atha rākṣasakāvyaṃ saṭīkam ||

kaś cid vanaṃ bahuvanaṃ vicaran vayaḥstho
vaśyāṃ vanātmavadanāṃ vanitāṃ vanārdrām |
tarvaryaripradam udīkṣya samutthitaṃ khe
nā gām imāṃ madakalaḥ sakalāṃ babhāṣe ||
Note: 1. kaś cit | vanam | bahu-vanam | vicaran | vayaḥ-sthaḥ | vaśyām | vana+ātma-vadanām | vanitām | vana+ārdrām | tarv-ary-ari-pradam | udīkṣya samutthitam | khe | nā | gām imām | mada-kalaḥ | sa-kalām | babhāṣe ||
Note: — vayaḥstho H T (com.) : vayastho C J (D) M K P T U ||
Note:

śrīgaṇeśāya nāmaḥ | kaś cid iti | kaś cid anirdiṣṭanāmā puruṣaḥ | vanaṃ kānanam | bahutaraṃ vanam udakaṃ yatra tad bahuvanam | vicaran bhraman | vayaḥstho vayasi sthito yuvā | vaśyāṃ bhāryām | kiṃviśiṣṭām | vanātmavadanām | vanaṃ pānīyam | tad ātmā yasya sa candramāḥ | [kṣīrodamathanotpatteḥ |] tena tulyaṃ vadanaṃ yasyāḥ sā vanātmavadanā | tāṃ candravadanām ity arthaḥ | vanitāṃ striyam | vanārdrāṃ pānīyenārdrām ukṣitām | tarvaryaripradaṃ megham | taravo vṛkṣāḥ | teṣām arir agnis tarvaryariḥ | tasyāpy arir udakam | tat pradadātīti tarvaryariprado meghaḥ | tam udīkṣya dṛṣṭvā | samutthitaṃ samutpannam | khe ākāśe | puruṣaḥ | madakalo harṣavibhramaḥ | gāṃ vācam [imāṃ sakalāṃ] samastāṃ babhāṣe uktavān ||

paśyābjadṛg giritaṭeṣu kumātṛsāhvān
bhūdevarājaripuśatrusamāvadhūtān |
vaiśvānarārijaripughnaśarābhibhūtair
dṛkśrotraśatrubhir upāsitapuṣpaśobhān ||
Note: 2. paśya | abja-dṛk | giri-taṭeṣu | kumātṛ-sa+āhvān | bhūdeva-rāja-ripu-śatru-sama+avadhūtān | vaiśvānara+ari-ja-ripu-ghna-śara+abhibhūtaiḥ | dṛk-śrotra-śatrubhiḥ | upāsita-puṣpa-śobhān ||
Note: — +abja- : +ambu- M | upāsita : upāśrita T ||
Note:

paśyābjadṛg iti | he abjadṛk padmalocane | giritaṭeṣu parvatānteṣu | [kumātā] kutsitāmbā | tatsamānā āhvā yeṣāṃ tān kadambān ity arthaḥ | bhūdevā brāhmaṇāḥ | teṣāṃ rājā somaḥ | tasya ripur meghaḥ | [ācchādakatvāt |] tasya śatrur vātaḥ | [viksepaṇatvāt |] tenāvadhūtān [samaṃ samyak] kampitān ity arthaḥ | vaiśvānaro 'gniḥ | tasyārir udakam | tatra to matsyaḥ | tadripuḥ kaivartaḥ [jhaṣāśanaḥ śambarāsuraḥ] | tasya ghatakaḥ kāmaḥ [jhaṣadhvajaḥ pradyumnaḥ] | tasya śarair abhibhūtair dṛkśrotraśatrubhiś [cakṣuḥśravobhujair] mayūraiḥ | [taiḥ] sevitapuṣpaśobhān [| upāsitā kusumaśrī yeṣāṃ tān kadambān paśya] ||

paśyādrisārasadṛśībhir amūbhir adbhir
āplāvayaty amaragub dharaṇīm ahighnaḥ |
abdaḥ sitābhir asitaḥ śabalaḥ khagābhir
vārjaiḥ sitair iva vibhāti vanaṃ prabuddhaiḥ ||
Note: 3. paśya | adri-sāra-sadṛśībhiḥ | amūbhiḥ | adbhiḥ | āplāvayati | amara-gup | dharaṇīm | ahi-ghnaḥ | abdaḥ | sitābhiḥ | asitaḥ śabalaḥ kha-gābhiḥ | vār-jaiḥ sitaiḥ | iva vibhāti vanam | prabuddhaiḥ ||
Note: — adri- : abdhi- T | -dṛśī° : -dṛśā° T | dharaṇīm ahighnaḥ : dharaṇīṃ mahimnas C J | śabalaḥ : °laṃ P | -gābhiḥ : -gībhiḥ D | vanaṃ : vana- T ||
Note:

paśyādrīti | [he bāle paśya | adrisārasadṛśībhiḥ] parvatasāratulyābhiḥ | amūbhiḥ pratyakṣābhiḥ | adbhis toyaiḥ | āplāvayati dharaṇīm | amaragup śakraḥ [devapatiḥ] | ahiṃ vṛtraṃ hatavān ahighnaḥ | abdo meghaḥ | sitābhiḥ śuklābhiḥ [khagābhir] ākāśagābhir balākābhiḥ | asitaḥ kṛṣṇaḥ śabalaś citraḥ | vārjaiḥ [abjaiḥ] kumudaiḥ sitair vanaṃ pānīyaṃ yathā vibhāti [prabuddhair] vikasitaiḥ, tathāyaṃ [megho] vibhāti ||

goṣṭhaṃ ghṛtaṃ sughṛtavāḍbhir amūbhir agryaṃ
gobhiḥ samuddharati yad bahudhā himaghnaḥ |
tad gavyam ambaragataṃ śikhijātmasaṃsthaṃ
viṣyandamānam abhivardhayatīha gojān ||
Note: 4. go-ṣṭham | ghṛtam | su-ghṛta-vāḍbhiḥ | amūbhiḥ | agryam | gobhiḥ | samuddharati yad bahudhā hima-ghnaḥ | tad gavyam ambara-gatam | śikhija+ātma-saṃstham | viṣyandamānam abhivardhayati | iha gojān ||
Note: — -vāḍbhiḥ H C J D U : -vadbhiḥ M K P T | amūbhir H C J D U : amībhir M K P T | agryaṃ : agnyaṃ C J | viṣyanda° H : visyanda° C J D U, nisyanda° P, vispanda° M K T ||
Note:

goṣṭhaṃ ghṛtam iti | gavi tiṣṭhatīti goṣṭham | ghṛtaṃ pānīyam | suṣṭhu ghṛtaṃ vahantīti sughṛtavāhā raśmayaḥ | [amūbhis] tābhiḥ | agrebhavam agryam | gobhiḥ raśmibhiḥ | [yad] samuddharati ākarṣati | bahudhā bahuprakāram | himaghno raviḥ | goṣu raṣmiṣu bhavaṃ gavyaṃ nīram | ambaragatam ākāśagatam | śikhī vahniḥ | tajjo dhūmaḥ | sa ātmā yasya sa meghaḥ | tatrasthaṃ śikhijātmasaṃstham | tad ghṛtaṃ viṣyandamānam iha bhūtale | gojān [gavi bhūmau jātāṃs] tṛṇādīn abhivardhayatīti paśya ||

abruṭpalāśanibhadṛg ghanajātmavaktrā
vārcasvarebhanibhagā gajadoḥsamoruḥ |
sīridhvajaprasavatulyaviṣāhvadāsau
nrā saṃgatā pramuditā prasamīkṣya vārdam ||
Note: 5. ab-ruṭ-palāśa-nibha-dṛk | ghanaja+ātma-vaktrā | vārca-svarā | ibha-nibha-gā gaja-doḥ-sama+ūruḥ | sīri-dhvaja-prasava-tulya-viṣa+āhva-dā | asau | nrā saṃgatā pramuditā prasamīkṣya vārdam ||
Note: — abruṭ- C J D M K P T U : abrū- H | vārca- C J D P T U : cārva- H, vārva- M K | -ūruḥ H Jc D U : -ūrūḥ C J M P, -ūrū K | sīri- : sīra- M K | -dā+ : -dhā+ D | nrā saṃgatā : nāśaṃ gatā- Jc ||
Note:

abruṭpalāśeti | abruṭpalāśanibhadṛk | apsu rohatīty abruṭ kamalam | [tasya palāśaṃ tannibhe dṛśau yasyāḥ sā |] ghanajātmavadanā | ghane [jīmūte] jātam udakaṃ ghanajam | [tad atmā yasya sa candraḥ | tena tulyaṃ vaktraṃ yasyāḥ sā |] vārcasvarā haṃsasvarā | [vāri caratīti vārcaḥ |] ibhena nibhaṃ gamanaṃ yasyāḥ sā ibhanibhagā | gajadoḥsamoruḥ ibhakarasamānāv ūrū [yasyāḥ sā] | sīridhvajaprasavatulyaviṣāhvadā asau | sīrī balabhadraḥ | tasya dhvajas tālaḥ | tatprasavāni phalāni | tattulyau viṣāhvadau kṣīradau stanau yasyāḥ sā | [viṣaṃ pānīyam āhvā nāma yasya tat viṣāhvaṃ kṣīram |] nrā saṃgatā puruṣeṇa sahitā | pramuditā prahṛṣṭā | prasamīkṣya dṛṣṭvā | vārdaṃ [jaladaṃ] megham ||

sūryāṃśunāmapatir unnatadṛkpragāmī
vāṅnāmabhiḥ parivṛto viṣanāmadābhiḥ |
ukṣā varaḥ pramuditaḥ pratinānadīti
garjantam īkṣaṇahitoccayatulyarūpam ||
Note: 6. sūrya+aṃśu-nāma-patiḥ | unnata-dṛk-pragāmī | vāṅ-nāmabhiḥ parivṛtaḥ | viṣa-nāma-dābhiḥ | ukṣā varaḥ pramuditaḥ pratinānadīti | garjantam īkṣaṇa-hita+uccaya-tulya-rūpam ||
Note: — -dṛk-pra- H : -dṛpta- C J D M K P T U | -gāmī : mānī D | vāṅ- : vāg- H C J | ukṣā H D : ukṣṇāṃ C J U, usrā- M K P T | varaḥ : -caraḥ T |
Note:

sūryāṃśur iti | sūryāṃśavo raśmayaḥ | tan nāma vidyate yāsāṃ tāḥ sūryāṃśunāmānaḥ | tāsāṃ patir vṛṣabhaḥ | unnatadṛkpragāmī adhodṛśaṃ [meghaṃ prati] gacchatīti | [vāṅnāmabhir] vāco nāma vidyate yāsāṃ tābhir gobhiḥ parivṛto viṣanāmadābhiḥ kṣīradābhiḥ | viṣaṃ pānīyaṃ tasya nāma vidyate yasya tat kṣīram | ukṣā varo vṛṣabhaḥ | pramuditaḥ prahṛṣṭaḥ | pratinānadīti pratispardhayā nadati | garjantaṃ megham | īkṣaṇahitoccayatulyarūpam | īkṣaṇāni netrāni | tebhyo hitam añjanam, tena uccayo yasya sa añjanaparvataḥ, tattulyaṃ rūpaṃ yasya tam | paśyeti saṃbandhaḥ ||

enaṃ payodapatir unnamitaṃ payodaṃ
khasthaṃ mahītalagataḥ pratigarjatīva |
bhittvāvaniṃ vanaruhākṣi śiroruhābhyāṃ
saṃprasthito 'mṛtadharair abhiṣicyamānaḥ ||
Note: 7. enam | payo-da-patiḥ | unnamitam | payo-dam | kha-stham | mahī-tala-gataḥ pratigarjati + iva | bhittvā + avanim | vana-ruha+akṣi | śiro-ruhābhyām | saṃprasthitaḥ | amṛta-dharaiḥ | abhiṣicyamānaḥ ||
Note: — -patir C J D M K P T U : -patim H | -namitam : °taḥ C J D | avaniṃ H P T : °nīṃ C J D M K U | - dharair C J D M K P T U : -carair H ||
Note:

enam iti | he vanaruhākṣi kamalalocane paśyeti saṃbandhaḥ | enaṃ payodam udakadaṃ megham unnamitam avalambamānaṃ khastham ākāśasthaṃ prati garjatīva payodapatiḥ | payodāḥ kṣīradāḥ gāvaḥ | tāsāṃ patir vṛṣabhaḥ | kiṃviśiṣṭaḥ | mahītalagataḥ bhūsthaḥ | kiṃ kṛtvā | bhittvā vidārya | avaniṃ pṛthvīṃ | kābhyām | śiroruhābhyāṃ śṛṅgābhyām | [saṃprasthitaḥ] sa pathi sthitaḥ pravṛttaḥ | abhiṣicyamānaḥ [abhivṛṣyamāṇaḥ] kaiḥ | amṛtadharair meghaiḥ | amṛtam udakaṃ [dharantīti] ||

srotojavikṣatajabhūdharadhāturūpāḥ
khasthāḥ payojadaladṛk śuciśukramāse |
māsor nabhasyanabhasor atisaṃpatantas
tīvraṃ viṣaṃ viṣadharāḥ parinirvapanti ||
Note: 8. sroto-ja-vikṣata-ja-bhū-dhara-dhātu-rūpāḥ | kha-sthāḥ payo-ja-dala-dṛk | śuci-śukra-māse | māsoḥ | nabhasya-nabhasoḥ | atisaṃpatantaḥ | tīvram | viṣam | viṣa-dharāḥ parinirvapanti ||
Note: — sroto- C J D M K P T U : reto- H | payojadala- D M K P T : payodajala- H : payojalasa- C J | māsor : māse M K | -saṃpatantaḥ M K P T : -sampadantāḥ H, -saṃkṣarantaḥ C J U, saṃtapantaḥ D | pari- C J D M K T U : prati- H || [D changes the whole word-order]
Note:

srotojavikṣateti | he payojadaladṛk kamala[pattra]locane [paśya] | srotasi jātaṃ srotojaṃ suvarṇam | vikṣatāj jātaṃ vikṣatajaṃ rudhiram | bhūdharāḥ parvatāḥ | teṣāṃ dhātavo bhūdharadhātavaḥ suvarṇaraupyādayaḥ | tais tulyaṃ rūpaṃ yeṣāṃ te srotojavikṣatajabhūdharadhāturūpāḥ | [khasthā ākāśe stithāḥ |] śuciśukramāse jyeṣṭhāṣāḍhamāse | [māsor] nabhasyanabhasor bhādrapadaśrāvaṇayoḥ | atisaṃpatantaḥ saṃpattimantaḥ | tīvram asaham | viṣam udakam | viṣadharā meghāḥ | parinirvapanti parikṣipantīty arthaḥ ||

svayonibhakṣadhvajasaṃbhavānāṃ
śrutvā ninādaṃ girigahvarasthaḥ |
tamo'ribimbapratibimbadhārī
virauti kānte pavanāśanāśaḥ ||
Note: 9. sva-yoni-bhakṣa-dhvaja-saṃbhavānām | śrutvā ninādam | giri-gahvara-sthaḥ | tamo'ri-bimba-pratibimba-dhārī | virauti kānte | pavana+aśana+āśaḥ ||
Note: — virauti C J D M K P T U : ārauti H ||
Note:

svayonibhakṣeti | svayonibhakṣo vahniḥ | [svajanma adharāraṇyām, tāṃ bhakṣayati dahatīti saḥ |] tasya dhvajo dhūmaḥ | tadbhāvā meghāḥ | teṣāṃ ninādaṃ śrutvā [śabdam] ākarṇya | [giri]guhāsu stithaḥ san | tamaso 'riś candramāḥ | [tasya maṇḍalam indubimbam |] tadrūpapratibimbadhārī [candrakavān] | [virauty] atinadati pavanāśanāśo [vāyubhakṣabhug] mayūraḥ | he kānte paśyeti saṃbandhaḥ ||

goṣṭhaś ca kuṅkumavapuḥ pratirājate 'sau
saptādridaityabhujagottamaśatrugopaḥ |
urvīdharābham acirotthitam abdharaṃ khe
dṛṣṭvāhihā pramudito himahāhvayānaḥ ||
Note: 10. go-ṣṭhaḥ | ca kuṅkuma-vapuḥ pratirājate | asau | sapta+adri-daitya-bhujaga+uttama-śatru-gopaḥ | urvī-dhara+ābham acira+utthitam ab-dharam | khe | dṛṣṭvā | ahi-hā pramuditaḥ | hima-ha+āhva-yānaḥ ||
Note: — pratirājate : pravi° D | sapta- : sapty- P T | abdharaṃ H Jc D : adhvaraṃ C J U, ambaraṃ M K P T | -āhvayānaḥ : -āhvayo 'bhūt D ||
Note:

goṣṭhaś ceti | gavi bhūmau tiṣṭhatīti goṣṭhaḥ | kuṅkumena [vahniśikhena] sadṛśaṃ vapur yasya sa kuṅkumavapuḥ | [raktavarṇa ity arthaḥ |] ko 'sau pratirājate śobhate | asāv iti pratyakṣaḥ | saptādridaityabhujagottamaśatrugopaḥ | adrayaḥ parvatāḥ | daityā asurāḥ | bhujagottamāḥ sarpaśreṣṭhāḥ | teṣāṃ śatrur indraḥ | [tena rakṣitāḥ prāvṛṭkālajā atiraktavarṇāḥ kīṭāḥ śakragopakā indravadhva iti loke | saptā bhuktā indragopā yena sa mayūraḥ |] urvīdharaḥ parvataḥ | tadvad ābhā yasya sa urvīdharābhaḥ | tam acirotthitam idānīm evotthitam | apo dharatīty abdharo meghaḥ | taṃ khe ākāśe dṛṣṭvā | ahiḥ sarpaḥ, taṃ hantīty ahihā mayūraḥ | [pramuditaḥ prahṛṣṭaḥ |] himahāhvayānaḥ | [himahā himāpaho 'gniḥ | agnir āhvā yasya sa skando 'gnijaḥ | taṃ vahatīty āgneyayānaḥ] śikhī [| he bāle paśyeti saṃbandhaḥ] ||

kṛṣṇo 'bdharaḥ kṣarati toyam asāv ajasram
anyāv imau raṇagatāv iva cebharājau |
anye tv amī dviradavṛndanibhāḥ kṣarantaḥ
pracchādayanty amarasiddhavimānamārgam ||
Note: 11. kṛṣṇaḥ | abdharaḥ kṣarati toyam asau | ajasram | anyau | imau | raṇa-gatau | iva ca | ibha-rājau | anye tu | amī dvirada-vṛnda-nibhāḥ kṣarantaḥ | pracchādayanti | amara-siddha-vimāna-mārgam ||
Note: — kṛṣṇo 'bdharaḥ D : kṛṣṇābdharaḥ C J, kṛṣṇo 'mbaraḥ H M K P, kṛṣṇāmbaraḥ T | anyau : alpau C J | iva ca : iva vā T | tv amī : tu te C J | -siddha- : -vṛnda- C J D ||
Note:

kṛṣṇo 'bdhara iti | kṛṣṇo nīlaḥ | abdharo meghaḥ [asau] | kṣarati varṣati | toyaṃ pānīyam | ajasraṃ prabhūtam | anyāv imau aparāv etau [meghau ca] | ibhā hastinaḥ | teṣāṃ rājānau | [raṇe saṃgrāme gatāv iva |] anyo'nyaṃ spardhamānāv ity arthaḥ | anye apare [tv amī] | dviradā hastinaḥ | teṣāṃ vṛnda[kulam] | tena nibhāḥ sadṛśāḥ | kṣaranto varṣantaḥ | pracchādayanti kam | amarasiddhavimānamārgam ākāśam ity arthaḥ [| he bāle paśyeti saṃbandhaḥ] ||

vārdāḥ khagāḥ kṣitidharāgamanaprakāśā
nemībharāsabhaturaṃgamatulyaghoṣāḥ |
vāyvīritāḥ kham avatatya vanaṃ kṣaranto
vārbhiḥ kṣitiṃ ghṛtadharāḥ pariṇirvapanti ||
Note: 12. vār-dāḥ khagāḥ kṣiti-dhara+āgamana-prakāśāḥ | nemī+ibha-rāsabha-turaṃgama-tulya-ghoṣāḥ | vāyv-īritāḥ kham avatatya vanam | kṣarantaḥ | vārbhiḥ kṣitim | ghṛta-dharāḥ pariṇirvapanti ||
Note: — avatatya vanaṃ : avataptavanaṃ M K ||
Note:

vārdā iti | vār dadatīti vārdā meghāḥ | khe gacchantīti khagāḥ | yeṣām āgamane kṣitidharāṇāṃ [parvatānāṃ] prakāśāḥ [samānās] te kṣitidharāgamanaprakāśāḥ | nemī rathacakradhārā | ibho hastī | rāsabho gardabhaḥ | turaṃgamo 'śvaḥ | teṣāṃ tulyo ghoṣo dhvanir yeṣāṃ te nemībharāsabhaturaṃgamatulyaghoṣāḥ | vāyvīritā vāyunā kṣiptāḥ | kham ākāśam | avatatya vyāpya | vanam udakam | kṣaranto varṣantaḥ | vārbhiḥ pānīyaiḥ | kṣitiṃ pṛthvīm | ghṛtaṃ pānīyam | tad dhārayantīti ghṛtadharāḥ | pariṇirvapanti nayantīty arthaḥ [| he bāle paśyeti saṃbandhaḥ] ||

eṣo 'ṅghripāśanaripughnasutārisāhvam
āruhya tiṣṭhati sugātri bhujaṃgamāriḥ |
yasya svanaiḥ pramuditasya mamādya bāle
tāladhvajāvarajasūnuśarāḥ patanti ||
Note: 13. eṣaḥ | aṅghripa+aśana-ripu-ghna-suta+ari-sa+āhvam | āruhya tiṣṭhati sugātri bhujaṃgama+ariḥ | yasya svanaiḥ pramuditasya mama | adya bāle | tāladhvaja+avaraja-sūnu-śarāḥ patanti ||
Note: — 'ṅghri- C J D M K P T : 'ṃhri- H | svanaiḥ : svaraiḥ C J ||
Note:

eṣo 'ṅghripeti | eṣa ityādi pratyakṣanirdeśaḥ | aṅghripā vṛkṣāḥ, tān aśnātīty aṅghripāśano 'gniḥ | tasya ripuḥ pānīyam | aṅghripāśanaripuḥ | taṃ hantīti ghna ādityaḥ | tasya sutaḥ karṇaḥ | tasyārir arjunaḥ | tena samānā āhvā yasya so 'rjunavṛkṣaḥ | tam āruhya tiṣṭhati | [he sugātri |] śobhanaṃ gātraṃ yasyāḥ sā sugātrī | tasyāmantraṇaṃ sugātri | bhujaṃgamāḥ sarpāḥ | teṣām arir mayūraḥ | kathaṃbhūtaḥ | yasya svanaiḥ śabdaiḥ [pramuditasya] prahṛṣṭasya mama | adya asminn ahani | [he] bāle priye [paśya] | tāladhvajo balabhadraḥ | tasyāvarajo 'nujaḥ kṛṣṇaḥ | tatsūnu[pradyumno] madanaḥ | tasya śarāḥ patanti vyathayantīty arthaḥ ||

usrāviṣaṃ sthalagato 'tti tathaiva vārjo
vārbhyo dvijo haridṛg eṣa daśārdhagūḍhaḥ |
vātāśanaḥ khaśayanaḥ smarati sthalasya
cakṣuḥśravā vanabhayāt suraśatrunāmā ||
Note: 14. usrā-viṣam | sthala-gataḥ | atti | tathā + eva | vār-jaḥ | vārbhyaḥ | dvi-jaḥ | hari-dṛk | eṣaḥ | daśa+ardha-gūḍhaḥ | vāta+aśanaḥ kha-śayanaḥ smarati sthalasya | cakṣuḥ-śravāḥ | vana-bhayāt sura-śatru-nāmā ||
Note: — usrā- : usro Jc, uṣṭrā- D, jasrā- M K | tathaiva : visṛṣṭa- P | (vārjo om.) vārbhyo H : vārbhyo vārjo C J D M K P T U | haridṛg (harita Jc) eṣa daśārdhagūḍhaḥ H C J D U : svapitṛbhīruviṣaprahīṇaḥ M K P T | khaśayanaḥ Hc C J D M K P T U : °naṃ H Jc | -bhayāt : -bhavaḥ D, -bhavā- M ||
Note:

usrāviṣam iti | usrā gāvaḥ, tāsāṃ viṣaṃ gomayaṃ [kṣīraṃ vā] | yathā sthalagato [bhūmiśayaḥ kṣitijaḥ] kīṭa [iva gomayam] atti bhakṣayati, tathaiva [vārjo jalajaḥ kṣīrodadhāv] avatīrṇaḥ [kṣīraṃ] khādati | ko 'sau | dvijaḥ kacchapaḥ | harir vānaraḥ [viṣṇur vā] | tena tulyā dṛg yasya sa bhavati haridṛk | [haritavarṇaḥ kāśyapīgo harisvarūpo vā kūrmāvatāra iti śleṣaḥ |] eṣa iti pratyakṣanirdeśaḥ | daśārdhagūḍhaḥ | pañcabhir [aṅgaiḥ] kacchapo nigūḍha ity arthaḥ | [kasmāt pañcāṅgaguptaḥ saḥ |] vārbhyaḥ [meghavisṛṣṭa]pānīyebhyaḥ [varṣebhyaḥ] | [ko 'nyaḥ |] vātāśanaḥ [pavanāśanaḥ] sarpaḥ | khaśayanaḥ bilaśayaḥ | cakṣuḥśravāḥ [dṛkkarṇaḥ] | suraśatrunāmā [ahir ity āhvā devaripor vṛtrasya] | [ayaṃ vanabhayāj jalabhayahetoḥ sthalasya] smarati [sthalīyasthānaṃ] dhyāyati [| he bāle paśyeti saṃbandhaḥ] ||

pakṣy aśvamedhaturagapratimo 'ṣṭavarṇo
vārdaṃ na bahv iti samāhvayate hy ahighnaḥ |
bhekas tathaiva khaśayāśayavedyavāṇiḥ
śabdaṃ karoty atibhṛśaṃ viṣarāśimagnaḥ ||
Note: 15. pakṣī | aśvamedha-turaga-pratimaḥ | aṣṭa-varṇaḥ | vār-dam | na bahu | iti samāhvayate hi | ahighnaḥ | bhekaḥ | tathā + eva | kha-śaya+āśaya-vedya-vāṇiḥ | śabdam | karoti | atibhṛśam | viṣa-rāśi-magnaḥ ||
Note: —pratimo 'ṣṭa- D K P T U : °bho 'ṣṭa- M, °moṣṭha- C J | na bahv iti D M K P U : na varṣati C J, navaṃ tv iti T (vanaṃ Tc) | khaśayāśayavedya- M K P T U : śvasanāśanavedya- D, pavanāśanavedya- C J (°vandya- Jc) | śabdaṃ : śakṣaṃ M | ati- : api C J || [H omits the stanza]
Note:

[pakṣīti | pakṣī mayūraḥ | aśvamedhaturagapratimaḥ | aśvamedho yajñaviśeṣaḥ, tatra turaṃgo vicitraḥ sarvarūpo 'ṣṭamaṅgalaḥ, tena tulyā pratimā yasya so 'ṣṭavarṇaḥ | vārdaṃ megham | na bahv analaṃ megho varṣatīti hetos taṃ samāhvayata ākārayaty ahighnaḥ sarpāśana ity arthaḥ | bhekas tu maṇḍūkaḥ | yathā mayūras tathaiva sa śabdaṃ karoty atibhṛśam | khaśayāśayavedyavāṇiḥ | khaśayo bilavāsī bhekabhuk sarpaḥ, tasyāśayo bilam, tasmād vedyā upalabdhā vāṇir vāg yasya saḥ | viṣarāśimagnaḥ | viṣaṃ pānīyam, tasya rāśir nicayaḥ, tatra magno nimajjatīty arthaḥ | he bāle paśyeti saṃbandhaḥ] ||

nā viṣkirāvanam upetya kumātṛsāhvam
ākrīdate madhukalo 'ṅganayā sametaḥ |
anyas tv ayaṃ maṇivarābham upetya gojaṃ
nā rāmayā saha payaḥpatijāṃ vṛṇīte ||
Note: 16. nā viṣkira+avanam upetya kumātṛ-sa+āhvam ākrīdate madhu-kalaḥ | aṅganayā sametaḥ | anyaḥ | tu | ayam | maṇi-vara+ābham upetya go-jam | nā rāmayā saha payaḥ-pati-jāṃ vṛṇīte ||
Note: — viṣkirāvanam (°vaṇam H C J D M K U) : viṣkiro va° Jc | tv ayaṃ H C J D U : svayaṃ M K P T ||
Note:

nā viṣkirāvanam iti | puruṣaḥ | upetya prāpya | viṣkirāḥ pakṣiṇaḥ, teṣām avanaṃ [tarpaṇe rakṣāyāṃ vā] viṣkirāvana [kānanaṃ nīḍajasthānam] | kiṃsaṃjñākam | kumātṛsāhvaṃ kadambavanam ity arthaḥ | ākrīdate madhukalaḥ | [rati]madyena [kalo] virājamāna ity arthaḥ | [aṅganayā sametaḥ bhāryayā yuktaḥ |] anyo 'paraḥ [tv ayaṃ puṃspakṣī | viṣkirā hi mānuṣamithunāgamena kadambavanād bahirgatāḥ] | maṇivaro [haritopala] indranīlakaḥ, tena tulyā ābhā yasya tan maṇivarābham | dūrvāśādvalam ity arthaḥ | upetya prāpya | gojam | gauḥ pṛthvī, tasyāṃ jātaṃ samudbhūtam [idaṃ dūrvāvanam] | [pumān] | rāmā strī | tayā [pakṣiṇyā] saha | payaḥpatiḥ samudraḥ, tasmiñ [lakṣmīḥ] | tāṃ [tṛṇabhūtāṃ śriyaṃ] vṛṇīte saṃbhunakti ||

syūtaṃ mahat kṣatajavarṇanibhaṃ naro 'sau
bibhrat tv amūni ca bhinatti saroruhāṇi |
tajjena cāpi rajasā vanitāṃ vayaḥstho
'py abhyuddharaty avakiraty abhiṣicyamānaḥ ||
Note: 17. syūtam | mahat kṣataja-varṇa-nibham | naraḥ | asau | bibhrat tu | amūni ca bhinatti saro-ruhāṇi | taj-jena ca + api rajasā vanitām | vayaḥ-sthaḥ | api | abhyuddharati | avakirati | abhiṣicyamānaḥ ||
Note: — syūtaṃ C D T : sūtaṃ H M K, sthūlaṃ J, sūtraṃ P U | naro H C J P U : varo M K T | bibhrat tv D U : bibhraty H C J P, bibharty M K (metr. incor.), barbharty T | cāpi : vāpi T | vayaḥstho H T : vayastho C J (°sthaḥ Jc) (D) M K P U | 'py om. C J ||
Note:

syūtam iti | syūtaṃ vastram | kiṃviśiṣṭam | mahat [kṣatajavarṇanibhaṃ ca |] kṣatajaṃ rudhiram, tasya varṇas tena tulyā nibhā ābhā yasya tat tathā | naro 'sau bibhrat tu | [tad vastraṃ bibhrāṇaḥ san puruṣa ity arthaḥ |] amūni ca bhinatti saroruhāṇi | caśabdaḥ pādapūraṇe | amūni etāni | bhinatti uccinoti | [sarasīruṃhi] kamalāni | teṣu jātaṃ tajjam | tajjena [cāpi] rajasā padmareṇunā | vanitāṃ striyam | vayaḥstho [vayasi sthito] yuvā | kim [api] karotīty āha | abhyuddharati, [tām ardidhiṣus tena kausumena] mudrayatīty arthaḥ | [tathā] avakirati, [śukraṃ] vikṣipatīty arthaḥ | abhiṣicyamānaḥ kayā | vanitayā, krīḍārasena pānīyena | arthavaśād [iha] vibhaktipariṇāmaḥ [| abhivṛṣyamāṇo vā sa meghenety arthavaraḥ] ||

paṅke nimagnam ibhavṛndam adaḥ savāri
garjat timikṣayadavṛndam ivāvabhāti |
vāryātmanāmaśatacitratanuḥ suparṇo
yoṣidvṛtaḥ samadanaḥ pratiroravīti ||
Note: 18. paṅke nimagnam ibha-vṛndam adaḥ sa-vāri | garjat timi-kṣayada-vṛndam iva | avabhāti | vāry+ātma-nāma-śata-citra-tanuḥ suparṇaḥ | yoṣid-vṛtaḥ sa-madanaḥ pratiroravīti ||
Note: — garjat C J (D?) P T U : °jaṃs H, °jan M, °jaṃ K | +ātma-nāma-śata- : +ātmanām aśana- D, +ātmanaḥ śata- T | suparṇo J (D) M (°ṇaḥ) P T : suparṇī H C U | -vṛtaḥ : -dhṛtaḥ P | pratiroravīti H M P T U : pratirauravīti C J D P ||
Note:

paṅke nimagnam iti | paṅkaḥ kardamaḥ | tasmin nimagnam | ibhavṛndaṃ hastiyūtham | adaḥ etat | savāri sajalam | garjad bṛṃhat | timikṣayadavṛndam ivāvabhāti | timir matsyaḥ, tasya kṣayo vāsa udakam iti yāvat tad dadatīti timikṣayadā meghāḥ | teṣāṃ vṛndaṃ samūham [iva] | avabhāti śobhate | kṛṣṇatādisādharmyāt | [ko 'nyaḥ |] vāryātmanāmaśatacitratanuḥ | vāryātmā candramāḥ | tasya nāma [yeṣāṃ te candrakāḥ, teṣāṃ] śatena citrā vicitritā tanur yasya saḥ | suparṇaḥ | śobhanāni parṇāni pattrāṇi yasya saḥ | mayūra ity arthaḥ | yoṣidvṛtaḥ mayūrīsahitaḥ | samadanaḥ madanena saha vartamānaḥ | kāmāviṣṭaḥ [pratiroravīti, yoṣitaṃ prati punaḥ śabdaṃ karoty atibhṛśam] ity arthaḥ [| he vanite paśyeti saṃbandhaḥ] ||

visphoṭitābdhararaveṇa riraṃsur eṣa
saṃtrāsito harir anokahaniṣkuṭasthaḥ |
saṃlīyate taḍitam apy abhivīkṣya vignaḥ
khāt khaṃ mahattaram asau samanupraviṣṭaḥ ||
Note: 19. visphoṭita+abdhara-raveṇa riraṃsuḥ | eṣaḥ | saṃtrāsitaḥ | hariḥ | anokaha-niṣkuṭa-sthaḥ | saṃlīyate taḍitam api | abhivīkṣya vignaḥ | khāt khaṃ mahattaram asau samanupraviṣṭaḥ ||
Note: — visphoṭitābdhara- : visphoṭitāmbara- H (-sphoṭinā°) M K P T, visphāritāmbuja- C J, saṃtrāsitābdhara- D | riraṃsur eṣa : ciraṃ sureśa- D | eṣa H C J D (U) : eva M K P T | saṃtrāsito : vi° Jc | -niṣkuṭasthaḥ H C J D : niṣkuṭīṣu M K P T | taḍitam apy abhivīkṣya vignaḥ H C J D U : taḍitam ābhimukhīṃ ca dṛṣṭvā M K P, hy abhimukhīṃ taḍitaṃ ca dṛṣṭvā T | khāt khaṃ H D T (U) : khāt saṃ- C J K, khaṃ khān P, śvāsaṃ M | °taram : °tamam D | samanu- : kham anu- C J | praviṣṭaḥ : pratiṣṭhaḥ M ||
Note:

visphoṭiteti | visphoṭitābdhararaveṇa visarpitajaladanādena | riraṃsur eṣo 'nukāmaḥ | saṃtrāsitaś cālitaḥ | harir vānaraḥ | anokahaniṣkuṭastho [vṛkṣanikuñjeṣu] saṃlīyate | taḍitaṃ vidyutam [apy] abhivīkṣya dṛṣṭvā | vignaḥ [bhītaḥ] | khāt khaṃ bilād bilam | mahattaram atimahat | asau pratyakṣaḥ | samanupraviṣṭaḥ dūraṃ praviṣṭa ity arthaḥ [| he vanite paśyeti saṃbandhaḥ] ||

etāvad uttamavacaḥ sumanāḥ sa uktvā
rantvā dinaṃ saha tayā priyayā hy adīnaḥ |
yuktaṃ caturbhir anaḍudbhir adīnavāḍbhir
āruhya yānam atha nā prayayau svageham ||
Note: 20. etāvat | uttama-vacaḥ su-manāḥ saḥ | uktvā | rantvā dinam | saha tayā priyayā hi | adīnaḥ | yuktam | caturbhiḥ | anaḍudbhiḥ | adīna-vāḍbhiḥ | āruhya yānam atha nā prayayau sva-geham ||
Note: — sa uktvā C J D M K P T U : samuktvā H | priyayā hy : priyayāpy M K | anaḍudbhir : anaḍuḍbhir Hc C | -vāḍbhir H C J D : °vadbhir M K P T | nā prayayau C J : saṃprayayau H D M K P, sa prayayau T | yuktaṃ… nā : saṃprasthitaḥ svanagaraṃ prati cāruveśo devyā tayā rucirayā U | svageham : kṣayaṃ svayaṃ D (metr. incor.) ||

iti śrīmahākavinā malayadeśajanmanā ravidevena viracitaṃ rākṣasakāvyaṃ viṃśatihṛdyapadyasametaṃ samāptam ||

Note:

etāvad iti | etāvad yathoktam uttamavacaḥ prakṛṣṭaṃ vacanam | śobhanaṃ mano yasya bhavati sumanāḥ saḥ | uktvā abhidhāya | rantvā krīḍitvā | dinaṃ divasam | kayā saha | [tayā] priyayā bhāryayā sārdham | hi[śabdaḥ] pādapūraṇe, avyayaśāstre | adīnaḥ na dīnaḥ, prahṛṣṭaḥ | yuktaṃ caturbhir anaḍudbhir balīvardaiḥ | kathaṃbhūtaiḥ | adīnaṃ [śrīmantaṃ taṃ] vahantīty adīnavāhaḥ, tair adīnavāḍbhiḥ | [yānaṃ ratham āruhya |] atha anantaram | [] puruṣaḥ | [sva]gehaṃ mandiraṃ prayayau prayāta ity arthaḥ ||

iti śrīmahākavinā śrīravidevena racitā [kṛṣṇadhareṇa vyāḷinā prapañcitā] sajjanamanaānandadāyinī rākṣasakāvyaṭīkā samāptā ||


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Ravideva. Rākṣasakāvya with Ṭīkā. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CBC7-3