṃ mā lajjasva / apaneṣyāmi tāvat te 'vaguṇṭhanam / tatas tvāṃ bharta ābhijñāsyati /

rā -- (śakuntalāṃ nirvarṇya / ātma-gatam)

(iti vicārayan sthitaḥ)

pratīhārī -- (svagatam) aho dharma-apekṣitā bhartuḥ / īdṛśaṃ nāma sukha-upanataṃ rūpaṃ dṛṣṭā ko 'nyo vicārayati /

śā -- bho rājan kim iti joṣam āsyate /

rā -- bhos tapo-dhanāḥ cintayann api na khalu svīkaraṇam atra-bhavatyāḥ smarāmi / tat katham imām abhivyakta-sattva-lakṣaṇāṃ pratyātmānaṃ kṣetriṇam aśaṅkamānaḥ pratipatsye /

śakuntalā -- (apavārya) āryasya pariṇaya eva saṃdehaḥ / kuta idānīṃ me dūra-adhirohiṇy āśā /

śār -- mā tāvat /

śāradvata -- śārṅgarava vimara tvam idānīm / śakuntale vaktavyam uktam asmābhiḥ / so 'yam atra-bhavān evam āha / dīyatām asmai pratyaya-prativacanam /

śaku -- (apavārya) idam avasthhā-antaraṃ gate tādṛśe 'nurāge kiṃ vā smāritena / ātma īdānīṃ me śocanīya iti vyavasitam etat / (prakāśam)

paurava yuktaṃ nāma te tathā purā āśrama-pade svabhāva-uttāna-hṛdayam imaṃ janaṃ samaya-pūrvaṃ pratārya sāṃpratam īdṛśair akṣaraiḥ pratyākhyātum /

rājā -- (karṇau vidhāya) śāntaṃ pāpam /

śaku -- bhavatu / yadi parama-arthataḥ para-parigraha-śaṅkinā tvaya aivaṃ pravṛttaṃ tad+abhijñānena anena tavā aśaṅkām apaneṣyāmi /

rājā -- udāraḥ kalpaḥ /

śaku -- (mudrā-sthānaṃ parāmṛśya) hā dhig ghā dhik / aṅgulīyaka-śūnyā me 'ṅguliḥ / (iti saviṣādaṃ gautamīm avekṣate)

gautamī - nūnaṃ te śakra-avatāra-abhyantare śacī-tīrtha-salilaṃ vandamānāyāḥ prabhraṣṭam aṅgulīyakam /

rājā -- (sasmitam) idaṃ tat pratyutpanna-mati straiṇam iti yad ucyate /

śaku -- atra tāvad vidhinā darśitaṃ prabhutvam /

rājā -- śrotavyam idānīṃ saṃvṛttam /

śaku -- nanv ekasmin divase navamālikā-maṇḍape nalinī-patra-bhājana-gatam udakaṃ tava haste saṃnihitam āsīt /

rājā -- śṛṇumas tāvat /

śaku -- tat-kṣaṇe sa me putra-kṛtako dīrgha-apāṅgo nāma mṛga-potaka upasthitaḥ /

tvaya āyaṃ tāvat prathamaṃ pibatv ity anukampina ūpacchandita udakena / na punas te 'paricayād hasta-abhyāsam upagataḥ / paścāt tasminn eva mayā gṛhīte salile 'nena kṛtaḥ praṇayaḥ / tadā tvam itthaṃ prahasito 'si / sarvaḥ sagandheṣu viśvasiti / dvāv apy atra araṇyakāv iti /

rājā -- evam ādibhir ātma-kārya-nirvartinīnām anṛtamaya-vān madhubhir ākṛṣyate viṣayiṇaḥ /

gautamī -- mahā-bhāga na arhasy evaṃ mantrayitum / tapovana-saṃvardhito 'nabhijño 'yaṃ janaḥ kaitavasya /

rājā -- tāpasa-vṛddhe /

śaku -- (saroṣam+anārya ātmano hṛdaya-anumānena prekṣase / ka idānīm anyo dharma-kañcuka-praveśinas tṛṇa-channa-kūpa-upamasya tava anukṛtiṃ pratipatsyate /

rājā -- (ātma-gatam) saṃdigdha-buddhim āṃ kurvann akaitava iva asyāḥ kopo lakṣyate / tathā hy anayā --

(prakāśam) bhadre prathitaṃ duṣyantasya caritam / tatha āpi idaṃ na dṛśyate /

śaku -- suṣṭhu tāvad atra svacchanda-cāriṇī kṛta āsmi ya āham asya puru-vaṃśa-pratyayena mukha-madhor hṛdaya-viṣasya hasta-abhyāsam upagatā /

śārṅgarava -- ittham ātma-kṛtaṃ cāpalaṃ dahati /

rājā -- ayi bhoḥ kim atra-bhavatī-pratyayād eva asmān saṃyuta-doṣa-akṣaraiḥ kṣiṇutha /

śārṅg --(sāsūyam) śrutaṃ bhavadbhir adhara-uttaram /

rājā -- bhoḥ satya-vādinn abhyupagataṃ tāvad asmābhir evam / kiṃ punar imām atisaṃdhāya labhyate /

śārṅg -- vinipātaḥ /

rājā -- vinipātaḥ pauravaiḥ prārthyata iti na śraddheyam etat /

śārad -- śārṅgarava kim uttareṇa / anuṣṭhito guroḥ saṃdeśaḥ / pratinivartāmahe vayam / (rājānaṃ prati)

gautami gaccha agrataḥ / (iti prasthitāḥ)

śaku -- katham anena kitavena vipralabdha āsmi / yūyam api māṃ parityajatha / (ity anupratiṣṭhate)

gautamī -- (sthitvā) vatsa śārṅgarava anugacchati iyaṃ khalu naḥ karuṇa-paridevinī śakuntalā / pratyādeśa-paruṣe bhartari kiṃ vā me putrikā karotu /

śārṅg -- (saroṣaṃ nivṛtya) kiṃ puro-bhāge svātantryam avalambase / (śakuntalā bhītā vepate)

śārṅg -- śakutale /

tiṣṭha / sādhayāmo vayam /

rājā -- bhos tapasvin kim atra-bhavatīṃ vipralabhase /

śārṅg -- yadā tu pūrva-vṛttam anya-saṅgād vismṛto bhavāṃs tadā katham adharma-bhīruḥ /

rājā -- bhavantam eva atra guru-lāghavaṃ pṛcchāmi /

purohita -- (vicārya) yadi tāvad evaṃ kriyatām /

rājā -- anuśāstu māṃ bhavān /

purohita -- atra-bhavatī tavad ā-prasavād asmad-gṛhe tiṣṭhatu / kuta idam ucyata iti cet / tvaṃ sādhubhir ādiṣṭa-pūrvaḥ prathamam eva cakra-vartinaṃ putraṃ janayiṣyasi iti / sa cen muni-dauhitras tal-lakṣaṇa-upapanno bhaviṣyati abhinandya śuddha-antam enāṃ praveśayiṣyati / viparyaye tu pitur asyāḥ samīpa-nayanam avasthitam eva /

rājā -- yathā gurubhyo rocate /

purohita -- vatse anugaccha mām /

śaku -- bhagāti vasudhe dehi me vivaram / (iti rudatī prasthitā / niṣkrāntā saha purodhasā tapasvibhiś ca)

(rājā śāpa-vyavahita-smṛtiḥ śakuntalā-gatam eva cintayati)

(nepathye) āścaryam āścaryam /

rājā -- (ākarṇya) kiṃ nu khalu syāt /

(praviśya) purohita -- (savismayam) deva adbhutaṃ khalu saṃvṛttam /

rājā -- kim iva /

purohita -- deva parāvṛtteṣu kaṇva-śiṣyeṣu --

sā nindanī svāni bhāgyāni bālā bāhu-utkṣepaṃ krandituṃ ca pravṛttā /

rājā -- kiṃ ca /

purohita --

(sarve vismayaṃ rūpayanti)

rājā -- bhagavan prāg api so 'smābhir arthaḥ pratyādiṣṭa eva / kiṃ vṛthā tarkeṇa anviṣyate / viśrāmyatu bhavān /

purohita -- (vilokya) vijayasva (iti niṣkrāntaḥ)

rājā -- vetravati paryākulo 'smi / śayana-bhūmi-mārgam ādeśaya /

pratīhārī -- ita ito devaḥ (iti prasthitaḥ)

rājā --

(iti niṣkrāntāḥ sarve)

(tataḥ praviśati nāgarikaḥ śyālaḥ paścād baddhaṃ puruṣam ādāya rakṣiṇau ca)

rakṣiṇau -- (puruṣaṃ tāḍaitvā) are kumbhīraka kathaya kutra tvaya aitan maṇi-bandhana-utkīrṇa-nāmadheyaṃ rājakīyam aṅgulīyakaṃ samāsāditam /

puruṣaḥ -- (bhīti-nāṭitakena) prasīdantu bhāva-miśrāḥ / na aham īdṛśa-karma-kārī /

prathamaḥ -- kiṃ śobhano brāhmaṇa iti kṛtvā (kalayitvā) rājñā pratigraho dattaḥ /

puruṣaḥ -- śṛṇuta idānīm / ahaṃ śakra-avatāra-abhyantara-vāsī dhīvaraḥ /

pāṭaccara kim asmābhir jātiḥ pṛṣṭā /

śyālaḥ -- sūcaka kathayatu sarvam anukrameṇa / ma ainam antarā pratibadhnītam /

ubhau -- yad āvutta ājñāpayati / kathaya /

puruṣaḥ -- ahaṃ jāla-udgāla-ādibhir matsya-bandhana-upāyaiḥ kuṭumba-bharaṇaṃ karomi /

śyālaḥ -- (virahasya) viśuddha idānīm ājīvaḥ /

puruṣaḥ -- bhartaḥ ma aivaṃ bhaṇa /

śyālaḥ -- tatas tataḥ /

puruṣaḥ -- ekasmin divase khaṇḍaśo rohita-matsyo mayā kalpitaḥ /
KSak_6.1a3 yāvat tasya udara-abhyantare prekṣe tāvad idaṃ ratna-bhāsuram aṅgulīyakaṃ dṛṣṭam /

paścād aham asya vikrayāya darśayan gṛhīto bhāva-miśraiḥ /
KSak_6.1a5 mārayata vā muñcata vā / ayam asyā agama-vṛtta-antaḥ /

śyālaḥ -- jānuka visra-gandhī godhādī matsya-bandha eva niḥsaṃśayam /

aṅgulīyaka-darśanam asya vimarśayitavyam / rāja-kulam eva gacchāmaḥ /

rakṣiṇau -- tathā / gaccha are granthi-bhedaka / (sarve parikrāmanti)

śyālaḥ -- sūcaka imaṃ gopura-dvāre 'pramattau pratipālayataṃ yāvad idam aṅgulīyakaṃ yathā āgamanaṃ bhartre nivedya tataḥ śāsanaṃ pratīṣya niṣkrāmāmi /

ubhau -- praviśatv āvuttaḥ svāmi-prasādāya / (iti niṣkrāntaḥ śyālaḥ)

prathamaḥ -- jānuka cirāyate khalv āvuttaḥ /

dvitīyaḥ -- nanv avasara-upasarpaṇīyā rājānaḥ /

prathamaḥ -- jānuka sphurato mama hastāv asya vadhasya sumanasaḥ pinaddhum / (iti puruṣaṃ nirdiśati)

puruṣaḥ -- na arhati bhāvo 'kāraṇa-māraṇo bhavitum /

dvitīyaḥ -- (vilokya) eṣa nau svāmī patra-hasto rāja-śāsanaṃ pratīṣya ito+mukho dṛśyate / gṛdhra-balir bhaviṣyasi śuno mukhaṃ vā drakṣyasi / (praviśya)

śyālaḥ -- sūcaka mucyatām eṣa jāla-upajīvī / upapanna khalv asya aṅgulīyakasyā agamaḥ /

sūcakaḥ -- yathā-āvutto bhaṇati / eṣa yama-sadanaṃ praviśya pratinivṛttaḥ / (iti puruṣaṃ parimukta-bandhanaṃ karoti)

puruṣaḥ -- (śyālaṃ praṇamya) bhartaḥ atha kīdṛśo ma ājīvaḥ /

eṣa bhartra āṅgulīyaka-mūlya-saṃmitaḥ prasādo 'pi dāpitaḥ / (iti puruṣāya svaṃ prayacchati)

puruṣaḥ -- (sapraṇāmaṃ pratigṛhya) bhartaḥ anugṛhīto 'smi /

sūcakaḥ -- eṣa nāma-anugraho yac chūlād avatārya hasti-skandhe pratiṣṭhāpitaḥ /

jānuka -- āvutt pāritoṣikaṃ kathayati tena aṅgulīyakena bhartuḥ saṃmatena bhavitavyam iti /

śyālaḥ -- na tasmin mahā-arhaṃ ratnaṃ bhartur bahu-matam iti tarkayāmi /

tasya darśanena bhartra ābhimato janaḥ smṛtaḥ / muhūrtaṃ prakṛti-gambhīro 'pi paryaśru-nayana āsīt /

sūcakaḥ -- sevitaṃ nāma-āvuttena /

jānuka -- nanu bhaṇa / asya kṛte mātsyika-bhartur iti / (iti puruṣam asūyayā paśyati)

puruṣaḥ -- bhaṭṭāraka ito 'rdhaṃ yuṣmākaṃ sumano-mūlyaṃ bhavatu /

jānuka -- etāvad yujyate /

śyālaḥ -- dhīvara mahattaras tvaṃ priya-vayasyaka idānīṃ me saṃvṛttaḥ / kādambarī-sākṣikam asmākaṃ prathama-sauhṛdam iṣyate / tat-śauṇḍika-āpaṇam eva gacchāmaḥ /

praveśakaḥ / (tataḥ praviśaty ākāśa-yānena sānumatī nāma apsarāḥ)

sānumatī -- nirvartitaṃ mayā paryāya-nirvartanīyam apsaras-tīrtha-sāṃnidhyaṃ yāvat sāhu-janasya abhiṣeka-kāla iti sāṃpratam asya rājarṣer udantaṃ pratyakṣī-kariṣyāmi /
KSak_6.1a32 menakā-saṃbandhena śarīra-bhūtā me śakuntalā / tayā ca duhitṛ-nimittam ādiṣṭa-pūrva āsmi /

(samantād avalokya) kiṃ nu khalu ṛtu-utsave 'pi nirutsava-ārambham iva rāja-kulaṃ dṛśyate /
KSak_6.1a34 asti me vibhavaḥ praṇidhānena sarvaṃ parijñātum /

kiṃ tu sakhyā ādaro mayā mānaiyitavyaḥ /

bhavatu / anayor eva udyāna-pālikayos tiraskariṇī-praticchannā pārśva-vartinī bhūtva ūpalapsye / (iti nāṭyena avatīrya sthitā) (tataḥ praviśati cūta-aṅkuram avalokayantī ceṭī / aparāca pṛṣṭhatas tasyāḥ)

prathamā --

dvitīyā -- parabhṛtike kim ekākinī mantrayase /

prathamā -- madhukarike cūta-kalikāṃ dṛṣṭva ūnmattā parabhṛtikā bhavati /

dvitīyā -- (saharṣaṃ tvaraya ūpagamya) katham upasthito madhu-māsaḥ /

prathamā -- madhukarike tava idānīṃ kāla eṣa mada-vibhrama-gītānām /

dvitīyā -- sakhi avalambasva māṃ yāvad agra-pāda-sthitā bhūtvā cūta-kalikāṃ gṛhītvā kāma-deva-arcanaṃ karomi /

prathamā -- yadi mama api khalv ardham arcana-phalasya /

dvitīyā -- akathite 'py etat saṃpadyate yata ekam eva nau jīvītaṃ dvidhā-sthitaṃ śarīram / (sakhīm avalambya sthitā cūta-aṅkuraṃ gṛhṇāti)

aye apratibuddho 'pi cūta-prasavo 'tra bandhana-bhaṅga-surabhir bhavati (iti kapota-hastakaṃ kṛtvā)

(iti cūta-aṅkuraṃ kṣipati) (praviśya paṭī-kṣepeṇa kupitaḥ) /

kañcukī -- mā tāvad anātmajñe / devena pratiṣiddhe vasanta-utsave tvam āṃra-kalikā-bhaṅgaṃ kim ārabhase /

ubhe (bhīte) prasīdatv āryaḥ / agṛhīta-arthe āvām /

kañcukī -- na kila śrutaṃ yuvābhyāṃ yad vāsantikais tarubhir api devasya śāsanaṃ pramāṇī-kṛtaṃ tad-āśrayibhiḥ patribhiś ca / tathā hi --

sanumatī -- na asti saṃdehaḥ / mahā-prabhāvo rājarṣiḥ /

prathamā -- ārya kati divasāny āvayor mitrāvasunā rāṣṭriyeṇa bhaṭṭinī-pāda-mūlaṃ preṣitayoḥ / atra ca nau pramada-vanasya pālana-karma samarpitam / tad-āgantukataya āśruta-pūrva āvābhyām eṣa vṛtta-antaḥ /

kañcukī -- bhavatu / na punar evaṃ pravartitavyam /

ubhe -- ārya kautūhalaṃ nau / yady anena janena śrotavyaṃ kathayatv āryaḥ kiṃ nimittaṃ bhartrā vasanta-utsavaḥ pratiṣiddhaḥ /

sānumatī -- utsava-priyāḥ khalu manuṣyāḥ / guruṇā kāraṇena bhavitavyam /

kañcukī -- bahulī-bhūtam etat kiṃ na kathyate / kim atra-bhavatyo karṇa-pathaṃ nā ayātaṃ śakuntalā-pratyādeśa-kaulīnam /

ubhe -- śrutaṃ rāṣṭriya-mukhād yāvad aṅgulīyaka-darśanam /

kañcukī -- tena hy alpaṃ kathayitavyam /

yada aiva khalu sva-aṅgulīyaka-darśanād anusmṛtaṃ devena satya-mūḍha-pūrvā me tatra-bhavatī rahasi śakuntalā mohāt pratyādiṣṭa īti tadā-prabhṛty eva paścāt tāpam upagato devaḥ / tathā hi --

sānumatī -- priyaṃ me /

kañcukī -- asmāt prabhavato vaimanasyād utsavaḥ pratyākhyātaḥ /

ubhe -- yujyate / (nepathye)

etu etu bhavān /

kañcukī -- (karṇaṃ dattvā) aye / ita eva abhivartate devaḥ / sva-karma-anuṣṭhīyatām /

ubhe -- tathā /

(tataḥ praviśati paścāt-tāpa-sadṛśa-veṣo rājā vidūṣakaḥ pratīhārī ca /

kañcukī -- (rājānam avalokya) aho sarvāsv avasthāsu ramaṇīyatvam ākṛti-viśeṣāṇām / evam utsuko 'pi priya-darśane devaḥ / tathā hi --

sānumatī -- (rājānaṃ dṛṣṭvā) sthāne khalu pratyādeśa-vimānitā apy asya kṛte śakuntalā klāmyati /

rājā -- (dhyāna-mandaṃ parikramya)

sānumatī -- nanv īdeśāni tapasvinyā bhāga-dheyāni /

vidūṣaka -- (apavārya) laṅghita eṣa bhūyo 'pi śakuntalā-vyādhinā / na jāne kathaṃ cikitsitavyo bhaviṣyati iti /

kañcukī -- (upagamya) jayatu jayatu devaḥ / mahā-rāja pratyavekṣitāḥ pramada-vana-bhūmayaḥ yathā-kāmam adhyāstāṃ vinoda-sthānāni mahā-rājaḥ /

rājā -- vetravati mad-vacanād amātyam ārya-piśunaṃ brūhi / cira-prabodhān na saṃbhāvitam asmābhir adya dharma-āsanam adhyāsitum / yat pratyavekṣitaṃ paura-kāryam āryeṇa tat patram āropya dīyatām iti /

pratīhārī -- yad deva ājñāpayati / (iti niṣkrāntā)

rājā -- vāta-ayana tvam api svaṃ niyogam aśūnyaṃ kuru /

kañcukī -- yad ājñāpayati devaḥ / (iti niṣkrāntaḥ)

vidūṣakaḥ -- kṛtaṃ bhavatā nirmakṣikam / sāṃprataṃ śiśira-ātapa-cheda-ramaṇīye 'smin pramada-vana-uddeśa ātmānaṃ ramayiṣyasi /

rājā -- vayasya yad ucyate randhra-upanipātino 'narthā iti tad vyabhicāri vacaḥ / kutaḥ --

vidūṣaka -- tiṣṭha tāvat / anena daṇḍaka-kāṣṭhena kandarpa-bāṇaṃ nāśayiṣyāmi / (iti daṇḍa-kāṣṭham udyamya cūta-aṅkuraṃ pātayitum icchati)

rājā -- (sasmitam) bhavatu / dṛṣṭaṃ brahma-varcasam / sakhe kva upaviṣṭaḥ priyāyāḥ kiṃcid+anukāriṇīṣu latāsu dṛṣṭiṃ vilobhayāmi /

viṣūṣaka -- nanv āsanna-paricārikā caturikā bhavatā saṃdiṣṭā / mādhavī-maṇḍapa imāṃ velām ativāhayiṣye /

tatra me citra-phalaka-gatāṃ sva-hasta-likhitāṃ tatra-bhavatyāḥ śakuntalāyāḥ pratikṛtim ānaya iti /

rājā -- īdṛśaṃ hṛdaya-vinodana-sthānam / tat tam eva mārgam ādeśaya /

vidūṣaka -- ita ito bhavān / (ubhau parikramataḥ / sānumaty anugacchati)

vidūṣaka -- eṣa maṇi-śilā-paṭṭaka-sanātho mādhavī-maṇḍapa upahāra-ramaṇīyatayā niḥsaṃśayaṃ svāgatena iva nau pratīcchati / tat praviśya niṣīdatu bhavān / (ubhau praveśaṃ kṛtvā-upaviṣṭau)

sānumatī -- latā-saṃśritā drakṣyāmi tāvat sakhyāḥ pratikṛtam / tatas tasyai bhartur bahu-mukham anurāgaṃ nivedayiṣyāmi / (iti tathā kṛtvā sthitā)

rājā -- sakhe sarvam idānīṃ smarāmi śakuntalāyāḥ prathama-vṛtta-antam / kathitavān asmi bhavate ca /

sa bhavān pratyādeśa-velāyāṃ mat-samīpa-gato nā asīt /

pūrvam api na tvayā kadācit saṃkīrtitaṃ tatra-bhavatyā nāma / kaccid aham iva vismṛtavān asi tvam /

vidūṣaka -- na vismarāmi / kiṃ tu sarvaṃ kathayitva āvasāne punas tvayā parihāsa-vijalpa eṣa na bhūta-artha ity ākhyātam /

mayā api mṛt-piṇḍa-buddhinā tatha aiva gṛhītam / athavā bhavitavyatā khalu balavatī /

sānumatī -- evaṃ nv idam /

rājā -- (dhyātvā) sakhe trāyasva mām /

vidūṣaka -- bhoḥ kim etat / anupapannaṃ khalv īdṛśaṃ tvayi / kadā api sat-puruṣāḥ śoka-vāstavyā na bhavanti / nanu pravāte 'pi niṣkampā girayaḥ /

rājā -- vayasya nirākaraṇa-viklavāyāḥ priyāyāḥ samavasthām anusmṛtya balavad-aśaraṇo 'smi / sā hi --

sānumatī -- aho / īdṛśī sva-kārya-paratā / asya saṃtāpena ahaṃ rame /

vidūṣaka -- bhoḥ asti me tarkaḥ kena api tatra-bhavatyā ākāśa-cāriṇī nīta īti /

rājā -- kaḥ pati-devatām anyaḥ parāmarṣṭum utsaheta / menakā kila sakhyās te janma-pratiṣṭha īti śrutavān asmi / tat-sahacāriṇībhiḥ sakhī te hṛta īti me hṛdayam āśaṅkate /

sānumatī -- saṃmohaḥ khalu vismayanīyo na pratibodhaḥ /

vidūṣaka -- yady evam asti khalu samāgamaḥ kālena tatra-bhavatyā /

rājā -- katham iva /

vidūṣaka -- na khalu mātā-pitarau bhartṛ-viyoga-duḥkhitāṃ duhitaraṃ ciraṃ draṣṭuṃ pārayataḥ /

rājā -- vayasya /

vidūṣaka -- ma aivam / nanv+aṅgulīyakam eva nidarśanam avaśyaṃ bhāvya-cintanīyaḥ samāgamo bhavati iti /

rājā -- (aṅgulīyakaṃ vilokya) aye idaṃ tāvad asulabha-sthāna-bhraṃśi śocanīyam /

sānumatī -- yady anya-hasta-gataṃ bhavet satyam eva śocanīyaṃ bhavet /

vidūṣaka -- bhoḥ iyaṃ nāma-mudrā kena udghātena tatra-bhavatyā hasta-abhyāsaṃ prāpitā /

sānumatī -- mama api kautūhalenā akārita eṣaḥ /

rājā -- śrūyatām / sva-nagarāya prasthitaṃ māṃ priyā sabāṣpam āha kiyac-cireṇā arya-putraḥ pratipattiṃ dāsyati iti /

vidūṣaka -- tatas tataḥ /

rājā -- paścād imāṃ mudrāṃ tad-aṅgulau niveśayatā mayā pratyabhihitā /

tac ca dāruṇa-ātmanā mayā mohān na anuṣṭhitam /

sānumatī -- ramaṇīyaḥ khalv avadhir vidhinā visaṃvāditaḥ /

vidūṣaka -- atha kathaṃ dhīvara-kalpitasya rohita-matsyasya udara-abhyantara āsīt /

rājā -- śacī-tīrthaṃ vandamānāyāḥ sakhyās te hastād gaṅgā-srotasi paribhraṣṭam /

vidūṣaka -- yujyate /

sānumatī -- ata eva tapasvinyāḥ śakuntalāyā adharma-bhīror asya rājarṣeḥ pariṇaye saṃdeha āsīt /

athavā īdṛśo 'nurāgo 'bhijñānam apekṣate / katham iva etat /

rājā -- upālapsye tāvad idam aṅgulīyakam /

vidūṣaka -- (ātma-gatam) gṛhīto 'nena panthā unmattānām /

rājā -- kathaṃ nu taṃ bandhura-komala-aṅguliṃ

vidūṣaka -- (ātma-gatam) kathaṃ bubhukṣayā khāditavyo 'smi /

rājā - priye akāraṇa-parityāga-anuśaya-tapta-hṛdayas tāvad anukampyatām ayaṃ janaḥ punar-darśanena /

(praviśyā apaṭī-kṣepeṇa citra-phalaka-hastā)

caturikā -- iyaṃ citra-gatā bhaṭṭinī / (iti citra-phalakaṃ darśayati)

vidūṣaka -- (vilokya) sādhu vayasya / madhura-avasthāna-darśanīyo bhāva-anupraveśaḥ / skhalati iva me dṛṣṭir nimna-unnata-pradeśeṣu /

sānumatī -- aho eṣā rājarṣer nipuṇatā / jāne sakhy agrato me vartata iti /

rājā --

sānumatī -- sadṛśam etat paścāt+tāpa-guroḥ snehasya anavalepasya ca /

vidūṣaka -- bhoḥ idānīṃ tisras tatra-bhavatyo dṛśyante / sarvāś ca darśanīyāḥ /

katama ātra tatra-bhavatī śakuntalā /

sānumatī -- anabhijñaḥ khalv īdṛśasya rūpasya mogha-dṛṣṭir ayaṃ janaḥ /

rājā -- tvaṃ tāvat katamāṃ tarkayasi /

vidūṣaka -- tarkayāmi ya aiṣā śithila-bandhana-udvānta-kusumena keśa-antena udbhinna-sveda-bindunā vadanena viśeṣato 'pasṛtābhyāṃ bāhubhyām avaseka-snigdha-taruṇa-pallavasya cūta-pādapasya pārśva īṣat-pariśrānta īvā alakṣitā sā śakuntalā / itare sakhyāv iti /

rājā -- nipuṇo bhavān / asty atra me bhāva-cihnam /

caturike ardha-likhitam etad vinoda-sthānam / gaccha / vartikāṃ tāvad ānaya /

caturikā -- ārya mādhavya avalambasva citra-phalakaṃ yāvad āgacchāmi /

rājā - (niḥśvasya)

vidūṣaka -- (ātma-gatam) eṣo 'tra-bhavān nadīm atikramya mṛga-tṛṣṇikāṃ saṃkrāntaḥ / (prakāśam) bhoḥ aparaṃ kim atra lekhitavyam /

rājā -- śrūyatām --

vidūṣaka -- (ātma-gatam) yatha āhaṃ paśyāmi pūritavyam anena citra-phalakaṃ lamba-kūrcānāṃ tāpasānāṃ kadambaiḥ /

rājā -vayasya anyac ca / śakuntalāyāḥ prasādhanam abhipretam atra vismṛtam asmābhiḥ /

vidūṣaka -- kim iva /

sānumatī -- vana-vāsasya saukmāryasya vinayasya ca yat sadṛśaṃ bhaviṣyati /

rājā --

vidūṣaka -- bhoḥ kiṃ nu tatra-bhavatī rakta-kuvalaya-pallava-śobhina āgra-hastena mukham avārya cakita-cakita īva sthitā / (sāvadhānaṃ nirūpya dṛṣṭvā)

āḥ eṣa dāsyāḥ putraḥ kusuma-rasa-pāṭaccaras tatra-bhavatyā vadana-kamalam abhilaṅghate madhu-karaḥ /

rājā -- nanu vāryatām eṣa dhṛṣṭaḥ /

vidūṣaka -- bhavān eva avinītānāṃ śāsita āsya vāraṇe prabhaviṣyati /

rājā -- yujyate / ayi bhoḥ kusuma-latā-priya-atithe kim atra paripatana-khedam anubhavasi /

sānumatī -- adya abhijātaṃ khalv eṣa vāritaḥ /

vidūṣaka -- pratiṣiddhā api vāma aiṣā jātiḥ /

rājā -- evaṃ bho na me śāsane tiṣṭhasi / śrūyatāṃ tarhi saṃprati /

vidūṣaka -- evaṃ tīkṣṇa-daṇḍasya kiṃ na bheṣyati / (prahasya / ātma-gatam)

eṣa tāvad unmattaḥ / aham apy etasya saṅgenā idṛśa-varṇa iva saṃvṛttaḥ / (prakāśam)

bhoḥ citraṃ khalv etat /

rājā -- kathaṃ citram /

sānumatī -- aham api idānīm avagata-arthā / kiṃ punar yathā-likhita-anubhāvy eṣaḥ /

rājā -- vayasya kim idam anuṣṭhitaṃ paurobhāgyam /

(iti bāṣpaṃ viharati)

sānumatī -- pūrva-apara-virodhy apūrva eṣa viraha-mārgaḥ /

rājā -- vayasya katham evam aviśrānta-duḥkham anubhavāmi /

sānumatī -- sarvathā pramārjitaṃ tvayā pratyādeśa-duḥkhaṃ śakuntalāyāḥ / (praviśya)

caturikā -- jayatu bhartā / vartikā-karaṇḍakaṃ gṛhītva īto-mukhaṃ prasthita āsmi /

rājā -- kiṃ ca /

caturikā -- sa me hastād antarā taralikā-dvitīyayā devyā vasumatya āham evā arya-putrasya upaneṣyāmi iti sabalāt-kāraṃ gṛhītaḥ /

vidūṣaka -- diṣṭyā tvaṃ muktā /

caturikā -- yāvad devyā viṭapa-lagnam uttarīyaṃ taralikā mocayati tāvan mayā nirvāhita ātmā /

rājā -- vayasya upasthitā devī bahu-māna-garvitā ca / bhavān imāṃ pratikṛtiṃ rakṣatu /

vidūṣaka -- ātmānam iti bhaṇa / (citra-phalakam ādāya utthāya ca) yadi bhavān antaḥ-pura-kūṭa-vāgurāto mokṣyate tadā māṃ megha-pratichande prāsāde śabdāyaya / (iti druta-padaṃ niṣkrāntaḥ)

sānumatī -- anya-saṃkrānta-hṛdayo 'pi prathama-saṃbhāvanām apekṣate / atiśithila-sauhārda idānīm eṣaḥ /

(praviśya patra-hastā)

pratīhārī -- jayatu jayatu devaḥ /

rājā -- vetravati na khalv antarā dṛṣṭā tvayā devī /

pratīhārī -- athakim / patra-hastāṃ māṃ prekṣya pratinivṛttā /

rājā -- kāryajñā kārya-uparodhaṃ me pariharati /

pratīhārī -- deva amātyo vijñāpayati / artha-jātasya gaṇanā-bahulataya aikam eva paura-kāryam avekṣitaṃ tad devaḥ patra-ārūḍhaṃ pratyakṣī-karotv iti /

rājā -- itaḥ patraṃ darśaya / (pratihāry upanayati)

rājā -- (anuvācya) katham / samudra-vyavahārī sārtha-vāho dhana-mitro nāma nau-vyasane vipannaḥ / anapatyaś ca kila tapasvī /
KSak_6.22a20 rāja-gāmī tasya artha-saṃcaya ity etad amātyena likhitam / kaṣṭaṃ khalv anapatyatā /

vetravati bahu-dhanatvād bahu-patnīkena tatra-bhavatā bhavitavyam /
KSak_6.22a22 vicāryatāṃ yadi kācid āpanna-sattvā tasya bhāryāsu syāt /

pratīhārī -- deva idānīm eva sāketakasya śreṣṭhino duhitā nirvṛtta-puṃsavanā jāya āsya śrūyate /

rājā -- nanu garbhaḥ pitryaṃ riktham arhati / gaccha / evam amātyaṃ brūhi /

pratīhārī -- yad deva ājñāpayati / (iti prasthitā)

rājā -- ehi tāvat /

pratīhārī -- iyam asmi /

rājā -- kim anena saṃtatir asti na asti iti /

pratīhārī -- evaṃ nāma ghoṣayitavyam /

(niṣkramya / punaḥ praviṣya) kāle praviṣṭam iva abhinanditaṃ devasya śāsanam /

rājā -- (dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasya) evaṃ bhoḥ saṃtati-cheda-niravalambānāṃ kulānāṃ mūla-puruṣa-avasāne saṃpadaḥ param upatiṣṭhante / mama apy ante puru-vaṃśa-śriya eṣa eva vṛtta-antaḥ /

pratīhārī -- pratihatam amaṅgalam /

rājā -- dhin mām upasthita-śreyo 'vamāninam /

sānumatī -- asaṃśayaṃ sakhīm eva hṛdaye kṛtvā nindito 'nenā atmā /

rājā --

sānumatī -- aparichinna īdānīṃ te saṃtatir bhaviṣyati /

caturikā -- (jana-antikam) aye anena sārva-vāha-vṛtta-antena dviguṇa-udvego bhartā / enam āśvāsayituṃ megha-pratichandād āryaṃ mādhavyaṃ gṛhītvā āgaccha /

pratīhārī -- suṣṭhu bhaṇasi / (iti niṣkrāntā)

rājā -- aho duṣyantasya saṃśayam ārūḍhāḥ piṇḍa-bhājaḥ / kutaḥ /

(iti moham upagataḥ)

caturikā -- (sasaṃbhramam avalokya) samāśvasitu samāśvasitu bhartā /

sānumatī -- hā dhig ghā dhik / sati khalu dīpe vyavadhāna-doṣeṇa eṣo 'ndha-kāra-doṣam anubhavati /
KSak_6.25a4 aham idānīm eva nirvṛtaṃ karomi /

athavā śrutaṃ mayā śakuntalāṃ samāśvāsayantyā mahā-indra-jananyā mukhād yajña-bhāga-utsukā devā eva tatha ānuṣṭhāsyanti yatha ācireṇa dharma-patnīṃ bhartā-abhinandiṣyati iti /
KSak_6.25a6 tad yuktam etaṃ kālaṃ pratipālayitum / yāvad anena vṛtta-antena priya-sakhīṃ samāśvāsayāmi /

(nepathye) abrahmaṇyam /

rājā -- (pratyāgataḥ / karṇaṃ dattvā) aye mādhavyasya ivā arta-svaraḥ / kaḥ ko tra bhoḥ / (praviśya)

pratīhārī -- (sasaṃbhramam) paritrāyatāṃ devaḥ saṃśaya-gataṃ vayasyam /

rājā -- kenā atta-gandho māṇavakaḥ /

pratīhārī -- adṛṣṭa-rūpeṇa kena api sattvena atikramya megha-praticchandasya prāsādasya agra-bhūmim ārophitaḥ /

rājā -- (utthāya) mā tāvat / mama api sattvair abhibhūyante gṛhāḥ / atha vā /

(nepathye) bho vayasya avihā avihā /

rājā -- (gati-bhedena parikrāman) sakhe na bhetavyam / (nepathye)

(punas tad eva paṭhitvā) kathaṃ na bheṣyāmi / eṣa māṃ ko 'pi pratyavanata-śiro-dharam ikṣum iva tribhaṅgaṃ karomi /

rājā -- (sadṛṣṭi-kṣepam) dhanus tāvat / (praviśya śārṅga-hastā)

yavanī -- bhartaḥ etad hasta-āvāpa-sahitaṃ śara-āsanam /

(rājā saśaraṃ dhanur ādatte)

(nepathye)

rājā -- (saroṣam) kathaṃ mām eva uddiśati / tiṣṭha kuṇapāśana / tvam idānīṃ na bhaviṣyasi / (śārṅgam āropya) vetravati sopāna-mārgam ādeśaya / (sarve satvaram upasarpanti)

rājā (samantād vilokya) śūnyaṃ khalv idam / (nepathye)

avihā / avihā /aham atra-bhavantaṃ paśyāmi / tvaṃ māṃ na paśyasi / biḍāla-gṛhīto mūṣaka iva nirāśo 'smi jīvite saṃvṛttaḥ /

rājā -- bhos tiraskariṇī-garvita madīyam astraṃ tvāṃ drakṣyati / eṣa tam iṣuṃ saṃdadhe /

(ity astraṃ saṃdhatte)

(tataḥ praviśati vidūṣakam utsṛjya mātaliḥ)

mātaliḥ --

rājā - (sasaṃbhramam asram upasaṃharan) aye mātaliḥ / svāgataṃ mahā-indra-sārathe / (praviśya)

vidūṣaka -- ahaṃ yena iṣṭi-paśu-māraṃ māritaḥ so 'nena svāgatena abhinadyate /

mātaliḥ -- (sasmitam) āyuṣmañ śrūyatāṃ yad artham asmi hariṇā bhavat-sakāśaṃ preṣitaḥ /

rājā -- avahito 'smi /

mātaliḥ -- asti kāla-nemi-prasūtir durjayo nāma dānava-gaṇaḥ /

rājā -- asti / śruta-pūrvaṃ mayā nāradāt /

mātaliḥ --

sa bhavān ātta-śastra eva idānīm aindra-ratham āruhya vijayāya pratiṣṭhatām /

rājā -- anugṛhīto 'ham anayā maghavataḥ saṃbhāvanayā / atha mādhavyaṃ prati bhavatā kim evaṃ prayuktam /

mātali -- tad api kathyate / kiṃ nimittād api manaḥ-saṃtāpād āyuṣmān mayā viklavo dṛṣṭaḥ / paścāt-kopayitum āyuṣmantaṃ tathā kṛtavān asmi / kutaḥ /

rājā -- (jana-antikam) vayasya anatikramaṇīyā divaspater ājñā /

tad atra parigata-arthaṃ kṛtvā mad-vacanād amātya-piśunaṃ brūhi /

vidūṣaka -- yad bhavān ājñāpayati (iti niṣkrāntaḥ)

mātaliḥ -- āyuṣmān ratham ārohatu /

(rājā ratha-ārohaṇaṃ nāṭayati)

(niṣkrāntāḥ sarve)

(tataḥ praviśaty ākāśa-yānena ratha-adhirūḍho rājā mātaliś ca)

rājā -- mātale anuṣṭhita-nideśo 'pi maghavataḥ satkriyā-viśeṣād anupayuktam ivā atmānaṃ samarthaye /

mātaliḥ -- (sasmitam) āyuṣmann ubhayam apy aparitoṣaṃ samarthaye /

rājā -- mātale mā ma aivam / sa khalu manorathānām apy abhūmir visarjana-avasara-satkāraḥ / mama hi divaukasāṃ samakṣam ardha-āsana-upaveśitasya /

mātaliḥ -- kim iva nāmā ayuṣmān amara-īśvarān na arhati / paśya /

rājā -- atra khalu śata-krator eva mahimā stutyaḥ /

mātali -- sadṛśaṃ tava etat / (stokam antaram atītya) āyuṣmann itaḥ paśya nāka-pṛṣṭha-pratiṣṭhitasya saubhāgyam ātma-yaśasaḥ /

mātale asura-saṃprahāra-utsukena pūrvedyur divam adhirohatā mayā na lakṣitaḥ svarga-mārgaḥ / katamasmin marutāṃ pathi vartāmahe /

mātali --

rājā -- mātale ataḥ khalu sabāhya-antaḥ-karaṇo mama antar-ātmā prasīdati / (ratha-aṅgam avalokya) megha-padavīm avatīrṇau svaḥ /

mātali -- katham avagamyate /

rājā -- ayam ara-vivarebhyaś cātakair niṣpatadbhir haribhir acira-bhāsāṃ tejasā ca anuliptaiḥ /

mātali -- kṣaṇād āyuṣmān sva-adhikāra-bhūmau vartiṣyate /

rājā -- (adho 'valokya) mātale vega-avataraṇād āścarya-darśanaḥ saṃlakṣyate manuṣya-lokaḥ / tathā hi /

mātali -- sādhu dṛṣṭam / (sabahumānam avalokya) aho udāra-ramaṇīyā pṛthivī /

rājā -- mātale katamo 'yaṃ pūrva-apara-samudra-avagāḍhaḥ kanaka-rasa-nisyandī sāṃdhya megha-parighaḥ sānumān ālokyate /

mātali -- āyuṣmann eṣa khalu hema-kūṭo nāma kiṃ puruṣa-parvatas tapaḥ-saṃsiddhi-kṣetram / paśya /

rājā -- tena hy anatikramaṇīyāni śreyāṃsi / pradakṣiṇī-kṛtya bhagavantaṃ gantum icchāmi /

mātali -- prathamaḥ kalpaḥ / (nāṭyena avatīrṇau)

rājā -- (savismayam)

mātali -- etāvān eva śata-krator āyuṣmataś ca viśeṣaḥ /

rājā -- mātale katamasmin pradeśe mārīca-āśramaḥ /

mātaliḥ -- (hastena darśayan)

rājā -- namas te kaṣṭa-tapase /

mātaliḥ -- (saṃyata-pragrahaṃ rathaṃ kṛtvā) etāv aditi-parivardhita-mandāra-vṛkṣaṃ prajā-pater āśramaṃ praviṣṭau svaḥ /

rājā -- svargād adhikataraṃ nirvṛti-sthānam amṛta-hradam iva avagāḍho 'smi /

mātaliḥ -- (rathaṃ sthāpayitvā) avataratv āyuṣmān /

rājā -- (avatīrya) mātale bhavān katham idānīm /

mātaliḥ -- saṃyantrito mayā rathaḥ / vayam apy avatarāmaḥ /

(tathā kṛtvā) ita āyuṣman / (parikramya) dṛśyantām atra-bhavatām ṛṣīṇāṃ tapo-vana-bhūmayaḥ /

rājā -- nanu vismayād avalokayāmi /

mātali -- utsarpiṇī khalu mahatāṃ prārthanā / (parikramya / ākāśe) aye vṛddha-śākalya kim anutiṣṭhati bhagavān mārīcaḥ / kiṃ bravīṣi / dākṣāyaṇyā prativrata-ardham adhikṛtya pṛṣṭas tasyai maharṣi-patnī-sahitāyai kathayati iti /

rājā -- (karṇaṃ dattvā) aye pratipālya-avasaraḥ khalu prastāvaḥ /

mātaliḥ -- (rājānam avalokya) asminn aśoka-vṛkṣa-mūle tāvad āstām āyuṣmān yāvat tvām indra-gurave nivedayitum antara-anveṣī bhavāmi /

rājā -- yathā bhavān manyate (iti sthitaḥ)

mātaliḥ -- āyuṣman sādhayāmy aham / (iti niṣkrāntaḥ)

rājā -- (nimittaṃ sūcayitvā)

(nepathye)

mā khalu cāpalaṃ kuru / kathaṃ gata evā atmanaḥ prakṛtim /

rājā -- (karṇaṃ dattvā) abhūmir iyam avinayasya / ko nu khalv eṣa niṣidhyate / (śabda-anusāreṇa avalokya / savismayam) aye ko nu khalv ayam anubadhyamānas tapasvinībhyām abāla-sattvo bālaḥ /

(tataḥ praviśati yathā-nirdiṣṭa-karmā tapasvinībhyāṃ bālaḥ)

bāla -- jṛmbhasva siṃha dantāṃs te gaṇayiṣye /

prathamā -- avinīta kiṃ no 'patya-nirviśeṣāṇi sattvāni vikaroṣi / hanta vardhate te saṃrambhaḥ / sthāne khalu ṛṣi-janena sarva-damana iti kṛta-nāma-dheyo 'si /

rājā -- kiṃ nu khalu bāle 'sminn aurasa iva putre snihyati me manaḥ / nūnam anapatyatā māṃ vatsalayati /

dvitīyā -- eṣā khalu kesariṇī tvāṃ laṅghayati yady asyāḥ putrakaṃ na muñcasi /

bāla -- (sasmitam) aho balīyaḥ khalu bhīto 'smi / (ity adharaṃ darśayati )

prathamā -- vatsa enaṃ bāla-mṛga-indraṃ muñca / aparaṃ te krīḍanakaṃ dāsyāmi /

bāla -- kutra / dehy etat / (iti hastaṃ prasārayati)

rājā -- kathaṃ cakra-varti-lakṣaṇam apy anena dhāryate / tathā hy asya /

dvitīyā -- suvrate na śakya eṣa vācā-mātreṇa viramayitum / gaccha tvam / madīya uṭaje mārkaṇḍeyasya+ṛṣi-kumārasya varṇa-citrito mṛttikā-mayūras tiṣṭhati / tam asya upahara /

prathamā -- tathā / (iti niṣkrāntā)

bāla -- anena eva tāvat krīḍiṣyāmi /

rājā -- spṛhayāmi khalu durlalitāya asmai /

tāpasī -- bhavatu / na mām ayaṃ gaṇayati / (pārśvam avalokya) ko 'tra ṛṣi-pumārāṇām / (rājānam avalokya) bhadra-mukha ehi tāvat / mocaya anena durmoca-hasta-graheṇa* ḍimbha-līlayā bādhyamānaṃ bāla-mṛga-indram / (*-durmoka-)

rājā -- (upagamya / sasmitam) ayi bho maharṣi-putra /

tāpasī -- bhadra-mukha na khalv ayam ṛṣi-kumāraḥ /

rājā -- ākāra-sadṛśaṃ ceṣṭitam eva asya kathayati / sthāna-pratyayāt tu vayam evaṃ tarkiṇaḥ / (yathā-abhyarthitam anutiṣṭhan bāla-sparśam upalabhya / ātma-gatam)

tāpasī -- (ubhau nirvarṇya) āścaryam āścaryam /

rājā -- ārye kim iva /

tāpasī -- asya bālakasya te 'pi saṃvādiny ākṛtir iti vismita āsmi / aparicitasya api te 'pratilomaḥ saṃvṛtta iti /

rājā -- (bālakam upalālayan) na cen muni-kumāro 'yam atha ko 'sya vyapadeśaḥ /

tāpasī -- puru-vaṃśaḥ /

rājā -- (ātma-gatam) katham eka-anvayo mama / ataḥ khalu mad-anukāriṇam enam atra-bhavatī manyate / asty etat pauravāṇām antyaṃ kula-vratam /

(prakāśam) na punar ātma-gatyā mānuṣāṇām eṣa viṣayaḥ /

tāpasī -- yathā bhadra-mukho bhaṇati / apsaraḥ-saṃbandhena asya janany atra deva-guros tapo-vane prasūtā /

rājā -- (apavārya) hanta dvitīyam idam āśā-jananam /

(prakāśam) atha sā tatra-bhavatī kim ākhyasya rāja-ṛṣeḥ patnī /

tāpasī -- kas tasya dharma-dāra-parityāgino nāma saṃkīrtayituṃ cintayiṣyati /

rājā -- (svagatam) iyaṃ khalu kathā mām eva lakṣyī-karoti / yadi tāvad asya śiśor mātaraṃ nāmataḥ pṛcchāmi / atha va ānāryaḥ para-dāra-vyavahāraḥ / (praviṣya mṛn-mayūra-hastā)

tāpasī -- sarva-damana śakunta-lāvaṇyaṃ prekṣasva /

bāla -- (sadṛṣṭi-kṣepam) kutra vā mama mātā /

ubhe -- nāma-sādṛśyena vañcito mātṛ-catsalaḥ /

dvitīyā -- vatsa asya vṛttikā-mayūrasya ramyatvaṃ paśya iti bhaṇito 'si /

rājā -- (ātma-gatam) kiṃ vā śakuntalā ity asyā mātur ākhyā / santi punar nāmadheya-sādṛśyāni / api nāma mṛga-tṛṣṭika īva nāma-mātra-prastāvo me viṣādāya kalpate /

bāla -- mātaḥ rocate ma eṣa bhadra-mayūraḥ / (iti krīḍanakam ādatte)

prathamā -- (vilokya / sa udvegam) aho rakṣā-karaṇḍakam asya maṇi-bandhe na dṛśyate /

rājā -- alam āvegena / nanv idam asya siṃha-śāva-vimardāt paribhraṣṭam / (ity ādātum icchati)

ubhe -- mā khalv etad avalambya -- katham / gṛhītam anena /

(iti vismayād uro-nihita-haste parasparam avalokayataḥ)

rājā -- kim arthaṃ pratiṣiddhāḥ smaḥ /

prathamā -- śṛṇotu mahā-rājaḥ / eṣa āparājitā nāma oṣadhir asya jāta-karma-samaye bhagavatā mārīcena dattā /

etāṃ kila mātā-pitarāv ātmānaṃ ca varjayitva āparo bhūmi-patitāṃ na gṛhṇāti /

rājā -- atha gṛhṇāti /

prathamā -- tatas taṃ sarpo bhūtvā daśati /

rājā -- bhavatībhyāṃ kadācid asyāḥ pratyakṣī-kṛtā vikriyā /

ubhe -- anekaśaḥ /

rājā -- (saharṣam / ātma-gatam) katham iva saṃpūrṇam api me manorathaṃ na abhinandāmi /

dvitīyā -- suvrate ehi / imaṃ vṛtta-antaṃ niyama-vyāpṛtāyai śakuntalāyai nivedayāvaḥ / (iti niṣkrānte)

bāla -- muñca mām / yāvan mātuḥ sakāśaṃ gamiṣyāmi /

rājā -- putraka mayā saha eva mātaram abhinandiṣyasi /

bāla -- mama khalu tāto duṣyantaḥ / na tvam /

rājā -- (sasmitam+eṣa vivāda eva pratyāyayati (tataḥ praviśaty eka-veṇī-dharā śakuntalā)

śakuntalā -- vikāra-kāle 'pi prakṛtisthāṃ sarva-damanasya oṣadhiṃ śrutvā na me āśā āsīd ātmano bhāgadheyeṣu /

atha vā yathā sānumatyā ākhyātaṃ tathā saṃbhāvyata etat /

rājā -- (śakuntalāṃ vilokya) aye sa īyam atra-bhavatī śakuntalā ya aiṣā

śakuntalā -- (paścāt+tāpa-vivarṇaṃ rājānaṃ dṛṣṭvā) na khalv ārya-putra iva / tataḥ ka eṣa idānīṃ kṛta-rakṣā-maṅgalaṃ dārakaṃ me gātra-saṃsargeṇa dūṣayati /

bāla -- (mātaram upetya) mātaḥ eṣa ko 'pi puruṣo māṃ putra ity āliṅgati /

rājā -- priye krauryam api me tvayi prayuktam anukūla-pariṇāmaṃ saṃvṛttaṃ yad aham idānīṃ tvayā pratyabhijñātam ātmānaṃ paśyāmi /

śakuntalā -- (ātma-gatam) hṛdaya samāśvasihi samāśvasihi / parityakta-matsareṇa anukampita āsmi daivena / ārya-putraḥ khalv eṣaḥ /

rājā -- priye /

śakuntalā -- jayatu jayatv ārya-putraḥ /

rājā -- sundari /

bāla -- mātaḥ ka eṣaḥ /

śakuntalā -- vatsa te bhāga-dheyāni pṛccha /

śakuntalā -- uttiṣṭhatv ārya-putraḥ / nūnaṃ me sucarita-pratibandhakaṃ purā-kṛtaṃ teṣu divaseṣu pariṇāma-abhimukham āsīd yena sānukrośo 'py ārya-putro mayi virasaḥ saṃvṛttaḥ /

(rāja ūttiṣṭhati)

śakuntalā -- atha katham ārya-putreṇa smṛto duḥkha-bhāgy ayaṃ janaḥ /

rājā -- uddhṛta-viṣāda-śalyaḥ kathayiṣyāmi /

(iti yathā-uktam anutiṣṭhati)

śakuntalā -- (nāma-mudrāṃ dṛṣṭvā) ārya-putra idaṃ tad aṅgulīyakam /

rājā -- asmād aṅgulīya-upalambhāt khalu smṛtir upalabdhā /

śakuntalā -- viṣamaṃ kṛtam anena yat tadā ārya-putrasya pratyaya-kāle durlabham āsīt /

rājā -- tena hi ṛtu-samavāya-cihnaṃ pratipadyatāṃ latā kusumam /

śakuntalā -- na asya viśvasimi / ārya-putra eva etad dhārayatu / (tataḥ praviśati mātaliḥ)

mātali -- diṣṭyā dharma-patnī-samāgamena putra-mukha-darśanena cā ayuṣmān vardhate /

rājā -- abhūt saṃpādita-svādu-phalo me manorathaḥ / mātale na khalu vidito 'yam ākhaṇḍalena vṛtta-antaḥ syāt /

mātali -- (sasmitam) kim īśvarāṇāṃ parokṣam / etv āyuṣmān / bhagavān mārīcas te darśanaṃ vitarati /

rājā -- śakuntale avalambyatāṃ putraḥ / tvāṃ puras-kṛtya bhagavantaṃ draṣṭum icchāmi /

śakuntalā -- jihremy ārya-putreṇa saha guru-samīpaṃ gantum /

rājā -- apy ācaritavyam abhyudaya-kāleṣu / ehy ehi /

(sarve parikrāmanti) (tataḥ praviśaty adityā sārdham āsanastho mārīcaḥ) (ānasastho)

mārīca -- (rājānam avalokya) dākṣāyaṇi /

aditiḥ -- saṃbhāvanīya-anubhāva āsya ākṛtiḥ /

mātaliḥ -- āyuṣmann etau putra-prīti-piśunena cakṣuṣā divaikasāṃ pitarāv āyuṣmantam avalokayataḥ / tāv upasarpa /

rājā -- mātale /

mātali -- atha kim /

rājā -- (upagamya ubhābhyām api vāsava-niyojyo duṣyantaḥ praṇamati /

mārīca -- vatsa ciraṃ jīva / pṛthivīṃ pālaya /

aditiḥ -- vatsa apratiratho bhava /

śakuntalā -- dāraka-sahitā vāṃ pāda-vadanaṃ karomi /

mārīca -- vatse /

aditi -- jāte bhartur bahu-matā bhava / ayaṃ ca dīrgha-āyur vatsaka ubhaya-kula-nandano bhavatu / upaviśata / (sarve prajā-patim abhita upaviśanti)

mārīca -- (eka-ekaṃ nirdiśan)

rājā -- bhagavan / prāg-abhipreta-siddhiḥ / paścād-darśanam / ato 'pūrvaḥ khalu vo 'nugrahaḥ / kutaḥ /

mātaliḥ -- evaṃ vidhātāraḥ prasīdanti /

rājā -- bhagavann imām ājñā-karīṃ vo gāndharveṇa vivāha-vidhina ūpayamya kasyacit kālasya bandhubhir ānītāṃ smṛti-śaithilyāt pratyādiśann aparāddho 'smi tatra-bhavato yuṣmat-sagotrasya kaṇvasya / paścād aṅgulīyaka-darśanād ūḍha-pūrvā tad-duhitaram avagato 'ham / tac citram iva me pratibhāti /

mārīca -- vatsa alam ātma-aparādha-śaṅkā / saṃmoho 'pi tvayy anupapannaḥ / śrūyatām /

rājā -- avahito 'smi /

mārīca -- yadā eva apsaras-tīrtha-avataraṇāt pratyakṣa-vaiklavyāṃ śakuntalām ādāya menakā dākṣāyaṇīm upagatā tadā eva dhyānād avagato 'smi durvāsasaḥ śāpād iyaṃ tapasvinī saha-dharma-cāriṇītvayā pratyādiṣṭā na anyatha īti / sa ca ayam aṅgulīyaka-darśana-avasānaḥ /

rājā -- (sa-ucchvāsam) eṣa vacanīyān mukto 'smi /

śakuntalā -- (sva-gatam) diṣṭya ākāraṇa-pratyādeśī nā arya-putraḥ / na punaḥ śaptam ātmānaṃ smarāmi / athavā prāpto mayā sa hi śāpo viraha-śūnya-hṛdayayā na viditaḥ / ataḥ sakhībhyāṃ saṃdiṣṭa āsmi bhartur aṅgulīyakaṃ darśayitavyam iti /

mārīca -- vatse carita-artha āsi / tad idānīṃ saha-dharma-cāriṇaṃ prati na tvayā manyuḥ kāryaḥ / paśya /

rājā -- yathā āha bhagavān /

mārīca -- vatsa kaccid abhinanditas tvayā vidhivad asmābhir anuṣṭhita-jāta-karmā putra eṣa śākuntaleyaḥ /

rājā -- bhagavann atra khalu me vaṃśa-pratiṣṭhā / (iti bālaṃ hastena gṛhṇāti)

mārīca -- tathā-bhāvinam enaṃ cakra-vartinam avagacchatu bhavān / paśya /

rājā -- bhagavatā kṛta-saṃskāre sarvam asmin vayam āśāsmahe /

aditi -- bhagavann asyā duhitṛ-manoratha-saṃpatteḥ kaṇvo 'pi tāvat-śruta-vistāraḥ kriyatām / duhitṛ-vatsalā menakā iha eva upacarantī tiṣṭhati /

śakuntalā -- (ātma-gatam) manorathaḥ khalu me bhaṇito bhagavatyā /

mārīca -- tapaḥ-prabhavāt pratyakṣaṃ sarvam eva tatra-bhavataḥ /

rājā -- ataḥ khalu mama na atikruddho muniḥ /

mārīca -- tatha āpy asau priyam asmābhiḥ praṣṭavyaḥ / kaḥ ko 'tra bhoḥ / (praviśya)

śiṣya -- bhagavann ayam asmi /

mārīca -- gālava idānīm eva vihāyasā gatvā mama vacanāt tatra-bhavate kaṇvāya priyam āvedaya yathā putravatī śakuntalā tat-śāpa-nivṛttau smṛtimatā duṣyantena pratigṛhīta īti /

śiṣyaḥ -- yad ājñāpayati bhagavān (iti niṣkrāntaḥ)

mārīca -- vatsa tvam api sva-apatya-dāra-sahitaḥ sakyur ākhaṇḍalasya ratham āruhya te rāja-dhānīṃ pratiṣṭhasva /

rājā -- yad ājñāpayati bhagavān /

mārīca -- api ca /

rājā -- bhagavan yathā-śakti śreyase yatiṣye /

mārīca -- vatsa kiṃ te bhūyaḥ priyam upakaromi /

rāja ataḥ param api priyam asti / yadi iha bhagavān priyaṃ kartum icchati tarhi idam astu / (bharata-vākyam)

(niṣkrāntāḥ sarve)