śrīmadvidyānāthapraṇītaṃ pratāparudrīyam śrīmatkumārasvāmikṛtaratnāpaṇasahitam

atha nāyakaprakaraṇam /

vidyākairavakaumudīṃ śrutiśiraḥ sīmantamuktāmaṇiṃ dārān padmabhuvastrilokajananīṃ vande girāṃ devatām /
yatpādābjanamaskriyāḥ sukṛtināṃ sārasvataprakriyābījanyāsabhuvo bhavanti kavitānāṭyaikajīvātavaḥ // 1,1 //
pūrvebhyo bhāmahādibhyaḥ sādaraṃ vihatāñjaliḥ /
vakṣye samyagalaṅkāraśāstrasarvasvasaṃgraham // 1,2 //
cireṇa caritārtho 'bhūt kāvyālaṅkārasaṃgrahaḥ /
pratāparudradevasya kīrtiryena prakāśyate // 1,3 //
rasapradhānāḥ śabdārthā guṇālaṅkāravṛttayaḥ /
rītayaśceyatī śāstraprameyaṃ kāvyapaddhatiḥ // ViPrud_1.4 //
yadyapyasau prabandheṣu prācāṃ sādhu nirūpitā /
tathāpyasyāḥ samaṃ neturnodāharaṇamādṛtam // ViPrud_1.5 //
puṇyaślokasya caritamudāharaṇamarhati /
na kaścit tādṛśaḥ pūrvaiḥ prabandhābharaṇīkṛtaḥ // ViPrud_1.6 //
prabandhānāṃ prabandhṝṇāmapi kīrttipratiṣṭhayoḥ /
mūlaṃ viṣayabhūtasya neturguṇanirūpaṇam // ViPrud_1.7 //

yathā rāmaguṇavarṇanaṃ rāmāyaṇavalmīkajanmanormahāpratiṣṭhākaraṇaṃ, tathā mahāpuruṣavarṇanena hi śreyaskarī prabandhasthitiḥ / yathā vedaśāstrapurāṇāderhitaprāptiḥ ahitanivṛttiśca, tathā sadāśrayāt kāvyādapi / iyān viśeṣaḥ---kāvyāt kartavyatādhīḥ sarasā, anyatra na tathā / tathā hi---

yadvedāt prabhusaṃmitādadhigataṃ śabdapradhānācciraṃ yaccārthapravaṇāt purāṇavacanādiṣṭaṃ suhṛtsaṃmitāt /
kāntāsaṃmitayā yayā sarasatāmāpādya kāvyaśriyā kartavye kutukī budho viracitastasyai spṛhāṃ kurmahe // ViPrud_1.8 //

tataḥ kāvyaṃ dṛṣṭādṛṣṭaphalajanakatayā bahūpayuktam / taccoktaṃ kāvyaprakāśe---

"kāvyaṃ yaśase 'rthakṛte vyavahāravide śivetarakṣataye /
sadyaḥ paranirvṛtaye kāntāsaṃmitatayopadeśayuje" //

iti /

prasiddhaṃ caitanmahāprabandheṣu---

"parivaḍḍhai viṇṇāṇaṃ saṃbhāvijjai jaso viḍappaṃdi guṇā /
sutrai supurusacariaṃ kiṃ tajjeṇa ṇa haraṃti kavvāṭhṭhāvā" //
(parivardhate vijñānaṃ saṃbhāvyate yaśo 'rjyante guṇāḥ /
śrūyate supuruṣacaritaṃ kiṃ tad yena na haranti kāvyālāpāḥ) //

yatra punaruttamapuraṣacaritaṃ na nibadhyate, tat kāvyaṃ parityājyameva / tanmūlā ceyaṃ

smṛtiḥ---"kāvyālāpāṃśca varjayet'; iti / na kevalaṃ kāvyasyāyaṃ panthāḥ / kintu śāstarajātasyāpi sadāśrayatvena mahān lokādaraḥ / tathā vaiśeṣikāderīśvarapratiṣṭhāpakatayā jagatpūjyatā / tathā mahābhāratādīnāmapi mahāpuruṣavarṇanaparatayaiva viśvātiśāyitvam /

kiṃ bahunā? vedāntā api brahmapratipādakatayā paramutkṛṣyante / 'athāto dharmajijñāsā'; ityupakramamāṇena sūtrakṛtā maharṣiṇāpi puruṣāśritasya guṇaśreṣṭhasya dharmasya jijñāsādvāreṇa mahāpuruṣaguṇavarṇanameva śāstrasya prāṇa ityurarīkṛtam / tattannyāyanirūpaṇaparasyāpi prabandharāśermahāpuruṣaguṇavarṇanaṃ hemnaḥ paramāmodaḥ / ataśca,

pratāparudradevasya guṇānāśritya nirmitaḥ /
alaṅkāraprabandho 'yaṃ santaḥ karṇotsavo 'stu vaḥ // ViPrud_1.9 //
kākatīyanarendrasya yaśo bhūṣayituṃ kṛtā /
vidyānāthakṛtiśceyaṃ svayaṃ tena vibhūṣyate // ViPrud_1.10 //

taduktaṃ daṇḍinā---

"ādirājayaśobimbamādarśaṃ prāpya vāṅmayam /
teṣāmasaṃnidhāne 'pi na svayaṃ paśya naśyati" //

iti /

sūktaiva pratipādyamahimnā prabandhamahattā /

taduktaṃ prācā bhāmahena--- "upaślokyasya māhātmyādujjvalāḥ kāvyasaṃpadaḥ" / iti /

pratipāditaṃ 'codbhaṭena'---

"guṇālaṅkāracārutvayuktamapyadhikojjvalam /
kāvyamāśrayasaṃpattyā meruṇevāmaradrumaḥ" //

iti /

rudrabhaṭṭenāpi kathitam---"udāracaritanibandhanā prabandhapratiṣṭhā'; iti / prapañcitaṃ ca sāhityamīmāṃsāyām---"nāyakaguṇagrathitāḥ sūktisrajaḥ sukṛtināmākalpamākalpanti'; iti / nirūpitaṃ ca 'bhojarājena'---

"kaveralpāpi vāgvṛttirvidvatkarṇāvataṃsati /
nāyako yadi varṇyeta lokottaraguṇottaraḥ" //

iti /

// mahākulīnatvādināyakaguṇāḥ //

atraite nāyakaguṇāḥ /

mahākulīnataujjvalyaṃ mahābhāgyamudāratā /
tejasvitā vidagdhatvaṃ dhārmikatvādayo guṇāḥ // ViPrud_1.11 //
pūrvaśāstrānusāreṇa katicit kathitā ime /
pratāparudradevasya guṇā vācāmagocarāḥ // ViPrud_1.12 //

athaiteṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca / tatra

[1.1.1 mahākulīnatā]

mahākulīnatā nāma kule mahati saṃbhavaḥ /

yathā---

tādṛṅmadhyamalokabhāgyavibhavādindrādibṛndārakaiḥ kṣoṇyāṃ krīḍitumicchubhiścirataraṃ saṃprārthitaḥ padmabhūḥ /
atyarkendukulapraśastimasṛjad yaṃ kākatīyānvayaṃ tasmin saṃprati vīrarudravapuṣā jāgarti lakṣmīpatiḥ // ViPrud_1.13 //

[1.1.2 aujjvalyam]

athaujjvalyam---

rūpasaṃpannadehatvamaujjvalyaṃ parikīrtyate // ViPrud_1.14 //

yathā---

murāreryaḥ pūrvaṃ jalanidhisutāyāmudabhavanmahādevājjātaḥ sa punaravanībhṛdduhitari /
vapuṣmān kāmo 'yaṃ jayati jagatībhāgyavibhavaiḥ pratāpaśrīrudraḥ svayamiti manīṣā mṛgādṛśām // ViPrud_1.15 //

[1.1.3 mahābhāgyam]

atha mahābhāgyam---

viśvaṃbharādhipatyaṃ yat tanmahābhāgyamucyate /

yathā---

sevānamranarendramaulivilasadratnaṃśunīrājitaṃ rājyaśrīprathamāvatārapadavīmāruhya siṃhāsanam /
kṣoṇīṃ rakṣati vikramairanupamaiḥ pratyarthipṛthvīpatiślāghālaṅghanajāṅghikairguṇanidhiḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_1.16 //

[1.1.4 audāryam]

athaudāryam---

yad viśrāṇanatācchīlyamaudāryaṃ tannigadyate // ViPrud_1.17 //

yathā---

vadānyo nānyo 'sti trijagati samo rudranṛpaterguṇaśreṇīślāghāpihitaharidīśānayaśasaḥ /
samantādudbhūtairdviradamadagandhaiḥ surabhayaḥ kriyante yadvidvajjanamaṇigṛhaprāṅgaṇabhuvaḥ // ViPrud_1.18 //

[1.1.5 tejasvitāḥ]

atha tejasvitā---

jagatprakāśakatvaṃ yat tejasvitvaṃ taducyate /

yathā---

sadā tejobhānau sphurati jayinaḥ kākativibhorarikṣmābhṛtkāntācikuratimirāhaṃkṛtimuṣi /
prakāśavyutpattirbhavati jaraduddāmatamasāmasūryaṃpaśyānāmavadhigiripāścāttyadṛṣadām // ViPrud_1.19 //

[1.1.6 vaidagdhyam]

atha vaidagdhyam---

kṛtyavastuṣu cāturyaṃ vaidagdhyaṃ parikīrtyate // ViPrud_1.20 //

yathā---

cāturyaṃ kimu varṇyate guṇanidheḥ śrīvīrarudraprabhoryatrānyonyaviruddhayorapi mahadvāṇīśriyorārjavam /
kiṃ cābhyāṃ sadṛśopacāralalitāṃ tattādṛśairutsavairniḥ sāpatnyamimāṃ bhuvaṃ sa nṛpatirdhatte diśāṃ jitvaraḥ // ViPrud_1.21 //

[1.1.7 dhārmikatvam]

atha dhārmikatvam---

dharmaikāyattacittatvaṃ dhārmikatvamudīryate /

yathā---

parihāse 'pyanaucityaṃ svapne 'pyanyavadhūkathām /
śatrāvapyaguṇāropaṃ kākatīndro na mṛṣyati // ViPrud_1.22 //
ādigrahaṇānmahāmahimatvapāṇḍityaprabhṛtayaḥ /
tanmahāmahimatvaṃ syād yā punardevatātmatā // ViPrud_1.23 //

[1.1.8 mahāmahītātmatā]

yathā---

kausalyā'sīt prathamajananī, devakī ca dvitīyā viṣṇormātā tadanu mahitā mummaḍāmbā tṛtīyā /
yastretāyāṃ raghupatirabhūd dvāpare śaurirāsīt trātuṃ kṣoṇīṃ sa jayati kalau vīrarudrāvatāraḥ // ViPrud_1.24 //

atra garuḍadhvajātmakatayā mahāmahimatoktā /

[1.1.9 pāṇḍityam]

atha pāṇḍityam---

sarvavidyādhikatvaṃ yat pāṇḍityaṃ tadudāhṛtam /

yathā---

goṣṭhībhiḥ paritoṣayan budhagaṇān ṣaḍdarśanīsīmabhiḥ satsārasvatamārgadarśanacaṇaiḥ sūktaiḥ kavīn prīṇayan /
saṃgītopaniṣadrahasyapiśunairātodyayogyakramairdhinvan saṃsadi vaiṇikān viharate śrīkākatīndro nṛpaḥ // ViPrud_1.25 //

atha nāyakaguṇanirūpaṇānantaraṃ nāyakasvarūpaṃ nirūpyate /

yaśaḥ pratāpasubhago dharmakāmārthatatparaḥ /
dhuraṃdharo guṇāḍhyaśca nāyakaḥ parikīrttitaḥ // ViPrud_1.26 //

yaśaḥ pratāpābhyāṃ

[1.2.1 subhagatvamḥ]

subhagatvaṃ yathā---

dharmālambasamucchritāṃ tribhuvanasyaikātapatraśriyaṃ dhatte kākativīrarudranṛpateḥ sphāraṃ yaśomaṇḍalam /
chāyevāsya nabhaḥ sthalī kuvalayaśyāmeyamālokyate tanmanye niyataṃ pratāpatapanastasyopari dyotate // ViPrud_1.27 //

[1.2.2 dharmakāmārthatatparatvam]

dharmakāmārthatatparatvaṃ yathā---

dharmo 'rtha iva pūrṇaśrīrartho dharma iva sthitaḥ /
kāmastāviva tau kāma iva rudranareśvare // ViPrud_1.28 //

[1.2.3 dharīṇakā]

dhurīṇatā yathā---

gāyantīranumodate nijavadhūḥ śeṣaḥ śiraḥ kampanairlakṣmīṃ prīṇayate 'dya kacchapapatirvakṣaḥ sthalīdarśanāt /
diṅnāgāśca kareṇukāśucamapākurvantyanuvrajyayā doṣṇā kākativīrarudranṛpatau viśvambharāṃ bibhrati // ViPrud_1.29 //

[1.2.4 guṇāḍhyatvam]

guṇāḍhyatvaṃ yathā---

mukhaiḥ sahastreṇa phaṇī vadeccet karaiḥ sahasreṇa likhedvivasvān /
netraiḥ sahasreṇa hariśca paśyet sthāne guṇān kākativīrabhurtuḥ // ViPrud_1.30 //

atha nāyakaviśeṣā nirūpyante /

udātta uddhataścaiva lalitaḥ śānta ityapi /
dhīrapūrvā ime pūrvaiścatvāro nāyakāḥ smṛtāḥ // ViPrud_1.31 //

tatra sarvarasasādhāraṇāścatvāro nāyakāḥ dhīrodāttadhīroddhatadhīralalitadhīraśāntāḥ / eteṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[1.3.1 dhīrodāttaḥ]

mahāsattvo 'tigambhīraḥ kṛpāvānavikatthanaḥ /
pratāparudravada dhīro dhīrodāttaḥ sa saṃmataḥ // ViPrud_1.32 //

yathā---

saṃdigdhe kṛpayā mṛduḥ kṣaṇamarīn hantuṃ dhṛtāsiḥ puraḥ śauryaśrīpraṇayapraśaṃsiṣu namadbhrūrlajjate vandiṣu /
ākārān sukharoṣaharṣapiśunān vaktre na dhatte manāk trailokyātiśayālukīrttisubhagaḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_1.33 //
darpamātsaryabhūyiṣṭhaścaṇḍavṛttirvikatthanaḥ /
māyāvī sulabhakrodhaḥ sa dhīroddhata ucyate // ViPrud_1.34 //

[1.3.2 dhīrodhdataḥ]

yathā---

re re ghūrjara jarjharo 'si samare lampāka kiṃ kampase vaṅga tvaṅgasi kiṃ mudhā balarajaḥ kāṇo 'si kiṃ koṅkaṇa /
hūṇa prāṇaparāyaṇo bhava mahārāṣṭrāparāṣṭro 'syamī yoddhāro vayamityarīnabhibhavantyandhrakṣamābhṛdbhaṭāḥ // ViPrud_1.35 //

atra bhaṭānāṃ dhīroddhatatvam /

[1.3.3 dhīralalitaḥ]

'suravaikabhūḥ'; iti pāṭhāntaram /

niścinto dhīralalitaḥ kalāsaktaḥ / sukhī mṛduḥ /

i / sukhaikabhūḥ iti pāṭhāntaram]

yathā---

śauryoṣmā niravagrahaḥ pratinṛpāḥ sarve 'pi namrīkṛtāḥ pātivratyamupaiti bhūriyamayaṃ nāthaḥ svayaṃbhūḥ śivaḥ /
dhīro 'yaṃ yuvarāja eva vahati śrīvīrarudro dhuraṃ sarvāmityanumodate pratikalaṃ śrīkākatīndro nṛpaḥ // ViPrud_1.36 //

[1.3.4 dhīraśāntaḥ]

dhīraḥ śāntaḥ prasannātmā dhīraśānto dvijādikaḥ // ViPrud_1.37 //

yathā---

vīraṃ rudranṛpālaratnamabhitaḥ prāptodayaṃ modate saṃkhyāvadaraṇa eṣa pūṣaṇamiva pratyagramabjākaraḥ /
unmīlatkamalāvihāravasatirbhūtvā vikāsairnijairviśvāmodamudañcayannavirataṃ doṣāvasānotsukaḥ // ViPrud_1.38 //

atra viprāṇāṃ dhīraśāntatvam /

// śṛṅgāranāyakā nirūpyante /

atha śṛṅgāraviṣayāścatvāro nāyakā ime /
anukūlo dakṣiṇaśca dhṛṣṭaḥ śaṭha iti smṛtāḥ // ViPrud_1.39 //

eṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[1.4.1anukūlaḥ]

ekāyatto 'nukūlaḥ syāt

ekasyāṃ nāyikāyāṃ viśeṣānurakto 'nukūlo nāyakaḥ /

yathā---

kiṃ nāmācaritaṃ tapaḥ sakhi ! bhuvā yasyāḥ patirgīyate vīro rudranṛpaḥ kva tat sucaritaṃ tasya priyā syāṃ yataḥ /
jāne mānini mā viṣīda purataḥ prakhyāpya nāma sthirāṃ tvāṃ ratnākaramekhalāṃ tvayi sadā saktaṃ vidhāsye nṛpam // ViPrud_1.40 //

atra pratāparudrasya kṣoṇyāṃ viśeṣānurāgo vyajyate, yena vadhvā sthirā ratnākaramekhaleti tannāmagrahaṇena snehaprakhyāpanaṃ kriyate /

[1.4.2 dakṣiṇaḥ]

tulyo 'nekatra dakṣiṇaḥ /

anekāsu nāyikāsu avaiṣamyeṇa snehānuvartī dakṣiṇo nāyakaḥ /

yathā---

narmoktyaiva niyantritā smarakalākelīṣu kācinmayā sākūtena vilokanena hṛdayaṃ kasyaicidāviṣkṛtam /
kasyāścit prahitaḥ prasādhananidhirdūtīkareṇa, kva vā gantāsmītyanucintayaiva nṛpaterāsīt prabhātā niśā // ViPrud_1.41 //

tathā ca ---

vāṇīṃ mukhena, netrābhyāṃ śriyaṃ, doṣṇā ca medinīm /
mānayaṃstulyatāṃ dhatte tāsu rudranareśvaraḥ // ViPrud_1.42 //

[1.4.3 dhṛṣṭaḥ]

vyaktāgā gatabhīrdhṛṣṭaḥ

yathā---

rājyaśrīparibhogaśaṃsi bhavataḥ sarvāṅgamālokyate kastatrāvinayo 'sti sāhasamidaṃ tannāma mayyarpitam /
jāne tvāṃ bahuvallabhaṃ kimaparaṃ vaktavyamalpā vayaṃ tasyāṃ prema tavādhikaṃ vasumatī yā nāma kiṃ jalpitaiḥ // ViPrud_1.43 //

[1.4.4 śaṭhaḥ]

gūḍhavipriyakṛcchaṭhaḥ // ViPrud_1.44 //

nāyikāmātraviditavipriyakārī śaṭhaḥ /

yathā---

dṛṣṭyā paśyasi kevalaṃ na manasā vācā priyaṃ bhāṣase no bhāvena bhujāntaraṃ prakaṭayasyagre na cābhyantaram /
jñātaṃ kākatinātha ! bhūstava paraṃ prāṇeśvarī dhyāyato mādṛkṣeṣu viḍambanaiva ; tadalaṃ vyarthairbahissaṃbhramaiḥ // ViPrud_1.45 //

atra tattannāyakaviṣayatayā kākatīśvarāṇāmudāharaṇena vīrarudrasyaiva varṇanam / eṣāṃ nāyikānukūlane pīṭhamardaviṭaceṭavidūṣakanāmānaḥ sahāyāḥ / teṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate /

kiṃcidūnaḥ pīṭhamarda ekavidyo viṭaḥ smṛtaḥ /
saṃdhānakuśalaśceṭo hāsyaprāyo vidūṣakaḥ // ViPrud_1.46 //

spaṣṭameṣāmudāharaṇam /

athāṣṭavidhāḥ śṛṅgāranāyikāḥ /

svādhīnapatikā caiva tathā vāsakasajjikā /
virahotkaṇṭhitā caiva vipralabdhā ca khaṇḍitā // ViPrud_1.47 //
kalahāntaritā caiva tathā proṣitabhartṛkā /
tathābhisārikā ceti kramāllakṣaṇamucyate // ViPrud_1.48 //

priyopalālitā nityaṃ svādhīnapatikā matā /

[1.5.1 svadhīnapatikā]

yathā---

priyāṃ sarvaṃsahāṃ taistairviśeṣairupalālayan /
pratāparudranṛpatiḥ pratikṣaṇamavekṣate // ViPrud_1.49 //
priyāgamanavelāyāṃ maṇḍayantī muhurmuhuḥ /
kelīgṛhaṃ tathātmānaṃ sā syādvāsakasajjikā // ViPrud_1.50 //

[1.5.2 vāsakāsajnikā]

yathā---

svatejasā pariṣkṛtya pradhānāgāramutkayā /
śriyābhiṣekavelāyāṃ vīrarudraḥ pratīkṣitaḥ // ViPrud_1.51 //
cirayatyadhikaṃ kānte virahotkaṇṭhitonmanāḥ // ViPrud_1.52 //

[1.5.3 virahotkaṇṭhitā]

yathā---

na śaṅkānyā tādṛgguṇaparimale rudranṛpatau kayā vā goṣṭhyāsau cirayati sakhībhirna sulabhaḥ /
samānetuṃ kāntaṃ vraja madana baddho 'ñjalirayaṃ yato viṣvadrīcaḥ kirati kiraṇāṃstvatpriyasakhaḥ // ViPrud_1.53 //
kvacit saṃketamāvedya dayitenātha vañcitā /
smarārtā vipralabdheti kalāvidbhiḥ prakīrtyate // ViPrud_1.54 //

[1.5.4 vipralabdhā]

yathā---

gacchāgre sakhi ! kā priyāgamakathā prāpto niśīthaḥ paraṃ saṃketālaya ! mokṣyase mama vṛthā jāto 'śrubhiḥ paṅkilaḥ /
yadvā rudranareśvare priyatame rājyaśriyo vallabhe bhāratyā dayite bhuvaḥ kṛtapadāḥ prāyo vayaṃ vañcitāḥ // ViPrud_1.55 //
nītvānyatra niśāṃ prātarāgate prāṇavallabhe /
anyāsaṃbhogacihnaistu kupitā khaṇḍitā matā // ViPrud_1.56 //

[1.5.5 khaṇḍitā]

yathā---

rātriryāmatrayaparimitā vallabhāste sahasraṃ mārgāsaktyā mama gṛhamapi prātarevāgato 'si /
kiṃ kartavyaṃ vada nṛpatibhirvīkṣaṇīyā hi sarvāḥ ko vā doṣastava punarahaṃ kāmamāyāsayitrī // ViPrud_1.57 //
kopāt priyaṃ parāṇudya paścāttāpasamanvitā /
kalahāntaritā nāma sūribhiḥ parikīrtitā // ViPrud_1.58 //

[1.5.6 kalahāntaritā]

yathā---

taha taha aṇuṇaanto pio tue hiaa rosakaluseṇa /
avahīrido ṇa muṇiaṃ rāeti vioaveaṇaṃ sahasu // ViPrud_1.59 //
(tathā tathā anunayan priyastvayā hṛdaya ! roṣa kaluṣeṇa /
avadhīrito na jñāto rājeti viyogavedanāṃ sahasva) // //

deśāntaragate kānte khinnā proṣitabhartṛkā /

[1.5.7 proṣitabhartṛkā]

yathā---

trailokyaprathamānakīrttimahasaḥ śrīvīrarudraprabhoḥ sevārthaṃ cirayatsu kākatipure bhūpeṣu tadyoṣitaḥ /
dvārāsaktadṛśo nayanti divasān vyuṣṭāśayā ca kṣapāstaddhyānapratibaddhasāndrapulakavyākīrṇakāmeṣavaḥ // ViPrud_1.60 //
kāntābhisaraṇodyuktā smarārtā sābhisārikā // ViPrud_1.61 //

[1.5.8 abhisārikā]

yathā---

saṃbhramairalamalpajñe ! preyānastu mahīpatiḥ /
kareṇusthāṃ na paśyāmi na śṛṇomyabhisārikām // ViPrud_1.62 //

// āsāṃ nāyikānukūlane sahāyāḥ //

dūtyo dāsī sakhī kārūrdhātreyī prātiveśinī /
liṅginī śilpinī svā ca sahāyāḥ parikīrtitāḥ // ViPrud_1.63 //

etāsāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca spaṣṭam / kāmaśāstraprasiddhāḥ padmanīcitriṇīprabhṛtayo jātiviśeṣā jñātavyāḥ / saṃkṣepeṇa nāyikā trividhā---mugdhā madhyā prauḍhā ceti /

udayadyauvanā mugdhā lajāvijitamanmathā / lajāmanmathamadhyasthā madhyamoditayauvanā / smaramandīkṛtavrīḍā prauḍhā saṃpūrṇayauvanā // ViPrud_1.64 //

yathākramamudāharaṇāni / mugdhā yathā---

mugdhe ! yanmanaso 'pi gopyamakhilaṃ tanmahyamāvedyate kiṃ yā kācidahaṃ tava priyasakhi pracchādya kiṃ tāmyasi /
āsaktistava rudradevanṛpatāvāśāsyate kiṃ bhavedityālyāṃ praṇayaikavāci sutanurdattottarā vrīḍayā // ViPrud_1.65 //

madhyā yathā---

līlāvibhramapūrvaraṅgamuditaṃ tāruṇyametya trapānepathyāntarabimbitasmarakalālāsyaprapañcaśriyaḥ /
sakhyaḥ paśyata kākatīyanṛpatau bhāvānubandhojjvalaḥ ko 'pyasyāstaralabhruvo vijayate śṛṅgāranāṭyakramaḥ // ViPrud_1.66 //

prauḍhā yathā---

sahelaṃ paśyantyāḥ prakṛtisubhagaṃ rudranṛpatiṃ tadātvapratyudyadvividhalalitāṭopamadhuram /
rasaprādurbhāvād yugapadudayatsāttvikamaho mṛgākṣyāstāruṇye kusumaśaraśilpaṃ vijayate // ViPrud_1.67 //

bhedāntaraṃ yathāsaṃbhavamudāhāryam /

guṇālaṃkārāṇāṃ rasamahati kāvye vilasitaṃ sphuracchabdārthābhyāṃ tadapi hṛdayānandi bhavati /
tayorapyunmeṣaḥ sravadamṛtamādhuryasubhagaḥ paraṃ puṇyaślokaṃ caritamanubadhnan vijayate // ViPrud_1.68 //

eṣa saṃgrahaślokaḥ / upaskārahetūnāṃ guṇālaṅkārāṇāṃ sadṛ'śeṅārye sati caritārthatvam / yasyālaṅkārāśrayatvaṃ tadeva lokanyāyenālaṅkāryam / tena guṇālaṅkārāṇāṃ kāvyamevāśrayabhūtamiti tadevālaṅkāryam / rasāderalaṅkāryatvoktiḥ prādhānyenātmana iva hāranūpurādyalaṅkāryatvam / jīvitabhūtatvādrasādeḥ kāvyātmatā / kvacidrasasya prādhānyam / kvacidalaṅaakārasya prādhānyam / kvacidvastunaḥ prādhānyaṃ ca /

(upaskārahetūnāmityādiḥ atiślāghākāraṇamityanto grantho bahuṣu kośeṣu na dṛśyate, nāpi vyākhyātaḥ kumārasvāmisomapīthinā) /

rasaprādhānyaṃ yathā---

īṣadaṅkuritavibhramacārau dehapallavitakāntini tanvyāḥ /
yauvane mukulitastanamātre puṣpitaśca phalitaśca manobhūḥ // ViPrud_1.69 //
etat kāñcidbālāmālokya saspṛhasya pratāparudrasya vacanam /
atra śṛṅgāraraso vyajyate //

alaṅkāraprādhānyaṃ yathā---

kīrttau pratāparudrasya viharantyāṃ digantare /
lokālokataṭāḥ śaśvaddravaccandropalāṅkitāḥ // ViPrud_1.70 //
atra candrakāntakuṭṭimānāṃ lokālokācalataṭānāṃ rudradevakīrttau candrikābuddhyā śaśvat dravo 'bhūditi bhrāntimadalaṅāro vyajyate /
vyaṅgyāvasthāyāmalaṅkārasyāpi prādhānyamastyeva //

vastuprādhānyaṃ yathā---

avatarati vīrarudre kākativaṃśe trilokamahanīye /
tyaktvā dugdhapayodhiṃ talpaphaṇīśaḥ svamandiraṃ prāptaḥ // ViPrud_1.71 //
atra talpaphaṇīśaḥ dugdhābdhiṃ vihāya svagṛhaṃ prāptaḥ ityanena kṣīrasamudre harirnāstīti vyajyate /
anena puruṣottamaḥ pratāparudrarūpeṇa kākatīyakule 'vatatāreti vastu vyajyate /
iti trividhaṃ vyaṅgyaprādhānyam //
kāvyamāśritya guṇālaṅkārāṇāṃ vilāsaḥ /
tacca kāvyaṃ śabdasphuraṇenārthasphuraṇena tadubhayasphuraṇena ca sahṛdayahṛdayānandi bhavati //

[1.6.1 śabdaspuraṇam]

śabdasya sphuraṇaṃ nāma prauḍhabandhasya ḍambaraḥ /

yo bandhāḍambara ārabhaṭyāṃ pratipādayiṣyate tacchabdasphuraṇam /

yathā---

kṣoṇīrakṣaṇadakṣiṇāḥ kṣatajagatkṣobhā durīkṣakramāḥ kṣudrakṣatriyapakṣaśikṣaṇavidhau protkṣiptakaukṣeyakāḥ /
uddāmodyamanasya rudranṛpaterderdaṇḍayoścaṇḍayorgarjaddurjanagarvaparvatabhidādambholayaḥ kelayaḥ // ViPrud_1.72 //

[1.6.2 arthaspuraṇam]

acumbitārthasaṃpattirarthasphuraṇamiṣyate // ViPrud_1.73 //

yathā---

khagge jujjñavijimbhie rivumahīṇāhaṃjaliṃ biṃbiaṃ pekkhaṃto jaalacchivāsakamalaṃ maṇṇaṃti viṇṇāṇiṇo /
maṇṇe vīrapaāvaruddavihuṇo jaṇṇesu ghettuṃ uṇo siṭhṭhīe ripujīviāi vihiṇo pattassa pīḍhaṃbuam // ViPrud_1.74 //
(khaḍge yuddhavijṛmbhite ripumahīnāthāñjaliṃ bimbitaṃ prekṣamāṇāḥ jayalakṣmīvāsakamalaṃ manyante vijñāninaḥ /
manye vīrapratāparudravibhorjanyeṣu grahītuṃ punaḥ sṛṣṭyai ripujīvitāni vidheḥ prāptasya pīṭhāmbujam) // //

[1.6.3 ubhayaspuraṇam]

ubhayasphuraṇaṃ yathā---

udyadbṛṃhitagarjitaiḥ karighaṭākādambinīḍambaraiḥ kṣoṇībhṛtkaṭakoparodhapaṭubhiḥ sadyaḥ sphura(ṭa?) ddiktaṭaiḥ /
prāvṛṭasaṃbhramaśaṃsino ripuvadhūbāṣpodgamairdurdinaṃ kurvantaścalamartigaṇḍanṛpaterjaitraprayāṇodyamāḥ // ViPrud_1.75 //

evaṃvidhaśabdārthasphuraṇābhyāṃ kāvyasya cārutvam / śabdārthayorapi puṇyaślokacaritavarṇanena sahṛdayahṛdayānanditvam / ato nāyakasyaiva kāvye prādhānyam /

[1.6.4 nāyakapradhānyam]

kulācārayaśaḥ śauryaśrutaśīlādivarṇanam /
kriyate neturevaṃ yattadeva bahusaṃmatam // ViPrud_1.76 //
athavā pratipakṣasya varṇayitvā guṇān bahūn /
tajjayānnāyakotkarṣavarṇanaṃ ca mataṃ kvacit // ViPrud_1.77 //

yathākramamudāharaṇam---

tattvaṃ yassa paraḥ pumānavataro yasyānvaye kākatikṣmāpānāṃ caritaṃ ca yasya bhuvanakṣemaṃkaraprakramam /
ślaghā yasya laghūkṛtāmaratarusvardhenucintāmaṇiḥ so 'yaṃ viśvadhuraṃdharo vijayate śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_1.78 //
yattejaḥ pratipakṣabhūpaviharadgarvāndhakārātapo yaddorargalavikramastrijagatīśuddhāntadauvārikaḥ /
so 'pyāsīd yudhi sevaṇakṣitipatiḥ sannāhabherīdhvaniṃ śrutvā rudranareśvarasya mahato bhītaḥ palāyyākulaḥ // ViPrud_1.79 //

evaṃvidhavarṇanamutpādye nāyake na ghaṭate / tasya lokaprasiddhyarthaṃ kulavyapadeśādayo bahudhā varṇayitumevocitāḥ /

svataḥ siddhe tu nāyake dvaividhyamapi saṃbhavati / tasya kulavyapadeśādīnāṃ lokaprasiddhatvāt kavibhirbalavatpratipakṣavijayavarṇanaṃ yuktam / evaṃ svataḥ sidhdotpādyatvabhedena nāyakasya dvaividhyam / tatra ca-

[1.6.5 nāyaka-guṇayorvargīkaraṇam]

dhīroddhate yathā raudro varṇyate bāhyasaṃbhramaḥ /
yathā ca dhīralalite śṛṅgāro bahubhāvakṛt // ViPrud_1.80 //
na dhīrodāttaviṣaye tathā varṇanamiṣyate /
kāryato rasasaṃpūrtistasminnapyucitakramā // ViPrud_1.81 //
hāsyādīnāṃ tathānyeṣāṃ rasānāmapi kīrtanam /
mandodyamānubhāvaṃ syāddhīrodātte tu netari // ViPrud_1.82 //

sarvanāyakātiśāyitvāddhīrodāttasya tadviṣayatvaṃ prabandhānāmatiślāghākāraṇam //

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhṛṣaṇe 'laṃkāraśāstre

nāyakaprakaraṇaṃ samāptam //

iti padavākyapramāṇapārāvārapārīṇaśrīmahopādhyāyakolacalamallināthasūrisūnunā viśvajanīnavidyasya vidvanmaṇeḥ peddayāryasyānujena kumārasvāmisomapīthinā viracite pratāparudrīyavyākhyāne ratnāpaṇākhyāne nāyakanirūpaṇaṃ nāma prathamaṃ prakaraṇam //

[II.1. atha kāvyaprakaraṇam]

// atha kāvyasvarūpanirūpaṇam //

[II.1 kāvyasvarūrapam]

guṇālaṃkārasahitau śabdārthau doṣavarjitau /
gadyapadyobhayamayaṃ kāvyaṃ kāvyavido viduḥ // ViPrud_2.1 //

[II.2 kāvyasāmānyalakṣaṇam]

"adoṣau saguṇau sālaṃkārau śabdārthau kāvyam"iti kāvyasāmānyalakṣaṇam /

śabdārthau mūrtirākhyātau jīvitaṃ vyaṅgyavaibhavam /
hārādivadalaṃkārāstatra syurupamādayaḥ // ViPrud_2.2 //
śleṣādayo guṇāstatra śauryādaya iva sthitāḥ /
ātmotkarṣāvahāstatra svabhāvā iva rītayaḥ // ViPrud_2.3 //
śobhāmāhārthikīṃ prāptā vṛttayo vṛttayo yathā /
padānuguṇyaviśrāntiḥ śayyā śayyeva saṃmatā // ViPrud_2.4 //
rasāsvādaprabhedāḥ syuḥ pākāḥ pākā iva sthitāḥ /
prakhyātā lokavadiyaṃ sāmagrī kāvyasaṃpadaḥ // ViPrud_2.5 //

[II.3 vācaka-lakṣaka-vyañjakarūpeṇa śabdatraividhyam]

vācakalakṣakavyañjakatvena trividhaṃ śabdajātam / vācyalakṣyavyaṅgyatvenārthajātamapi trividham / tātparyārtho 'pi vyaṅgyārtha eva, na pṛthagbhūtaḥ /

[II.4 vṛttitraividhyam]

abhidhālakṣaṇāvyañjanākhyāstisraḥ śabdavṛttayaḥ /

[II.5 lakṣaṇāyāścāturvidhyam]

gauṇavṛttirapi lakṣaṇāprabheda eva, saṃbandhānupapattimūlakatvāt / yathāgnirmāṇavaka ityatrāgnisādṛśyaviśiṣṭamāṇavakapratipattirvivakṣitā, tathaiva gaṅgāyāṃ ghoṣa ityatra gaṅgāsaṃbandhaviśiṣṭatīrapratipattirvivakṣitā / gaṅgāsaṃbandhasyopalakṣaṇatve ghoṣagatapavitratvādyasiddheḥ / ata eva sādṛśyanibandhanā saṃbandhanibandhanā ceti dvividhā lakṣaṇā / saṃbandhanibandhanā jahadvācyā ajahadvācyā ceti dvividhā / sādṛśyanibandhanā sāropā sādhyavasāyā ceti vdividhā / evaṃ lakṣaṇā caturvidhā /

[II.6 kāśikyādittayastvanyā]

kaiśikyārabhaṭī sāttvatī bhāratī ceti racanāśritatvena rasāvasthānaṃsūcakāścatasno vṛttayaḥ / tathā coktaṃ 'daśarūpake'---

"kaiśikyārabhaṭī caiva sāttvatī bhāratī tathā /
catasro vṛttayo jñeyā rasāvasthānasūcakāḥ //

'; iti /

racanāyā api rasavyañjakatvaṃ prasiddham / rasānanuguṇavarṇaracanāyā doṣatvamuktam / vaidarbhīprabhṛtayo rītiviśeṣā na vṛttiṣvantarbhūtāḥ /

[II.7 abhidhānirūpaṇam]

tatra saṃketitārthagocaraḥ śabdavyāpāro 'bhidhā / sā dvividhā---rūḍhipūrvikā yogapūrvikā ceti / rūḍhipūrvikā yathā---

tapoviśeṣaiḥ prathitaiḥ prajānāṃ śubhaiścaritrairjagatīmahiṣyāḥ /
bhāgyaiḥ prabhūtairbhuvanasya cāsya bibharti rājyaṃ varavīrarudraḥ // ViPrud_2.6 //

atra sarve śabdā rūḍhāḥ / yogapūrvikā yathā---

rājñi rudranarādhīśe rañjayatyakhilāḥ prajāḥ /
bhūranvarthā vasumatī ratnagarbhā sthireti ca // ViPrud_2.7 //

atra vasumatīratnagarbhetyevamādayo yaugikāḥ /

[II.8 lakṣaṇanirūpaṇam]

vācyārthānupapattyā tatsaṃbandhinyāropitaḥ śabdavyāpāro lakṣaṇā /

[II.9jahallakṣaṇānirūpaṇam]

tatra jahallakṣaṇā yathā---

jetuḥ kākatibhūbharturākarṇya paṭahadhvanim /
sāmantanagarāṇyuccairākrośanti samantataḥ // ViPrud_2.8 //

atra nagarāṇyuccairākrośantīti vācyasyānanvayaḥ / acetanānāmākrośasyāsaṃbhavāt tatratyā janā lakṣyante /

[II.10ajahallakṣaṇānirūpaṇam]

ajahallakṣaṇā yathā---

patyuḥ kākatināthasya pādapīṭhīmanāratam /
sphuradratnaprabhājālairalaṃkurvanti maulayaḥ // ViPrud_2.9 //

atrālaṃkārasiddhyarthaṃ maulibhistadāśrayabhūtā nṛpatayo lakṣyante /

[II.11saropalakṣaṇānirūpaṇam]

sāropalakṣaṇā yathā---

manthānācalamūlamecakaśilāsaṃghaṭṭanaśyāmikā- kāraṃ yattuhinadyutau sphurati tat sāraṅgamācakṣate / manye nanviha vīrarudranṛpateḥ kīrttiśriyā nirjita- stanmudrāṅkavarāhamindururasā bibhrat samujjṛmbhate // ViPrud_2.10 //

atra candrakalaṅkarūpe kuraṅge varāhatvamāropyate / viṣayaviṣayiṇorabhihitayorabhedapratipattirāropaḥ / viṣayanigaraṇenābhedapratipattiradhyavasāyaḥ /

[II.12 sādhyavasānalakṣaṇānirūpaṇam]

sādhyavasāyalakṣaṇā yathā---

kākatīyakulāmbhodheḥ prabhavatyeṣa candramāḥ /
kṛtaḥ kuvalayollāso yenodayamupeyuṣā // ViPrud_2.11 //
atra pratāparudraścandratayādhyavasīyate /
kākatīyakulāmbhodherityatrāropaḥ //

[II.13 vyañjanāvṛtti]

atha vyañjanāvṛttiḥ

anviteṣu padārtheṣu vākyārthopaskārārthamarthāntaraviṣayaḥ śabdavyāpāro vyañjanāvṛttiḥ /

sā trividhā śabdārthobhayaśaktimūlatvena /

[II.14 śabdaśaktimūlāvyañjanā]

tatra śabdaśaktimūlā yathā---

vāhinyaḥ kākatīndrasya sarvatomukhasaṃbhramāḥ /
kurvantyudyatkabandhāḍhyaṃ pratipakṣabalārṇavam // ViPrud_2.12 //

atra vāhinīsarvatomukhakabandhaśabdānāmarthaprakaraṇādinā sainyasarvavyāpitvalūnamastakadehaparāṇāṃ vācakatve niyantrite 'pi śabdaśaktimūlā nadījalapratipattiryato jāyate sā vyañjanāvṛttiḥ / prākaraṇikārthaparyavasitābhidhā na śaknotyaprākaraṇikārthapratipattiṃ kartum /

aprākaraṇikārthasyāpi vākyārthaśobhārthaṃ vakturvivakṣitatvāt /
anyatastadapratītervyañjanākhyaṃ śabdasyaiva vyāpārāntaraṃ kalpyate /
nātra lakṣaṇāvṛttiḥ saṃbhavati, vācyānupapattyabhāvāt /
nātra vyāpāradvayenārthapratipādane vākyabhedaḥ, prayokturvivakṣāparatantratvāllaukikavākyānām //

[II.15arthaśavatimūlāvyañjanā]

arthaśaktimūlā vyañjanāvṛttiryathā---

śrutvā kākatibhūbhartuḥ kṣoṇīpāṇigrahotsavam /
aṅguṣṭhenālikhan bhūpāḥ pādapīṭhīṃ natānanāḥ // ViPrud_2.13 //

atra bhūpā viṣaṇṇā ityarthaśaktyā vyajyate / na cārthaśaktimūle vyañjane 'numānaśaṅkā / vyaṅgyavyañjakayoravinābhāvābhāvāt / namrānanatvādikāryasyānekakāraṇakatvāt / niyatakāraṇapratītirvivakṣānugṛhītācchabdādeva / kiṃcaikasmādeva vyañjakāt tattadvyaṅgyārthapratītirvaktavivakṣānusāreṇa bhavati, iyamanekavyaṅgyārthapratītiranumānaparipāṭīviruddhā / na cābhidhāvṛttiḥ / saṃketitārtha eva tasyāḥ paricaya itīyatī gamanikā /

[II.16ubhayaśaktimūlāvyañjanā]

ubhayaśaktimūlā yathā---

vijitāripuro mūrtau vilasatsarvamaḍgalaḥ /
rājamaulirasau bhāti rudradevo jagatpatiḥ // ViPrud_2.14 //
atra vijitāripura ityarthaśaktimūlatvaṃ, vilasatsarvamaṅgalo rājamauliriti śabdaśaktimūlatvamityubhayaśaktimūlatvam /
atra pratāparudraśaṅkarayorupamālaṃkāradhvaniḥ //

[II.17kaiśikyādisvarūpanirūpaṇam]

atha kaiśikyādīnāṃ svarūpaṃ nirūpyate /

atyarthasukumārārthasaṃdarbhā kaiśikī matā /
atyuddhātārthasaṃdarbhā vṛttirārabhaṭī smṛtār // ViPrud_2.15 //
īṣanmṛdvarthasaṃdarbhā bhāratī vṛttiriṣyater /
īṣatprauḍhārthasaṃdarbhā sāttvatī vṛttiriṣyate // ViPrud_2.16 //

tatra

atyantasukumārau dvau śṛṅgārakaruṇau matau /
atyuddhatarasau raudrabībhatsau parikīrttitau // ViPrud_2.17 //
hāsyaśāntādbhutāḥ kiṃcitsukumārāḥ prakīrttitārḥ /
īṣatprauḍhau samākhyātau rasau vīrabhayānakau // ViPrud_2.18 //

yatra śṛṅgārakaruṇāvatikomalena saṃdarbheṇa varṇyete tatra kaiśikī / yatra raudrabībhatsāvatiprauḍhena saṃdarbheṇa pratipādyete tatrārabhaṭī / yatra nātisukumārā hāsyaśāntādbhutā nātisukumāreṇa saṃdarbheṇa saṃgrathyante tatra bhāratī / yatra nātiprauḍhau vīrabhayānakau nātiprauḍhena saṃdarbheṇa nirvāhyete tatra sāttvatī /

[II.18kauśikyudāharaṇam]

kaiśikī yathā---

jitamadanavilāsaṃ kākatīyānvayendu narapatimanimeṣaṃ draṣṭumāśaṃsinīnām / sapadi viracitā'sīdaṅganānāmapāṅgair diva kuvalayadāmaśyāmalā toraṇaśrīḥ // ViPrud_2.19 //

[II.19 ārabhaṭyudāharaṇam]

ārabhaṭī yathā-

khaḍgāghātanikṛttaśātravaśironiṣṭhyūtaraktacchaṭā- jvālairudbhaṭaśastraghaṭṭanabhavatsphārasphuliṅgotkaraiḥ / styānāsṛkpiśitāsthikhaṇḍavikaṭasthūlojjvalāṅgārakai- ruccaṇḍaścalamartigaṇḍanṛpateḥ krodhāgnirāyodhane // ViPrud_2.20 //

[II.20 bhāratyudāharaṇam]

bhāratī yathā---

aunnatyaṃ mahadanyadeva, mahitaḥ ko 'pyeṣa gambhīrimā kāpyanyā saraṇiḥ pratāpayaśasoranyaiva bāhvoḥ prathā / sarvaṃ nūtanameva rudranṛpaterjāne na tannirmitau sāmagrī caturānanena kiyatī kīdṛk kva vā kalpitā // ViPrud_2.21 //

[II.21 sāttvatyudāharaṇam]

sāttvatī yathā---

dūrādākarṇya viśvaprasṛmaramahasau vīrarudrasya jaitra- prasthānārambhabherīninadamarinṛpāḥ pūrṇakarṇajvarārtāḥ / āruhyādrīn viśanto gahanamatimahatkaṇṭakākṛṣṭakeśā- strāyadhvaṃ muñcateti pratinṛpatidhiyā pādapān prārthayante // ViPrud_2.22 //

madhyamārabhaṭī tvanyā tathā madhyamakaiśikī /
vṛttī ime ubhe sarvarasasādhāraṇe mate // ViPrud_2.23 //

anayoḥ svarūpam---

mṛdvarthe 'pyanatiprauḍhabandhā madhyamakaiśikī // ViPrud_2.24ab //
śṛṅgārakaruṇayoratisukumārayoralpaprauḍhatvaṃ na dūṣyate /
kiṃ tvatiprauḍhasaṃdarbho neṣyate, pratikūlavarṇarūpadoṣāpatteḥ //
madhyamārabhaṭī prauḍhe 'pyarthe nātimṛdukramā // ViPrud_2.24cd //

atiprauḍhayorapi raudrabībhatsayorīṣanmṛdubandho na dūṣyate / atimṛdusaṃdarbhastu viruddhaḥ /

[II.22 madhyamakaiśikī]

madhyamakaiśikī yathā---

āsanne 'pi mahotsave kathamitastyaktvā pravāsaṃ vrajer dhik dhik sāhasamāvayorvighaṭanaṃ ko vā vidhiḥ kāṅkṣati / itthaṃ svapnanivāritapriyatamaprasthānabuddhistato buddhvā mūrcchati kākatīyanṛpate tvadvairinārījanaḥ // ViPrud_2.25 //

[II.23madhyamārabhaṭi]

madhyamārabhaṭī yathā---

māṃsakīkasasaṃkīrṇāḥ prasaradrudhirāpagāḥ /
vasākardamitā yuddhe bhuvo 'ndhrasubhaṭaiḥ kṛtāḥ // ViPrud_2.26 //

evaṃ rasāntareṣvapyudāharaṇaṃ draṣṭavyam //

vaidarbhyādirītīnāṃ śabdaguṇāśritānāmarthaviśeṣanirapekṣatayā kevalasaṃdarbhasaukumāryaprauḍhatvamātraviṣayatvāt kaiśikyādibhyo bhedaḥ /

saṃdarbhasyātidumṛtvamasaṃyuktakomalavarṇabandhatvam /
atiprauḍhatvaṃ paruṣavarṇavikaṭabandhatvam /
saṃyuktamṛduvarṇeṣvīṣanmṛdutvam /
avikaṭabandhaparuṣavarṇeṣvīṣatprauḍhatvam //

rītayaḥ

atha rītīnāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

rītirnāma guṇāśliṣṭapadasaṃghaṭanā matā /

sā tridhā---vaidarbhī, gauḍī, pāñcālī ceti /

[II.2.1 vaidarbhī]

bandhapāruṣyarahitā śabdakāṭhinyavarjitā /
nātidīrghasamāsā ca vaidarbhī rītiriṣyate // ViPrud_2.27 //

yathā---

kākatīyanarendrasya kīrtticandanacarcanam /
digaṅganā vitanvanti vataṃsīkṛtatadguṇāḥ // ViPrud_2.28 //

yathā vā---

vitaraṇaguṇalīlātoṣitāśeṣaloke vibhavati naranāthe kākatīyānvayendau / suratarugaṇanāyāṃ kāmadhenuprasaṃge kṣitisurajanateyaṃ vītakautūhalā'sīt // ViPrud_2.29 //

[II.2.2gauḍī]

ojaḥ kāntiguṇopetā gauḍīyā rītiriṣyate /

yathā---

pracaṇḍataradordaṇḍakhaṇḍitārātimaṇḍalaḥ /
vibhartyarvīdhurāṃ gurvīṃ prabhavannandhrabhūpatiḥ // ViPrud_2.30 //

yathā vā ---

udyaddoḥ stambhakhaḍgatruṭadarimukuṭāṭopasaṃjātarāhu- bhrāntibhraśyatpataṅgābhayakaraṇacaṇasphāranāsīrareṇuḥ / andhrakṣmābharturāsīdadhikaraṇadharā bhinnamattebhakumbha- prodyanmuktaughatārānikaraparivṛtasvarvadhūvaktracandrā // ViPrud_2.31 //

[II.2.3 pāñcālī]

pāñcālarītirvaidarbhīgauḍī ityubhayātmikā //

yathā---

jetuḥ kākativīrarudranṛpaterjaitraprayāṇotthite kṣoṇīreṇubhare nabhasyatibhṛśaṃ mūvibhramaṃ bibhrati / jātā martyanadī viśaṅkaṭataṭīdīrghā viyaddīrghikā gāḍhaṃ gūḍatamā ca gautamanadī pātālagaṅgāyate // ViPrud_2.32 //

yathā ca---

sthāne taccalamartigaṇḍanṛpate tvatkhaṅgabhogī dviṣat- prāṇairyat paritoṣameti satataṃ, kiṃ tvetadatyadbhutam / pītena pratipakṣapārthivayaśaḥ kṣīreṇa gauratviṣaṃ yat saṃvardhayati trilokabharitāṃ tvatkīrttilakṣmīsudhām // ViPrud_2.33 //

śayyā

atha śayyā /

yā padānāṃ parānyonyamaitrī śayyeti kathyate /

yathā---

dātuḥ kākativaṃśamaṇḍanamaṇernissīmaviśrāṇana- ślāghālaṅighetakalpapādapaguṇaprauḍheragādhaujasaḥ / bibhracchāradakaumudīparimalaṃ sāmantasīmantinī- gaṇḍābhoganirūḍhapāṇḍimadhurāṃ dhatte yaśaḥ prāyaśaḥ // ViPrud_2.34 //

atra padavinimayāsahiṣṇutvādbandhasya padānuguṇyarūpā śayyā //

pākāḥ

atha drākṣādipākāḥ /

arthagambhīrimā pākaḥ sa dvidhā hṛdayaṅgamaḥ /
drākṣāpāko nārikelapākaśca prasphuṭāntarau // ViPrud_2.35 //

yathākramaṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[II.4.1 drākṣāpāka]

drākṣāpākaḥ sa kathito bahirantaḥ sphuradrasaḥ /

yathā---

smarasmerān mandasmitamadhurasaurabhyasubhagān manāgvrīḍājāḍyān praṇayarasakallolabharitān / kṛtānekaskandhān manasijasahasrāṇi sṛjataḥ kaṭākṣān vāmākṣī kirati parito rudranṛpatim // ViPrud_2.36 //

[II.4.2nārikelapākaḥ]

sā nārikelapākaḥ syādantargūḍharasodayaḥ //

yathā---

līlāvibhramapūrvaraṅgamuditaṃ tāruṇyametya trapā- nepathyāntarabimbitasmarakalālāsyaprapañcaśriyaḥ / sakhyaḥ paśyata kākatīyanṛpatau bhāvānubandhojjvalaḥ ko 'pyasyāstaralabhruvo vijayate śṛṅgāranāṭyakramaḥ // ViPrud_2.37 //

atra na drāgarthapratītiḥ /
evaṃ vastvalaṃkārapratītāvapi draṣṭavyam /
pākāntarāṇi madhukṣīrādīni yathāsaṃbhavamūhyāni //

kāvyaviśeṣāḥ

atha kāvyaviśeṣāḥ /

vyaṅgyasya prādhānyāprādhānyābhyāmasphuṭatvena ca trividhaṃ kāvyam / vyaṅgyasya prādhānye uttamaṃ kāvyaṃ dhvaniriti vyapadiśyate / aprādhānye madhyamaṃ guṇībhūtavyaṅgyamiti gīyate / vyaṅgyasyāsphuṭatve 'dhamaṃ kāvyaṃ citramiti gīyate /

[II.5.1dhvaniḥ]

dhvaniryathā---

svāmin gotramahīdharān kimadhunā nīcairvidhatse, kuto gādhānambunidhīn karoṣi, kuruṣe kiṃ dikpatīnalpakān / itthaṃ pārśvacarānulāpamakhilaṃ nyakkṛtya dharmaiṣiṇā sṛṣṭaḥ padmabhuvā guṇaikavasatiḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_2.38 //

atra pratāparudrasya kulaśailātiśāyi samunnatatvamatisamudraṃ gāmbhīryaṃ lokapālādhikamaiśvaryaṃ ca dhvanyate /
tathā kulaśailapayonidhilokapālanirmāṇasaṃrambhātiśāyi sarvavilakṣaṇaṃ kākatīyanirmāṇavaibhavam iti ca vyajyate //

[II.5.2guṇībhūtavyaṅayam]

guṇībhūtavyaṅgyaṃ yathā---

pratyagraprasaratpratāpavibhavavyāptākhilāśāntare viśvatrātari vīrarudranṛpatau siṃhāsanādhyāsini / āsthānīṃ samupāgatairnṛpavaraistāstāstathā darśitā- śceṣṭā yābhiramuṣya kākativibhordṛṣṭiḥ kṛpārdrīkṛtā // ViPrud_2.39 //

atra prāptābhiṣekamahotsavasya pratāparudradevamahārājasyāgre śaraṇārthināṃ pārthivānāṃ tathāvidhakārpaṇyoktipunaḥ punaḥ praṇāmādikaṃ vyaṅgyaṃ tāstāśceṣṭā darśitā iti vācyādanatiśāyi iti guṇībhūtavyaṅgyatā /

citraṃ trividham---śabdacitramarthacitramubhayacitraṃ ceti /

[II.5.3 śabdacitram]

tatra śabdacitraṃ yathā---

kṣoṇīrakṣaṇadakṣiṇāḥ kṣatajagatkṣobhā durīkṣakramāḥ kṣudrakṣatriyapakṣaśikṣaṇavidhau protkṣiptakaukṣeyakāḥ / uddāmodyamanasya rudranṛpaterderdaṇḍayoścaṇḍayor- garjaddurjanagarvaparvatabhidādambholayaḥ kelayaḥ // ViPrud_2.40 //

[II.5.4arthacitram]

arthacitraṃ yathā---

khagge jujjhavijimbhie rivumahīṇāhaṃjaliṃ biṃbiaṃ pekkhanto jaaḷacchivāsakamalaṃ maṇṇaṃti viṇṇāṇiṇo / maṇṇe vīrapaāvaruddavihuṇo jaṇṇesu ghettuṃ uṇo siṭṭhīe rivujīviāi vihiṇo jattassa pīḍhaṃbuaṃ // ViPrud_2.41 //

(khaḍge yuddhavijṛmbhite ripumahīnāthāñjaliṃ bimbitaṃ
paśyanto jayalakṣmīvāsakamalaṃ manyante vijñāninaḥ /
manye vīrapratāparudravibhorjanyeṣu grahītuṃ punaḥ
sṛṣṭyai ripujīvitāni vidheryātasya pīṭhāmbujam //)

[II.5.5 ubhayacitram]

ubhayacitraṃ yathā---

vidyāsamudre bhuvanaikabhadre pratāparudre jitavairibhadre /
rakṣāvinidre dhṛtaśauryamudre kānteva pṛthvī ramate guṇārdre // ViPrud_2.42 //

atrānuprāsopamābhyāṃ citratā //

[II.5.6 dhvaniviśeṣāḥ]

// atha dhvaniviśeṣāḥ //

atha dhvaniviśeṣā nirūpyante / atra dhvanerlakṣaṇābhidhāmūlatvenāvivakṣitavācyavivakṣitānyaparavācyākhyau prathamaṃ dvau bhedau / avivakṣitavācyasyārthāntarasaṃkramitātyantatiraskṛtavācyatayā dvividhasya vākyapadagatatvena dvaividhye cāturvidhyam / vivakṣitānyaparavācyasya saṃlakṣyakramavyaṅgyāsaṃlakṣyakramavyaṅgyatayā dvau bhedau / saṃlakṣyakramavyaṅgye śabdaśaktimūle vastvalaṅakārarūpatayā dvaividhye vākyapadagatatvena cāturvidhyam / arthaśaktimūle saṃlakṣyakramavyaṅgye 'rthasya svataḥ saṃbhavitvena kaviprauḍhoktisiddhatvena kavinibaddhoktisiddhatvena ca traividhyam / trividhasya vastvalaṃkārarūpatayā dvaividhye ṣaḍvidhatvam / ṣaḍvidhasyāpi vyaṅgyavyañjakatayā dvaividhye dvādaśavidhatvam / dvādaśavidhasyāpi prabandhagatatvena vākyagatatvena padagatatvena ca traividhye ṣaṭtriṃśatprakāro 'rthaśaktimūlo 'nuraṇanadhvaniḥ / ubhayaśaktimūlo vākyagatatvenaikavidha eva / evaṃ saṃlakṣyakramavyaṅgyadhvanerekacatvāriṃśadbhedāḥ / asaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ prabandhavākyapadapadaikadeśaracanāvarṇagatatvena ṣaḍvidhaḥ / evaṃ vivakṣitānyaparavācyadhvaneḥ saptacatvāriṃśadbhedāḥ / avivakṣitavācyabhedaiścaturbhiḥ saha dhvaneḥ prathamaṃ śuddhā ekapañcāśad bhedāḥ / teṣāṃ pratyekamekaikasyaikaikena saṃbandhe prathamabhedasyaikapañcāśad bhedāḥ / dvitīyasya pañcāśad bhedāḥ / tṛtīyasyaikonapañcāśad bhedāḥ / anena krameṇottarottarasyaikakaibhedaparityāge ṣaḍviṃśatyuttaraśatatrayādhikasahasrasaṃkhyākāḥ (1326) miśrabhedāḥ / avivakṣitavācyasya vivakṣitānyaparavācyasaṃbandhe yo bhedastasminnevāntarbhūto vivakṣitānyaparavācyasyāvivakṣitavācyasaṃbandhe bhedo na pṛthagbhūtaḥ / anenaiva krameṇa vastudhvaneralaṃkāradhvanisaṃbandhabhedo 'pyalaṃkāradhvanervastudhvanisaṃbandhānna pṛthagbhūta iti pūrvapūrvasyottarottarasaṃbandhe ekaikabhedanyūnatā jñeyā / tasyāpi miśraṇasya trirūpeṇa saṃkareṇaikarūpayā saṃsṛṣṭyā ca punaścaturdhā yojane

caturuttaraśatatrayādhikapañcasahasrāṇi (5304) bhedāḥ /

śuddhāścandraśarā miśrā ṛtunetrānalendavaḥ /
saṃsṛṣṭisaṃkarāyātāstvabdhikhāgniśarābhidhāḥ // ViPrud_2.43 //

tatra

śuddhānāmekapañcāśadbhedānāṃ nāmadheyani kathyante /
padagatārthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*1 //
vākyagatārthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*2 //
padagatātyantatiraskṛtāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*3 //
vākyagatātyantatiraskṛtāvivakṣitavācyadhvaniḥ // ViPrud_2.43*4 //
padagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramavastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*5 //
padagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramālaṅkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*6 //
vākyagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramavastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*7 //
vākyagataśabdaśaktimūlasaṃlakṣyakramālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*8 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*9 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*10 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*11 //
padagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*12 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*13 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*14 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*15 //
vākyagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*16 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*17 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*18 //
prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*19 //

prabandhagatasvataḥ siddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*20 //

padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*21 //

padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*22 //

padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*23 //
padagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*24 //

vākyagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*25 //

vākyagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*26 //
vākyagatakaviprauḍhotkisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*27 //
vākyagatakraviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*28//
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*29 //
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*30//
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*31 //
prabandhagatakaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*32//

padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*33 //

padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*34 //
padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṃkāreṇālaṅkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*35 //
padagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*36 //

vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*37 //

vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*38 //
vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa alaṃkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*39//
vākyagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*40 //
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*41//
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunālaṅkāradhvaniḥ // ViPrud_2.43*42//
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇālaṅkāradhvamiḥ // ViPrud_2.43*43 //
prabandhagatakavinibaddhoktisiddhārthaśaktimūlo 'laṅkāreṇa vastudhvaniḥ // ViPrud_2.43*44 //
prabandhagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*45 //
vākyagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*46 //
padagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*47 //
padaikadeśagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*48 //
racanāgatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*49 //
varṇagatāsaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*50 //
vākyagatobhayaśaktimūlo rasādidhvaniḥ // ViPrud_2.43*51 //

tatra diṅmātramudāhriyate /

[II.5.7arthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniḥ]

arthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyadhvaniryathā---

mūrdhāno yūyamāsmākāḥ kimityaunnatyamicchatha /
iti pratāparudrasya praṇatāḥ pratipārthivāḥ // ViPrud_2.44 //

atra āsmākā iti sarvadainyabhūmayo vayamīdṛśānāmasmākaṃ saṃbandhino yūyamityarthāntarasaṃkramitāvivakṣitavācyatā /

[II.5.8atyantatiraskṛtavātyadhvaniḥ]

atyantatiraskṛtavācyo dhvaniryathā---

viśadimaviliptaviyato dhavalimaparipūritākhilāśāntāḥ /
viharanti yaśaḥ pūrā gaurāḥ śrīkākatīndrasya // ViPrud_2.45 //

atra viśadimaviliptaviyata ityatyantatiraskṛtavācyatvam / anenaiva krameṇa vākyagatatvenāpyudāhāryam /

[II.5.9vastunāvastudhvaniḥ]

athārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniryathā--

abdānṛtūn vinā māsān śuklapakṣān vinā tithīn /
rātrīrvināpi kāṅkṣanti kākatīyaripustriyaḥ // ViPrud_2.46 //

atra ṛtuprabhṛtīnāṃ kāmoddīpakatvāt tadabhāvo ripustrībhirākāṅkṣyata iti pratīyate / tena tāsāṃ priyaviyogarūpaṃ vastu vyajyate / anena pratāparudrasya sarve śatravo nihatā iti vācyādatiśayaḥ / tathā priyavirahavidhurāḥ śatrustriyaḥ katipayavatsarān jīvitāśayā prathamamṛtūnāmabhāvaṃ vāñchanti / anantaraṃ tānapi gamayitumaśaktāḥ katipayamāseṣu prāṇān dhārayitumudyuktā jyotsnāvatāṃ pakṣāṇāṃ vināśaṃ vāñchanti / anantaraṃ māsanapyapanetumapārayantyaḥ katipayatithiṣu jīvitāśayā rātrīṇāmasṛṣṭimabhilaṣantīti bahuvastu vastunā vyajyate /

[II.5.10vastunālaṅakāradhvaniḥ]

vastunālaṅakāradhvaniryathā---

dṛṣṭvā kākativīrarudranṛpateḥ kīrttiṃ jagadvyāpinīṃ vastuṃ vāñchati śambhuratra śayituṃ lakṣmīpatiḥ kāṅkṣati /
snātuṃ dhāvati divyatāpasagaṇaḥ saṃvardhituṃ vārdhayaśceṣṭante savilāsamabhramurapi spraṣṭuṃ śanairīhate // ViPrud_2.47 //

atra harasya kailāsabhrāntiḥ hareḥ kṣīrārṇavabhrāntirityādiḥ bhrāntimadalaṅkāro byajyate //

alaṅkāreṇa vastudhvaniryathā---

[II.5.11alaṅkāreṇavastudhvaniḥ]

pratāparudrasya raṇe kṛpāṇaḥ sadyaḥ samudyadrudhirāruṇaśrīḥ /
ālambate roṣakaṣāyitasya kālīkaṭākṣasya vijṛmbhitāni // ViPrud_2.48 //

atrālambata iti nidarśanālaṅkāreṇa sakalaripukṣayaḥ kṣaṇāt kṛta iti vastu vyajyate //

[II.5.12alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniḥ]

alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniryathā---

kākatīyavibhoḥ kīrttipuṇḍarīke vijṛmbhite /
dhatte madhukarakrīḍāṃ tamālaśyāmalaṃ nabhaḥ // ViPrud_2.49 //

atra kīrttipuṇḍarīke nabho bhramarakrīḍāṃ dhatta iti nidarśanālaṃkāreṇāśrayāśrayiṇoranānuguṇyarūpo 'dhikālaṃkāro vyajyate / āśrayasya kīrttipuṇḍarīkasya vaipulyaṃ amarasādṛśyapratipādanenālpatvaṃ ca nabhasaḥ pratīyate / eṣu svataḥ siddhārthaśaktimūlatvam /

atha kaviprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastudhvaniryathā---

śrāvaṃ śrāvaṃ khuraliviharatkārttikeyeṣujātac- chidracchadmaśravaṇapadavīcāriṇīṃ cāraṇaudhaiḥ / śaśvadgītāṃ bhuvanamahitāṃ kākatīndrasya kīrttiṃ kauñcakṣmābhṛd bhavati mahato vismayānniścalāṅgaḥ // ViPrud_2.50 //

atra pratāparudrasya kīrttiḥ sthāvarāṇāyapi vismayakāriṇīti vastu vyajyate //

[II.5.13vastunālaṅkāradhvaniḥ]

vastunālaṃkāradhvaniryathā---

vīrarudrabhaṭān dṛṣṭvā jayalakṣmīvṛtān raṇe /
karṣantyarivadhūkeśān kānane kaṇṭakidrumāḥ // ViPrud_2.51 //

atra jayalakṣmīsamāliṅgitān vīrarudrabhaṭān dṛṣṭvā samadanā iva kaṇṭakidrumāḥ śatruvadhūkeśān karṣantīvetyutprekṣā vyajyate /

[II.5.14alaṅakāreṇavastudhvaniḥ.

alaṅkāreṇa vastudhvaniryathā---

osarai sahīhi samaṃ lajjā vahuāe siḍhilamāṇāe /
appaggahaṇabhayeṇa vva savihagae maṇohare daie // ViPrud_2.52 //
(apasarati sakhībhiḥ samaṃ lajjā vadhvāḥ śithilamānāyāḥ /
ātmagrahaṇabhayeneva savidhagate manohare dayite) //

atrotprekṣayā'liṅganarūpaṃ vastu vyajyate //

[II.5.15alaṅkāreṇālaṅāradhvaniḥ]

alaṃkāreṇālaṅkāradhvaniryathā---

abhayaṃ yācamānānāṃ kākatīyendravidviṣām /
rakṣāṃ nāṅgīkarotīva vanaṃ śākhāgrakampanaiḥ // ViPrud_2.53 //

atra nāṅgīkarotīvetyutprekṣayā pratāparudraśatrūṇāṃ rakṣaṇaṃ kartuṃ vanamapi bibhetīvetyutprekṣā vyajyate /

kavinibaddhavaktṛprauḍhoktisiddhārthaśaktimūlo vastunā vastudhvaniryathā---

ajaha taha va hodu ajjā ṇaraṇāha karehi rakkhaṇaṃ sasiṇo /
jaṃ tāe kaḍakhukkā āṇattā taṃ masīkāduṃ // ViPrud_2.54 //
(ayathā tathā vā bhavatvāryā naranātha kuru rakṣaṇaṃ śaśinaḥ /
yattayā kaṭākṣolkā ājñaptā taṃ maṣīkartum) //

atra virahāturā āryā candrikāmasahamānā roṣojjvalitayā kaṭākṣolkayā candraṃ maṣīkaroti sa rakṣaṇīya ityanena vastunā itaḥ paraṃ sā jīvitaṃ dhārayitumaśaktā, adhunaiva tvayā samāgantavyamiti vastu vyajyate //

[II.5.16vastuvālaṅkāradhvaniḥ]

vastunālaṅkāradhvaniryathā---

kastvaṃ śubhrākhilāṅgaścarasi, nanu yaśo vīrarudrasya vartte ko 'yaṃ te divyadehaḥ sphurati parisare, matsuhṛt tatpratāpaḥ /
pracchādyālaṃ sphuradbhiḥ kumudasarasijaiḥ khyāpitaṃ vaḥ svarūpaṃ somākārai svāgataṃ vāmavadhigirirahaṃ kalpito nistamaskaḥ // ViPrud_2.55 //

atra pratāparudrayaśaḥ pratāpayoḥ somārkasādṛśyapratīterupamā vyajyate /

[II.5.17alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniḥ]

alaṅkāreṇālaṅkāradhvaniryathā---

uvaha haḷā vahuāe taha ārūḍho vi ṇibhbharo māṇo /
ṇivaisamāamalaṃbhamasaṃjāabhao vva osarai // ViPrud_2.56 //
(paśyata halā vadhvāstathā rūḍho 'pi nirbharo mānaḥ /
nṛpatisamāgamasaṃbhramasaṃjātabhaya ivāpasarati) //

atrotprekṣayā priyaprārthanāṃ vinaiva māninīmanaḥ prasannamiti vibhāvanālaṃkāro vyajyate //

[II.5.18alaṅāreṇavastudhvaniḥ]

alaṅkāreṇa vastudhvaniryathā---

aprāpya sevāvasaraṃ nātha kāntāvṛtasya te /
tvatkīrttiṃ sevamāneva śyāmā sarvāṅgapāṇḍurā // ViPrud_2.57 //

atra sevamānevetyutprekṣayā sarvathā svīkāryatvādirūpaṃ vastu vyajyate //

evaṃ prabandhādigatatvena yathāsaṃbhavamudāharaṇāni draṣṭavyāni ; vistarabhayādiha noktāni //

atha śabdaśaktimūladhvaniḥ / sa ca vastvalaṃkāragatatvena dvividhaḥ /

tathā coktam---

"alaṅkāro 'tha vastveva śabdādyatrāvabhāsate /
pradhānatvena sa jñeyaḥ śabdaśaktyudbhavo dvidhā //

'; iti /

[II.5.19 alaṅkāradhvaniḥ]

tatrālaṃṅkāradhvaniryathā---

eso saccaṃ rāo sāmā khu tumaṃ samāamo doṇṇaṃ /
kiṃ uṇa ṇa padosakahā dīsaḥ edaṃ khu accariaṃ // ViPrud_2.58 //
(eṣa satyaṃ rājā śyāmā khalu tvaṃ samāgamo dvayoḥ /
kiṃ punarna pradoṣakathā dṛśyate etatkhalvāścaryam) //

atra prakaraṇena kāntānṛpavācakābhyāṃ śyāmārājaśabdābhyāṃ niśācandrapratīterupamā vyajyate //

[II.5.20vastudhvaniḥ]

vastudhvaniryathā---

kāntāravāsasaṃtaptāḥ saṃśṛṇudhvaṃ hitāditaḥ /
kurudhvamadhunā rājapādasevāṃ nareśvarāḥ // ViPrud_2.59 //
atra rājapādasevāmiti śabdaśaktyā prakṛtasya pratāparudrasya pratītiḥ prakaraṇājjāyate /
anena pratāparudrasya sevā kartavyā kimaraṇyavāsena saṃtaptā iti vastu vyajyate //

[II.5.21ubhayaśaktimūladhvaniḥ]

ubhayaśaktimūladhvaniryathā---

jiṣṇureṣa bhujastambhajṛmbhamāṇādbhutāyudhaḥ /
muñcantu kṣmābhṛtaḥ sarve nijapakṣavijṛmbhitam // ViPrud_2.60 //
atra kṣmābhṛto nijapakṣavijṛmbhitaṃ muñcantu, jiṣṇureṣa ityatra śabdaśaktimūlatā /
bhujastambhajambhamāṇādbhutāyudha ityatrārthaśaktimūlatā //

asaṃlakṣyakramavyaṅgyo rasādidhvaniḥ / tathā coktaṃ śṛṅgāratilake---

"rasabhāvatadābhāsabhāvaśāntyādirakramaḥ /
bhinno rasādyalaṃkārādalaṃkāryatayā sthitaḥ //

'; iti /

rasabhāvodāharaṇaṃ tatsvarūpanirūpaṇaprapañce rasaprakaraṇe bhaviṣyati //

guṇībhūtavyaṅgyam aṣṭavidhaṃ nirūpyate / guṇībhūtavyaṅgyaṃ madhyamaṃ kāvyamaṣṭavidham /

tathā coktaṃ kāvyaprakāśe---

"agūḍhamaparasyāṅgaṃ vācyasiddhyaṅgamasphuṭam /
saṃdigdhatulyaprādhānye kākvākṣiptamasundaram //

'; iti /

[II.5.22 agūḍham]

kāminīkucakalaśavad gūḍhasyaiva camatkārakāritvādagūḍhavyaṅgyaṃ madhyamaṃ kāvyam / yathā---

aunnatyaṃ yadi varṇyate śikhariṇaḥ kradhyanti nīcaiḥ kṛtā gāmbhīryaṃ yadi kīrttyate jaladhayaḥ kṣubhyanti gādhīkṛtāḥ /
tat tvāṃ varṇayituṃ bibhemi yadi vā jāto 'smyagastyaḥ sthitastvatpārśve guṇaratnarohaṇagire śrīvīrarudraprabho // ViPrud_2.61 //

atra "yadi vā jāto 'smyagastyaḥ sthitaḥ'; ityanena jalanidhiparvatebhyo na bibhemīti vyaṅgyamagūḍham //

[II.5.23 aparasyāṅgam]

aparasyāṅgaṃ, yatra rasāde rasādiraṅgaṃ tadapi guṇībhūtavyaṅgyameva /

yathā---

vītavrīḍamapāstamānamudayadvaisvaryamāvirbhavatsvedaṃ nirbharagātravepathu milanmūrcchaṃ galadbāṣpakam /
saṃjātapralayaṃ ca kākatimahīnātha ! smarodvejitā bhūpāḥ śailaguhāsu yānti vijanaṃ bhītyā samāliṅgitāḥ // ViPrud_2.62 //

atra śṛṅgārasya bhayarasāṅgatvam /

[II.5.24 vācyasidhyaṅgam]

vācyasiddhyaṅgaṃ yathā---

karālaḥ kākatīndrasya karavālanavāmbudaḥ /
dhārayā śamayatyugraṃ pratāpajvalanaṃ dviṣām // ViPrud_2.63 //
atra jaladhārā vyaṅgyā /
sā ca karavālanavāmbuda ityasya vācyabhūtasya rūpakasya siddhikṛditi guṇībhūtavyaṅgyam //

[II.5.25 asphuṭham]

asphuṭaṃ yathā---

vīrarudrakṛpāṇasya mahimā ko 'pyanaṅkuśaḥ /
prasūte kīrttigaṅgāṃ yaḥ pītvā dviṣadasṛṅnadīm // ViPrud_2.64 //

atra kṛpāṇasya jahnorādhikyapratipādanād vyatirekaḥ paramasphuṭaḥ pratīyate //

[II.5.26 saṃdigdhaprādhānyam]

saṃdigdhapradhānyaṃ yathā---

kākatikṣmāpaterdṛṣṭiranurāgataraṅgitā /
lagnā kalhāramāleva vadhvāstuṅge kucadvaye // ViPrud_2.65 //

atrāliṅganecchāyāṃ vākyaviśrāntirathavā stanamaṇḍalāloka eveti saṃdehaḥ //

[II.5.27 tulyaprādhānyam]

tulyaprādhānyaṃ yathā---

nṛpāḥ pratāparudrasya niṣevadhvaṃ padāmbuje /
anyathāsya manastādṛkprasādaṃ kaluṣāyate // ViPrud_2.66 //

atra pratāparudrasya pādasevā yadi tyajyate tadānīṃ nagareṣu vāso durlabha iti vyaṅgyārthasya vācyasya ca samaṃ prādhānyam //

[II.5.28 anusaṃdhānam]

asundaraṃ yathā---

easilāmahilāṇaṃ soūṇa ṇareṃdadassaṇāmoaṃ /
guruaṇaṇiaṃtiāe vahuāe sāmalaṃ vaaṇaṃ // ViPrud_2.67 //
(ekaśilāmahilānāṃ śrutvā narendradarśanāmodam /
gurujananiyantritāyā vadhvāḥ śyāmalaṃ vadanam) //
atra narendradarśananimittaṃ harṣamutpaśyantyā vadhvā mukhaṃ śyāmalamiti vācyasyaiva cārutvam /
gurujananiyantritāhaṃ narendraṃ draṣṭuṃ na gatavatyasmi iti vyaṅgyārthasyācārutvam //

[II.5.28 kāvākṣiptam]

yatra kākvār'thāntaramākṣipyate, tadapi guṇībhūtavyaṅgyameva /

yathā---

piasahi kahehi ahiā khoṇī lacchī sarassaī majjhā /
jāṃ bahu maṇṇai soaṃ ṇaraṇāho guṇavisesaṇṇo // ViPrud_2.68 //
(priyasakhi kathayādhikā kṣoṇī lakṣmīḥ sarasvatī mattaḥ /
yāṃ bahu manyate so 'yaṃ naranātho guṇaviśeṣajñaḥ) //

atra kṣoṇī madadhiketi kākukalpanayādhikā na bhavatīti vastu vyajyate //

citraṃ tu kāvyaṃ śabdārthālaṅkāracitratayā bahuvidham /
tatprapañco 'pyalaṅkāraprakaraṇe vyaktībhaviṣyati //

II.6 //

mahākāvyopakāvyādiprabandhanirūpaṇam //

atha mahākāvyādayaḥ prabandhā nirūpyante /

nagarārṇavaśailartucandrārkodayavarṇanam /
udyānasalilakrīḍāmadhupānaratotsavāḥ // ViPrud_2.69 //
vipralambho vivāhaśca kumārodayavarṇanam /
mantradūtaprayāṇājināyakābhyudayā api // ViPrud_2.70 //
etāni yatra varṇyante tanmahākāvyamucyate /
eṣāmaṣṭādaśānāṃ yaiḥ kauścidūnamapīṣyate // ViPrud_2.71 //

tattrividham /

gadyamayaṃ padyamayamubhayamayaṃ ceti // ViPrud_2.72ab //

apādaḥ padasaṃghāto gadyaṃ ; padyaṃ catuṣpadam /

gadyakāvyaṃ kādambaryādi / padyakāvyaṃ raghuvaṃśādi /

asargabandhamapi yadupakāvyamudīryate // ViPrud_2.72cd //

asargabandhaṃ sūryaśatakādi /

gadyapadyamayaṃ kāvyaṃ campūrityabhidhīyate /
vaktraṃ cāparavaktraṃ ca socchvāsatvaṃ ca bhedakam // ViPrud_2.73 //

varṇyate yatra kāvyajñairasāvākhyāyikā matā / yatra vaktrāparavaktranāmānau vṛttaviśeṣau varṇyete socchravāsaparicchinnā'khyāyikā harṣacaritādi /

(kośāntare vākyamidaṃ nopalabhyate / )

II.7 kṣudraprabandhanirūpaṇam //

atha kṣudrāḥ prabandhā nirūpyante /

[II.7.1 udāharaṇam]

yena kenāpi tālena gadyapadyasamanvitam // ViPrud_2.74 //
jayatyupakramaṃ mālinyādiprāsavicitritam /
tadudāharaṇaṃ nāma vibhaktyaṣṭakasaṃyutam // ViPrud_2.75 //

yatrādau jayatyupakramaṃ mālinyādivṛttaṃ ramyaṃ padyaṃ nibadhyate, anantaram "api ca'; ityupakramāṇyaṣṭavākyāni saprāsāni satālāni prativibhakti nibadhyante, anantaraṃ vibhaktyābhāsāḥ, tat udāharaṇam /

[II.7.2 cakravālakam]

saṃbodhanavibhaktyā yat pracuraṃ padyapūrvakam /
vimuktapunarākṛṣṭaśabdaṃ syāccakravālakam // ViPrud_2.76 //
ādyantapadyasaṃyuktā saṃskṛtaprākṛtātmikā /
aṣṭabhirvā caturbhirvā vākyaiḥ skandhasamanvitā // ViPrud_2.77 //

[II.7.3 bhogāvalī]

pratiskandhaṃ bhinnavākyarītirdevanṛpocitā /
sarvato devaśabdādireṣā bhogāvalī matā // ViPrud_2.78 //

[II.7.4 birudāvali]

varṇyamānāṅkabirudavarṇanapracurojjvalā /
vākyāḍambarasaṃyuktā sā matā birudāvalī // ViPrud_2.79 //

[II.7.5 tarāvali]

tārāṇāṃ saṃkhyayā padyairyuktā tārāvalī matā /

evaṃ kaviprauḍhoktisiddhāḥ kṣudrāḥ prabandhā yathāsaṃbhavamūhyāḥ /
athaiteṣāmudāharaṇāni vistarabhayādiha noktāni //

iti śrīvidyānāthaviracite pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre kāvyaprakaraṇaṃ samāptam //

// atha nāṭakaprakaraṇam //

// atha nāṭyapradhānāḥ prabandhā nirūpyante //

[III.1.1 nāṭyasvarūpam]

tatra nāṭyasvarūpaṃ nirūpyate /

caturvidhairabhinayaiḥ sāttvikāṅgikapūrvakaiḥ /
dhīrodāttādyavasthānukṛtirnāṭyaṃ rasāśrayam // ViPrud_3.0.1 //

bhāvāśrayaṃ tu nṛttyaṃ syānnṛttaṃ tālalayānvitam /

eṣā daśarūpakoktā prakriyā / nṛttyanṛtūyornāṭakādyaṅgatvādiha svarūpanirūpaṇaṃ kṛtam /

tathoktaṃ 'daśarūpake'---

"madhuroddhatabhedena taddvayaṃ dvividhaṃ punaḥ /
lāsyatāṇḍavarūpeṇa nāṭakādyupakārakam //

'; iti /

tena nāṭyena daśa rūpakāṇi bhavanti /

[III.1.2 daśavidharūpakanirdeśāḥ]

nāṭakaṃ saprakaraṇaṃ bhāṇaḥ prahasanaṃ ḍimaḥ /
vyāyogasamavākārau vīthyaṅkehāmṛgā daśa // ViPrud_3.0.2 //
nāṭyāśrayatvenābheda iti śaṅkā na yujyate /
vastunetṛrasāsteṣāṃ rūpakāṇāṃ hi bhedakāḥ // ViPrud_3.0.3 //

vastu trividham---prakhyātam, utpādyam, miśraṃ ceti / tathoktaṃ 'daśarūpake'---

"prakhyātotpādyamiśratvabhedāt tattrividhaṃ matam '; iti /

[III.1.3 daśavidharūparakāṃṇāṃ itivṛttādayaḥ]

itihāsanibandhanaṃ prakhyātam, kavikalpitamutpādyam, saṃkarāyattaṃ miśraṃ ceti evamādivastubhedānnāyakabhedāt rūpakāṇāṃ parasparaṃ bhedaḥ / tathā hi---nāṭake prakhyātamitivṛttam, dhīrodātto nāyakaḥ, śṛṅgāravīrarasayoranyatarasya prādhānyam, anyeṣāṃ rasānāmaṅgatvenānupraveśaḥ / prakaraṇe utpādyamitivṛttam, dhīraśānto nāyakaḥ, śṛṅgārarasasyaiva prādhānyam / bhāṇe utpādyamitivṛttam, dhūrtaviṭo nāyakaḥ, śṛṅgāravīrayoḥ sūcanāmātrasāratā / prahasane kalpyamitivṛttam, pāṣaṇḍaprabhṛtayo nāyakāḥ, hāsyarasaḥ pradhānam / ḍime prakhyātamitivṛttam, devagandharvapiśācādayo dhīroddhatā nāyakāste ṣoḍaśa, raudrarasaḥ pradhānam, vīraśṛṅgārayoranupraveśaḥ / vyāyoge prakhyātamitivṛttam, dhīroddhato nāyakaḥ, vīrarasaḥ pradhānam / samavakāre devāsurādayo dvādaśa nāyakāḥ, vīrarasaḥ pradhānam, kalpitamitivṛttaṃ prasiddhaṃ vā / vīthyāṃ kalpitamitivṛttam, dhīroddhato nāyakaḥ, śṛṅgārarasasya sūcanāmātrasāratā / aṅke prakhyātamitivṛttam, prākṛtajano nāyakaḥ, karuṇarasaḥ pradhānam, īhāmṛge miśramitivṛttam, dhīroddhato nāyakaḥ, śṛṅgārarasasyābhāsatvam /

[III.1.4 da.rū. sāmagrī]

atha teṣāṃ sāmagrī nirūpyate / tatra pañca sandhayaḥ / tathā coktaṃ daśarūpake---

"mukhaṃ pratimukhaṃ garbhaḥ sāvamarśopasaṃhṛtiḥ'; iti /

[III.1.5. sandhipañcakavivecanam]

saṃdhirnāmaikena prayojanenānvitānāṃ kathānāmavāntaraprayojanasaṃbandhaḥ / tatrārambhabījasaṃbandho mukhasaṃdhiḥ / prayatnabindusaṃbandhaḥ pratimukhasaṃndhiḥ / prāptyāśāpatākayoḥ saṃbandho garbhasaṃdhiḥ / niyatāptiprakaryoḥ saṃbandho vimarśasaṃdhiḥ / phalāgamakāryayoḥ saṃbandho nirvahaṇasaṃdhiḥ / tathā coktaṃ daśarūpake---

"bījabindupatākākhyaprakarīkāryalakṣaṇāḥ /
ārambhayatnaprāptyāśāniyatāptiphalāgamāḥ //
arthaprakṛtayaḥ pañca pañcāvasthāsamanvitāḥ /
yathāsaṃkhyena jāyante mukhādyāḥ pañca saṃdhayaḥ //

'; iti /

athārambhādīnāṃ lakṣaṇaṃ nirūpyate---

autsukyamātramārambhaḥ phalalābhāya bhūyase /
prayatnastu phalaprāptau vyāpāro 'titvarānvitaḥ // ViPrud_3.0.4 //
upāyāpāyaṅkābhyāṃ prāptyāśā kāryasaṃbhavaḥ /
apāyābhāvataḥ kāryaniścayo niyatāptikā // ViPrud_3.0.5 //
samagraphalasaṃpattiḥ phalāgama udāhṛtaḥ /

atha bījādipañcakaṃ nirūpyate---

stokoddiṣṭaḥ kāryaheturbīṃjaṃ vistāryanekadhā // ViPrud_3.0.6 //
avāntarārthavicchede binduracchedakāraṇam /
pratipādyakathāṅgaṃ syāt patākā vyāpinī kathā // ViPrud_3.0.7 //
avyāpinī prakarikā kāryaṃ nirvāhakṛt phale // ViPrud_3.0.8ab //

[III.2 mukhasandhiḥ]

atha mukhaṃ nirūpyate---

mukhaṃ bījasamutpattirnānārtharasasaṃbhavā // ViPrud_3.0.8cd //
aṅgāni dvādaśaitasya bījārambhasamanvayāt // ViPrud_3.0.9ab //

bījārambhānuguṇyena mukhasandheraṅgāni prayoktavyāni /

upakṣepaḥ parikaraḥ parinyāso vilobhanam // ViPrud_3.0.9cd //
yuktiḥ prāptiḥ samādhānaṃ vidhānaṃ paribhāvanā /
udbhedabhedakaraṇānyanvarthāni yathākramam // ViPrud_3.0.10 //

yathākramameṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

bījanyāsa upakṣepaḥ / bījasya bahūkaraṇaṃ parikaraḥ / bījaniṣpattiḥ parinyāsaḥ / bījaguṇavarṇanaṃ vilobhanam / bījānukūlasaṃghaṭanaprayojanavicāro yuktiḥ / bījasukhāgamaḥ prāptiḥ / bījasaṃnidhānaṃ samādhānam / bījasukhaduḥ khaheturvidhānam / bījaviṣayāścaryāveśaḥ paribhāvanā / gūḍhabījaprakāśanamudbhedaḥ / bījānuguṇaprotsāhanaṃ bhedaḥ / bījānuguṇaprastutakāryārambhaḥ karaṇam / etāni dvādaśa mukhasandheraṅgāni / eteṣāṃ madhye upakṣepaparikaraparinyāsayuktyudbhedasamādhānānāmāvaśyakatvam /

[III.3 pratimukhasandhiḥ]

atha pratimukhasandhiḥ---

lakṣyālakṣyasya bījasya vyaktiḥ pratimukhaṃ matam /
binduprayatnānugamādaṅgānyasya trayodaśa // ViPrud_3.0.11 //

binduprayatnānuguṇyena pratimukhasandheraṅgāni prayoktavyāni /

vilāsaḥ parisarpaśca vidhūtaṃ śamanarmaṇī /
narmadyutiḥ pragamanaṃ nirodhaḥ paryupāsanam // ViPrud_3.0.12 //
vajraṃ puṣpamupanyāso varṇasaṃhāra ityapi // ViPrud_3.0.13ab //

eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

saṃbhogaviṣayamanoratho vilāsaḥ / dṛṣṭanaṣṭapadārthānusaraṇaṃ parisarpaḥ / aniṣṭavastuvikṣepo vidhūtam / aratyupaśamanaṃ śamaḥ / parihāsavacanaṃ narma / anurāgoddhāṭanotthā prītirnarmadyutiḥ / uttarottaravākyairanurāgabījaprakāśanaṃ pragamanam / chadmanā hitāgamananirodhanaṃ nirodhaḥ / iṣṭajanānunayaḥ paryupāsanam / pramukhaniṣṭhuravacanaṃ vajram / anurāgaprakāśanaviśiṣṭavacanaṃ puṣpam / anurāgahetuvākyaracanopanyāsaḥ / caturvarṇanirvarṇataṃ varṇasaṃhāraḥ / eteṣāṃ madhye parisarpapragamanavajropanyāsapuṣpāṇāṃ prādhānyam /

[III.4 garbhasandhiḥ]

atha garbhasaṃdhiḥ---

garbhastu dṛṣṭanaṣṭasya bījasyānveṣaṇaṃ muhuḥ // ViPrud_3.0.13cd //
asyāptyāśāpatākānuguṇyenāṅgopakalpanam // ViPrud_3.0.14ab //

patākāprāptyāśānuguṇyena garbhasandheraṅgāni prayoktavyāni /

abhūtāharaṇaṃ mārgo rūpodāharaṇakramāḥ // ViPrud_3.0.14cd //
saṃgrahaścānumānaṃ ca toṭakādhibadhe tathā /
udvegasaṃbhramākṣepā dvādaśāṅgānyanukramāt // ViPrud_3.0.15 //

eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

prastutopayogicchadmācaraṇamabhūtāharaṇam /

tattvārthānukīrtanaṃ mārgaḥ /
vitarkapratipādanāvākyaṃ rūpam /
prastutotkarṣābhidhānamudāhṛtiḥ /
saṃcintitārthaprāptiḥ kramaḥ //
prastutopayogisāmadānavacanaṃ saṃgrahaḥ /
(prastutopayogisamādhānavākyamiti pāṭhāntaram //)//

liṅgādabhyūhanamanumānam / roṣasaṃbhramavacanaṃ toṭakam / iṣṭajanātisaṃdhānamadhibalam / apakārijanād bhayamudvegaḥ / śaṅkātrāsau ca saṃbhramaḥ / iṣṭārthopāyānusaraṇamākṣepaḥ / eteṣāṃ madhye 'bhūtāharaṇamārgatoṭakādhibalākṣepāṇāṃ prādhānyam /

[III.5 vimarśasandhiḥ]

atha vimarśasaṃdhiḥ---

garbhasaṃdhau prasiddhasya bījārthasyāvamarśanam /
hetunā yena kenāpi vimarśaḥ saṃdhiriṣyate // ViPrud_3.0.16 //
niyatāptiprakaryukteraṅgānyatra trayodaśa // ViPrud_3.0.17ab //

niyatāptiprakaryānuguṇyena vimarśasaṃdheraṅgāni prayoktavyāni /

tatrāpavādaḥ saṃpheṭo vidravadravaśaktayaḥ // ViPrud_3.0.17cd //
dyutiḥ prasaṅgaścalanaṃ vyavasāyo nirodhanam /
prarocanaṃ vicalanamādānaṃ tu trayodaśa // ViPrud_3.0.18 //

eteṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

doṣaprakhyāpanamapavādaḥ / roṣasaṃbhāṣaṇaṃ saṃpheṭaḥ / vadhabandhādikaṃ vidravaḥ / gurutiraskṛtirdravaḥ / virodhaśamanaṃ śaktiḥ / tarjanodvejane dyutiḥ / gurukīrtanaṃ prasaṅgaḥ / upamānaṃ calanam / svaśaktipraśaṃsanaṃ vyavasāyaḥ / krodhasaṃrabdhānāmanyonyavikṣepo nirodhanam /

siddhavadbhāviśreyaḥ kathanaṃ prarocanam /
svaguṇā'viṣkaraṇaṃ vicalanam /
kāryasaṃgraha ādānam /
eteṣāṃ madhye apavādaśaktivyavasāyaprarocanādānānāṃ prādhānyam //

[III.6nirvaharaṇasandhiḥ]

atha nirvahaṇasaṃdhiḥ---

bījavanto mukhādyarthā viprakīrṇā yathāyatham /
aikārthyamupanīyante yatra nirvahaṇaṃ hi tat // ViPrud_3.0.19 //
phalāptikāryānuguṇyādaṅgānyasya caturdaśa // ViPrud_3.0.20ab //

phalāptikāryānuguṇyena nirvahaṇasaṃdheraṅgāni caturdaśa pratipādanīyāni /

saṃdhirvirodho grathanaṃ nirṇayaḥ paribhāṣaṇam // ViPrud_3.0.20cd //
prasādānandasamayāḥ kṛtyābhāṣopagūhanam /
pūrvabhāvopasaṃhārau praśastiśca caturdaśa // ViPrud_3.0.21 //

eteṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

bījopaśamanaṃ saṃdhiḥ / kāryamārgaṇaṃ virodhaḥ / kāryopakṣepaṇaṃ grathanam / bījānuguṇakāryaprakhyāpanaṃ nirṇayaḥ / mitho jalpanaṃ paribhāṣā / paryupāsanaṃ prasādaḥ / vāñchitārthaprāptirānandaḥ / duḥ khapraśamanaṃ samayaḥ / labdhasthirīkaraṇaṃ

kṛtiḥ / prāptakāryānumodanam ābhāṣaṇam / adbhutārthaprāptiḥ upagūhanam / iṣṭakāryadarśanaṃ pūrvabhāvaḥ / kāryārthopasaṃhṛtiḥ saṃhāraḥ / śubhaśaṃsanaṃ praśastiḥ /

evaṃ catuḥ ṣaṣṭyaṅgasamanvitāḥ pañca sandhayaḥ pratipāditāḥ / [III.6.1sandhināṃprayojanāni]eteṣāṃ ṣaṭ prayojanāni saṃbhavanti---vivakṣitārthapratipādanaṃ, gopyārthagopanaṃ, prakāśyārthaprakāśanaṃ, abhinayarāgasamṛddhiḥ, camatkāritvam, itivṛttavistaraśceti / tatretivṛttaṃ sūcyamasūcyaṃ ceti dvividham / asūcyamapi dvividhaṃ---dṛśyaṃ śrāvyaṃ ca / tatra sūcyasya sūcanākramaḥ pañcavidhaḥ / tathoktaṃ 'daśarūpake'---

"viṣkambhacūlikāṅkāsyapraveśāṅkāvatāraṇaiḥ'iti /

eteṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

[III.6.2viṣkambhikā]

vṛttavartiṣyamāṇānāṃ kathāṃśānāṃ nidarśakaḥ /
saṃkṣepārthastu viṣkambho madhyapātraprayojitaḥ // ViPrud_3.0.22 //

sa dvividhaḥ-śuddhaḥ saṃkīrṇaśceti / kevalasaṃskṛtaprāyaḥ śuddhaḥ / saṃskṛtaprākṛtamiśritaḥ saṃkīrṇaḥ /

[III.6.3cūlikā]

atha cūlikā---

antaryavanikāsaṃsthaiścūlikār'thasya sūcanā // ViPrud_3.0.23ab //

yatra nepathyagataiḥ pātrairarthaḥ sūcyate sā cūlikā /

[III.6.4aṅkāsyam]

athāṅkāsyam---

aṅkāntapātrairaṅkāsyamuttarāṅkārthasūcanā // ViPrud_3.0.23cd //

yatra pūrvāṅkāntapātrairuttarāṅkārthaḥ sūcyate tadaṅkāsyam /

[III.6.5praveśakaḥ]

atha praveśakaḥ---

vṛttavartiṣyamāṇānāṃ kathāṃśānāṃ nidarśakaḥ /
praveśakastu nādye 'ṅke nīcapātraprayojitaḥ // ViPrud_3.0.24 //

nīcapātraprayuktaḥ praveśakaḥ ādye 'ṅke na prayoktavyaḥ /

[III.6.6aṅkāvatāraḥ]

athāṅkāvatāraḥ---

yatra syāduttarāṅkārthaḥ pūrvāṅkārthānusaṃgataḥ // ViPrud_3.0.25ab //

asūcitāṅkapātraṃ tadaṅkāvataraṇaṃ matam //

ebhiḥ sūcyaṃ sūcayitvā dṛśyamaṅkaiḥ pradarśayet // ViPrud_3.0.25cd //

[III.6.7aṅkāsvarūpam]

tatrāṅkasvarūpaṃ nirūpyate---

pratyakṣanetṛcarito binduvyaktipuraskṛtaḥ /
aṅko nānāprakārārthasaṃvidhānarasāśrayaḥ // ViPrud_3.0.26 //

III.7.athāmukhaṃ nirūpyate---

sūtradhāro naṭīṃ brūte māriṣaṃ vā vidūṣakam /
svakāryaprastutākṣepi citroktyā yat tadāmukham // ViPrud_3.0.27 //
prastāvanā vā tatra syāt kathodghātaḥ pravartakam /
prayogātiśayaśceti trīṇyaṅgānyāmukhasya tu // ViPrud_3.0.28 //

eṣāmaṅgānāṃ svarūpaṃ nirūpyate---

svetivṛttasamaṃ vākyamarthaṃ vā yatra sūtriṇaḥ /
gṛhītvā praviśet pātraṃ kathoddhāto dvidhaiva saḥ // ViPrud_3.0.29 //
prastūyamānakālasya guṇavarṇanayā svataḥ /
praviśet sūcitaṃ pātraṃ yatra tatsyāt pravartakam // ViPrud_3.0.30 //
eṣo 'yamityupakṣepāt sūtradhāraprayogataḥ /
pātrapraveśo yatrāyaṃ prayogātiśayo mataḥ // ViPrud_3.0.31 //

III.8

vīthyaṅgānyāmukhāṅgatvāducyante 'tra svabhāvataḥ /
uddhātyakāvalagite prapañcatrigate chalam // ViPrud_3.0.32 //
vākkelyadhibale gaṇḍamavasyanditanālike /
asatpralāpavyāhāramṛdavāni trayodaśa // ViPrud_3.0.33 //

eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate--- gūḍhārthapadaparyāyamālārūpeṇa praśnottaramālārūpeṇa coddhātyakaṃ dvividham / avalagitamapi dvividham /

yatraikatra samāveśāt kāryamanyatra siddhyati /
vastuno 'nyatra vā yatsyāt dvidhāvalagitaṃ matam // ViPrud_3.0.34 //

anyakāryacchadmanā anyakāryakaraṇam, anyakāryaprasaṅgāt prakṛtakāryasiddhiśca / asadbhūtaṃ mithaḥ / stotraṃ prapañcaḥ / trigataṃ dvividhaṃ---pūrvaraṅgāṅgaṃ prastāvanāṅgaṃ ceti / pūrvaraṅge naṭādisaṃlāpaḥ, atra tu sāmyādanekārthayojanaṃ trigatam / priyasadṛśairvākyairapriyairvilobhanaṃ chalam / sākāṅkṣasyāpi vākyasya nivartanamuktipratyuktiḥ vākkelirdvividhā / spardhayānyonyavākyādhikyamadhibalam / sahasoditaṃ prastutavirodhi gaṇḍam / rasavaśāduktānyathāvyākhyānamavasyanditam / sopahāsanigūḍhārthaprahelikā nālikā / asaṃbandhakathāprāyaḥ pralopo 'satpralāpaḥ / anyārthaṃ hāsyalobhakaraṃ vacanaṃ vyāhāraḥ / doṣāṇāṃ guṇatvapratipādanaṃ mṛdavam / eteṣāṃ madhye yathāsaṃbhavaṃ kānicit prastāvanāyāṃ prayoktavyāni /

III.9atha daśarūpakāṇāṃ svarūpaṃ nirūpyate / tatra

[III.9nāṭakalakṣaṇam]

sāṅgairmukhapratimukhagarbhamarśopasaṃhṛtaiḥ /
pūrṇaṃ prakṛtiranyeṣāmādhikārikavṛttavat // ViPrud_3.0.35 //
vīraśṛṅgārayorekaḥ pradhānaṃ yatra varṇyate /
prakhyātanāyakopetaṃ nāṭakaṃ tadudāhṛtam // ViPrud_3.0.36 //

[III.9.1nāndīsvarūpam]

tatra nāndīsvarūpaṃ nirūpyate---

arthataḥ śabdato vāpi manāk kāvyārthasūcanam // ViPrud_3.0.37ab //

yatrāṣṭabhirdvādaśabhiraṣṭādaśabhireva vā //

dvāviṃśatyā padairvāpi sā nāndī parikīrtitā // ViPrud_3.0.37cd //

nāṭakādirūpakāṇāmādau vihitaṃ padyaṃ nāndītyucyate / veṇīsaṃhāre 'ṣṭapadā nāndī / anargharāghave dvādaśapadā / bālarāmāyaṇe dvāviṃśatipadā / kaiścit nāndyāṃ padaniyamo nābhyupagataḥ /

nāndyanantaraṃ praviṣṭena sūtradhāreṇa raṅgaprasādhanapuraḥ saraṃ bhāratīvṛttyāśrayaṇena ślokaiḥ kāvyārthaḥ sūcanīyaḥ / tathoktaṃ 'daśarūpake'---

"raṅgaṃ prasādhya madhuraiḥ ślokaiḥ kāvyārthasūcakaiḥ /
ṛtuṃ kaṃcidupādāya bhāratīṃ vṛttimāśrayet //

'; iti /

eṣā prakriyā nāṭakasyaiva mukhyā /

[III.9.2-prakataṇam]

atha prakaraṇam---

utpādyenetivṛttena dhīraśāntapradhānakam /
śeṣaṃ nāṭakatulyāṅgaṃ bhavet prakaraṇaṃ hi tat // ViPrud_3.0.38 //

[III.9.3-bhāṇaḥ]

atha bhāṇaḥ---

bhāratīvṛttibhūyiṣṭhaṃ śauryasaubhāgyasaṃstavaiḥ /
sūcyete vīraśṛṅgārau viṭena nipuṇoktinā // ViPrud_3.0.39 //
kalpitenetivṛttena dhūrtacāritravarṇanam /
eko 'ṅko mukhanirvāhau yatra bhāṇaḥ sa saṃmataḥ // ViPrud_3.0.40 //

[III.9.4-prahasanam]

atha prahasanam---

yatra sandhyaṅgavṛttyaṅgavarṇanaṃ bhāṇavanmatam /
hāsyo rasaḥ pradhānaṃ syādbhavet prahasanaṃ hi tat // ViPrud_3.0.41 //

tacca trividham---śuddhaṃ vaikṛtaṃ saṃkīrṇaṃ ceti / tatra śuddham---

pāṣaṇḍavipraprabhṛticeṭīceṭasamākulam /
veṣabhāṣādisahitaṃ śuddhaṃ hāsyavaco 'nvitam // ViPrud_3.0.42 //

atha vaikṛtam---

kāmukādivacoveṣaiḥ ṣaṇḍakañcukitāpasaiḥ /
prahāsābhinayaprāyaṃ vaikṛtaṃ tat prakīrtyate // ViPrud_3.0.43 //

atha saṃkīrṇam---

yad vīthyaṅgaiḥ samākīrṇaṃ saṃkīrṇaṃ dhūrtasaṃkulam // ViPrud_3.0.44 //

[III.9.5-ḍimaḥ]

atha ḍimaḥ---

yatra vastu prasiddhaṃ syād vṛttayaḥ vaiśikīṃ vinā /
netāro devagandharvayakṣarakṣomahoragāḥ // ViPrud_3.0.45 //
bhūtapretapiśācādyāḥ ṣoḍaśātyantamuddhatāḥ /
hāsyaśṛṅgārarahitā rasā raudrapradhānakāḥ // ViPrud_3.0.46 //

catvāro 'ṅkāḥ saṃdhayaśca catvāro marśavarjitāḥ /

māyendrajālasaṃgrāmasūryacandragrahādayaḥ //
śeṣaṃ nāṭakavat sarvaṃ sa ḍimaḥ parikīrtyate // ViPrud_3.0.47 //

[III.9.6-vyāyogaḥ]

atha vyāyogaḥ---

yatra khyātetivṛttaṃ syāduddhato nāyako mataḥ /

garbhāvamarśarāhityaṃ ḍimavad rasapoṣaṇam /
ekavāsarakāryaṃ ca sa vyāyogo mahāraṇaḥ // ViPrud_3.0.48 //

[III.9.7-samavakāraḥ]

atha samavakāraḥ---

yatrāmukhaṃ nāṭakavat saṃdhayo marśavarjitāḥ /
netāro dvādaśa pṛthakphalā devāsurādayaḥ // ViPrud_3.0.49 //
vīrapradhānāśca rasāstrayo 'ṅkāsteṣu ca kramāt /
vastusvabhāvadaivārikṛtāḥ syuḥ kapaṭāstrayaḥ // ViPrud_3.0.50 //
purarodharaṇāgnyādinimittā vidravāstrayaḥ /
dharmārthakāmānuguṇāstisraḥ śṛṅgārarītayaḥ // ViPrud_3.0.51 //
prathame 'ṅke nibaddhavyā kathā yāmatrayāvadhiḥ /
yāmāvadhirdvitīye 'ṅke tṛtīye 'ṅke 'rdhayāmikā // ViPrud_3.0.52 //
asau samavakāraḥ syād vīthyaṅgaiḥ kaiścidanvitaḥ // ViPrud_3.0.53ab //

[III.9.8-vīthī]

atha vīthī---

yatra bhāṇavadaṅgānāṃ kḷptirvṛttistu kaiśikī // ViPrud_3.0.53cd //
śṛṅgāraḥ paripūrṇatvāt sūcanīyo 'tibhūyasā /
uddhātyakādīnyaṅgāni sā vīthī vīthivanmatā // ViPrud_3.0.54 //

[III.9.9-aṅkaḥ]

athāṅkaḥ---

yatretivṛttaṃ prakhyātaṃ pradhānaṃ karuṇo rasaḥ /

strīṇāṃ vilāso vāgyuddhaṃ netāraḥ prākṛtā narāḥ //
bhāṇavat saṃdhivṛttyādi sa utsṛṣṭo 'ṅkasaṃjñakaḥ // ViPrud_3.0.55 //

[III.9.10-īhāmṛgaḥ]

athehāmṛgaḥ---

miśramīhāmṛge vṛttaṃ caturaṅkaṃ trisandhikam /
martyadivyau ca niyamānnāyakapratināyakau // ViPrud_3.0.56 //
dhīroddhatau striyaṃ divyāṃ hartukāmau ca kāmukau /
avadhaṃ yuddhamanyonyamābhāsarasayostayoḥ // ViPrud_3.0.57 //

eṣa prakriyā daśarūpakoktarītyanusāreṇa /

[III.10-nāṭakodāharaṇam]

nāṭakodāharaṇaprārambhaḥ /

tatra sāṅgaṃ nāṭakamudāhriyate /

bhadrāṃ kautukavedimāgatavatoranyonyamāseduṣoḥ śailairmeruhimācalaprabhṛtirbhirdevairharīndrādibhiḥ / vyāptāṃ pārśvayuge puro 'mbujabhuvā paścācca menādibhiḥ sādhvībhiḥ śivayorapāṅgasaraṇirvaivāhikī pātu vaḥ // ViPrud_3.1.1 //

eṣā dvāviṃśatipadā nāndī / asyāṃ vivāhapravṛttayoḥ śivayoḥ varṇanayā sakalanarendraparikarasya pratāparudrasya kākatīyarājyalakṣmīprāptirnāṭakaprayojanarūpā kiṃcidarthaśaktyā sūcyate /

deyāt siddhiṃ mahālakṣmīrjagadrakṣādhuraṃdharā /
viṣṇuvakṣaḥ sphuranmālāvihitālayatoraṇā // ViPrud_3.1.2 //

eṣā ca nāndī pratāparudrarājyalakṣmīmaṅgalavidhilakṣaṇā /

nāndyante sūtradhāraḥ (samantādavalokya saharṣam)---

kathamāsūtrita eva samantato raṅgamaṅgalavidhiḥ !

tathāhi---

āviṣkurvanti murajāḥ sarvataḥ śabdamādhurīm /
saṅgītopaniṣadvidyāṃ vīṇāḥ prastāvayantyamūḥ // ViPrud_3.1.3 //

etadraṅgaprasādhanam /

(sapraharṣam)---

bhūbhṛtsutāmahādevau pitarau yasya viśrutau /
naranāgākṛtiḥ śrīmān sa devaḥ śreyase 'stu vaḥ // ViPrud_3.1.4 //

(ūrdhvamavalokya)---cirādanukūlena kālenāpagatadurdināni diṅmukhāni /

yataḥ---

viharadrājahaṃsaśrīrvilasanmitramaṇḍalaḥ /
prasādhayati sanmārgaṃ prasannaḥ śaradāgamaḥ // ViPrud_3.1.5 //

kāvyārthasūcakābhyāṃ ślokābhyāmṛtusamāśraṇena saṃskṛtaprāyanarāśritavāgvyavahārarūpā bhāratī vṛttiḥ kathitā /

(savinayamupasṛtya sabhābhimukhamañjaliṃ baddhvā)

bho bho madhyamabhuvanabhāgadheyavivartasyaikaśilānagarapuṇyarāśeḥ kākatīyakuladevatāyāḥ svayambhūdevasya satatamahotsavamāsedivāṃso viddhāṃsaḥ ! kalārṇavanāṭyavedācāryasya putramabhinayadarpaṇaṃ māmabhimatarūpakaprayogānujñayā paramanugṛhṇīta / (ākāśe karṇaṃ dattvā) kiṃ brūtha ?

"yasmiñjaganmaṅgalamasti vastu yasmai svayaṃbhūḥ spṛhayatyajasram /
tacchrotrayorlocanayoḥ pathāṃ naḥ śṛṅgāṭakaṃ nāṭakamāvirastu // ViPrud_3.1.6 //

'; iti /

(saharṣam) asmanmanorathasaṃvādyeva pariṣadādeśaḥ / yat pratāparudracaritānubandhaḥ prabandhaḥ sāmājikānāṃ manasi vartate / aho sarvaṃ sughaṭitamanuvidhātrā vidhātrā ! yataḥ

sabhā svayaṃbhūparameśvarasya pratāparudrasya guṇā mahārghāḥ /
ahaṃ ca nāṭyaśrutipāradṛśvā sudhāmucastasya kaveśca vācaḥ // ViPrud_3.1.7 //

eṣā praśaṃsayābhimukhīkaraṇarūpā bhāratīvṛtteraṅgaṃ prarocanā /

(savimarśam) kathamasmatpreyasī saṃgītaśārikā cirayati ? (praviśya) naṭī---(puro 'valokya saspṛham)---

kiṃ bhāraīe suvvai maṃjīraravo sahāe viharaṃtīe /
aha saṃgīasui vvā viṇṇādaṃ ṇaṭṭappamuhatūraṇiṇāo // ViPrud_3.1.8 //

( /kiṃ bhāratyāḥ śrūyate mañjīraravaḥ sabhāyāṃ viharantyāḥ / atha saṃgītaśrutirvā vijñātaṃ nāṭyapramukhatūryaninādaḥ //)//

(apasṛtya)---aajja iamhi / āṇavedu ko ṇioo aṇuṭṭhīadu tti /

(aārya iyamasmi / ājñāpayatu ko niyogo 'nuṣṭhīyatāmiti / )

sūtradhāraḥ---ārye,

yad gehe kalakaṇṭhanādamadhuraṃ gāsyāmi gītiṃ dhruvāṃ lāsyaṃ cārubhiraṅgahāralalitairāviṣkariṣyāmi yat / ramyaṃ yat kila raṅgamaṅgalavidhiṃ saṃpādayiṣyāmyahaṃ prāgityuktavatī tadadya nipuṇe nirvyūḍhamevaṃ tvayā // ViPrud_3.1.9 //

etat priyasadṛśairapriyairvākyairupālambhanācchalam /

naṭī---(sabhayam)aaṇaṭṭasāmaggiṃ sajjīkāduṃ vilaṃbiaṃ / sajjīkiā kkhu esā / keṇa uṇa ruvvaeṇa paoo uakkamīadu /

(aanāṭyasāmagrīṃ sajjīkartuṃ vilambitam / sajjīkṛtā khalveṣā / kena punā rūpakeṇa prayoga upakramyatām / )

sūtradhāraḥ---nanvidameva rūpayatu / (iti patrikāṃ dadāti / )

naṭī---(gṛhītvā saṃskṛtamāśritya vācyati / )

tejaḥ paryāyaharayoḥ kiṃ kiṃ saṃbodhanaṃ matam /
kimāśīrvādaviṣayo vidyānāthakṛtiśca kā // ViPrud_3.1.10 //

samandasmitaṃ)aṇigūḍhatthaṃ khu edaṃ cheāṇaṃ vaaṇaṃ paḍibhādi / kīrisaṃ uttaraṃ ? ṇirūvedu ajjo /

(anigūḍhārthaṃ khalvetacchekānāṃ vacanaṃ pratibhāti / kīdṛśamuttaram ? nirūpayatvāryaḥ / )

sūtradhāraḥ---ayi suvyaktametat / pratāparudrakalyāṇamiti pratīyata eva

eṣā nigūḍhārthā nālikā /

naṭī--- / kahaṃ kahāṇāaaṇaāmaheāṇubaṃdhamaṇoharaṃ kkhu nāḍaam /

paāvovavadaṃkiaṃ tassa raṇṇo ṇāma kahaṃ jāaṃ ti pucchīadi /

( /kathaṃ kathānāyakanāmadheyānubandhamanoharaṃ khalu nāṭakam / pratāpopapadāṅkitaṃ tasya rājño nāma kathaṃ jātamiti pṛcchyate / )

sūtradhāraḥ---priye śrūyatām /

taṃ sujātaṃ samudvīkṣya kṣoṇyāṃ ravimivoditam /
pratāparudra ityākhyāmakarot kākatīśvaraḥ // ViPrud_3.1.11 //

anyacca---

viṣṇorviśvaikavīrasya kākatīyakule sthitam /
avatāramamuṃ jñātvā vīrarudraṃ pracakṣate // ViPrud_3.1.12 //

naṭī---aloāṇaṃ kaṇṇajualasya bhāaheeṇa edaṃ ṇāmajualaṃ suṇīadi / cirassa ṇaṭṭavijjaṇuvaṭṭaṇaṃ phaliaṃ, jeṇa loamaṃgalaṃ kākaimariṃdacariaṃ abhiṇijjai /

(alokānāṃ karṇayugalasya bhāgadheyena etannāmayugalaṃ śrūyate /
cirasya nāṭyavidyānuvartanaṃ phalitaṃ, yena lokamaṅgalaṃ kākatinarendracaritamabhinīyate //)//

etannāṭyaprasaṅgena prakṛtakāryāvalaganādavalagitaṃ dvitīyam /

sūtradhāraḥ---aho prajñāsaṃvādo 'yamāyuṣmatyāḥ, yadiyaṃ kavīnāṃ praśnottaramālikā / yathā kila---

kiṃ lokaśravasorbhāgyaṃ maṅgalaśravaṇaṃ muhuḥ /
kiṃ maṅgalaṃ pratāpāṅkarudrasya caritādbhutam // ViPrud_3.1.13 //

etatpraśno ttaramālārūpamuddhātyakam /

naṭī--- / ayyapariaṇeṇa savvaṃ saṃpaddīadi /

( / āryaparijanena sarvaṃ saṃpādyate / )

sūtradhāraḥ---ārye,

tvayā dārairudāraśrīrnāṭyasaṃpadiyaṃ mama /
prabandhalakṣmī rītyeva vidarbhaphaṇitispṛśā // ViPrud_3.1.14 //

eṣa mithaḥ stotrarūpaḥ prapañcaḥ /

naṭī--- //

eārisaguṇamahagghapaāvaruddacariaṃ ahikariaṃto tassa kaiṇo saṃpuṇṇo sarassaīpasādo /

( // etādṛśaguṇamahārghapratāparudracaritamadhikurvataḥ tasya kaveḥ saṃpūrṇaḥ sarasvatīprasādaḥ / )

sūtradhāraḥ---ārye, evameva / nanveṣā kavibhāratyorvākkeliḥ / yathā

kila---

mātarbhārati ! vatsa ! kiṃ ? tava kṛpāṃ yāce 'dya kiṃ prastutaṃ ? jihvā kākativīrarudranṛpateḥ stotrāya saṃnahyati / jñātaṃ te viharantu vāglaharayaḥ saṃdhyānaṭaddhūrjaṭi- tvaṅganmaulitaraṅgiṇīkalakalārambhapriyaṃbhāvukāḥ // ViPrud_3.1.15 //

eṣānyonyasaṃlāparūpā vākkeliḥ /

naṭī--- / amhāṇaṃ īrimaṇariṃdacariāṇuūlo ṇaṭṭāḍaṃbaro hoi ṇa ve tti sajjhaseṇa vevai me hiaam /

( / asmākamīdṛśanarendracaritānukūlo nāṭyāḍambaro bhavati na veti sādhvasena vepate me hṛdayam / )

sūtradhāraḥ---(kiṃcit sāsūyaṃ) āḥ kimucyate ! niravadyā nanu mannāṭyavidyāsāmagrī / kīdṛśī punastava gītiryogyatayā bhaviṣyati ?

naṭī---asaṃgīdasārassa mahaṇṇavo uvvellijjadi / avahāṇajāṇapattaṃ ārūhadu ajjo /

(asaṃgītasārasya mahārṇava udvelyate / avadhānayānapātramārohatvāryaḥ / )

etadanyonyavākyādhikyādadhibalam /

sūtradhāraḥ---ciramavahita evāsmi / nanviyamupakramyate dhruvā---

naṭakṛtadhruvāgānapratijñāvacanaṃ saṃbhramoditamiti gaṇḍam /

naṭī---(sasmitaṃ) / kahaṃ ajjo dhuvaṃ gāai !

( / kathamāryo dhruvāṃ gāyati !)

sūtradhāraḥ---ayi kathamardhokta eva tvarā, "nāṭyavidyā'; iti śeṣaṃ na jighrati /

etaduktasyānyathāyojanarūpamavasyanditam /

ārye, nūnaṃ dhruvāgānotsukaṃ tava cetaḥ, tadārabhyatāṃ gītiḥ /

naṭī---(tathā karoti / )

lacchī saraī a imā dhavaliabhuvaṇaṃtarā virāaṃtī /
vilasaṃtakuvalaasirī rāassa pasāhaṇaṃ kuṇai // ViPrud_3.1.16 //
(lakṣmīḥ sarasī ceyaṃ dhavalitabhuvanāntarā virājantī /
vilasatkuvalayaśrī rājñaḥ prasādhanaṃ kurute //)//

sūtradhāraḥ---(ākarṇya sarasāveśaṃ)

gāḍhāliṅganasaṃmardapratyakṣaragalatsudhām /
dhruvāṃ karomi sarvāṅge śrotraikāmṛtavarṣiṇīm // ViPrud_3.1.17 //

eṣa rasavaśādasaṃgatārthavyāhārarūpo 'satpralāpaḥ /

naṭī---(sopahāsaṃ)asuumārā kkhu esā ayyassa ṇiddaāliṅgaṇavellaṇaṃ ṇa sahai /

(asukumārā khalveṣār''yasya nirdayāliṅganakṣepaṇaṃ na sahate / )

eṣa hāsyalobhakaro vyāhāraḥ /

sūtradhāraḥ---(savrīḍaṃ)

rasāsvādena taralā ye mādyanti vipaścitaḥ /
ta eva bhāvuktā loke bhavanti hṛdayālavaḥ // ViPrud_3.1.18 //

etaddoṣasya guṇatvāropānmṛdavam /

naṭī--- //

ayyo aṇaṃtarakaraṇijjaṃ ṇirūvedu /

( // āryaḥ anantarakaraṇīyaṃ nirūpayatu / )

sūtradhāraḥ---nanvayamidānīṃ sabhāpatirdevaḥ svayaṃbhūrupaślokyate /

sarvāṅgavilastasarvamaṅgalālaṃkṛtākṛteḥ /
rudrasya mahimā bhāti viśvānugrahakāriṇaḥ // ViPrud_3.1.19 //

nepathye / bhoḥ ! satyaṃ satyam / sarvāṅgavilasatsarvamaṅgalālaṃkṛtākṛtirevāyaṃ rudra iti /

sūtradhāraḥ---(saharṣaṃ) kathamupakrāntamevāsmadvākyānuguṇyena prastutasyānuguṇaṃ kuśalaiḥ kuśīlavaiḥ, yataḥ kākatīśvaraguṇavarṇanāyodyatayorvaitālikayorvacanamivopakṣipyate /

ayaṃ kathoddhātaḥ / idameva guṇavarṇanāt pravartakaṃ ca /

(puro 'valokya) kathametau vaitālikāvita evābhivartete /

eṣo 'yamityupakṣepāt prayogātiśayaḥ prastāvanāṅgam /

tadehi / āvāmapyanantarakaraṇīyāya sajjībhavāvaḥ / (iti niṣkrāntau / )

iti samagrāṅgā prastāvanā /

(tataḥ praviśataḥ kāmpilyakalūtakau vaitālikau / )

prathamaḥ---(saharṣaṃ)

yo 'yaṃ jātastrilokīprathitasucarite kākatīyānvavāye yasmai śreyāṃsyajasraṃ vitarati bhagavān devadevaḥ svayaṃbhūḥ / yasyājñā sarvapṛthvīpatimaṇimukuṭaśreṇikelīvayasyā so 'yaṃ bhūpālamaulirjayati guṇamahān rudradevo narendraḥ // ViPrud_3.1.20 //

svayaṃbhūdevaśreyovitaraṇarūpabījanyāsādupakṣepo 'ṅgam /

dvitīyaḥ---sakhe ! kimucyate,

yo rudro rajatācale sthitimagādardhāṅganāriḥ purā so 'yaṃ saṃprati kākatīśvarakule sarvāṅganārī sthitaḥ / sthāne yadviṣamāvalokanakalāmātreṇa bhasmīkṛtā- nyāsan vairipurāṇi citramadhunā khaḍge viṣaṃ dhāryate // ViPrud_3.1.21 //

prathamaḥ---sakhe sādhu samarthitam / anyathā kathamasmai mahārājāya svapne kulagurusadṛśaḥ svayaṃbhūdevastādṛśīṃ śreyaḥ saṃgrahakārikāmupadiṣṭavān /

svayaṃbhūdevaprasādarūpasya bījasya bahūkaraṇāt parikaraḥ /

dvitīyaḥ---(savimarśāścaryaṃ) kathamavagataṃ rājarahasyaṃ vayasyena ?

prathamaḥ---sakhe, kasya vā na viditamidam / yat sarvasminnapi nijanagare mahotsavamādiśatā rudranareśvareṇa kuladevatāyāḥ svapnopadiṣṭāḥ prasādaviśeṣāḥ prakhyāpyanta eva /

kuladevatāprasādarūpasya bījasya prakhyāpanena pariniṣpatteḥ parinyāsaḥ /

dvitīyaḥ---aho nirantaraprasādonmukhatā devasya / yathā kākatīyaprasaveṣu śreyāṃsyuttarottaramanubadhyante /

etat bījasya śreyo 'nubandharūpaguṇakhyāpanād vilobhanam /

tadasminneva mahīyasi mahe mahīmaṇḍalākhaṇḍalaṃ calamartigaṇḍamupaślokayitumāvayorayamevāvasaraḥ / tadehi rājakulaṃ praviśāvaḥ /

prathamaḥ---vayasya, sāṃprataṃ purodhaḥ pramukhānamātyavṛddhānapi puraskṛtya kalyāṇasvapnakramaṃ mīmāṃsamāno nṛpatirabhyantarāsthānīmadhitiṣṭhati / tadāvāmapi tāvadito gatvā yathāvasaraṃ pratīkṣāvahe /

(iti parikramya niṣkrāntau / )

ayaṃ śuddhaviṣkambhaḥ

aṅkārambhaḥ //

(tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaveṣo rājā cāmaragrāhiṇī ca / )

rājā---(saharṣātiśayaṃ) aho prasādātiśayaḥ parameśvarasya !

somārkābhijanaṃ tamadya jayati śrīkākatīyānvayaḥ pātivratyamupaiti sāṃpratamamīṣvasmāsu viśvaṃbharā / asmābhirnijadoḥ prasūtimadhunā dhanyāmajo manyate yatkartavyamupādiśat kulapatirdevaḥ svayaṃbhūḥ svayam // ViPrud_3.1.22 //

purodhasaḥ---mahārāja, bhavādṛśā eva paramārhanti tādṛśamahimno devasya hitopadeśān / athavā kimatrābhinavam / putrāṇāṃ hitopadeśādhikāraḥ pitureva / yaditthaṃ kathayanti tadvidaḥ /

saivomā ceti nirdiṣṭā somā ceti prathāmagāt /
tava mātā śivā sākṣāddevo gaṇapatiḥ pitā // ViPrud_3.1.23 //

mantriṇaḥ---evamevaitat / anyathā kathamīśvaraprasādādṛte niraṅkuśaṃ strīvyaktiviśeṣasya lokādhipatyam / evaṃ mānuṣaśaṃbhunā gaṇapatimahārājenābhyantarasyānubhavamahimnaḥ sadṛśamatra putra iti vyavahāraḥ kṛtaḥ / tadanuguṇā ca rudra ityākhyā /

purodhasaḥ---(sakautukaṃ) kīdṛśī devasya svapnopadeśaparipāṭī ?

rājā---(sādāraṃ) idaṃ nivedyate /

kadācit kalyāṇe rajanīsamaye smeravadanaṃ puraḥ prādurbhūtaṃ sayuvativapuḥ sākṣaniṭilam / sravantīcandrābhyāṃ mahitamukuṭaṃ prekṣya kimapi svayaṃbhūdevo 'sāvayamiti haṭhotthānamabhajam // ViPrud_3.1.24 //

anantaraṃ svapna eva

vapuṣā taṃ namaskṛtya stuvan sūnṛtayā girā /
svāmine kākatīyānāṃ ratnāsanamupāharam // ViPrud_3.1.25 //

cāmaragrāhiṇī--- / aho devassa aṇusaṃdhāṇaṃ jaṃ siviṇe vi kulasāmiṇo samārāhaṇam /

( / aho devasyānusaṃdhānaṃ yat svapne 'pi kulasvāminaḥ samārādhanam / )

purodhasaḥ---kimucyate / āviṣṭabhaktayaḥ khalu svayaṃbhūdeve kākatīyanaradevāḥ / tataḥ /

rājā---

śayyāśiraḥ sthānakṛtasya pūrṇakumbhasya toyaiḥ parikalpya pādyam /
atīndusārairmaṇibhiḥ kilāhamapūjayaṃ daivatamasmadīyam // ViPrud_3.1.26 //

atha ca

vibhuḥ svayaṃbhūravadacchucismitāṃ giraṃ svavāmārdhavadhūpalālitām /
spṛśan kareṇābhayadānaśālinā kṛtāñjaliṃ māṃ vinayānatānanam // ViPrud_3.1.27 //

yat kila

unmastakairmadhyamalokabhāgyaistapoviśeṣairanaghaiḥ pṛthivyāḥ /
samyakphalaiḥ saccaritaiḥ prajānāṃ pratāparudro 'yamihāvatīrṇaḥ // ViPrud_3.1.28 //

vatsa kākatīyakulapradīpa !

svīkṛte putrabhāvena dauhitre prāṅmamājñayā /
asmin nidhehi dhaureye gurvīmurvīdhurāmiti // ViPrud_3.1.29 //

purodhasaḥ---(sapramodaṃ) mahārāja, kākatīyakulayogakṣemavidhānadakṣiṇena dākṣāyaṇīpatinā sākṣādevamādiṣṭam / tavāpyayameva manorathaḥ / priyaṃkaraścāyaṃ mahotsavaḥ prajānām / tadārohatu prāgatisṛṣṭayauvarājyasya pratāparudrasya bhujaśikharaṃ sāgaramekhalā / tatastataḥ /

iyaṃ prayojananirdhāraṇarūpā yuktiḥ /

rājā---tadvacanamākarṇayantī nirbharaharṣavikasvaralocanā medinyapi devasya pārśve dṛṣṭā /

cāmaragrāhiṇī--- / mahārāassa hiaaṃ aṇuvaṭṭamāṇāe vasuṃdharāe uido khkhu harisāvibhbhāvo /

eṣā svayaṃbhūdevasya vacanākarṇanena medinyāḥ sukhāgamena prāptiḥ /

( / mahārājasya hṛdayamanuvartamānāyā vasuṃdharāyā ucitaḥ khalu harṣāvirbhāvaḥ / )

rājā---kākatīyakulaśreyasāṃ deva eva pramāṇamiti tasyājñā mayā śirasi dhṛtā / devo 'pi saprasādātiśayamavalokyāntarhito 'bhūt /

idaṃ medinīprāptihetorbījasya svayaṃbhūdevopadeśasyāṅgīkaraṇāt samādhānam /

mantriṇaḥ---viśvapriyaṃkaraḥ svapnapratyayaḥ / kiṃtu kākatīyanarendravṛddhocitamācāramanuvartamānasya devasya nagaranivāsavaimukhyaṃ tathā kuladhuraṃdharasya vīrarudrasya viśvarakṣākṣame bāhuparighe rājyadhurāviśrāntiriti ca

viṣādaharṣayoḥ sīmānaṃ spṛśatyasmākaṃ manaḥ /

etatsukhaduḥ khahetubhūtaṃ vidhānam /

cāmaragrāhiṇī--- / accariaṃ accariaṃ / kulāmaccamuheṇevva pavvaīvallaheṇa evvamuvadiṭṭham /

( / āścaryamāścaryam / kulāmātyamukheneva pārvatīvallabhenaivamupadiṣṭam / )

iyaṃ bījaviṣayā'ścaryarūpā paribhāvanā /

rājā---(saharṣātiśayam, amātyān prati) ayaṃ kākatīyakulaśreyaḥ-

kalpalatāprarohaḥ svayaṃbhūdevānugrahaḥ sarveṣāmapi śravaṇamahotsavaḥ kriyatām /

eṣa bījaprakāśanādudbhedaḥ /

mantriṇaḥ---yadājñāpayati kākatīyaparameśvaraḥ /

rājā---kimidānīṃ kartavyam ?

purodhasaḥ---mahārāja ! kimanyat ? sajjīkriyatāṃ pratāparudradevasya rājyābhiṣekasaṃbhāraḥ /

eṣa bījānuguṇaprotsāhanarūpo bhedaḥ /

mantriṇaḥ---digvijayayātrāvaśīkṛtānāṃ sarvapārthivānāṃ vargeṇānītaiḥ sakalatīrthasalilaiḥ prakāśitaṃ svayaṃbhūdevaprasādaṃ mahābhiṣekamanubhavatu rājaputraḥ /

purodhasaḥ---ucitamanumantritaṃ mantribhiḥ /

rājā---tarhi jaitrayātrāsādhanāni sajjīkriyantāṃ ṣaḍvidhāni balāni /

ahamapi sajjo bhavāmi /

eṣa ārambhaḥ / idaṃ bījānuguṇārambharūpaṃ karaṇam / evamārambhabījasambandharūpaḥ sāṅgo mukhasandhiḥ /

(nepathye) vaitālikau---sukhāya mādhyandinī saṃdhyā bhavatu devasya /

yadidānīm---

lokālokagirīndrakandaratamaḥ saṃdohadarpāpahaṃ tvattejaḥ paṭalaṃ kiyanti bhuvanānyākramya saṃkrīḍate / ityālokanakautukīva śithilasvīyādhikāraśramo bhāsvāneṣa samagradīptiradhunā vyomāgramārohati // ViPrud_3.1.30 //

api ca---

udgāyanti śaranniśākarakarastomatviṣastvadguṇān krīḍantyo malayādricandanalatākuñje bhujaṅgāṅganāḥ / pītvā tattadudīrṇavarṇagalitāṃ pratyagradhārāṃ sudhāṃ vātāhāratayā prabhūtamayaśaḥ prakṣālayantyo nijam // ViPrud_3.1.31 //

idānīṃ khalu---

āghrāya kiraṇān bhānoryajurāmodamedurān /
yatante kṛtinaḥ sarve kartuṃ mādhyāhnikīṃ kriyām // ViPrud_3.1.32 //

rājā---(ākarṇya, sarvān prati) sādhayata yūyamabhimatācaraṇāya / ahamapi tāvadabhyantaraṃ praviśāmi /

(iti yathocitamutthāya parikramya niṣkrāntāḥ sarve)

iti nāṭakaprakaraṇe kalyāṇasvapno nāma prathamoṅkaḥ //

(atha dvitīyo 'ṅkaḥ)

nepathye)--- / ido ido ajjo /

( / ita ita āryaḥ / )

(tataḥ praviśati vṛddhakañcukī)

kañcukī---(saharṣaṃ) cirāya yauvanamatiśayānayā caritārthayā jarayānayā saṃcare / yayā dīrghāyuṣā

pratāparudramahābhiṣekamanubhavitāsmi /

eṣa madhyāhnavarṇanayā vicchinnasya prakṛtārthasya punaravamarśādbinduḥ /

api ca---

pade pade skhalantaṃ māṃ vācā gatyātha ceṣṭayā /
avalokya hasannāste svāmī rudranareśvaraḥ // ViPrud_3.2.1 //

(savimarśāścaryam)

kākatīyanarendrasya rājyaśrīrmūlaveśmanaḥ /
yuvarājagṛhānadya gavākṣaiḥ svairamīkṣate // ViPrud_3.2.2 //

eṣa rājyalakṣmyāḥ pratāparudragatābhilāpādvilāsaḥ /

(puro 'valokya)

kathamayaṃ rājaputraparicārako dārakaḥ sasaṃbhramaṃ māmabhivartate /

(praviśya) dārakaḥ--- / ayya paṇamāmi /

( / ārtha praṇamāmi / )

kañcukī---bhadra kalyāṇāspadaṃ bhūyāḥ / kimanumataṃ rājaputrasya digvijayaprasthānaṃ rudranareśvareṇa /

dārakaḥ---akahaṃ kahaṃ vi aṇubhadam /

(akathaṃ kathamapi anumatam / )

kañcukī---svanāmānuguṇamidaṃ rājaputrasya yat sajjīkṛtasādhanaṃ mahārājaṃ sapādopagrahaṃ nivārya svayameva jaitrayātrāyāmuttiṣṭhate /

dārakaḥ---aaayya aṇaṇuhūdajujhjhaparissamo juvarāo / dukkharo khu diaṃtajao kahaṃ bhavissai /

(aaārya, ananubhūtayuddhapariśramo yuvarājaḥ / duṣkaraḥ khulu digantajayaḥ kathaṃ bhaviṣyati / )

kañcukī---bhadra, niraṅkuśāḥ svayaṃbhūdevapravṛttayaḥ / viṣṇoravatāraḥ khalvayaṃ vīrarudro 'pi acintyamahimā /

eṣa dṛṣṭanaṣṭabījānusaraṇarūpaḥ parisarpaḥ /

atra svapnavṛttāntakhyāpanāllakṣyasya digvijayayātrodyamenālakṣyasya bījasyotpādanādudbheda iti pratimukhasaṃdhirayam /

dārakaḥ--- / evvaṃ edam / amāṇuso khu so pahāvo /

( / evametat / amānuṣaḥ khalu sa prabhāvaḥ / )

kañcukī---kutredānīṃ rājaputraḥ ?

dārakaḥ---akāaīakuladuggādevīsamārāhaṇeṇa viaapatthāṇamaṃgalaṃ kāūṇa tattha haṇumadaalaperaṃtabahirujjāṇe ṇivesiakhaṃdhāvāro amaccaparivudo juvarāo ciṭṭhaī / tā aṇujāṇīhi mama tattha patthāṇaṃ /

(akākatīyakuladurgādevīsamārādhanena vijayaprasthānamaṅgalaṃ kṛtvā tatra hanumadacalaparyantabahirudyāne niveśitaskandhāvāraḥ amātyaparivṛto yuvarājastiṣṭhati / tadanujānīhi mama tatra prasthānam / )

kañcukī---bhadra ! sādhaya / ahamapi rājakulaṃ praviśāmi /

(iti yathocitaṃ parikramya niṣkrāntau / )

iyaṃ cūlikā /

(tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaḥ pratāparudro mantriṇaḥ parijanaśca / )

pratāparudraḥ---

kiṃ rājyena śamonmukhaṃ racayatā tātaṃ kulālambanaṃ kiṃ cāsmin samudāharanti mahato doṣān bahūn sūrayaḥ / dharmādhvā ca khilīkṛto 'yamadhunā kaḥ saṃcaredaskhalaṃs tanneṣṭaṃ kila yauvarājyamapi me bālyotsave krīḍataḥ // ViPrud_3.2.3 //

tadvayaṃ mahārājabhujaparighamasṛṇiteṣu diganteṣu vijayayātrāvinodena viharāmahe /

etadrājye 'nicchābhidhānādvidhūtam /

mantriṇaḥ---rājaputra ! sarvapathīnayā kākatīyānvayabhāgyasaṃpadā tvāṃ dhuraṃdhuraṃ labdhvā narendraściramāsaktāṃ dhuraṃ śithilayitumadhyavasyati / ācāraścāyaṃ kākatīśvarāṇāṃ yaddhaureye putre śamonmukhatvam / kulasvāminā svayaṃbhuvāpyevamevānuśiṣṭam / anatikramaṇīyā rājaputreṇa gurvorgarīyasī khalvājñā / kalikāladoṣaśithiladharmapratiṣṭhāṃ nirvoḍhuṃ voḍhuṃ ca mahatīṃ mahīdhuramavatīrṇasya kākatīyaviṣṇostava na sāṃprataṃ pratyākhyātum /

pratāparudraḥ---(sānurodhaṃ)

svayaṃbhūstāta ityetāvīśvarau divyamānuṣau /
tayoranyataro rājā yuvarājo 'smi sarvathā // ViPrud_3.2.4 //

mantriṇaḥ---rājaputra ! sādhāraṇo 'yaṃ vinayaḥ kākatīśvarāṇāṃ svayaṃbhuvi mahārāje ca /

eṣa prakṛtaviṣayāratyupaśamācchamaḥ /

parijanaḥ--- / kāaīakulaṭṭhaviro tattabhavaṃto saaṃbhūdevo dhuraṃ dhāredu /

rāautto uṇa rajjasiriaṃ aṃke ārovedu /

(kākatīyakulasthavirastatrabhavān svayaṃbhūdevo dhuraṃ dhārayatu / rājaputraḥ punā rājyaśriyamaṅke āropayatu / )

(pratāparudraḥ samandasmitaṃ parijanamavalokayati / )

etat parihāsavacorūpaṃ narma /

parijanaḥ---acireṇa cariatthā meiṇī saṃvuttā /

(acireṇa caritārthā medinī saṃvṛttā /

gotragiriśikharaniṣṭhuravikaṭaśilāvasatibarbarāṅgyāḥ /

kṣoṇyā bhavatu vāso bāhau pratāparudrasya //)//

gottagirisiharāṇiṭhṭhuraviaḍasilāvasaibabbaraṃgīe /
khoṇīe hodu vāso bāhummi paāvaruddassa // ViPrud_3.2.5 //
ajaha haricaṃdassa bhue jaha rahuṇāhassa bāhuphalaammi /
kāailacchīpaiṇo bāhummi tahā mahī ramadu // ViPrud_3.2.6 //

(ayathā hariścandrasya bhuje yathā raghunāthasya bāhuphalake /

kākatilakṣmīpaterbāhau tathā mahī ramatām //)//

(pratāparudraḥ sabāhusphuraṇamadhomukhastiṣṭhati / )

eṣā parijanavacanotthā prītirnarmadyutiḥ /

mantriṇaḥ---rājaputra ! kākatīyapuruṣottamasya tava pāṇigrahaṇāya spṛhayantī rājyalakṣmīrvilambaṃ na sahate /

parijanaḥ--- /

vijjāvahūṇaṃ ahiaṃ daṭhṭhūṇa paimmi paṇaavissaṃbhaṃ /
khoṇī lacchī a kahaṃ vilaṃbiaṃ sahau juvarāe // ViPrud_3.2.7 //
(vidyāvadhūnāmadhikaṃ dṛṣṭravā patyau praṇayavisrambham /
kṣoṇī lakṣmīśca kathaṃ vilambitaṃ sahatāṃ yuvarāje) // //

mantriṇaḥ---itthameva /

svatejasā pariṣkṛtya pradhānāgāramutsukā /
pratīkṣate 'dya rājyaśrīryuvarājasamāgamam // ViPrud_3.2.8 //

eṣa mantriṇāṃ parijanasya ca vākyairbījānurāgaprakāśanāt pragamaḥ /

paridṛ--- //

kahaṃ aṃdario khu eso mahūsao disāvijaajattāe /

( //

kathamantaritaḥ khalveṣa mahotsavo digvijayayātrayā / )

etaddigantayātrayā prakṛtakāryavilambanānnirodhaḥ /

mantriṇaḥ---(sāvajñaṃ) kathaṃ cirayantyandhracamūpatayaḥ / athavā kiṃ taiḥ ; vayamapi na kevalaṃ mantraśastrāḥ, kiṃtu bahuśaḥ samarāpadānārādhitasvāmina eva /

etanniṣṭhuravacanarūpaṃ vajram /

(praviśya) dauvārikaḥ--- / jedu jedu juaroo / ede khu camūpaiṇo paḍihārabhūmibhāammi sajjīkiacauraṃgabalā vaṭṭanti /

( / jayatu jayatu yuvarājaḥ / ete khalu camūpatayaḥ pratīhārabhūmibhāge sajjīkṛtacaturaṅgabalā vartante / )

mantriṇaḥ---aciraṃ bhoḥ praveśaya /

dauvārikaḥ---tathā /

(iti niṣkramya senādhipatibhiḥ saha punaḥ praviṣṭaḥ / )

senāpatayaḥ---(yathocitaṃ praṇamya) svāmin kākatīyakulatilaka ! sarvatomukhāṭopā vāhinyaḥ śauryodanvantaṃ bhavantamanuprāptā eva / tadanugṛhayālunā kaṭākṣeṇa nirīkṣyantām /

etadanunayavacanarūpaṃ paryupāsanam /

mantriṇaḥ---rājaputra ! tarhi samāruhyatāṃ pratipakṣanivāraṇo vāraṇaḥ / ālokyantāṃ nirantaraparipanthipramāthinyo varūthinyaḥ / prastūyatāṃ senāpuraḥ-sarākrāntasakalasāmantavijayasthānaṃ prasthānam /

pratāparudraḥ---yathābhirucitamamātyebhyaḥ /

(iti gandhagajādhirohaṇaṃ nāṭayati / )

mantriṇaḥ---

karodagreṇa mahasā viṣvagākramituṃ diśaḥ /
ārohati gajaṃ vīrarudro bhāsvānivodayam // ViPrud_3.2.9 //

etat prakṛtānuguṇyena viśeṣabandhavacanaṃ puṣpam /

(sarve yuvarājahastinaṃ puraskṛtya sasaṃbādhaṃ kiṃcit parikrāmanti / )

senāpatayaḥ---(sotsāhapraṇāmaṃ) svāminnito dīyatāṃ dṛṣṭiḥ /

dhāvatpādātapādāhatidalitamahīrandhranīrandhraniryad- dhūlījālāmbudāntarvilasadasilatāvidyududdāmadīptāḥ / udyannissāṇarāṇastanitapaṭapaṭaddiktaṭāḥ prārabhante prāvṛṭlakṣmīṃ dhvajinyaḥ karikaraṭataṭasyandidānāmbudhārāḥ // ViPrud_3.2.10 //

(anyato nirūpya)

bale calati saṃbhramapratibhaye vijetuṃ diśaḥ purandaraharijjayavyavasitāḥ sahāyoddhatāḥ / calanti ciramatsarāḥ śikhariṇo yathā dantino bharāvanamadunnamadbhujagarājaphakkatphaṇāḥ // ViPrud_3.2.11 //

parijanaḥ---(vilokya sāścaryaṃ) / mahaṃto khu eso tiliṅgasubhaḍāṇaṃ ussāho /

( / mahān khalveṣa triliṅgasubhaṭānāmutsāhaḥ / )

(saṃskṛtamāśritya)

udyattomaraḍāmarāḥ pratipadaprotkṣiptakaukṣeyakāḥ svairodgīrṇabhusuṇḍhayaḥ paṭutarākṛṣṭadhvanatkārmukāḥ / bhrāmyadbhīmagadāḥ samagraviharatprāsāḥ sphuratpaṭṭasāḥ khelantyandhracamūbhaṭāḥ savapuṣo raudraprakārā iva // ViPrud_3.2.12 //

mantriṇaḥ---aho turaṅgataraṅgāstriliṅgādhipateḥ /

utkṣipyotkṣipya pādau ravituragaśirastāḍanāyeva pūrvau pāścāttyābhyāṃ padābhyāmapi dharaṇimavaṣṭabhya saṃrabdhanunnām / vālairvyādhūyamānaiḥ pratinṛpatihayotsāhamunmārjayantaḥ krāmantyaśvāḥ sahelakramaṇapariṇamatpañcadhārāprapañcāḥ // ViPrud_3.2.13 //

(vilokya) aho vidalitaparabalamanorathānāṃ rathānāṃ sabhraṃmaḥ /

tathā hi---

rathāḥ sarabhasaṃ bhramannibiḍahemanemikṣata- kṣamātalasamuccaladbahuladhūlijālāmbudaiḥ / tirohitamasūyayā sapadi bhānavīyaṃ rathaṃ vidhāya mukharībhavantyanibhṛtākṣadhūrnisvanāḥ // ViPrud_3.2.14 //

pratāparudraḥ---(sarvato 'valokya sapramodaṃ) kathaṃ samagrasādhanāni sainyāni /

bṛṃhamāṇagajākīrṇā hreṣamāṇahayākulāḥ /
saṃkrīḍatsyandanāḥ kṣveḍasubhaṭāḥ sainyasaṃpadaḥ // ViPrud_3.2.15 //

mantriṇaḥ---yuvarājālokanādudvelaḥ sainyasāgaro vartate /

abhyāpatantīrabhito mahībhṛdvāhinīrbahūḥ /
kākatīyabalāmbhodhireṣa svairaṃ grasiṣyate // ViPrud_3.2.16 //

senāpatayaḥ---yadādiśantyamātyāḥ / (iti sapraṇāmaṃ) vijayayātrākutūhalinyo dhvajinyaḥ sāṃprataṃ yuvarājasyājñāṃ pratipālayanti /

(pratāparudraḥ saprasādamamātyānālokayati / )

mantriṇaḥ---(sotsāhaṃ) pratiṣṭhantāṃ prācīṃ prati sainyāni /

senāpatayaḥ---yathā'diśantyamātyāḥ /

(iti prasthānanāṭitakena samantādavalokya saharṣātiśayam)

pavanenānukūlena prasāritapaṭāñcalāḥ /
udyuñjanta ivākraṣṭuṃ dhvajāḥ sautrāmaṇīṃ diśam // ViPrud_3.2.17 //

(sarve śakunamabhinandanti / )

eṣa prasthānānuguṇaśakunaguṇakathanādupanyāsaḥ /

pratāparudraḥ---(puro 'valokya) kathaṃ karābhyāmutkṣiptasākṣatakanakapātraḥ samāgata eva vipravaraḥ /

vipraḥ---(savinayamagrataḥ sthitvā prādhvaṃ dakṣiṇabhujamudyamya) vijayatāṃ vijayatāṃ vīrarudraḥ / rājaputra ! svayaṃbhūdevamahotsavādyanantaraṃ mahīsuravarāśīrvādavāsitāḥ kākatīyamahārājena preṣitāḥ khalvime maṅgalākṣatāḥ /

pratāpadṛ---(sapraṇāmādaraṃ gṛhītvā tān nijottamāṅge gajamūrdhani ca nidhāya)

amūlāt phalitā prasattilatikā patyuḥ svayaṃbhūprabhor ājñā kṣatriyamaulimaṇḍanamaṇestātasya sānugrahā / viprāśīrvacanāni mantrasurabhīṇyākāṅkṣitānyanvahaṃ paurāṇāṃ ca jayottarāṇi tadamūrīṣajjayāḥ syurdiśaḥ // ViPrud_3.2.18 //

eṣa brāhmaṇakṣatriyādivarṇakīrtanādvarṇasaṃhāraḥ /

mantriṇaḥ---rājaputra ! svabhāvanirargalasya tava bhujārgalayorojāyitasya kiyatī bhūtalavijayaviḍambanā /

parijanaḥ--- / viaalacchīpāṇiggahaṇasamaadiṇṇā via maṅgalakhkhadā juvarāassa sīse dīsaṃdi /

( / vijayalakṣmīpāṇigrahaṇasamayadattā iva maṅgalākṣatā yuvarājasya śīrṣe dṛśyante / )

vipraḥ---rājaputra ! tattaddigvijayayātrāvārtāhāriṇaḥ puruṣā nāticirādeva preṣaṇīyā iti mahārājasyājñā /

pratāparudraḥ---śirasi kṛtastātasya niyogaḥ / (amātyān prati) katicana yūyaṃ kākatīśvarasevārthaṃ nivartadhvam / katipaye vijayayātrāparāḥ pravartadhvam /

amātyāḥ---(sapraṇāmaṃ) yadājñāpayati yuvarājaḥ /

vipraḥ---svasti vijayāya śivāḥ panthānaḥ santu rājaputrāya /

pratāparudraḥ---(sapraśrayaṃ) bhagavannanujānīhi / vayamitaḥ pratiṣṭhāmahe /

(iti yathocitaṃ parikramya niṣkrāntāḥ sarve / ) // iti vijayayātrāvilāso nāma dvitīyo 'ṅkaḥ //

(atha tṛtīyo 'ṅkaḥ)

(tataḥ praviśato lekhahastau jāṅghikau / )

etatpūrvāṅkāntapātreṇa vipreṇa nirdiṣṭayoḥ pātrayoruttarāṅke praveśādaṅkāsyam /

prathamaḥ---(sānusaṃdhānāścaryaṃ) aho pratāparudrasya mahimānubhāvaḥ, yasya vijayayātrāsaṃbhrameṇaiva vyākulīkṛtāni dvayeṣāmapi bhūbhṛtāṃ kaṭakāni /

dvitīyaḥ---vayasya, kimucyate---

kākatīyapradīpo 'yamaṃśaścāturbhujaḥ svayam /
yadvajrakavacāyante prasādāśca svayaṃbhuvaḥ // ViPrud_3.3.1 //

eṣa svayaṃbhūdevaprasādarūpasya bījasyānveṣaṇād garbhasandhiḥ /

prathamaḥ---(adhvaklamamabhinīya puro 'valokya) prāpteyamandhranagarī / (kiṃcit praveśanāṭitakena samantato nirūpya) aho ! niratiśayamaudāryaṃ rudranareśvarasya / yadete vaitālikāḥ sarvāto bhogāvalīpramukhāṃścāṭuprabandhānuccaiḥ paṭhantaḥ svabhāvaramaṇīyāḥ pratiraveṇa pāṭhayanti ca kakubhaḥ /

dvitīyaḥ---(samyaṅnirvaṇya sapratyabhijñā'ścaryamapavārya) sakhe ! paśya paśya /

samyaṅmāgadhaveṣadhāraṇatirobhūtā api kṣamābhujaḥ sūcyante prabhutārahasyapiśunairāviṣkṛtailakṣaṇaiḥ / hastāgrairdhvajacakralāñchinatalairvakṣaḥ sthalairvistṛtair ākāraraimanuṣyamātrasulabhairvṛttairanīcairapi // ViPrud_3.3.2 //

prathamaḥ---nūnamete pratāparudrasamaraparāṅmukhā vakṣaḥ sthalaviracitavarāhalakṣmāṇaḥ prāṇatrāṇārthamanayā rītyā kākatīyamahārājaṃ prasādayitumadhyavasyantīti tarkayāmi /

etat prastutopayogipratirājacchadmācaraṇādabhūtāharaṇam / jāṅghikena punastaistairlakṣaṇairnareśvarābhyūhanādanumānaṃ ca /

dvitīyaḥ---aho ! vijayayātrāśravaṇakutūhalitā paurāṇām, yadāvāmanusaranti punaḥ punaḥ praśramālayā / tat sakhe ! prakāśyatāṃ pratāparudrasya bhujayorvijayodāharaṇam /

prathamaḥ---(kiṃciduccaiḥ) bho bhoḥ ! śrūyatāṃ kākatīyakulaślāghākāmadhenuḥ priyodantaḥ /

jetrā kākativīrarudravibhunā sarvā diśo nirjitāḥ kṣmāpālāḥ karadīkṛtāḥ kṛtamidaṃ nirvīramurvītalam / yasyodyadbhujavaibhavaṃ sarabhasārohaddviṣatkāminī- mañjīradhvanipūrṇakandaramukhairvyākurvate parvatāḥ // ViPrud_3.3.3 //

eṣa tattvānukīrtanarūpo mārgaḥ /

dvitīyaḥ---sakhe ! nūnameṣu divaseṣu kākatīyamahārājo nirantaraṃ puraskṛtapurodhaḥ pravarāmātyavṛddho yuvarājavijayamāśaṃsamāno gamayati vāsarāṇi /

prathamaḥ---ucitamanucintitaṃ vayasyena /

dvitīyaḥ---(puro 'valokya saharṣaṃ) kathamasmadīyaṃ vacanamākarṇya nūnaṃ mahārājāya nivedayitumamātyaputraḥ saharṣasaṃbhramaṃ rājakulābhyantaraṃ praviśati / tadāvāmapi pratīhārabhūmimadhyāsya kākatīśvarāvasaraṃ pratipālayiṣyāvaḥ / (iti

parikrāmataḥ / )

etad vitarkapratipādanādrūpam /

(tataḥ praviśatyamātyaputraḥ / )

amātyaputraḥ---(sapramodaṃ) aho mama dhanyatā, yadīdṛśānāṃ mahotsavānāṃ nivedayitāsmi saṃvṛttaḥ / yanmayā vijñāpitaiḥ śravaṇapriyaṃkaraṇairvārtāmṛtaiḥ svapnasākṣātkṛtādapi svayaṃbhūdevaprasādāt pramodayiṣyate kākatīyavṛṣā /

eṣotkarṣavacanarūpodāhṛtiḥ /

(puro 'valokya) kathamayaṃ mahārājaḥ purohitairamātyairanyena parijanena ca parivṛto mahāsthānamaṇṭapamadhitiṣṭhati / tadahamupasarpāmi / (iti parikrāmati / )

(tataḥ praviśati yathānirdiṣṭo rājā, mantriṇaśca purodhasaśca / )

rājā---(savimarśāścaryamamātyān prati)---aho śaiśave 'pyucitakāritvaṃ vatsasya vīrarudrasya / yadasmadanurodhārthamimānamātyān nivartya svayameva jigīṣuḥ prasthitaḥ /

mantriṇaḥ---(sabahumānaṃ) mahārāja ! bhavatā khalu pitṛmān kumāraḥ /

purodhasaḥ---vijayaprasthānātprabhṛti naktaṃdivamunmiṣanti kalyāṇāni / tadvijitā eva diśo rājaputreṇa /

rājā---bhavatāmāśiṣa eva kākatīyakulaśreyāṃsi svayaṃ praduhate /

parijanaḥ--- / kāaīakulassa kiṃ ṇu ṇa saṃpuṇṇaṃ puṇṇeṇa, jassiṃ avaiṇṇo bhuvaṇekkabhaddo paāvaruddo /

(kākatīyakulasya kiṃ nu saṃpūrṇaṃ puṇyena, yasminnavatīrṇo bhuvanaikabhadraḥ pratāparudraḥ / )

rājā---(sautsukyaṃ) kathaṃ cirayati vatsasya vijayayātrāśravaṇamahotsavaḥ ?

amātyaputraḥ---(savinayasaṃbhramamupasṛtya sapraṇāmaṃ deva madhyamalokapāla ! yuvarājapraṣretau vijayavārtāhāriṇau praghāṇaprāṅgaṇamadhivasataḥ /

eṣa saṃcintyamānārthaprāptirūpaḥ kramaḥ /

(sarve saharṣātiśayaṃ nirūpayanti / )

mantriṇaḥ--bhadra ! śīghraṃ praveśaya /

amātyaputraḥ---yadādiśanti mahāmantriṇaḥ /

(iti niṣkramya saha tābhyāṃ punaḥ praviṣṭaḥ / )

puruṣau---(praṇamantāvupasṛtya) deva ! viśvaikavijayinā putreṇa vardhase / bāḍhamaprameyamahimā pratāparudrabhujasthemā, yacchaiśave 'pyatiśayitataruṇakākatīyaparākramastasya vikramaḥ /

rājā---(saharṣātiśayamamātyānavalokya) manorathābhyāmiva cintitopagatābhyāṃ mahārghaṃ pāritoṣikaṃ pratipādyatām /

dviguṇīkṛtaharṣayoranayormukhādvatsasya vijayalakṣmīparigrahavṛttāntaśravaṇamahotsavena caritārthayāmaḥ śrotravṛttim /

mantriṇaḥ---yadājñāpayati devaḥ / (iti bhaurikamukhāt tathā kurvanti)

eṣa sāmadānācaraṇarūpaḥ saṃgrahaḥ /

(puruṣau sapraṇāmaṃ gṛhītvā mūrdhni nidhāya mahārājaprasādamabhinandataḥ / )

mantriṇaḥ---bhadrāvita etya yuvarājavijayavihṛtayaḥ parākramapallavitā mahārājasadasaḥ karṇapūrīkriyantām /

puruṣau---sāvadhānamavadhārayatu mahārājaḥ /

prathamaḥ---deva ! devasya prasādena vājinīrājanāsamidhyamānasya vītihotrasya vijayapradānena dviguṇitodagrapratāpe pratāparudre pratiṣṭhāmāne,

yātrārambhamaheṣvahaṃprathamikāniryaccamūḍambara- kṣuṇṇakṣoṇitalotthite 'tibahule pāṃsau viyadvyāpini / jetavyāḥ sakalā diśaḥ svavibhutāmantaḥ pidhāyādhika- trāsāt kvāpi palāyitā iva dṛśāṃ naivābhavan gocarāḥ // ViPrud_3.3.4 //

anantaraṃ ca---

udvellaccaturarṇavīkalakalo nāyaṃ camūḍambaro nedaṃ dundubhigarjitaṃ tripurajitkalpāntaḍhakkāravaḥ / ityāṭopapaṭīyasīṣu parito dhāṭīṣu bhārānama- ccheṣāśeṣaphaṇāsu vismitamatha trastaṃ digīśairapi // ViPrud_3.3.5 //

purodhasaḥ---aho niraṅkuśamojāyitamandhracamūpatīnām /

dvitīyaḥ---atha yuvarājājñayā prathamaṃ māghavanīṃ diśaṃ pracalitāni sainyāni /

rathenābhimukhyātaṃ vīrarudro vilokya mām /
mṛṣyate nāyamityarkaḥ sainyareṇau tirohitaḥ // ViPrud_3.3.6 //

mantriṇaḥ---tatastataḥ /

dvitīyaḥ---anantaraṃ senāgragaireva paurastyān kṣudrakṣatriyānnirjitya sarvapathīnenāṭopena paṭīyasi tasmin mahati bale pracalati,

yuddhāya samanahyanta kaliṅgāḥ sphuṭapauruṣāḥ /
mādyaddvipaghaṭoddāmasaṃbhramāḍambaroddhatāḥ // ViPrud_3.3.7 //

taiḥ sārdhamandhracamūpatīnāṃ parākramadhane mahatyāyodhane,

pītvā māṃsopadaṃśaṃ dviradagalagaladraktamaireyadhārāṃ matto mastiṣkalagnairdalitanṛpavapuḥ kīkasaiḥ sṛṣṭadaṃṣṭraḥ / bibhradraudrāntramālāṃ janitajanabhayo bhairavākāraghoraḥ saṃgrāmorvyāḥ kaliṅgairbalividhimakarodvīrarudrasya khaṅgaḥ // ViPrud_3.3.8 //

purodhasaḥ---mānuṣaveṣatirohitenāpi kākatīyaviṣṇunā kiṃcidāviṣkṛto nijaprabhāvaḥ /

mantriṇaḥ---(saharṣātiśayādbhutaṃ) aho parākramātibhūmiḥ pratāparudrasya /

parijanaḥ--- / sarisaṃ khu edaṃ, jaṃ mahārāaruddaṇaresaraṇaṃdaṇeṇa kādavvaṃ, jaṃ kāaikulappasavāṇaṃ khamaṃ, jaṃ kuladevadāe saaṃbhūdevassa ppasattivisesāṇaṃ juttaṃ, taṃ khu kiaṃ juvarāeṇa /

( / sadṛśaṃ khalvetat---yanmahārājarudranareśvaranandanena kartavyaṃ, yat kākatikulaprasavānāṃ kṣamaṃ, yat kuladevatāyāḥ svayaṃbhūdevasya prasattiviśeṣāṇāṃ yuktaṃ, tat khalu kṛtaṃ yuvarājena / )

rājā---(sapramodagadgadaṃ) tatastataḥ /

prathamaḥ---anantaram-

chinnodyadvairivīrapratibhayamukuṭāṭopasaṃjātarāhu- bhrāntibhraśyatpataṅgābhayakarapṛtanāreṇubaddhāndhakārā / āsīt saṃgrāmavelā viharadasilatodbhinnamattebhakumbha- prodyanmuktaughatārānikaraparivṛtasvarvadhūvaktracandrā // ViPrud_3.3.9 //

anantaraṃ yuvarājājñayā

vṛtrārātidigantarālavijayaprakhyātavikrāntayaḥ pārepūrvapayodhi kalpitajayastambhāḥ sphurattejasaḥ / velākānanavāsigītavibhavaṃ devasya dorvikramaṃ śṛṇvanto muhurandhrasainyapatayaḥ prāptā diśaṃ dakṣiṇām // ViPrud_3.3.10 //

tatra ca

munau lopāmudrāsuhṛdi nikaṭasthe 'pi mahatā bhavantyetā nadyaḥ kaluṣapayasaḥ sainyarajasā / itīva vyomāgre kalayapavanāndolitaśikhāḥ patākāḥ sotprāsāḥ pratipadamanṛtyannatitarām // ViPrud_3.3.11 //

anantaraṃ pāṇḍyapramukhān dākṣiṇātyān kṣitīśvarān śaraṇamupagatān kākatīyavīrarudraḥ svacamūpatinirviśeṣaṃ saṃbhāvya taiḥ saha pratīcīṃ diśaṃ pracalitaḥ /

mantriṇaḥ---sādhu sādhu samācaritamātmanīnaṃ pāṇḍyairyat pūrvameva devasya caraṇamūlaṃ prāptāḥ / tatastataḥ /

dvitīyaḥ---tatra ca

pāścāttyānāṃ dhvajeṣu sthitamadhikabharasrastadaṇḍeṣu gṛdhra- vrātairyaccaṇḍatuṇḍāhativihatapaṭeṣvāhatakṣiptapakṣaiḥ / astraṃ gārutmataṃ tat samajani vijayaprārthināmandhrasainya- praṣṭhānāṃ janyamanyannijanibiḍabhujādaṇḍakaṇḍūviḍambaḥ // ViPrud_3.3.12 //

anantaraṃ---

jitvā pratīcīmatha vīrarudraḥ pratyarthinārīnayanāmbupūrṇām /
revāṃ samuttīrya gajānubaddhasetuṃ vijetuṃ gatavānudīcīm // ViPrud_3.3.13 //

tatrāṅgavaṅgakaliṅgamālavaprabhṛtayaḥ sarve bhūpālā militvā yuddhāya baddhādarāḥ purataḥ prādurabhavan /

mantriṇaḥ---aho paramanātmaveditodīcyānāṃ yatpratāparudrasyāpi paripanthino bhavanti /

rājā---tatastataḥ /

prathamaḥ---anantaraṃ samamanīkinībhirāpatantībhiḥ rājakāni vilokya sagarvamevamuktaṃ senāpatibhiḥ---

re re ghūrjara jarjaro 'si samare lampāka ! kiṃ kampase vaṅga ! tvaṅgasi kiṃ mudhā balarajaḥ kāṇo 'si kiṃ koṅkaṇa ! / prāṇatrāṇaparāyaṇo bhava mahārāṣṭrāparāṣṭro 'syamī yoddhāro vayamityarīnabhibhavantyandhrakṣamābhṛdbhaṭāḥ // ViPrud_3.3.14 //

(/‘vayamandhranāthasubhaṭāḥ pratyarthidāvānalāḥ'; iti pāṭhāntaram //)//

etadroṣasaṃrabdhavacanarūpaṃ toṭakam /
parijanaḥ--- //

sāhu sāhu camūvariṇaṃ vaaṇaṃ / evvaṃ phaṇiā uṇa kīrisaṃ uvakkaṃdaṃ tehiṃ / (//sādhu sādhu camūpatīnāṃ vacanam / etat bhaṇittvā punaḥ kīdṛśamupakrāntaṃ taiḥ /)

prathamaḥ--- kiṃ kathyate ? sainikānāṃ nirupamaḥ parākramaḥ /

yastatrābhavadāhavastamakhilaṃ jānāti bhāgīrathī yātyākṣīt surabhūyakāraṇanijāhaṃkāramucchṛṅkhalam / ārādvīkṣya samagramandhrasubhaṭaprodghūrṇakhaḍragāvalī- dhārātīrthamupetya divyanagarīmārohato bhūpatīn // ViPrud_3.3.15 //

anantaraṃ tatra tatra pralīnātmanaḥ pratipakṣamūlānanveṣṭukāmāstriliṅgasainikāstattaddeśaveṣabhāṣādikamāviṣkurvāṇāḥ sarvataḥ paryaṭanti sma / jīvagrāhaṃ gṛhītvā samānayanti sma yuvarājāntikam / mantriṇaḥ---sādhīyān khalu sainikānāmudyamaḥ / etat prakṛtopayogitvena vañcanādadhibalam / rājā---tatastataḥ / dvitīyaḥ---anantaraṃ narapatayo nijaparijaneṣvapyakṛtaviśvāsāḥ pratāparudrasya pādamūlameva śaraṇamupagatāḥ / parijanaḥ--- / aho ṇaravariṇaṃ jujjhakāarattaṇaṃ /

( / aho narapatīnāṃ yuddhakātaratvam / )

eṣa bhayapratipādanādudvegaḥ / prathamaḥ---kimucyate kātaryamiti /

aṅgāḥ saṃgarabhīravaḥ samabhavaṃścolāḥ palāyākulāḥ kāśmīrāḥ smaraṇīyavikramakathā hūṇā nirīṇaśriyaḥ / lampākā bhayakampamānavapuṣo vaṅgā niraṅgīkṛtā nepālāḥ paripālanavyasaninaḥ suhmāśca nīraṃhasaḥ // ViPrud_3.3.16 //

(a:‘pralāpākulāḥ'; iti pāṭhāntaram //)

api ca

kāmbhojāḥ kṣatakumbhinīparicayāḥ prāptavraṇāḥ sevaṇāḥ gauḍāḥ pīḍitavigrahāḥ śritakulagrāvāṅkaṇāḥ koṅkaṇāḥ / lāṭāḥ pāṭitamūrtayaḥ parilasa(gala) dbhīvihvalāḥ siṃhalāḥ karṇāṭāḥ paripūrṇavepathubhṛtastandrālavo mālavāḥ // ViPrud_3.3.17 //

kiṃ ca

bhojā vyarthabhujāyudhāḥ kṣatanijastrīkelayaḥ keralāḥ pāṇḍyāḥ khaṇḍitavikramāḥ prakaṭitahrījarjarā ghūrjarāḥ / pāñcālāḥ praṇatiprapañcitabhiyaścāṭūtkaṭāḥ kīkaṭāḥ kāmpilyāḥ śritapallayaḥ kṛtayaśobhaṅgāḥ kaliṅgā api // ViPrud_3.3.18 // (sarve harṣātiśayaṃ nāṭayanti /) parijanaḥ---(sāścaryaṃ) / aho vīraruddassa aisaidatihuvaṇāi jujjhāvadāṇāi / (/ aho vīrarudrasyātiśayitatribhuvanāni yuddhāpadānāni /)

rājā---(saharṣaṃ) mahatīṃ pratiṣṭhāmāropitaṃ khalu kākatīyakulaṃ viśvaikavijayinā vatsena / purodhasaḥ---āmūlacūḍaṃ phalitāḥ prasattayaḥ kākatīyānvayadevatānām / rājā---tatastataḥ / prathamaḥ---anantaraṃ sakaladigvijayasamuttejitejovilāsaḥ sarvanareśvarāṇāṃ tāni tānyupāyanāni svīkṛtya samagrasainyaiḥ sapakṣairmahībhṛdgaṇairāśritena mahatā balārṇavena nyavartata viśvaikavīro vīrarudraḥ /

mantriṇaḥ---(saharṣaṃ) kutredānīṃ rājaputraḥ ? dvitīyaḥ---sāmprataṃ kiṃkurvāṇarājalokaḥ sarvānapi senāpatīn nagaraṃ prasthāpya katipayamaulaparivṛtaḥ kākatīyavīraḥ svairaṃ godāvarīparisarāraṇyeṣu mṛgayākutūhalī viharate / mantriṇaḥ---(savimarśaṃ) mahārāja ! nūnaṃ tvayyeva śāsati vasumatīṃ yauvarājyameva bahumanyate rājaputraḥ / eṣā prāptyāśā / digvijayākṛṣṭanareśvaravṛttāntasya vyāpitvāt patākā nirūpitā / rājā---tadacirameva yuṣmābhirānetavyo vatsaḥ, anunetavyaścarājyābhiṣekāya / mantriṇaḥ---yadājñāpayati devaḥ / (iti niṣkrāntāḥ / ) nepathye---(sasaṃbhramaṃ) bho bho nāgarikāḥ ! satvaramapasarata dūram /

yadidānīm-

ālānaṃ tarasā nipāṭya nigalānyucchidya dhūtāṅkuśo vegotpātitadhūrgataḥ kaṭataṭīniryanmadāmbusrutiḥ / bhraśyatpaṇyapathaṃ caladgajahayaṃ bibhyajjanaughaṃ puraṃ viṣvagvyākulayatyamandarabhasaḥ svairaṃ karigrāmaṇīḥ // ViPrud_3.3.19 //

eṣa śaṅkātrāsarūpaḥ saṃbhramaḥ / rājā---(ākarṇya sasmitaṃ) kathaṃ vyākulayati kaṭakaṃ karīndraḥ / puruṣaḥ---mahārāja ! nūnamidānīṃ nagaraṃ praviśatāṃ nareśvaropāyanānāṃ dvipānāṃ gandhānilāya saṃkru dhyan nirargalo jātaḥ pradhānahastī / purodhasaḥ---

pitrā svayaṃbhūpatinopadiṣṭaṃ pratāparudrasya mahābhiṣekam /
nirvighnamāpādayituṃ gajāsyaḥ kareṇurājākṛtirabhyupaiti // ViPrud_3.3.20 //

eṣa garbhabījodbhedanādākṣepaḥ / rājā---(saharṣaṃ) tarhi vayamapi pramadavanadvāraprāsādamāruhya gajendramavalokayiṣyāmaḥ / (iyutthāya parikramya niṣkrāntāḥ sarve / ) //

iti vīrarudravijayo nāma tṛtīyo 'ṅkaḥ //

// atha caturtho 'ṅkaḥ //

(tataḥ praviśati dhātrī ceṭī ca / ) dhātrī---(saroṣaṃ) /

haṃje eārisasahassakajjapajjāule rāaulamahūsave vi saalā vi raaṇī keṇa sama tue ṇīdār / irisamahagghāi bhūsaṇāi kudo coriāi / kahaṃ ṇa viṇṇādaṃ tue dāsīeuttīe---saalā diso jeūṇa cauraṃtasāmaṃtaparivāro paāvaruddo ṇaaraṃ paviṭhṭho / kuṃladevadāe pasattīe mahārāassa aṇṇāe purohidāṇaṃ aṇuroheṇa amaccāṇaṃ aṇuvaṭṭaṇeṇa paāṇaṃ bhāaheee khoṇīe tavoviseseṇa aṃhārisassa pariaṇassa sukaaparipāeṇa abbhupagaamahārajjāhiseo juvarāo saṃjāo / evvaṃ vi eāiṇiṃ maṃ mahūsavāuliaṃ mottūṇa kahiṃ ṭhidā /

( /hañje etādṛśasahasrakāryaparyākule rājakulamahotsave 'pi sakalāpi rajanī kena samaṃ tvayā nītār ? idṛśamahārghāṇi bhūṣaṇāni kutaścoritāni ? kathaṃ na vijñātaṃ tvayā dāsyāḥ putryā---sakalā diśo jitvā caturantasāmantaparivāraḥ pratāparudro nagaraṃ praviṣṭaḥ /

kuladevatāyāḥ prasattyā mahārājasyājñayā purohitānāmanurodhenāmātyānāmanuvartanena prajānāṃ bhāgadheyena kṣoṇyāstapoviśeṣeṇāsmādṛśasya parijanasya sukṛtaparipākeṇābhyupagatamahārājyābhiṣeko yuvarājaḥ saṃjātaḥ /
evamapyekākinīṃ māṃ mahotsavākulitāṃ muktvā kutra sthitā ?) anena roṣavaśānniyatāptipradarśanamukhena bījasyāvamarśādvimarśasandhiḥ /
ceṭīgatadoṣaprakhyāpanādapavādo 'ṅgam /
ceṭī--- //

sāmiṇi ! avarāhaṃ sahassa /

(iti pādayoḥ patati / ) ( // svāmini ! aparādhaṃ sahasva /) dhātrī---(sabhrūbhaṅgaṃ) a dāsīeutti, paṭaṃcaleṇa sappadaṃsaṇaṃ paḍimajjesi jaṃ paṇāmeṇar irisāparāhaṃ siḍhilesi / (a dāsyāḥ putri ! paṭāñcalena sarpadaṃśanaṃ parimarjayasi-yatpraṇāmenedṛśāparādhaṃ śithilayasi / eṣa roṣasaṃbhāṣaṇarūpaḥ saṃpheṭaḥ / ceṭīr--- / irisasahāvā evva tumaṃ / tā ṇikkāraṇakoviṇiṃ hodiṃ amuvaṭṭiuṃ ahaṃ ṇa pajjattār / ( / idṛśasvabhāvaiva tvam / tat niṣkāraṇakopinīṃ bhavatīmanuvartitumahaṃ na paryāptā /)

dhātrī---(saroṣaśiraḥ kampaṃ) //

vakkasīladullalie ! lūṇakaṇṇāsiaṃ tumaṃ bandhiūṇa kārāgharabhāaṇaṃ karemi / ( // vakraśīladurlalite ! lūnakarṇanāsika ttvāṃ baddhravā kārāgṛhabhājanaṃ karomi //)//

(iti bāhubandhanaṃ nāṭyati / ) eṣa bandhanarūpo vidravaḥ / ceṭī---(sabhayakampaṃ) a sāmiṇi ! rakkhohi rakkhehi asaraṇaṃ ṇiravarāha imaṃ jaṇaṃ / tuha attiāe hiḍiṃbassamaṃ gacchatīe ahaṃ balakkāreṇa ṇīdā / taddha paḍiūlaṃ devvaṃ pasādaaṃtīe vilaṃbidaṃ / kiṃ karemi / (a svāmini ! rakṣa rakṣa aśaraṇaṃ niraparādhamimaṃ janam / tavāttikayā hiḍimbāśramaṃ gacchantyāhaṃ balātkāreṇa nītā / tatra pratikūlaṃ daivaṃ prasādayantyā vilambitam / kiṃ karomi ?)

dhātrī---(saroṣahuṅkāraṃ) aa eārisaṃ rāaulamahūsavaṃ ujjhia hiḍiṃbālaagaṃḍaselesu kiṃ tti mattaaṃ tāḍissai maṃdabhāiṇī ? (aa etādṛśaṃ rājakulamahotsavamujjhitvā hiḍimbālayagaṇḍaśaileṣu kimiti mastakaṃ tāḍayiṣyati mandabhāginī / )

eṣa gurutiraskṛtirūpo dravaḥ / ceṭī---dṛ sāmiṇi ! sahehi vilaṃbiaṃ / tue kādavvaṃ maṃgalovaāraṃ sigghaṃ ṇivvaṭṭemi / (iti vapuṣā praṇamati / ) (dṛ svāmini ! sahasva vilambitam / tvayā kartavyaṃ maṅgalopacāraṃ śīghraṃ nirvartayāmi / ) dhātrī---(saprasādaṃ) / haṃje ! uṭhṭhehi uṭṭhehi / ( / sakhi ! uttiṣṭha uttiṣṭha / ) eṣā virodhaśamanarūpā śaktiḥ / ceṭī---(saharṣamutthāya hastāvalambaṃ dattvā) a ido ido tattahodī / (a ita itastatrabhavatī / ) dhātrī---(kiṃcit parikramya puro 'valokya ca) aa kahaṃ eso paḍihārappavaro sasaṃbhamaṃ ṇiggao / tā paccāsaṇṇo via mahāhiseasamao / teṇa rāauttassa maṃgalaṇīrāaṇadīvariṃchcholiṃ ṇivvaṭṭeduṃ abbhaṃtaraṃ pavisahma /

(aa kathameṣa pratīhārapravaraḥ sasaṃbhramaṃ nirgataḥ / tat pratyāsanna iva mahābhiṣekasamayaḥ / tena rājaputrasya maṅgalanīrājanadīpariñcholiṃ nirvartayitumabhyantaraṃ praviśāvaḥ / ) (iti niṣkrānte / ) praveśakaḥ / (tataḥ praviśati pratīhāraḥ / ) pratīhāraḥ---(sāṭopaṃ parikramya dvāri narapatikulakalakalamasahamānaḥ sāvamānaṃ kanakavetralatāmudyamya) re re nareśvarāḥ !

dantivyūhamupāyatīkṛtamamuṃ kurvantu puryā bahir- yasyodyadghanabṛṃhitairna ghaṭikāghaṇṭādhvaniḥ śrūyate / dūre cāstu rathāśvametadakhilaṃ yasyātisaṃdardato niṣkrāmat praviśacca nāgarakulaṃ na svairamāceṣṭate // ViPrud_3.4.1 //

eṣā tarjanodvejanarūpā dyutiḥ / (kiṃciduccaiḥ) bho bho kulāmātyavṛddhāḥ pradhānādhikāriṇaḥ parijanāḥ paurāśca saṃśṛṇudhvam / eṣā rudradevasyājñā / yathā kila---

pūrvaiḥ kākativaṃśajairnṛpatibhiḥ samyagdhṛtā yā ciraṃ yasyā mānuṣaśambhunā gaṇapatikṣoṇībhujābhūt prathā / yeyaṃ madbhujayā kulādrivasatiṃ vismāritā medinī seyaṃ saṃprati vīrarudrabhujayoryātu pratiṣṭhāṃ sthirām // ViPrud_3.4.2 //

eṣā svavaṃśajānāṃ kīrtanād gurukīrtanarūpaḥ prasaṅgaḥ / (punaḥ sāṭopaṃ parikramya) adhikṛtāḥ kimidānīmārabhadhve / kimupakrāntaḥ svayaṃbhūdevasamārādhanavidhiḥ / kacciddattāḥ puradevatābhyo balayaḥ ? kimabhyarcitāḥ sarve varṇavṛddhāḥ ? kaccit prasādhitā mahābhiṣekavediḥ ? kiṃ sajjīkṛtāni kanakakalaśeṣu puṇyatīrthasalilāni ? kaccidabhyarṇamupanītānyuttamopakaraṇāni ? kiṃ maṅgalamuhūrte kṛtāvadhānanā jyotirvidaḥ ? kaccidalaṃkṛtāstriliṅganagarīmṛgīdṛśaśca ? yadidānīṃ vasumatīpāṇigrahaṇocitamaṅgalācāraveṣaḥ pratāparudraḥ kākatīyamārājyalakṣmīmahāntaḥ pure vartate / tat tvaradhvam / (anyato gatvā sabhrūkṣepamavalokya) kathaṃ rājāno na viramanti / (kiṃcidupasṛtya) bho bho bhūpālāḥ ! yathāvakāśamādhvam / sajjīkurudhvamupāyanajātam / na vṛyā saṃmardaṃ sahate mama vetrayaṣṭiḥ / etadavamānarūpaṃ chalanam / (samantādavalokya sagarvā tiśayaṃ) aho ! tṛṇīkṛtajagatāṃ kṣitibhṛtāmudvelaṃ saṃmardaṃ nivārayato mama prabhāvaḥ / athavā kākatīyadauvārikāṇāṃ likhitapaṭhitameva rājanivāraṇam / eṣa svaśaktyāviṣkaraṇarūpo vyavasāyaḥ / (praviśya paṭākṣepeṇa dauvārikaḥ / ) dauvārikaḥ---(sākṣepaṃ) re kena khalvasamayavidā bhūpatayo nivāritāḥ ? mahotsavadidṛkṣavaḥ sarve praviśantu / prathamaḥ---(saroṣaṃ) re kākatīyakulavṛdhdapratīhāraṃ māmasamayavedinamudāharasi / dvitīyaḥ---bhavatu yo vā ko vā bhavān / praveṣṭavyā narapataya iti mahārājasyājñā / etat pratīhārayoranyonyaroṣasaṃrabdhavacanarūpaṃ virodhanam / prathamaḥ---kimanena samaṃ śuṣkakalahena / yāvat pradhānāgāradvāravedikāmadhyamadhyāsīnaṃ purohitapuraskṛtaṃ yuvarājamevopasarpāmi / (iti parikrāmati / ) dvitīyaḥ---ahamapi yathānirdiṣṭamanutiṣṭhāmi / (iti parikrāmati / ) (tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaḥ pratāparudraḥ purodhaso mantriṇaśca / ) purodhasaḥ---kākatīyakulatilaka ! yuvarājena bhavatā līlayaiva diśo daśa vijitā ityamī samyagadya satyāśiṣo vayam / kiṃ ca--

adyānvayaḥ kākatibhūpatīnāṃ prāptastrilokīprathitāṃ pratiṣṭhām /
rājanvatī bhūriyamadya jātā vītopasargāḥ sakalāḥ prajāśca // ViPrud_3.4.3 //

eṣā siddhavadbhāviśreyaḥ kathanāt prarocanā / mantriṇaḥ---

sūryasomānvayāmātyamahattādyādharīkṛtā /
asmābhiradhikurvāṇaiḥ kākatīyakulasthitim // ViPrud_3.4.4 //

etat prakṛtānuguṇapraśaṃsanād vicalanam / purodhasaḥ---rājaputra ! sajjīkṛteyaṃ mahābhiṣekasāmagrī / kākatīyanareśvarakramādhiṣṭhiṃta bhadrāsanaṃ bhavadadhirohaṇaṃ pratīkṣate / tat paripālaya svayaṃbhūdevānugṛhītāṃ mahārājasyājñām / etat kāryasaṃgraharūpamādānam / pratāparudraḥ---tarhi kuladevatāṃ svayaṃbhūdevaṃ namaskṛtya, gurvājñāṃ voḍhumicchāmi / purodhasaḥ---sadṛśo 'yamācāraḥ kākatīyakulapradīpasya bhavataḥ / kiṃ tu pratyāsīdati mahābhiṣekasamayaḥ / tadacireṇaiva vihitakartavyena rājaputreṇāgantavyam / vayamitaḥ karaṇīyaśeṣaṃ prati (pari) pālayāmaḥ / pratāparudraḥ---yadādiśanti kākatīyānvayapratyāyayitāraḥ / (ityutthāya yathocitaṃ parikramya niṣkrāntāḥ sarve / ) // iti tvaritamahotsavo nāma caturtho 'ṅkaḥ //)//

// atha pañcamo 'ṅkaḥ //

(tataḥ praviśanti jyotirvidaḥ / ) jyotirvidaḥ---(sasaṃbhramaṃ parikramya) bho bhoḥ ! tvaradhvam / kutra purodhasaḥ / kutra vā mantriyāḥ ? samānīyatāṃ svayaṃbhūdevasamārādhanāsaktacitatayā vilambamāno rājaputraḥ / yena pratyāsannataro vartate mahābhiṣekamuhūrtaḥ / etaduttarāṅkasya pūrvāṅkārthānusaṃgatvādaṅkāvataraṇam / (savimarśāścaryaṃ) aho viśvātiśāyinī kākatīyakulapratiṣṭhā / yataḥ---

ādeṣṭā kuladevatā sa bhagavān yasya svayaṃbhūḥ śivo yaṃ sajja kurute parākramajitaḥ kṣoṇīpatīnāṃ gaṇaḥ / yasmai ca spṛhayatyaśeṣajagatī taṃ vīrarudrākṛter viṣṇorvīkṣya mahābhiṣevanavidhiṃ nandanti sarve janāḥ // ViPrud_3.5.1 //

eṣa svayaṃbhūdevopadeśanareśvaravijayapramukhamukhasaṃdhyādibījanānārthānāṃ mahāprayojanībhūtamahābhiṣekārthatayā yojanānnirvahaṇasaṃdhiḥ / (sollāsaṃ) nūnamidānīṃ

svapne 'pyāsūtritāmājñāṃ pālayantaṃ kulodvaham /
na māntyantarmudaḥ śaṃbhorvibhorapyabhinandataḥ // ViPrud_3.5.2 //

eṣa mukhasaṃdhau prasiddhasya svapnopadeśarūpasya bījasyopagamāt saṃdhiḥ / (kiṃciduccaiḥ)

kalyāṇī sakalāpi bhūtasaraṇiḥ kṣemapradā devatāḥ śreyaḥ prasravanirbharā dvijanuṣāmāśīrgiro jāgrati / ārūḍhā padamunnataṃ grahagaṇāḥ śreyān muhūrtaḥ śubhaiḥ nakṣatrāṇi śivaṃkarāṇi śubhadāścānye nimittodayāḥ // ViPrud_3.5.3 //

tadvayameva rājaputrānayanāya prayatiṣyāmahe / eṣa prakṛtakāryamārgaṇādvirodhaḥ / (satvaraṃ parikramya puro 'valokya ca saharṣasaṃbhram) nanvāgata eva pratāparudraḥ !

viprairmaṅgalasūktipāṭhamukharairālokaśabdodyatair bhūpālaiḥ karasaṃbhṛtopakaraṇairāptairamātyātmajaiḥ / ślāghyairvandijanairdigantavijayaślāghāsamudghoṣaṇaiḥ strīvargaiśca yathocitaṃ parivṛto nīrājanodyogibhiḥ // ViPrud_3.5.4 //

tadvayaṃ cāsthānīmeva gatvā samucitamācariṣyāmaḥ / (iti parikrāmanti .) (tataḥ praviśati yathānirdiṣṭaḥ pratāparudro mantriṇaśca / ) mantriṇaḥ---(savinayamagrato bhūtvā) kākatīyakulatilaka ! ita itaḥ / idaṃ rājyalakṣmīśuddhāntapradhānāgāraṃ praviśatu svāmī / na vilambārhāḥ kuladevatāyā manorathāḥ / etat paṭṭabandharūpakāryasyopakṣepaṇād grathanam / jyotirvidaḥ---(kiṃciduccaiḥ) bhoḥ bhoḥ kulāmātyāḥ !

saṃnahyadhvamupāharadhvamucitadravyāṇyupādhvaṃ surān saṃprāptaḥ sumuhūrta eṣa vijayī kalyāṇasaṃpatkhaniḥ / yasmin prāpya mahābhiṣekavibhavaṃ kṣoṇīṃ pralīnākhila- kṣmāpālāṃ ciramanvaśādgaṇapatirbhūbhṛtkulagrāmaṇīḥ // ViPrud_3.5.5 //

eṣa jyotirvidbhiranubhūtārthakhyāpanānnirṇayaḥ / parijanaḥ---(śrutvā) /

paccāsaṇṇe vi muhūte kiṃ vilaṃbiadi mahāmaccehiṃ / ( / pratyāsanne 'pi muhūrte kiṃ vilambyate mahāmātyaiḥ / )

mantriṇaḥ---(upasṛtya) nātha ! kiṃ vismṛtā gurvājñā / nāyamavasaro nareśvaravijñāpanākarṇanasya / mahāsthānyāmevānugṛhyantāmamī / pratāparudraḥ---śirasi dhṛtaiva khalu tātasyājñā / kiṃ tu nopadiśyate punaranantarakaraṇīyam / etat prakṛtānuguṇyenānyonyaparibhāṣaṇāt paribhāṣaṇam / purodhasaḥ---(savinayasaṃbhramamupasṛtya) svīkṛtamahābhiṣekocitaveṣaḥ kanakavedikāmārohatu pratāparudraḥ / nṛpāḥ---deva ! mahārājaparyāyeṇa bhavadbhujaśikharamārohatu medinī / pratāparudraḥ---tathā bhavatu / (iti vedikāmārohati / ) nṛpāḥ---(sapraṇāmaṃ maṅgalavedikāṃ parivārya) vijayatāṃ vijayatāṃ kākatīyakulasvāmī / eṣa nareśvaraparyupāsanāt prasādaḥ / parijayaḥ---(vilokya sāmodakautukam) a puvvapavvaakaṇaasāṇuṃ sahassarassī via sumerukaṇaataḍaṃ mahendro via pakhkhivakkavaṭṭiṇaṃ cakkadharo via kaṇaavediṃ ārūḍho paāvaruddo / (a pūrvaparvatakanakasānuṃ sahasraraśima reva, sumerukanakataṭaṃ mahendra iva, pakṣicakravartinaṃ cakradhara iva, kanakavedimārūḍhaḥ pratāparudraḥ / ) mantriṇaḥ---kākatīśvara ! samāruhyatāmidaṃ bhadrāsanam / amī purodhaso mahābhiṣekāya tīrthasalilapūrṇān kanakakalaśān dhārayanti / pratāparudraḥ---tathā bhavatu / (iti svayaṃbhūdevaṃ kākatīyakulavṛddhāṃśca praṇaman siṃhāsane samupaviśati / ) purodhasaḥ---(trayīsamabhimantraṇasurabhīkṛtasalilān kanakakalaśānamātyahasteṣu vidhāya sādaram )

pratāparudranṛpate ! kākatīyakulocitaiḥ /
prajānurañjanaiḥ kṣoṇīṃ pālayācandratārakam // ViPrud_3.5.6 //

(ityāśīrvādasādhuvādāyamānaṃ pāṇigrahaṇakautukatvaramāṇarājyalakṣmīmañjīraśiñjitānumoditaṃ svayaṃbhūdevapramodāṭṭahāsopabṛṃhitaṃ kākatīyakulaśreyaḥ prastāvanāḍiṇḍimaṃ cirāvalambitadharaṇībhārakhinnānāṃ phaṇipatiprabhṛtīnāṃ praharṣakṣveḍāviḍambitaṃ dharmapratiṣṭhāmaṅgalakāhalīkolāhalamanoharaṃ mahābhiṣekamuhūrtapraśaṃsinaṃ kanakajayaghaṇṭikāninādamanusaṃdadhānāḥ satvaraṃ pratāparudramabhiṣiñcanti / ) eṣa vāñchitārthaprāptirānandaḥ / ekato vaitālikāḥ---(saharṣātiśayamuccaiḥ)

he lokāḥ ! pibata śravaḥ prasṛtibhiḥ kalyāṇavārtāmṛtaṃ jātaḥ kākativīrarudranṛpate rājyābhiṣekotsavaḥ / adyārabhya kaliḥ kṛtaḥ kṛtayugaṃ rājanvatī medinī devāḥ pūrṇahavirbhujastadadhunā yūyaṃ kṛtārthīkṛtāḥ // ViPrud_3.5.7 //

anyato vaitālikāḥ---

ārūḍhe varavīrarudranṛpatau siṃhāsanaṃ śāsituṃ tasyājñā kṣitipālamaulivalabhīḥ svacchandamārohati / lokāṃstrīnadhirohato niravadhī kīrttipritāpau haṭhād ārohanti ca vindhyabhūdharataṭān pratyarthinaḥ pārthivāḥ // ViPrud_3.5.8 //

dakṣiṇato vaitālikāḥ---

gāyantīranumodate nijavadhūḥ śeṣaḥ śiraḥ kampanair lakṣmīṃ prīṇayate 'dya kacchapapatirvakṣassthalīdarśanāt / diṅnāgāśca kareṇukāśucamapākurvantyanuvrajyayā doṣṇā kākativīrarudranṛpatau viśvaṃbharāṃ bibhrati // ViPrud_3.5.9 //

uttarato vaitālikāḥ--- prasthebhyaḥ kulabhūbhṛtāmapi hariddantāvalānāṃ mahā- kumbhebhyo 'pi phaṇābhṛtāmadhipatermūrdhnāṃ sahasrādapi / kūrmendrasya ca karparādapi jagadvikhyātasāronnatau bāhau saṃprati vīrarudranṛpateḥ prāptapratiṣṭhā mahī // ViPrud_3.5.10 //

eṣa sarvaduḥ khaśamanāt samayaḥ / mantriṇaḥ---aho ! prabhāvaḥ kākatīyānvayasya / yadidānīṃ---

pratāparudrasya mahābhiṣekapayaḥ kaṇā ye nipatanti rājñām /
praṇāmanamreṣu śirassu teṣāṃ taiḥ kalpitaḥ svasvapadābhiṣekaḥ // ViPrud_3.5.11 //

purodhasaḥ---kākatīyakulottaṃsa ! rājyalakṣmīsaṃvaraṇasragiyamuttaṃsīkriyatām / (iti paṭṭabandhamācaranti / ) sarve---(sapramodātiśayaṃ) priyaṃ naḥ priyaṃ naḥ / eṣā prakṛtakāryasthirīkaraṇāt kṛtiḥ / mantriṇaḥ---(sarvato 'valokya) kasko 'tra bhoḥ ! ānīyatāṃ chatraṃ cāmarayugalaṃ ca / (praviśya pradhānapratīhāraḥ) pratīhāraḥ---yadājñāpayanti mahāmātyāḥ / (iti parikramya tānyupānayati / ) (prāntavartino narapatayo 'bhyupetya tāni sādaraṃ gṛhītvā yathocitamācaranti / ) purodhasaḥ---(saharṣātiśayaṃ)

śrūyante bahavo mahānṛpatayaḥ kiṃ tairanīdṛkkramair īdṛgviśvajanīnaśauryagarimā jāgarti kaḥ kṣmātale / bālyakrīḍitadigjayastribhuvanakṣemaṃkaraprakriyaḥ kiṃkurvāṇasamastabhūpatigaṇaḥ śrīvīrarudro yathā // ViPrud_3.5.12 //

etadakhilātiśāyitvakathanamukhena prakṛtakāryānumodanādābhāṣaṇam /

tadidānīṃ khalu---

yat kākatīyanṛparājyavilāsacihnaṃ yacchāyayā vasumatī vijahāti tāpam /
chatreṇa tena kṛtalakṣmaṇi vīrarudre muktātapatravibhavāḥ suhṛdo dviṣaśca // ViPrud_3.5.13 //

eṣa rājyaprāptihetubhūtacchatrāropaṇarūpakāryadarśanāt pūrvabhāvaḥ / mantriṇaḥ---(savinayamupasṛtya) nātha ! kākatīyalakṣmīpate ! sanāthāḥ sarvāḥ prakṛtayaḥ surājānaṃ tvāṃ didṛkṣante / tat sāṃprataṃ mahāsthānīṃ prasādhayatu devaḥ / purodhasaḥ---ācāro 'yaṃ kākatīśvarāṇāṃ yanmahābhiṣekānantaraṃ prajānāṃ yogakṣemaparīkṣaṇam / rājā---yadājñāpayanti dharmavidaḥ / (ityuttiṣṭhati / ) kākatīyakulavṛddhāḥ (sasaṃbhramamuccaiḥ)

prakrāntamurvīścaramauliratnaiḥ kurvanti nīrājanamambujākṣyaḥ /
pratāparudrasya lasatpratāpapradīpanīrājitadiṅmukhasya // ViPrud_3.5.14 //

nṛpatayaḥ---(śirasyañjaliṃ baddhvā) aho ! caritārthā sāṃpratamāsmākī cakṣuṣmattā, yayā khalvīdṛganubhūyate / yataḥ

nīrājayantyandhrapurīramaṇyaḥ pradīpajālairvaravīrarudram /
candrānanā gotrapatiṃ rajanyastārāgaṇairmerumiva sphuradbhiḥ // ViPrud_3.5.15 //

(sarve jayaśabdaṃ kurvanti / ) mantriṇaḥ---mahārāja ! kākatīśvara ! sajjīkṛtaṃ siṃhāsanaṃ sarvataḥ pariṣkṛtamidaṃ mahāsthānamaṇṭapaṃ sanāthīkriyatām / pratīhāraḥ---(sasaṃbhramaṃ puro bhūtvā) deva ! ita itaḥ / (rājā sagauravaṃ parikramya mahāsthānyāṃ siṃhāsanamārohati / ) (sarve praṇamya yathārhamupaviśanti / ) pratīhāraḥ---(samayocitaṃ parikramya vandamānān mūrdhābhiṣiktān sābhimānaṃ kanakavetralatayā nirdiśan)

kāliṅgātra niṣīda, koṅkaṇapate ! dūre bhavāṅgeśvara ! prāntaṃ saṃśraya, mālavendra, śanakaiḥ svopāyanaṃ prāpaya / pāṇḍyāgre bhava, sevaṇakṣitipate ! paścādbhavādyaiva vaḥ svāmī kākativīrarudranṛpatiḥ sarvān kramādīkṣate // ViPrud_3.5.16 //

(nṛpatayaḥ praṇamya yathārhamupaviśanti / ) purodhasaḥ---svasti kākatīyakulāvatīrṇāya kuparṇaketanāya mahāmahimne adya suprajasā kākatīyānvayena sanāthāni trīṇyapi jaganti /

śāsitaryavinītānāṃ narendra ! tvayi śāsati /
madhyasthatāsya lokasya cireṇānvarthatāṃ gatā // ViPrud_3.5.17 //

rājā---(savinayaṃ) svayambhūcha devavarānukūlānāṃ bhavadāśīrvādānāṃ phalamidaṃ yatkākatīyakṣātraṃ vardhate / mantriṇaḥ---rājan ! pratāparudra !

sarveṣāṃ kākatīyānāṃ bhāgadheyavibhūtayaḥ /
evaṃrūpā vivartante yatkulaprabhavo bhavān // ViPrud_3.5.18 //

(/ ‘yatkulālambanaṃ bhavān'; iti pāṭhāntaram / ) purodhasaḥ---na kevalaṃ kākatīyānāmeṣa puṇyaparipākaḥ, api tu sarvāsāmapi prajānām / (praviśya pratīhāraḥ) pratihāraḥ---deva ! sarvāḥ prakṛtayo varṇavṛddhān puraskṛtya pratīhāramadhyāsate / mantriṇaḥ---śīghraṃ praveśyantām / pratīhāraḥ---yadājñāpayantyamātyāḥ / (iti niṣkramya tābhiḥ saha punaḥ praviśati / ) (tataḥ praviśanti varṇavṛddhāḥ / ) varṇavṛddhāḥ---(saharṣaṃ rājānamavalokya)

varaḥ pratāparudro 'yaṃ vadhūreṣā vasuṃdharā /
tayorghaṭayitā devaḥ svayaṃbhūḥ sadṛśaḥ kramaḥ // ViPrud_3.5.19 //

etat svayaṃbhūdevasya svayaṃ saṃdhātṛtvādadbhutaprāpterupagūhanam / (savinayamupasṛtya) svāmin viśvaṃbharāvallabha pratāparudra !

sarvāśīḥ phalaviśramaikavasateḥ kiṃ vā tavāśāsmahe yadvā viśvavibhau svayaṃbhuvi śive nastanvatāmāśiṣaḥ / kiṃ citraṃ sa vibhurbhavānapi samo gaurīśriyorvallabhā vācandrārkamimāṃ kṣamāṃ kṛtayaśorakṣau yuvāṃ rakṣatam // ViPrud_3.5.20 //

mantriṇaḥ---svāminnete svāyaṃbhuvāḥ sudhiyaḥ / (rājā sādaraṃ praṇamati / ) anye---(saharṣātiśayamagrataḥ sthitvā) mahārāja kākatīśvara !

yastvadgotramahattarasya jagatāṃ trātuḥ svayaṃbhūvibhos tattādṛkcaritādbhutairmahimabhiḥ svīyairdvitīyo 'bhavat / devo 'sau gaṇapeśvaraḥ pratikalaṃ sphāraprasādonmukho nuptuste kulamaṇḍanasya mahatīṃ puṣṇātu rājyaśriyam // ViPrud_3.5.21 //

purodhasaḥ---rājannete gāṇapetaśvarāḥ sūrayaḥ / (rājā sādaraṃ namaskaroti / ) apare---(sapraśrayapramodaṃ) svāmiṃstriliṅgadeśaparameśvara !

yairdeśastribhireṣa yāti mahatīṃ khyātiṃ triliṅgākhyayā yeṣāṃ kākatirājakīrttivibhavaiḥ kailāsaśailāḥ kṛtāḥ / te devāḥ prasaratprasādamadhurāḥ śrīśailakāleśvara- drākṣārāmanivāsinaḥ pratidinaṃ tvacchreyase jāgratu // ViPrud_3.5.22 //

purodhasaḥ---(sollāsaṃ) rājannekaśilānagaravāsino mahādvijāstvete / (rājā yathocitaṃ vandate / ) mantriṇaḥ---sādhīyān āśīrvādakramaḥ / (iti yathocitaṃ sarvānupaveśayanti / ) purodhasaḥ---(sollāsaṃ) rājannekaśilānagarīvallabha !

sāhasrāṃśavamaindavaṃ ca mahatī ye dve kule nirmite te jāte laghunī guṇairvijayini śrīkākatīyānvaye / bhūpāleṣu bhavatpratāpayaśasoḥ pūrṇārkacandraśriyoḥ prāpyānugrahamūrjiteṣu punarapyete labhete sthitim // ViPrud_3.5.23 //

(rājā sarvān paśyati / purodhaso yathārhaṃ sarvānupaveśayanti / ) prakṛtayaḥ---vijayatāṃ vijayatāṃ pratāparudramahārājaḥ /

bhūpāḥ santu cirāya saṃśṛṇumahe bhāsvatkulālaṃkṛtī rāmo 'yaṃ na jagāma locanapathaṃ tenaiva khinnā vayam / adya tvāṃ varavīrarudranṛpate ! tasyāvatārāntaraṃ vīkṣyaivaṃ caritārthatāṃ sumahatīmahnāya gāhāmahe // ViPrud_3.5.24 //

mantriṇaḥ---svāmin sāṃprataṃ yathārhamarhaṇayā mānanīyāḥ paurāṇāṃ śreṇayaḥ / rājā---(sānandaudāryaṃ)

jāgartu rājaśabdo 'yaṃ mamaivājñāphalaikabhūḥ /
rājyopabhogavibhavaḥ sarvasādhāraṇo hi naḥ // ViPrud_3.5.25 //

sarve---(sapramodaṃ) sadṛśo 'yaṃ prasādaḥ kākatīyakulatilakasya bhavataḥ / rājā---prasīdatu bhagavān svayaṃbhūdevaḥ / (iti purohitāvarjitakanakakalaśasasiladhārāpuraḥ saraṃ sakalabhogasamagrān sapraśrayādaraṃ viprasāt karoti / anyeṣāmapi nagaravāsināṃ yathāpradhānaṃ saṃbhāvanāmācarati / ) nṛpatayaḥ---(sāmātyānurodhamutthāya mahārghāṇi gajaturagarathābharaṇaviśeṣarūpāṇyupāyanāni yathāvakāśamupanīya viracitāñjalayaḥ) svāmin kākatīyamahārāja !

trāyasvetyanuvāda eva bhuvanatrāṇaikabaddhavrate tvadbhṛtyā iti siddhasādanamidaṃ viśvaikanāthe tvayi / tvadgarbhe vasatiṃ gatāḥ sma iti ca spaṣṭārthamaṃśe hareḥ kukṣisthākhilaviṣṭapasya sadṛśaṃ kiṃ vātra vijñāpyate // ViPrud_3.5.26 //

(rājā saprasādamamātyānavalokayati / ) mantriṇaḥ---svāminnete somārkavaṃśyā narapatayo mahatīmarhaṇāmarhanti / tena sveṣu sveṣu padeṣu pratiṣṭhāpanīyāḥ prasthāpanīyāśca / rājā---tathā / (iti narapatīn yathocitaṃ saṃbhāvya prasthānamādiśati / ) (rājānaḥ saharṣātiśayaṃ praṇamya kākatīśvarakṛpāvalokananirvartitaprayāṇamaṅgalā digantavihāraṇodyatayā tadājñayā kṛtasāhāyyā niṣkrāntāḥ / ) prakṛtayaḥ---ciramanuvartitavyā kākatīyanareśvaraparipālanaparipāṭī mahārojena / (iti niṣkrāntāḥ / ) purodhasaḥ---(sāścaryapratyabhijñānaṃ)

cihnānyasya padābjayoḥ piśunayantyurvīśvaropāsyatāṃ pāṇī sūcayataḥ sacāpakuliśāvudvāhalīlāṃ bhuvaḥ / netre śāradapuṇḍarīkarucinī līlāvatāraṃ harer ākhyātastaditīha siddhavacanaṃ pratyakṣamīkṣāmahe // ViPrud_3.5.27 //

rājā---(savinayavrīḍaṃ) kimasādhyaṃ svayaṃbhūdevamūrtyantarāṇāṃ bhūdevatānāṃ bhavatāmanugrahasya / purodhasaḥ---(sādaraṃ) mahārāja ! kākatīśvarakulavāsanāvāsitayā bhavadupāsanayā paraṃ prasedivān paraḥ sahasraprasādonmukhaḥ svayaṃbhūnāthaḥ kiṃ te bhūyaḥ priyamupakarotu / eṣā vākyārthasamāptirūpā saṃhṛtiḥ / rājā---(sapraṇāmādaraṃ) kākatīyarājyadhurāyāmavahitameva svayaṃbhūdevena; tathāpīdamastu /

bhūrastu saṃpannasamastasasyā bhūdevatāḥ pūrṇamanorathāśca /
bhūpāśca dharmapravaṇaikacittāḥ sarve janāḥ santu nirāmayāśca // ViPrud_3.5.28 //

eṣāṃ śubhāśaṃsanarūpā praśastiḥ / (iti niṣkrāntāḥ sarve / ) iti pratāparudrarājyābhiṣeko nāma pañcamo 'ṅkaḥ //

evaṃ sāṅgaṃ nāṭakamudāhṛtam /

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre nāṭakaprakaraṇaṃ samāptam

// atha rasaprakaraṇam //

IV.1.atha sarveṣāṃ prabandhānāṃ jīvitabhūtasya rasasya svarūpaṃ nirūpyate /

[IV.1.1-rasasvarūpam]

vibhāvānubhāvasāttvikavyabhicārisāmagrīsamullāsitaḥ sthāyī bhāvo rasaḥ /

tathā coktaṃ 'daśarūpake'---

"vibhāvairanubhāvaiśca sāttvikairvyabhicāribhiḥ /
ānīyamānaḥ svādutvaṃ sthāyī bhāvo rasaḥ smṛtaḥ" //

iti /

bhāvasya sthāyitvaṃ nāma sajātīyavijātīyānabhibhūtatayā yāvadanubhavamavasthānam /

tathā coktaṃ 'daśarūpake'---

"sajātīyairvijātīyairatiraskṛtamūrtimān /
yāvadrasaṃ vartamānaḥ sthāyī bhāva udāhṛtaḥ" //

[IV.1.2-rasaviśeṣaḥ]

atha rasaviśeṣāḥ---

śṛṅgārahāsyakaruṇā raudravīrabhayānakāḥ /
bībhatsādbhutaśāntāśca rasāḥ pūrvairudāhṛtāḥ //

[IV.1.3-sthāyībhāvaḥ]

eṣāṃ sthāyibhāvāḥ---

ratirhāsaśca śokaśca krodhotsāhau bhayaṃ tathā /
jugupsāvismayaśamāḥ sthāyibhāvā nava kramāt // ViPrud_4.1 //

[IV.1.4-vibhāvaḥ]

atha vibhāvaḥ---

vibhāvaḥ kathyate tatra rasotpādanakāraṇam /
ālambanoddīpanātmā sa dvidhā parikīrtyate // ViPrud_4.2 //

rasasamavāyikāraṇamālambanavibhāvaḥ / itarat kāraṇajātamuddīpanavibhāvaḥ /

sa caturvidhaḥ / tathā coktaṃ śṛṅgāratilake---

"ālambanaguṇaścaiva tacceṣṭā tadalaṃkṛtiḥ /
taṭasthaśceti vijñeyaścaturdhoddīpanakramaḥ //
ālambanaguṇo rūpayauvanādirudāhṛtaḥ /
tacceṣṭā yauvanodbhūtahāvabhāvādikā matāḥ //
nūpurāṅgadahārādi tadalaṅkaraṇaṃ matam /
malayānilacandrādyāstaṭasthāḥ parikīrtitāḥ //

[IV.1.5-anubhāvaḥ]

athānubhāvaḥ--

kāryabhūto 'nubhāvaḥ syāt kaṭākṣādiḥ śarīrajaḥ // ViPrud_4.3 //

[IV.1.6-sāttvikabhāvāḥ]

atha sāttvikabhāvāḥ---

paragatasukhādibhāvanābhāvitāntaḥ karaṇatvaṃ sattvam / tato bhavāḥ sāttvikāḥ /

stambhaḥ pralayaromāñcau svedo vaivarṇyavepathū /
aśru vaisvaryamityaṣṭau sāttvikāḥ parikīrtitāḥ // ViPrud_4.4 //

atha vyabhicāribhāvāḥ---

nirvedaglāniśaṅkākhyāstathāsūyāmadaśramāḥ /
ālasyaṃ caiva dainyaṃ ca cintā mohaḥ smṛtirdhṛtiḥ // ViPrud_4.5 //
vrīḍā capalatā harṣa āvego jaḍatā tathā /
garvo viṣāda autsukyaṃ nidrāpasmāra eva ca // ViPrud_4.6 //
suptirvibodho 'marṣaścāpyavahitthamathogratā /
matirvyādhistathonmādastathā maraṇameva ca // ViPrud_4.7 //
trāsaścaiva vitarkaśca vijñeyā vyabhicāriṇaḥ /
trayastriṃśadamī bhāvā rasasya sahakāriṇaḥ // ViPrud_4.8 //

tathā coktaṃ kāvyaprakāśe---

"kāraṇānyatha kāryāṇi sahakārīṇi yāni ca /
ratyādeḥ sthāyino loke tāni cennāṭyakāvyayoḥ /
vibhāvāścānubhāvāśca kathyante vyabhicāriṇaḥ" //

iti/

loke kāryakāraṇasahakāriśabdavācyā nāyikānāyakakaṭākṣabhrūvikṣepanirvedādayaḥ, kāvyanāṭyayostu vibhāvānubhāvavyabhicāriśabdavyapadeśyā bhavanti / śṛṅgāravīraraudrādbhutānāṃ lokottaranāyakāśrayatvena paripoṣātiśayaḥ / ata eva śṛṅgārasya mlecchādiviṣayatve tvābhāsatvam / tathā coktam---

"ekatraivānurāgaścet tiryaṅmlecchagato 'pi vā /
yoṣito bahusaktiścedrasābhāsastridhā mataḥ" //

iti/

vyabhicāribhāvānāmudayena, praśāmyadavasthayā, parasparaviruddharasāśritayorbhāvayoḥ spardhayā saṃbandhena anyonyopamardakatayā bahūnāṃ samāveśena ca cāturvidhyam / tathā coktaṃ daśarūpake---

"bhāvasya śāntirudayaḥ saṃdhiḥ śabalatā tathā'; / iti /

// ratyādisthāyibhāvalakṣaṇodāharaṇāni //

atha yathākramaṃ sthāyibhāvānāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[IV.1.8-ratiḥ]

tatra saṃbhogaviṣaya icchāviśeṣo ratiḥ /

yathā---

śṛṅgāraikarasaḥ smaro 'stu jagadānandaikaniṣyandabhū- rindustiṣṭhatu vibhramaikavasatirjāgartu puṣpākaraḥ / santvanye 'pi guṇaprisāditadṛśaḥ kiṃ tairaśeṣonnato jātaḥ kākativallabho mama patiḥ kāmasya kāmotsavaḥ // ViPrud_4.9 //

[IV.1.9-hāsaḥ]

vikṛtidarśanādijanyo manovikāro hāsaḥ /

yathā---

bibhrāṇān kabarīrdhṛtāñjanadṛśaḥ kṛtvā kucau kṛtrimau strīveṣān niśi kākatīndranagare pracchannarūpān nṛpān / dṛṣṭvā kṣaumamapāsya vakṣasi kucāvākṛṣya nīvīspṛśo hī hī kaṣṭamiti tyajanti vipaṇiśreṇīṣu dhūrtā viṭāḥ // ViPrud_4.10 //

[IV.1.10-śokaḥ]

iṣṭajanaviyogādinā'tmani duḥ khātibhūmiḥ śokaḥ /

yathā---

dhātarniṣkaruṇo 'si śikṣayasi kiṃ vanyāṃ śarīrasthitiṃ tattādṛgvibhavā gṛhāḥ kva nu gatāḥ sthānaṃ maruḥ kalpitam / hā nāthāḥ patitāḥ pratāpanṛpateḥ krodhārciṣīti dviṣad- yoṣāṇāṃ tadanūpamaśrubhiraho jātaṃ sthalaṃ māravam // ViPrud_4.11 //

[IV.1.11-krodhaḥ]

śatrukṛtāpacāreṇa manaḥ prajvalanaṃ krodhaḥ /

yathā---

re re sevaṇa ! kastavāyamanidaṃpūrvo 'dya garvo mahān uttīrṇā kila yena gautamanadī prāpto 'si mṛtyormukham / eṣā kākativīrarudra iti kiṃ nāśrāvi saptākṣarī prakṣubhyatpratipakṣapārthivamahābhūtagrahoccāṭanī // ViPrud_4.12 //

[IV.1.12-utsāhaḥ]

lokottareṣu kāryeṣu stheyān prayatna utsāhaḥ /

yathā---

kṣubdheṣvabdhiṣu saṃbhramāt tribhuvanagrāsecchayā sarvataḥ saṃnaddheṣvapi parvateṣu parito gaṇḍopalān varṣitum / śaktā eva vayaṃ nivāraṇavidhau kṣudrakṣamābhṛjjaye ślāghā naḥ kiyatīti kākativibhorgarjanti sainye bhaṭāḥ // ViPrud_4.13 //

[IV.1.13-bhayam]

raudrasaṃdarśanādibhiranarthāśaṅkanaṃ bhayam /

yathā---

dūrādākarṇya viśvaprasṛmaramahaso vīrarudrasya jaitra- prasthānāranamerīninadamarinṛpāḥ pūrṇakarṇajvarārtāḥ / āruhyādrīn viśanto gahanamatimahat kaṇṭakākṛṣṭakeśās trāyadhvaṃ muñcateti pratinṛpatidhiyā pādapān prārthayante // ViPrud_4.14 //

[IV.1.14-jugipsā]

arthānāṃ doṣasaṃdarśanādibhirgarhaṇā jugupsā /

yathā---

viṣvaṅmastiṣkapaṅke mahati nipatitocchūnamātaṅgadeha- śreṇīlabdhapracārāḥ pravahaduruvasāmajjaraktapravāhāḥ / rāśībhūtāsthikūṭasthapuṭitanikaṭā nissaradvisragandhāḥ kurvantyāyodhanorvyo bhayamavanibhṛtāṃ vīrarudreṇa sṛṣṭāḥ // ViPrud_4.15 //

[IV.15-vismayaḥ]

apūrvārthasaṃdarśanāccittavistāro vismayaḥ /

yathā---

aunnatyaṃ mahadanyadeva mahitaḥ ko 'pyeṣa gambhīrimā kāpyanyā saraṇiḥ pratāpayaśasoranyaiva bāhvoḥ prathā / sarvaṃ nūtanameva rudranṛpaterjāne na tannirmitau sāmagrī caturānanena kiyatī kīdṛkkramā kalpitā // ViPrud_4.16 //

[IV.16.-śamaḥ]

śamo vairāgyādinā nirvikāracittatvam /

yathā---

kiṃ labdhaṃ caturānanena mahatīmāyuṣprathāṃ gacchatā labdhvā saṃpadamapyananyasugamāmindreṇa kiṃ vā kṛtam / ityastāntarupaplavāḥ sukṛtino no jānate bāhyam apyadyopaplavamandhranāthatilake viśvaṃbharāṃ bibhrati // ViPrud_4.17 //

atha śṛṅgārasyālambanavibhāvo yathā---

lāvaṇyaikakhanirvidhātṛracanāśilpapratijñāvadhiḥ śṛṅgārapratibhūrvilāsavipaṇiḥ kandarpaghaṇṭāpathaḥ / nārīṇāṃmadhidevatā ca taruṇī seyaṃ kimanyairguṇair asyā manmathamanmathaḥ priyatamaḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_4.18 //

uddīpanavibhāvo yathā---

uromātrotsedhaṃ bhavadapi vilāsairabhinavai- mṛgākṣyāstaruṇyaṃ tribhuvanamidaṃ vyākulayati / stanābhogasphītaṃ yadi kila bhavet kā khalu kathā bhavitrī kiṃ vānyadvijitamakhilaṃ puṣpadhanuṣā // ViPrud_4.19 //

anubhāvo yathā---

smarasmerān mandasmitamadhurasaurabhyasubhagān manāgvrīḍājāḍyān praṇayarasakallolabharitān / kṛtānekaskandhān manasijasahasrāṇi sṛjataḥ kaṭākṣān vāmākṣī kirati parito rudranṛpatim // ViPrud_4.20 //

// sāttvikānāṃ svarūpodāharaṇāni //

[IV.2]atha sāttvikānāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[IV.2.1-stambhaḥ]

stambhaḥ syānniṣkriyāṅgatvaṃ rāgabhītyādisaṃbhavam /

yathā---

kāaipuretthiāo pekhkhaṃtīo ṇareṃdakaṃdappaṃ /
maaṇasarukkiṇaṇāo via ṭṭhiā ṇiccaḷaṃgīo // ViPrud_4.21 //
(kākatipurastriyaḥ paśyantyo narendrakandarpam /
madanaśarotkīrṇā iva sthitā niścalāṅgyaḥ //)

[IV.2.2-pralayaḥ]

pralayaḥ sukhaduḥkhādyairgāḍhamindriyamūrcchanam // ViPrud_4.22 //

yathā---

jiamaaṇarūvasāro sahi eso vīraruddaṇivacaṃdo /
jaṃ daṭhṭhūṇa ṇimajjai mucchāe iṃdiaggāmo // ViPrud_4.23 //
(jitamadanarūpasāraḥ sakhi eṣa vīrarudranṛpacandraḥ /
yaṃ dṛṣṭvā nimajjati mūrcchāyāmindriyagrāmaḥ //)

[IV.2.3-romāñcaḥ vepathuśca]

sukhādyatiśayāñjātā romāñco romavikriyā /
rāgaroṣabhayādibhyo vepathurgātrakampanam // ViPrud_4.24 //

dvayorudāharaṇaṃ yathā---

adaiāliṅgaṇaṇibhbhakaṃpā a vahū vioajiṇṇaṃgī /
uggirai aṃtaraṭṭhidamaaṇasare pulaacammeṇa // ViPrud_4.25 //
(adayitāliṅgananirbharakampā ca vadhūrviyogajīrṇāṅgī /
udgiratyantarasthitamadanaśarān pulakacchadmanā //)

[IV.2.4-svedaḥ]

vapurjalodgamaḥ svedo ratidharmaśramādibhiḥ /

yathā---

śṛṇvatī priyasaṃdeśaṃ preyasaḥ kākatīśituḥ /
smararājyābhiṣikteva svinnāṅgī vāmalocanā // ViPrud_4.26 //

[IV.2.5-vivarṇātā]

viṣādamadaroṣādervarṇānyatvaṃ vivarṇatā // ViPrud_4.27 //

yathā---

ṇaraṇāha caṃdadhavale tujjha guṇe sāhu sahmaraṃtīe /
aṃgāi pāṃḍurāiṃ ehṇiṃ jāāi sāmāe // ViPrud_4.28 //
(naranātha candradhavalān tava guṇān sādhu saṃsmarantyāḥ /
aṅgāni pāṇḍurāṇi idānīṃ jātāni śyāmāyāḥ //)

[IV.2.6-aśṛḥ]

aśru netrodbhavaṃ vāri duḥ kharoṣapraharṣajam /

yathā---

vīrarudranṛpādbhītaṃ pāṇḍyaṃ magnaṃ payonidhau /
anveṣṭumiva tadyoṣidaśrudhārā'pagāyate // ViPrud_4.29 //

[IV.2.7-veśvaryam]

mataṃ gadgadabhāṣitvaṃ vaisvaryaṃ pramadādijam // ViPrud_4.30 //

yathā--

aviaṇammi pieṇa samaṃ khāmakkhāmakkharaṃ bhaṇaṃtīe /
ekko muṇai aṇaṃgo atthaṃ bahuāe bhaṇiāṇaṃ // ViPrud_4.31 //

(avijane priyeṇa samaṃ kṣāmakṣāmākṣaraṃ bhaṇantyāḥ /

eko jānātyanaṅgo 'rthaṃ vadhvā bhaṇitānām //)

IV.3.// vyabhicāribhāvānāṃ svarūpodāharaṇe //

atha vyabhicāriṇāṃ nirvedādīnāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[IV.3.1-nivedaḥ]

duḥ kherṣyātattvabodhādernirvedo niṣphalatvadhīḥ /
tatra cintāśruniḥ śvāsadīnatāḥ saṃbhavanti ca // ViPrud_4.32 //

yathā---

sahi kappūreṇa kiaṃ kiṃ katthūrīe malaajo ṭhāu /
guṇasisiraṃ jasasurahiṃ āṇehiapaāvaruddaṃ a // ViPrud_4.33 //
(sakhi karpūreṇa kṛtaṃ kiṃ kastūryā malayajastiṣṭhatu /
guṇaśiśiraṃ yaśaḥ surabhimānaya pratāparudraṃ ca //)

(a ṭhapaāvaruddaṇivacaṃdaṃ'---pratāparudranṛpacandram iti pāṭhāntaram /)

[IV.3.2-glāniḥ]

glānirbalasyāpacayo vaivarṇyāratikāraṇam /

yathā---

aateḷḷokkaṃ vahai mahī taṃ dharai bhuo paāvaruddassa /
taṃ hiaeṇa dharaṃtī sāhasiī dubbalaṃgi mhi // ViPrud_4.34 //

(aatrailokyaṃ vahati mahī tāṃ dharati bhujaḥ pratāparudrasya /

taṃ hṛdayena dharantī sāhasikī durbalāṅgyasmi //)

[IV.3.3-śaṅakā]

atha śaṅkā /

aniṣṭābhyāgamotprekṣā śaṅkā roṣādikāraṇam // ViPrud_4.35 //

yathā---

ṇa muṇadu aṇṇo tti mae hiae paricao piassa kido /
kiṃ paaḍha mhi jaṇāṇaṃ savvaṃgīṇehiṃ pulaehiṃ // ViPrud_4.36 //
(na jānātvanya iti mayā hṛdaye paricayaḥ priyasya kṛtaḥ /
kiṃ prakaṭāsmi janānāṃ sarvāṅgīṇaiḥ pulakaiḥ //)

[IV.3.4-asuyā]

athāsūyā / parotkarṣāsahiṣṇutvamasūyā parikīrtitā /

yathā---

aahiāīe guṇehiṃ rūveṇa a majjha kiṃ mahī ahiā /
jaṃ taṃ paāvaruddo bahumaṇṇai bhāaheaṃ taṃ // ViPrud_4.37 //

(aabhijātya guṇai rūpeṇa ca mattaḥ kiṃ mahī adhikā ?/ yattāṃ pratāparudro bahumanyate bhāgadheyaṃ tat //)

[IV.3.5-madaḥ]

atha madaḥ /

madirādikṛto mohaharṣavyatikaro madaḥ // ViPrud_4.38 //

yathā---

aabhaṇai a asaṃgaatthaṃ hasai amaṃdaṃ a rāabhariacchī /
piaciṃtāmairāe paravasā uvai sāmaṃgī // ViPrud_4.39 //
(aabhaṇati cāsaṃgatārthaṃ hasatyamandaṃ ca rāgabharitākṣī /
priyacintāmadirayā paravaśā paśyata śyāmāṅgī //)

[IV.3.6-śramaḥ]

atha śramaḥ /

śramaḥ khedo 'dhvaratyāderjātaḥ svedātibhūmikṛt /

yathā---

āacchai evva pie kīsa kareṃtī gaāgaāāsaṃ /
tammasi sedajalehiṃ suṃdari luliaṃgarāāsi // ViPrud_4.40 //
(āgacchatyeva priye kasmātkurvatī gatāgatāyāsam /
tāmyasi svedajalaiḥ sundari lulitāṅgarāgāsi //)

[IV.3.7-ālasyam]

athālasyam /

mandodyamatvamālasyaṃ kartavyeṣu prakīrtyate // ViPrud_4.41 //

yathā---

āstāṃ mṛgākṣyā gṛhakṛtyavārtā svāṅgopacāreṣvapi yatnamāndyam /
kartavyamagre dayitasya yat syānnūnaṃ balātkārayati smarastat // ViPrud_4.42 //

[IV.3.8-dainyam]

atha dainyam /

sattvatyāgādanauddhatyaṃ dainyaṃ kārpaṇyasaṃbhavam /

yathā---

āṇeduṃ ṇaraṇāhaṃ gado kkhu sahījaṇo vilaṃbei /
mammaha ṇamāmi caṃdaṃ sikkhaa cireha īsi tti // ViPrud_4.43 //
(ānetuṃ naranāthaṃ gataḥ khalu sakhījano vilambate /
manmatha namāmi candraṃ śikṣaya ciraya īṣaditi //)

[IV.3.9-cintā]

atha cintā /

iṣṭānabhigamāt dhyānaṃ cintā śūnyatvatāpakṛt // ViPrud_4.44 //

yathā---

asaṇṇihiaṃ vi guruaṇaṃ ṇa a pekhkhai pucchiā vi ṇaāḷavai /
esā vi maggai gaiṃ hiaassa piāṇubaṃdhassa // ViPrud_4.45 //
(asaṃnihitamapi gurujanaṃ na ca prekṣate pṛṣṭāpi nālapati /
eṣāpi mārgate gatiṃ hṛdayasya priyānubandhasya //)

[IV.3.10-mohaḥ]

atha mohaḥ /

mohastu mūrcchanaṃ bhītiduḥ khāveśānucintanaiḥ /

yathā---

kathamapi gamayitvā vāsaraṃ dīrghadīrghaṃ viracitanavaveṣā preṣayitvātha dūtīḥ / cirayati hṛdayeśe prāṃśubhiścandrapādair abhihatasakalāṅgī mūrcchitā komalāṅgī // ViPrud_4.46 //

[IV.3.11-smṛtiḥ]

atha smṛtiḥ /

pūrvānubhūtaviṣayaṃ jñānaṃ smṛtirudāhṛtā // ViPrud_4.47 //

yathā---

pratāparudrasya bhuje vasantyā kṣoṇyātapaḥ kīdṛśamārjitaṃ syāt /
spṛṣṭaṃ sakṛd yena madīyamaṅgaṃ prāpnoti viṣvak sukhavajralepam // ViPrud_4.48 //

[IV.4.12-dhṛtiḥ]

atha dhṛtiḥ /

dhṛtiścittasya naisspṛhyaṃ jñānābhīṣṭāgamādibhiḥ /

yathā---

vīrarudranṛpatau hṛdaya ! tvadvallabhe tribhuvanaikadhurīṇe /
sādhu sādhu kṛtakṛtyamasi tvaṃ manyase jagadaśeṣamasāram // ViPrud_4.49 //

[IV.4.13-vrīṅā]

atha vrīḍā /

cetaḥ saṃkocanaṃ vrīḍānaṅgarāgastavādibhiḥ // ViPrud_4.50 //

yathā---

tathā samālokanakautukānāṃ manorathairandhrapurāṅganānām /
vilokite rudranṛpe bhavanti paryastapakṣmāṇi vilocanāni // ViPrud_4.51 //

[IV.4.14-capalatā]

atha capalatā /

cāpalaṃ tvanavasthānaṃ rāgadveṣādisaṃbhavam /

yathā---

dṛṣṭvā rudranarendraṃ taralatarākṣī vilāsamṛduhāsā /
kalayati mauktimahāraṃ spṛśati ca karṇotpalaṃ bālā // ViPrud_4.52 //

[IV.4.15-harṣaḥ]

atha harṣaḥ /

prasattirutsavādibhyo harṣaḥ svedāśrukampakṛt // ViPrud_4.53 //

yathā---

yat pūrvaṃ sarasīṣu padmamukulavyājāt tapaḥ saṃcitaṃ vakṣojau yuvayostadadya phalitaṃ jātau kṛtārthau yuvām / dattā kākativallabhena bhavatoreṣā svavakṣaḥ sthalī- kastūrīdviguṇabhavatparimalā kalhāramālā yataḥ // ViPrud_4.54 //

[IV.4.16-āvegaḥ]

athāvegaḥ /

iṣṭāniṣṭāgamāñjāta āvegaścittasaṃbhramaḥ /

yathā---

nissāṇadhvanimākalayya sahasā helāvihārodyataṃ draṣṭuṃ kākativīrarudranṛpatiṃ pratyagrakautūhalāḥ / ardhālambitamaṇḍanāḥ pratipadaṃ vyatyastabhūṣā javād ārohanti suvarṇasaudhavalabhīśṛṅgāṇi paurastriyaḥ // ViPrud_4.55 //

[IV.4.17-jaḍatā]

atha jaḍatā /

jāḍyamapratipattiḥ syādiṣṭāniṣṭāgamodbhavā // ViPrud_4.56 //

yathā---

samāyāte nāthe pramahasi gṛhān rudranṛpatau vapuḥ saundaryaśrīvijitamadanodārayaśasi / vadhūrantastoṣavyatikaravaśānnopacarituṃ purastādālīnāṃ na calati tathā no viramati // ViPrud_4.57 //

[IV.4.18-garvaḥ]

atha garvaḥ /

anyadhikkaraṇādātmotkarṣo garvo balādijaḥ /

yathā---

ko vā śastragrahaṇasamayo mādṛśāmīdṛśānāṃ kīdṛgvairaṃ pratidharaṇibhṛtkheṭakīṭeṣvamīṣu / ityāveśapratibhayabhujāṭopadurvāragarvāḥ saṃkrīḍante raṇabhuvi bhaṭāḥ kākatīndrasya jetuḥ // ViPrud_4.58 //

[IV.4.19.viṣādaḥ]

atha viṣādaḥ /

viṣādaścetaso bhaṅga upāyāpāyacintanaiḥ // ViPrud_4.59 //

yathā---

pesemi maṇa tti muhā taṃ maṃ mokkhūṇa vallahe laggaṃ /
maṃ ujjhia ṇo gacchai maaṇo sahi kiṃ ṇu kādavvaṃ // ViPrud_4.60 //
(preṣayāmi mana iti mudhā tanmāṃ muktvā vallabhe lagnam /
māmujjhitvā no gacchati madanaḥ sakhi kiṃ nu kartavyam //)

[IV.4.20-autsukyam]

athautsukyam /

kālākṣamatvamautsukyaṃ manastāpatvarādikṛt /

yathā---

aaṃdhavurabhāmiṇijaṇo aṃgāi pasāhiūṇa tuvaraṃto /
ruddaṇareṃdāgamaṇe vilaṃbiaṃ sahai kiccheṇa // ViPrud_4.61 //
(aandhrapurabhāminījano 'ṅgāni prasādhya tvaramāṇaḥ /
rudranarendrāgamane vilambitaṃ sahate kṛcchreṇa //)

[IV.4.21-nidrā]

atha nidrā /

nidrā cittanimīlanam /

yathā---

siviṇe diṭṭhaṃ daiaṃ vahuā āliṅgiduṃ kidojjoā /
uvaha daramīliacchī gaaṇammi kare pasārei // ViPrud_4.62 //

(/svapne dṛṣṭaṃ dayitaṃ vadhūrāliṅgituṃ kṛtodyogā / paśyata daramīlitākṣī gagane karau prasārayati //)

[IV.4.22-apasmāraḥ]

athāpasmāraḥ /

āveśo mohaduḥ khādyairapasmāro 'ṅgatāpakṛt // ViPrud_4.63 //

yathā---

dṛṣṭvā svapne kupitavadanaṃ kākatīyakṣitīndraṃ hā hā rakṣetyasakalagiraḥ saṃbhramotthānabhājaḥ / dhāvantyantarvarṇabhuvi luṭhantyāhvayantyātmabandhūn ārādbhūtānapi ripugaṇā vyastanāmagraheṇa // ViPrud_4.64 //

[IV.4.23-sāmṛtiḥ]

atha suptiḥ /

suptirnidrāsamudrekaḥ /

yathā---

viśvaikarakṣājuṣi kākatīndre niścintatāṃ prāptavato murāreḥ /
tatkīrtticandrātapavardhito 'pi dugdhāmbudhirnaiva bhinatti nidrām // ViPrud_4.65 //

[IV.4.24-vibodhaḥ]

atha vibodhaḥ /

vibodhaścetanāvāptirjṛmbhākṣiparimārgakṛt /

yathā---

pratāparudre nṛpamauliratne viśvaṃbharāṃ rakṣati śikṣitārau /
vijṛmbhamāṇāḥ paritaḥ prajānāṃ bhāgyaśriyastatkṣaṇamunmiṣanti // ViPrud_4.66 //

[IV.IV.4.25-anarṣaḥ]

athāmarṣaḥ /

amarṣaḥ sāparādheṣu cetaḥ prajvalanaṃ matam // ViPrud_4.67 //

yathā---

are ! bhūpāścāpān namayata śirāṃsyunnamayata pravṛttāḥ svastrīṇāmahamahamikā vīravaraṇe / tvarante naḥ khaṅgāḥ pravidalanakelyāmiti bhaṭā raṇāgre garjanti prakaṭitaruṣo rudranṛpateḥ // ViPrud_4.68 //

[IV.4.26-avihityā]

athāvahitthā /

harṣādyākārasaṃguptiravahittheti kathyate /

yathā---

goṭṭhīe mahilāṇaṃ soūṇa paāvaruddacariāi /
ālihai oṇaamuhī muddhā calaṇeṇa mahipaṭṭhaṃ // ViPrud_4.69 //
(goṣṭhyāṃ mahilānāṃ śrutvā pratāparudracaritāni /
ālikhatyavanatamukhī mugdhā caraṇena mahīpṛṣṭam //)

[IV.4.27-ugratā]

athogratā /

dṛṣṭe 'parādhe caṇḍatvamugratā tarjanādikṛt // ViPrud_4.70 //

yathā---

priyamānīya māninyā virahārtirnivāryatām /
yadetasyāḥ kaṭākṣolkāpātairindurmaṣīkṛtaḥ // ViPrud_4.71 //

[IV.4.28-matiḥ]

atha matiḥ /

tattvamārgānusaṃdhānādarthanirdhāraṇaṃ matiḥ /

yathā---

ko saṃsao mahialaṃ caṃdo evva vīraruddaṇaraṇāho /
jassa (khu) karappassādo aṃgāi miaṃkaraaṇaṃti // ViPrud_4.72 //
(kaḥ saṃśayo mahītale candra eva vīrarudranaranāthaḥ /
yasya (khalu) karasparśādaṅgāni mṛgāṅkaratnanti //)

[IV.4.29-vyādhiḥ]

atha vyādhiḥ /

manastāpādyabhibhavājjvarādirvyādhiriṣyate // ViPrud_4.73 //

yathā---

pratāparudrasya diśāṃ jigīṣoḥ pratyarthinārījanadehajanmā /
smarajvaroṣmā himavatpradeśān smartavyanīhārakathān karoti // ViPrud_4.74 //

[IV.4.30-unmādaḥ]

athonmādaḥ /

unmādastulyavartitvaṃ cetanācetaneṣvapi /

yathā---

pratāparudrasya jayaprayāṇabherīdhvanau mūrcchati diṅmukheṣu /
trāsākulā bhrāntimupetya vṛkṣān pṛcchanti mārgaṃ ripubhūmipālāḥ // ViPrud_4.75 //

[IV.4.31-maraṇam]

atha maraṇam /

maraṇaṃ maraṇārthastu prayatnaḥ parikīrtitaḥ // ViPrud_4.76 //

yathā--

piavirahaṃ asahaṃtī vahuā ṇiajīviaṃ uvekkhaṃtī /
sevvai johṇaṃ dakhkhiṇapavaṇassa taṇuṃ samappei // ViPrud_4.77 //

(/priyavirahamasahamānā vadhūrnijajīvitamupekṣamāṇā / sevate jyotsnāṃ dakṣiṇapavanasya tanuṃ samarpayati //)

sākṣānmaraṇasyāmaṅgalatvānnodāharaṇatvamucitam /

[IV.4.32-trāsaḥ]

atha trāsaḥ /

ākasmikabhayāccittakṣobhastrāsaḥ prakīrtyate /

yathā---

apaṇaakuviā cireṇa vi vahuā soūṇa ghaṇaghaṇatthaṇiaṃ /
daiaṃ sarahasavaliā āliṅgai vevamāṇaṃgī // ViPrud_4.78 //
(apraṇayakupitā cireṇāpi vadhūḥ śrutvā ghanaghanastanitam /
dayitaṃ sarabhasavalitā āliṅgati vepamānāṅgī //)

[IV.4.33-vitarkaḥ]

atha vitarkaḥ /

saṃdehāt kalpanā'nantyaṃ vitarkaḥ parikīrtitaḥ // ViPrud_4.79 //

yathā---

guṇaistatrāsaktaṃ mama hṛdayamanyanna gaṇitaṃ sakhībhirnāloci kṣitipatirasau durlabha iti / upāyaḥ ko vā syāt tadabhigamane muhyati manaḥ kiyān ko 'yaṃ kīdṛk kiyadavadhirantarvyatikaraḥ // ViPrud_4.80 //

tatra sāttvikānāṃ vyabhicāriṇāṃ cānekarasasādhāraṇatvānna viśeṣamapekṣyodāharaṇaṃ kṛtam / tathā hi śṛhgāre sarveṣāmanupraveśaḥ saṃbhavati / hāsye glāniśramacapalatvaharṣāvahitthānāṃ saṃbhavaḥ / karuṇe madadhṛtivrīḍāharṣagarvautsukyogratābhirvinānye saṃbhavanti / raudre glāniśaṅkā'lasyadainyacintāvrīḍāvegajaḍatāviṣādasuptinidrāpasmārāvahitthāvyādhyunmādaśamatrāsāḥ na saṃbhavanti / vīre raudrānnirvedo 'dhikaḥ / bhayānake 'sūyāmadadhṛtivrīḍāharṣagarvanidrāsuptyamarṣāvahitthogratāmatibhirvinānye saṃbhavanti / bībhatse 'dbhute ca cintātrāsādayo yathāsaṃbhavamūhyāḥ / śānte nirvedadhṛtī saṃbhavataḥ /

śṛṅgāraceṣṭāḥ

IV.5atha śṛṅgāraceṣṭā nirūpyante /

bhāvo hāvaśca helā ca mādhuryaṃ dhairyamityapi /
līlā vilāso vicchittirvibhramaḥ kilakiñcitam // ViPrud_4.81 //
moṭṭāyitaṃ kuṭṭamitaṃ bibboko lalitaṃ tathā /
kutūhalaṃ ca cakitaṃ vihṛtaṃ hāsa ityapi // ViPrud_4.82 //

evaṃ śṛṅgāraceṣṭāḥ syuraṣṭādaśavidhā matāḥ /

tatrāsāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[IV.5.1-bhāvaḥga]

bhāvaḥ /

rasābhijñānayogyatvaṃ bhāva ityabhidhīyate // ViPrud_4.83 //

yathā---

ruddaṇareṃdasya guṇe gāai bālattaṇammi vissaddhaṃ /
lajjai darapulaio juvaijaṇo jovvaṇe gāuṃ // ViPrud_4.84 //

(/rudranarendrasya guṇān gāyati bālatve visrabdham / lajjate darapulakito yuvatijano yauvane gātum //)

[IV.5.2-hāvaḥ]

atha hāvaḥ /

īṣaddṛṣṭavikāraḥ syādbhāvo hāvaḥ prakīrtyate /

yathā---

atraiveṣatpulakita iti /

[IV.5.3-helā]

atha helā /

suvyaktavikriyo bhāvo heleti pratipādyate // ViPrud_4.85 //

yathā---

mā hodu kassa vi phphuḍaṃ ia muddhe kuṇasi vallahaṃ hiae /
ghosijjai tuha bhāo savvaṃgīṇehi pulaehiṃ // ViPrud_4.86 //
(mā bhavatu kasyāpi sphuṭamiti mugdhe karoṣi vallabhaṃ hṛdaye /
ghoṣyate tava bhāvaḥ sarvāṅgīṇaiḥ pulakaiḥ //)

[IV.5.4-mādhuryam]

atha mādhuryam /

abhūṣaṇe 'pi ramyatvaṃ mādhuryamiti kathyate /

yathā---

jitatrailokyalāvaṇyā prakṛtyā hariṇekṣaṇā /
kiṃ tu bhūṣayituṃ dhatte bhūṣaṇānīti me matiḥ // ViPrud_4.87 //

[IV.5.5-dhairyam]

atha dhairyam /

śīlādyalaṅghanaṃ nāma dhairyamityabhidhīyate // ViPrud_4.88 //

yathā---

akulavahuāṇaṃ ṇa jujjai majjāālaṃghaṇaṃ khu visame vi /
ruddaṇariṃdaguṇā uṇa hiaaharā kiṃ ṇu kādavvaṃ // ViPrud_4.89 //
(akulavadhūnāṃ na yujyate maryādālaṅghanaṃ khalu viṣame 'pi /
rudranarendraguṇāḥ punarhṛdayaharāḥ kiṃ nu kartavyam //)

[IV.5.6-līlā]

atha līlā /

priyānukaraṇaṃ līlā vāgbhirgatyātha ceṣṭitaiḥ /

yathā---

aapechchaha sahio esā lacchī raṇṇo paāvaruddassa /
cariāi aṇukuṇaṃtī raṇṇīsu paivvaā jāā // ViPrud_4.90 //
(aaprekṣadhvaṃ sakhya eṣā lakṣmī rājñaḥ pratāparudrasya /
caritānyanukurvatī rājñīṣu pativratā jātā //)

[IV.5.7-vilāsaḥ]

atha vilāsaḥ /

tātkāliko vikāraḥ syādvilāso dayitekṣaṇe // ViPrud_4.91 //

yathā---

sahelaṃ paśyantyāḥ prakṛtisubhagaṃ rudranṛpatiṃ tadātvapratyudyadvividhalalitāṭopamadhuram / rasaprādurbhāvād yugapadudayatsāttvikamaho mṛgākṣyāstāruṇye kusumaśaraśilpaṃ vijayate // ViPrud_4.92 //

[IV.5.8-vicchittiḥ]

atha vicchittiḥ /

vicchittiratiramyatvaṃ svalpairapi vibhūṣaṇaiḥ /

yathā---

kassa kie keṇa kiaṃ kāaipuraitthiāṇa suṃderaṃ /
sāhāraṇabhūsāe jaṃ sahi teḷḷokkaramaṇijjaṃ // ViPrud_4.93 //
(kasya kṛte kena kṛtaṃ kākatipurastrīṇāṃ saundaryam /
sādhāraṇabhūṣayā yatsakhi trailokyaramaṇīyam //)

[IV.5.9-vibhramaḥ]

atha vibhramaḥ /

vibhramastvarayā kāle bhūṣāsthānaviparyayaḥ // ViPrud_4.94 //

yathā---

asoūṇa sahimuhādo diaho virato tti saṃbhameṇa vahū /
hatthesu ṇourāiṃ caraṇesu a kuṇai valaāiṃ // ViPrud_4.95 //
(aśrutvā sakhīmukhāddivaso virata iti saṃbhrameṇa vadhūḥ /
hastayornūpure caraṇayośca karoti valayāni //)

[IV.5.10-kilakiñacitam]

atha kilakiñcitam /

roṣāśruharṣabhītyādeḥ saṃkaraḥ kilakiñcitam /

yathā---

gehṇai kāaiṇāhe viaṇaṃmi paḍaṃcalaṃ miachchīe /
vevai taṇū vi ṇaccai bhiuḍī avi gaggaā vāā // ViPrud_4.96 //
(gṛhṇati kākatināthe vijane paṭāñcalaṃ mṛgākṣyāḥ /
vepate tanurapi nṛtyati bhrukuṭyapi gadgadā vācaḥ //)

[IV.5.11-moṭṭāyitam]

atha moṭṭāyitam /

moṭṭāyitaṃ syādiṣṭasya kathādau bhāvasūcanam // ViPrud_4.97 //

yathā---

amahurāi ruddaṇaravaicariāi vahūe ṇaṃ suṇaṃtīe /
taṇugovaṇaeṇa paaḍo jaha bhāo ṇa taha pulaehiṃ // ViPrud_4.98 //
(amadhurāṇi rudranarapaticaritāni vadhvā nanu śṛṇvatyāḥ /
tanugopanena prakaṭo yathā bhāvo na tathā pulakaiḥ //)

[IV.5.12-kuṭaṭṭamitam]

atha kuṭṭamitam /

saṃmarde 'pi sukhādhikyaṃ ratau kuṭṭamitaṃ matam /

yathā---

nirmaryādamanobhavotsavakathāvisrambhakarṇejapai- raṅgervismitamānasāṃ priyasakhīmālokya jātatrapā / vaiyātyaṃ nijamātmavallabhakṛtāṃ rāgāndhatāṃ jānatī sadyo namramukhendurinduvadanā kṣoṇīṃ likhantī sthitā // ViPrud_4.99 //

[IV.5.13-bibbokaḥ]

atha bibbokaḥ /

manāk priyakathālāpe bibboko 'nādarakriyā // ViPrud_4.100 //

yathā---

lakṣmīḥ sadmani nirbharaṃ viharatāṃ, kṣoṇī bhujālambana- krīḍāṃ naiva jahātu, kiṃ ca satataṃ vāṇī mukhe tiṣṭhatu / jñātaṃ rudranareśvarasya bahubhirvijñātapūrvaiḥ priya- vyāhāraiḥ kṛtameva dūti ! madanaścāpāya saṃnahyatu // ViPrud_4.101 //

[IV.5.14-lalitam]

atha lalitam /

sukumāro 'ṅgavinyāso lalitaṃ parikīrtyate /

yathā---

padanyāsakrīḍāraṇitamaṇimañjīraraśanaṃ sahelaṃ vyāvalgatkaravalayanikvāṇasubhagam / smitajyotsnāvīcītaralavacanaṃ rudranṛpateḥ purandhrīṇāmāsīdanurahasasevāvilasitam // ViPrud_4.102 //

[IV.5.15-kutūhalam]

atha kutūhalam /

kutūhalaṃ ramyadṛṣṭau cāpalaṃ parikīrtyate // ViPrud_4.103 //

yathā---

vīrarudramadhirūḍhasindhuraṃ draṣṭumandhranagarīpurandhrayaḥ /
kurvate racitasaṃkramatvarāstuṅgasadmaśikharādhirohaṇam // ViPrud_4.104 //

[IV.5.16-cakitam]

atha cakitam /

cakitaṃ bhayasaṃbhramaḥ /

yathā---

avijñātāyātaṃ svamakathitamālyāpi hasituṃ haṭhādutpaśyantyāścakitacakitodañcitadṛśaḥ / vilāsānudvelānuditamadanān vīkṣya sutanos tathaiva pratyetuṃ punaravanipālaḥ spṛhayati // ViPrud_4.105 //

[IV.5.17-vihṛtam]

atha vihṛtam /

vihṛtaṃ prāptakālasya vākyasyākathanaṃ hriyā /

yathā---

pratāparudrasya bhujāntarasthāṃ kalhāramālāmamunā spṛśeti /
stanadvaye patralipiṃ likhantīṃ sakhīṃ vadhūḥ paśyati sābhimānam // ViPrud_4.106 //

[IV.5.18-hasitam]

atha hasitam /

ākasmikaṃ tu hasitaṃ yauvanādivikārajam // ViPrud_4.107 //
jaha jaha hasai miacchī jovvaṇalacchīe sikhkhiā mahuraṃ /
taha taha kusumesusarā viasaṃti piassa āsā a // ViPrud_4.108 //
(yathā yathā hasati mṛgākṣī yauvanalakṣmyā śikṣitā madhuram /
tathā tathā kusumeṣuśarā vikasanti priyasya āśā ca //)

manmathāvasthāḥ

IV.6.// atha manmathāvasthā dvādaśa nirūpyante //

atha śṛṅgārasyāṅkuritatvapallavitatvakusumitatvaphalītatvahetavo dvādaśāvasthā nirūpyan te /

cakṣuḥ prītirmanaḥ saṅgaḥ saṃkalpo 'tha pralāpitā /
jāgaraḥ kārśyamaratirlajjātyāgo 'tha saṃjvaraḥ // ViPrud_4.109 //
unmādo mūrcchanaṃ caiva maraṇaṃ caramaṃ viduḥ /
avasthā dvādaśa matāḥ kāmaśāstrānusārataḥ // ViPrud_4.110 //

kecittu daśāvasthā iti kathayanti /

āsāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[IV.6.1-cakṣuḥ prītiḥ]

ādarāddarśanaṃ cakṣuḥ prītirityabhidhīyate /

yathā---

sahi eso ruddaṇio ṇaaṇāṇa atakkiossao jāo /
maaṇo va muttimaṃto caṃdo via mukkalañchaṇo puṇṇo // ViPrud_4.111 //
(sakhi ! eṣa rudranṛpo nayanayoratarkitotsavo jātaḥ /
madana iva mūrtimān candra iva muktalāñchanaḥ pūrṇaḥ //)

[IV.6.2-manaḥ saṅaḥ]

atha manaḥ saṅgaḥ /

manaḥ saṅgaḥ priyatame nityaṃ cittasya viśramaḥ // ViPrud_4.112 //

yathā---

saha maha maṇo vilaggai ruddaṇarendammi kīsa kuviāo /
teṇāhaṃ vi vimukkā sahio tuhmesu kā vattā // ViPrud_4.113 //
(sadā mama mano vilagati rudranarendre kasmāt kupitāḥ /
tenāhamapi vimuktā sakhyo yuṣmāsu kā vārtā //)

[IV.6.3-saṃkalpaḥ]

atha saṃkalpaḥ /

saṃkalpo nāthaviṣayo manoratha udāhṛtaḥ /

yathā---

adarahasiagabbhiṇāiṃ siṇehasiṇiddhāi rāabhariāi /
ruddaṇivaviloiāiṃ kāhe ṇu mammi ṇivadaṃti // ViPrud_4.114 //
(adarahasitagarbhitāni snehasnigdhāni rāgabharitāni /
rudranṛpavilokitāni kadā nu mayi nipatanti //)

[IV.6.4-pralāpaḥ]

atha pralāpaḥ /

prālapaḥ priyasaṃśliṣṭaguṇālāpa udāhṛtaḥ // ViPrud_4.115 //

yathā---

taha ṇiuṇo taha mahuro taha suhao taha a sommasabbhāo /
ekko ruddaṇivo via idi goṭṭhī poḍhamahilāṇaṃ // ViPrud_4.116 //
(tathā nipuṇastathā madhurastathā subhagastathā ca saumyasvabhāvaḥ /
eko rudranṛpa eveti goṣṭhī prauḍhamahilānām //)

[IV.6.5-jāgaraḥ]

atha jāgaraḥ /

jāgarastu vinidratvam /

yathā---

agamiaṃ kaha kaha vi diṇaṃ caṃdādavadūsahā ṇisā dīhā /
maaṇo vi puṃkhiasaro ṇiddā vi ṇivo vi ṇovei // ViPrud_4.117 //
(agamitaṃ kathaṃ kathamapi dinaṃ candrātapaduḥ sahā niśā dīrghā /
madano 'pi puṅkhitaśaro nidrāpi nṛpo 'pi nopaiti //)

[IV.6.6-kārśyam]

atha kārśyam /

kārśyamaṅgasya tānavam /

yathā---

candrāsye ! kathamaṅgulīyakamidaṃ keyūritaṃ te sakhi ! premṇāṃ preyasi vaibhavaiḥ sa khalu ko bhūmeḥ sapatnī yataḥ / jñātaṃ mānini ! kākatīyanṛpatau saktā'li ! satyaṃ śubhe ! śyāmāṅgīṃ sa khalu sthirāṃ ramayate tvāṃ tāṃ ca śailastanīm // ViPrud_4.118 //

[IV.6.7-aratiḥ]

athāratiḥ /

anyatrāprītiraratiḥ /

yathā---

dūsei caṃdasiṭṭiṃ ṇiṃdai malaāṇilassa māhappaṃ /
ūsavaparaṃmuhī sā suhaa ! tumaṃ kiṃ ṇu maṃtesi // ViPrud_4.119 //

(dūṣayati candrasṛṣṭiṃ nindati malayānilasya māhātmyam / utsavaparāṅmukhī sā subhaga ! tvaṃ kiṃ nu mantrayase /)

[IV.6.8-lajjātyāgaḥ]

atha lajjātyāgaḥ /

yathā--

alaṃghiamahilāsamaaṃ taha bhaṇiaṃ maaṇaduvviṇīdāe /
jaha soūṇa guruaṇo osarai vilajjio dūraṃ // ViPrud_4.120 //
(alaṅghitamahilāsamayaṃ tathā bhaṇitaṃ madanadurvinītayā /
yathā śrutvā gurujano 'pasarati vilajjito dūram //)

[IV.6.9-jvaraḥ]

atha jvaraḥ /

tāpādhikyaṃ jvaro mataḥ // ViPrud_4.121 //

yathā---

amohasisirovaārā vahuā virahajjareṇa gurueṇa /
dāṇiṃ ruddaṇaresara ! kāṃkhai tuha daṃsaṇāmiaaṃ // ViPrud_4.122 //
(amoghaśiśiropacārā vadhūrvirahajvareṇa guruṇā /
idānīṃ rudranareśvara ! kāṅbhati tava darśanāmṛtam //)

unmādamaraṇayoḥ prāgevodāharaṇaṃ darśitam /

[IV.6.10-mūrcchā]

atha mūrcchā /

mūrcchā tvabhyantare 'vṛttirbāhyendriyanimīlanāt /

yathā---

aaciṃtaṃtīe ṇarendaṃ daṭṭhuṃ hiaaṭhṭhidaṃ miacchīe /
karaṇāi bāhirāiṃ visaṃti abbhaṃtaraṃ vi suṇṇāe // ViPrud_4.123 //
(aacintayantyā narendraṃ draṣṭuṃ hṛdayasthitaṃ mṛgākṣyāḥ /
karaṇāni bāhyāni viśanti abhyantaramapi śūnyāyāḥ //)

atha śṛṅgāraḥ / sa dvividhaḥ / saṃbhogo vipralambhaśceti / "saṃyuktayostu saṃbhogo vipralambho viyuktayoḥ '; iti 'śṛṅgāratilake'; / saṃbhogasya parasparāvalokanasaṃbhāṣaṇā'liṅganacumbanādyanekavyāpāramayatvenānantyādekavidhatvena gaṇanā kṛtā /

yathā--

rahaḥ pratyāsanne hṛdayadayite rudranṛpatau nivṛttā mānājñā viralamapi lajjāvilasitam / kimanyat te gopyaṃ bahirabahirānandamasṛṇaḥ smarāveśaḥ ko 'pi priyasakhi ! nṛpeṇaikayati mām // ViPrud_4.124 //

vipralambhaḥ punarabhilāṣerṣyāvirahapravāsahetukatvena caturvidhaḥ / [IV.6.11-saṃbhogaśṛṅgāraḥ]

abhilāṣo nāma saṃbhogāt prāganurāgaḥ /

yathā---

anyonyabhāṣaṇamanaṅgavilāsagoṣṭhī śayyā ca sārdhamapadāni manorathānām / premānuviddhamudayadbahulānurāgaṃ labhyate rudranṛpateravalokitaṃ vā // ViPrud_4.125 //

[IV.6.12-īrṣyāśṛṅgāraḥ]

īrṣyā nāma nāyakasyānyāsaktabhāvāt cittavikriyā /

[IV.6.13-vipralambhaśṛṅgāraḥ]

tayā vipralambho yathā---

lakṣmīrasya vilocanābjavasatiḥ sorṣyā tvadālokane vaktrasthā ca sassvatī na sahate sākaṃ tvayā bhāṣaṇam / līlākarṣaṇavighnakṛt tvayi mahī bāhusthitā kākati- kṣoṇīndre na hi kaitavāni subhage mānena kiṃ tāmyasi // ViPrud_4.126 //

[IV.6.14-virahavipralambhaśṛṅgāraḥ]

viraho nāma labdhasaṃyogayornāyakayoḥ kenacit kāraṇena punaḥ samāgamakālātikṣepaḥ /

yathā---

aṅgeṣu jīrṇeṣu vibhūṣaṇānāṃ vyatyāsamārgo 'pi muhūrtaśobhī /
sakhyastadāstāṃ parikarmarītirānīyatāṃ rudranṛpaḥ kimanyat // ViPrud_4.127 //

[IV.6.15-pravāsavipralambhaḥ]

yūnordeśāntaravṛttitvaṃ pravāsaḥ /

tena vipralambho yathā---

sevyo 'stu rudranṛpatirnikhilairnṛpālai- rabhyutsaveṣu sulabhā na hi vallabhā naḥ / itthaṃ kaliṅgasudṛśāṃ virahārtitāpā- daṅgāni yānti tanutāṃ divasā yuganti // ViPrud_4.128 //

[IV.6.16-rasābhāsaḥ]

rasābhāso yathā---

prāsādagarbhavalabhīṣu kapotapālyāṃ pārāvatīṃ ramaṇacumbitacañcukoṭim / āvirbhavatsuratakūjitaraktakaṇṭhī- mālokya kākativibhuḥ smitamātanoti // ViPrud_4.129 //

[IV.6.17-bhāvodayaḥ]

bhāvodayo yathā---

mugdhe ! kastava vartate hṛdi manojanmaiva nānyaḥ śape sakhyetasya kimatra kāryamaparaṃ kiṃ janmasadmādarāt / ko 'nyastatpratibimba eva nipuṇe ! jānāsi kāmādhikaḥ preyān rudranṛpastaveti kathitā namrānanābhūd vadhūḥ // ViPrud_4.130 //

atra lajjāyā udayaḥ /

[IV.6.18-bhāvaśamaḥ]

bhāvaśamo yathā---

lakṣmīstvaṃ puruṣottamastava patiḥ śrīvīrarudro nṛpaḥ sṛṣṭyāmambujaviṣṭarasya sadṛśoryogaści rāt saṃbhṛtaḥ / tasmāt kṛtrimamapyasāmpratimidaṃ vāṃ vaimanasyaṃ manā- gityāliṃ praṇatāṃ vilokya vikasadvaktrāmbujā māninī // ViPrud_4.131 //

atra kopasya praśamaḥ /

[IV.6.19-bhāvasandhiḥ]

bhāvasandhiryathā---

pratāparudrasya digantajaitrayātrāprabhūtaiḥ paṭahapraṇādaiḥ /
priyānulāpaiśca tathā bhaṭānāṃ raumāñcavarmāvṛtamaṅgamāsīt // ViPrud_4.132 //

atra vīraśṛṅgārakṛtayorharṣayoḥ sandhiḥ /

[IV.6.20-bhāvaśabalatā]

bhāvaśabalatā yathā---

nindantvadya kulastriyaḥ priyatamo labhyaḥ sukhaṃ kena vā bhāgyenānumataṃ na kiṃ gurujanaiḥ kā vā sakhī preṣyate / kiṃ lokasya bhavet prasiddhamacirāt svacchandamaṅkaṃ kadā- rokṣyāmi sthiratā kadā hṛdi bhaved yātavya eva priyaḥ // ViPrud_4.133 //

atrautsukyādīnāṃ śabalatā /

atha rasasaṃkarasyodāharaṇam /

[IV.6.21-śruṅgārakaruṇayoḥ saṅkaraḥ]

tatra śṛṅgārakaruṇayoḥ saṃkaro yathā---

āsanne 'pi mahotsave kathamitastyaktvā pravāsaṃ vraje- rdhigū dhik sāhasamāvayorvighaṭanaṃ ko vā vidhiḥ kāṅkṣati / itthaṃ svapnanivāritapriyatamaprasthānabuddhistato buddhvā mūrcchati kākatīyanṛpate ! tvadvairinārījanaḥ // ViPrud_4.134 //

atha raudrabībhatsayoḥ saṃkaro yathā---

[IV.6.22-raudrabībhatsayoḥ saṅkaraḥ]

pītvā māṃsopadaṃśaṃ dviradagalagaladraktamaireyadhārāṃ matto mastiṣkalagnairdalitanṛpavapuḥ kīkasaiḥ spaṣṭadaṃṣṭraḥ / bibhrad raudrāntramālāṃ janitajanabhayo bhairavākāraghoraḥ saṃgrāmorvyāḥ kaliṅgairbalividhimakarod vīrarudrasya khaḍgaḥ // ViPrud_4.135 //

evamanyadapi yathāsaṃbhavamudāhāryam /

atra raso nāyakāśraya eva / yadiparaṃ nipuṇanaṭaceṣṭayā tathāvidhakāvyaśravaṇabalena ca sāmājikaiḥ sākṣād bhāvyate, tadā paragatasyāpi rasasya samyagbhāvanayā paratra niratiśayānandajananamaviruddham / athavā mālatyādiśabdebhyo yoṣinmātrapratītau (rāvaṇādiśabdebhyaḥ śatrumātrapratītau ca) smṛtyārūḍhena tattadyoṣidviśeṣeṇa anukāryeṇa sāmājikāśrayatvamapi na viruddham / naṭasyānukaraṇamātraparatayā naiva rasāśrayayogyatā / tasya bhāvukatvābhyupagame 'pi sāmājikatvameva / anubhāvādīnāṃ prakāśanaṃ tu śikṣābhyāsapāṭavenaiva ghaṭate / rasādīnāṃ parasparavirodhe 'pi kaviprauḍhoktisamāśrayaṇenaikatra samāveśo na viruddhaḥ / virodhakramaḥ 'śṛṅgāratilake'; kathitaḥ---

"śṛṅgārabībhatsarasau tathā vīrabhayānakau /
raudrādbhutau tathā hāsyakaruṇau vairiṇau mithaḥ" //

iti/

rasād rasotpattirapi matā / tathā coktaṃ 'śṛṅgāratilake'---

"hāsyo bhavati śṛṅgārāt karuṇo raudrakarmaṇaḥ /
adbhutaśca tathā vīrād bībhatsācca bhayānakaḥ" //

vyabhicāribhāvānāṃ tattadrasānuguṇyamevaṃ pratipāditaṃ 'śṛṅgāratilake'; / tathā hi---

"śaṅkāsūyā bhayaṃ glānirvyādhiścintā smṛtirdhṛtiḥ /
autsukyavismayāvegā vrīḍonmādau madastathā //
viṣādo jaḍatā nidrāvahitthaṃ cāpalaṃ mṛtiḥ /
iti bhāvāḥ prayoktavyāḥ śṛṅgāre vyabhicāriṇaḥ //
śramaścapalatā nidrā spapno glānistathaiva ca /
śaṅkāsūyāvahitthaṃ ca hāsye bhāvā bhavantyamī //
saṃtrāso maraṇaṃ dainyaṃ glāniścaiva bhayānake /
apasmāro viṣādaśca bhayaṃ vego mṛtirmadaḥ //
unmādaśceti vijñeyā bhāvā bībhatsasaṃbhavāḥ /
āvego jaḍatā moho harṣaṇaṃ vismayaḥ smṛtiḥ //
iti bhāvā nibaddhavyā rasajñairadbhute rase /
dainyaṃ cintā tathā glānirnirvedo jaḍatā smṛtiḥ //
vyādhiśca karuṇe vācyā bhāvā bhāvaviśāradaiḥ /
harṣo 'sūyā tathā garva utsāho mada eva ca //
cāpalyamugratā caiva raudre bhāvāḥ prakīrtitāḥ /
amarṣaḥ pratibodhaśca vitarko 'tha matirdhṛtiḥ //
krodho 'sūyātha saṃmoha āvegaścopaharṣaṇam /
garvo madastathogratvaṃ bhāvā vīre bhavantyamī" //

iti/

"rasaḥ sarvo 'pi saṃpūrṇastirodhatte rasāntaram //ḥ iti bhāratīyoktaprakrīyayā yadyapyeka eva rasaḥ, tathāpi mahākaviprasiddhyā rasasaṅakaraḥ svīkriyate /

tatra rasāderaprādhānye rasavadādyalaṃkārā bhavanti / anyāṅgatvena rasanibandhane rasavadalaṃkāraḥ / bhāvanibandhane preyo 'laṃkāraḥ / rasābhāsabhāvābhāsanibandhane ūrjasvidalaṃkāraḥ / bhāvaśāntinibandhane samāhitālaṃkāraḥ / tathā bhāvodayādayo 'pi /

etad alaṅkārasarvasve prapañcenoktam--- "rasabhāvatadābhāsatatpraśamananibandhane rasavatpreyaūrjasvisamāhitāni / bhāvodayabhāvasandhibhāvaśabalatāśca pṛthagalaṃkārāḥ 'iti / eteṣāmudāharaṇamalaṃkaraṇe bhaviṣyati /

guṇālaṃkāraśrīkṛtaparikaro bhāvavibhavaḥ sphuratprādurbhāvaḥ kramagalitavedyāntaramatiḥ / sukhaṃ vā duḥ khaṃ vā nibiḍayatu yūnoḥ sahṛdaye tvamandānandātmā pariṇamati pūrṇo rasabharaḥ // ViPrud_4.136 //

raso vākyārthaḥ san vilasati padārthāḥ punaramī vibhāvādyā yasmin kila dadhati viśrāntimucitām / ato bhāvā eva kramasamuditānyonyavibhavā rasībhāvaṃ bibhratyatha ca paṭatāṃ tantava iva // ViPrud_4.137 //

bhāve sthāyini vardhamānavibhave ratyādike sindhuvat kallolā iva saṃbhavanti vilayaṃ cāyānti bhāvā muhuḥ / nirvedādyupabhogabhāvitanijāsvādātireko raso loke syādanukārya eva kathito nāṭye tu sāmājike // ViPrud_4.138 //

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre rasaprakaraṇaṃ samāptam /

V.1

// atha doṣaprakaraṇam //

atha kāvyajīvitabhūtarasanirūpaṇānantaraṃ tadupaskārahetūnāṃ guṇānāṃ samyagvivekāya doṣā nirūpyante /

[V.1.1-doṣasāmānyalakṣaṇam]

tatra doṣasāmānyalakṣaṇam---

doṣaḥ kāvyāpakarṣasya hetuḥ śabdārthagocaraḥ /

śabdārthamayatvāt kāvyasya tadapakarṣahetūnāmapi doṣāṇāṃ śabdagatatvenārthagatatvena ca dvaividhyam / śabdagatānāmapi padavākyagatatvena ca dvaividhyam / ipadagatadoṣaḥ]

tatra padagatadoṣāḥ kathyante /

aprayuktamapuṣṭārthamasamarthaṃ nirarthakam /
neyārthaṃ cyutasaṃskāraṃ saṃdigdhaṃ cāprayojakam // ViPrud_5.1 //

kliṣṭaṃ gūḍhārthakaṃ grāmyamanyārthaṃ cāpratītikam /

avimṛṣṭavidheyāṃśaṃ viruddhamatikṛt tathā /
aślīlaṃ paruṣaṃ ceti doṣāḥ saptadaśa smṛtāḥ // ViPrud_5.2 //

eṣāṃ svarūpaṃ nirūpyate /

yadaprayuktaṃ kavibhiraprayuktaṃ taducyate /
prakṛtānupayuktārthamapuṣṭārthaṃ taducyate // ViPrud_5.3 //
yogamātraprasiddhaṃ yadasamarthaṃ taducyate /
pādapūraṇamātraṃ yat tannirarthakamucyate // ViPrud_5.4 //
svasaṃketaprasiddhārthaṃ neyārthaṃ parikīrtyate /
śabdaśāstraviruddhaṃ yat cyutasaṃskāramucyate // ViPrud_5.5 //
saṃdigdhaṃ tanmataṃ yat syāt saṃdigdhārthapratītikṛt /
tadaprayojakaṃ yat syādaviśeṣavidhāyakam // ViPrud_5.6 //
kliṣṭaṃ tadarthāvagatirdūradūrā yato bhavet /
prayuktamaprasiddhārthe gūḍhārthaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.7 //
pāmaravyavahāraikaprasidhdaṃ grāmyamucyate /
yadrūḍhipracyutaṃ nāma tadanyārthamudāhṛtam // ViPrud_5.8 //
śāstramātraprasiddhaṃ yadapratītikamucyate /
avimṛṣṭavidheyāṃśaṃ guṇībhūtavidheyakam // ViPrud_5.9 //
viparītārthadhīryasmād viruddhamatikṛnmatam /
aślīlaṃ yadamāṅgalyajugupsāvrīḍadhīkaram // ViPrud_5.10 //

paruṣaṃ nāma tad yat syādvihitaṃ paruṣākṣaraiḥ //

atra vanavṛttīnāṃ śatrustrīṇāṃ vacaneṣu doṣā udāhriyante /

[V.2.1-aprayuktam]

aprayuktaṃ yathā---

vimukhā daivatāḥ sarve te no duścyavanādayaḥ /
araṇyagṛhamedhinyo yairvayaṃ hanta kalpitāḥ // ViPrud_5.11 //

atra daivatā iti puṃliṅgaprayogaḥ doṣaḥ ; duścayavana iti ca indraparatvena kavibhirna prayuktaḥ /

[V.2.2-apuṣṭārtham]

apuṣṭārthaṃ yathā---

vyarthāṣṭārdhārdhabāhūnāmamīṣāmīdṛśāṃ daśām /
kathaṃ sahāmahe dhigdhik kaṭhinaṃ hanta jīvitam // ViPrud_5.12 //

atra vyarthabāhudvayānāmiti vivakṣite 'ṣṭārdhārdhabāhūnāmityanupayuktam / etadevāvimṛṣṭavidheyāṃśasyodāharaṇam / bāhudvayasya vaiyarthye vidheye tasyopasarjanatvaṃ pratīyate /

[V.2.3-asamartham]

asamarthaṃ yathā---

vihāya vasudhāmenāṃ caturambudharāvṛtām /
ka nu gantavyamasmākamaraṇye 'pyasukhā sthitiḥ // ViPrud_5.13 //

atra jaladhiparatvenāmbudharapadamasamartham /

[V.2.3-anarthakaneyārthaccatasaṃskārasaṃdigdhāni]

anarthakaneyārthacyutasaṃskārasaṃdigdhāni yathā---

vihāya ca gṛhāṃstān vai vyatyastanavavṛttayaḥ /
kadā bhaviṣyate vāsaḥ kaṭakeṣu mahībhṛtān // ViPrud_5.14 //

atra vai iti nirarthakam / vyatyastanavaśabdena vanapratītiḥ svasaṃketamātrāyateti neyārthakam / bhaviṣyate iti bhavaterātmanepaditvaṃ śabdaśāstraviruddhamiti cyutasaṃskāram / mahībhṛtāṃ kaṭakeṣu vāsa ityanena rājñāṃ nagareṣu vāsaḥ ? uta parvatānāṃ nitambeṣu ? iti saṃdehāt saṃdigdham /

[V.2.4-aprayojakakliṣṭe]

aprayojakakliṣṭe yathā---

hanta vartāmahe vajraghaṭṭanāt prāk calātmasu /
nabhasvadaśanārātidhvajāgrajavirodhiṣu // ViPrud_5.15 //

atra nabhasvadaśanāḥ sarpāḥ, teṣāmarātirgaruḍaḥ, sa eva dhvajo yasyeti viṣṇuḥ, tasyāgraja indrastasya virodhiṣu parvateṣu ityarthapratīteratidūratvāt kliṣṭam / parvateṣu vartanaṃ duḥ khāvahamiti prakṛte vajraghaṭṭanāt prāk calātmasviti parvataviśeṣaṇasyānupayuktatvādaprayojakam /

[V.2.5-gūḍārthānyārthagrāmyarthāni]

gūḍhārthagrāmyārthānyārthāni yathā---

śoṇitābjadṛśaḥ kāmaṃ śyāmagallakaṭisthalāḥ /
vidagdhahṛdayāḥ śokavahninā rājakanyakāḥ // ViPrud_5.16 //

atra śoṇitaśabdasya rudhire prasiddhasya pāṭalavarṇaparatvena prayogād gūḍhārtham / gallakaṭiśabdau kapolajaghanaparatvena grāmyaprayuktau / vidagdhahṛdayā iti viśeṣaṇaṃ dagdhahṛdayasyāvācakatvādanyārtham /

[V.2.6-apratītikaram]

apratītikaṃ yathā---

manūpadeśāḥ kva gatāḥ kulācāryairudīritāḥ // ViPrud_5.17 //

atra manuśabado mantraparatvena mantraśāstramātraprasiddha ityapratītikam /

[V.2.7-virudhdamatikṛt]

viruddhamatikṛdyathā---

ambikāramaṇasyāṅghrisevā vyarthā kathaṃ bhavet /
rājñāmakāryamitrāṇāṃ vināśaṃ samupeyuṣām // ViPrud_5.18 //

atrāmbikāramaṇaśabdānmātṛsaṃbhogakāriṇaḥ pratītiḥ / akāryamitraśabdādakāryeṣu mitrāṇīti pratītiḥ / viyogaduḥ khaparatayā prayuktādvināśaśabdānnaśapratītiriti viruddhamatikṛt /

[V.2.8-trividhāślīlam]

amaṅgalavrīḍājugupsāpratītikaraṃ trividhamaślīlaṃ yathā---

abhipretapadāvāsaḥ kadā naḥ saṃbhaviṣyati /
nīcaṃ sādhanameteṣāṃ parotsargaikajīvinām // ViPrud_5.19 //

atrābhipretapadāvāsaśabdāt pretalokapadāvāsapratīteramaṅgalatvam / nīcaṃ sādhanamityanena tucchamohanapratītervrīḍākaratvam / parotsargaukajīvināmityatrotsargaśabdādadhovāyupratīterjugupsākaratvam /

[V.2.9-puruṣam]

paruṣaṃ yathā---

kutaḥ kāntāravṛttīnāṃ kārtārthyārthitvamasti naḥ / atra kārtārthyārthitvamiti paruṣavarṇārabdhatvam /

V.3

// atha vākyadoṣāḥ //

śabdahīnaṃ kramabhraṣṭaṃ visaṃdhi punaruktimat /
vyākīrṇaṃ vākyasaṃkīrṇamapūrṇaṃ vākyagarbhitam // ViPrud_5.20 //
dve bhinnaliṅgavacane dve ca nyūnādhikopame /
bhagnacchando yatibhraṣṭamaśarīramarītikam // ViPrud_5.21 //
visargaluptamasthānasamāsaṃ vācyavarjitam /
samāptapunarāttaṃ ca tathā saṃbandhavarjitam // ViPrud_5.22 //
patatprakarṣamadhikapadaṃ prakramabhaṅgavat /
caturviṃśatirucyante doṣā vākyasamāśritāḥ // ViPrud_5.23 //

eṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[V.3.1-śabdahīnam]

śabdaśāstrahataṃ vākyaṃ śabdahīnaṃ prakīrtyate /

yathā śatruvākyeṣu---

na saṃśṛṇumahe hanta hitamāptairnimantritam /
yena kākatibhūbhartuḥ sevāṃ hitvā hatā vayam // ViPrud_5.24 //

atra hitaṃ na saṃśṛṇumahe iti padadvayaprayoge doṣāviṣkārādvākyameva duṣṭamiti na padadoṣaśaṅkā / saṃpūrvasya śṛṇoterātmanepaditve karmaṇo 'nupādānaniyamāt / atha kramabhraṣṭam /

kramabhraṣṭaṃ bhavedārthaḥ śābdo vā yatra na kramaḥ // ViPrud_5.25 //

[V.3.2-kramabhraṣṭam]

yathā---

prabhave kākatīndrāya turagān kariṇo 'thavā /
upāyanamakurvāṇā vayaṃ daivena vañcitāḥ // ViPrud_5.26 //

atra kariṇo yadvā turagāniti vaktavye vyutkrameṇoktam, turagāpekṣayā kariṇāmutkṛṣṭatvāt / athavā kariṇa ityarthakramabhaṅgaḥ / śabdakramabhaṅgo yathā---

kā nāma gaṇanāsmāsu kākatīyasya bhūpateḥ /
yaśaḥ pratāpayormagnau sūryācandramasāvapi // ViPrud_5.27 //

atra yaśaḥ pratāpayoścandrasūryau magnāviti śabdakrame ucite tathā noktam / yaśaḥ pratāpayoḥ sūryācandramasau magnāviti samudāyadvayānvaye yathāyogyamarthānvaye siddhe nārthakramavirodhaḥ / api tu śabdaprayoga eva kramabhaṅgaḥ /

[V.3.3-visandhi]

atha visandhi /

visaṃhito virūpo vā yasya saṃdhirvisaṃdhi tat /

yathā---

śauryāṇi īdṛśānyāsan pṛthvaiśvaryaṃ kva vā gatam /

atra śauryāṇi īdṛśānīti visandhi / pṛthvaiśvaryamiti saṃdhivairūpyam / atha punaruktimat /

śabdārthapaunaruktye tu tadvākyaṃ punaruktimat // ViPrud_5.28 //

[V.3.4-punaruktim]

yathā---

jīrṇakānanasaṃkīrṇe vindhye kānanavṛttayaḥ // ViPrud_5.29 //

atra kānanasaṃkīrṇe kānanavṛttaya iti punaruktimat /

[V.3.5-vyākīrṇam]

atha vyākīrṇam /

vyākīrṇaṃ tadvibhaktīnāṃ vyākīrṇe ca mitho 'nvaye /

yathā---

sukhārthino mahīpālā vartadhvaṃ kākatīśituḥ /
ājñāmurasi bibhrāṇāḥ śirasi kroḍamudrikām // ViPrud_5.30 //

atra kroḍamudrikāmurasi śirasyājñāṃ bibhrāṇā iti saṃbandhaḥ /

[V.3.6-vākyasaṃkīrṇam]

atha vākyasaṃkīrṇam /

vākyāntarapadaiḥ kīrṇaṃ vākyasaṃkīrṇamucyate // ViPrud_5.31 //

yathā---

mānena mahatāsmābhirvane vaktre na tiṣṭhatām /
vindhayasya jīvitaṃ tanno jātamadya tṛṇaṃ kṛtam // ViPrud_5.32 //

atra mahatā mānena asmābhiryattṛṇaṃ vaktre na kṛtaṃ tadadya vindhyasya vane tiṣṭhatāṃ no jīvitaṃ jātamiti vākyadvayapadānāmanyonyasaṃkīrṇatā /

[V.3.7-apūrṇam]

athāpūrṇam---

apūrṇaṃ tadbhaved yatra na saṃpūrṇaḥ kriyānvayaḥ /

yathā---

śaileṣvasmākamāvāso vanyaiḥ socchvasitā vayam /
mṛgairbandhumataścāsmān paśyan dhātā pramodatām // ViPrud_5.33 //

atra śailavāsān vanyavṛttīn mṛgabāndhavān paśyanniti vivakṣitasaṃbandhau na saṃpūrṇaḥ /

[V.3.8-vākyagarbhatam]

atha vākyagarbhitam /

tad vākyagarbhi taṃ yasya madhye vākyāntaraṃ bhavet // ViPrud_5.34 //

yathā---

jñātvāpyandhrapurīndrasya krodhāgnimatiduḥ saham /
yadvā na laṅghyate daivaṃ tasminnipatitā vayam // ViPrud_5.35 //

atrātiduḥ sahaṃ krodhāgniṃ jñātvāpi tasminnipatitā vayamiti vākyamadhye yadvā na laṅghyate daivamiti vākyāntaramanupraviṣṭamiti vākyagarbhitatvam /

[V.3.9-bhinnaliṅgavacane]

atha bhinnaliṅgavacane /

yatropamā bhaved bhinnavacanā bhinnaliṅgakā /
tadbhinnavacanaṃ bhinnaliṅgaṃ cāhurmanīṣiṇaḥ // ViPrud_5.36 //

dvayorudāharaṇaṃ yathā---

samudrā iva gambhīraṃ mano yādavabhūbhujaḥ /
giriṇevāndhranṛpatidhvajinyā kaluṣīkṛtam // ViPrud_5.37 //

atra samudrā iva gambhīramiti bhinnavacanam / giriṇeva dhvajinyeti bhinnaliṅgam / athādhikanyūnopame /

[V.3.10-adhikanyūnopame]

yatropamānamadhikaṃ nyūnaṃ vā syādviśeṣaṇaiḥ /
tatrādhikopamaṃ pūrvaṃ nyūnopamamataḥ param // ViPrud_5.38 //

dvayoḥ yathākramamudāharaṇam /

kṣāmakṣāmamukhāḥ kāntāḥ kānane mālaveśituḥ /
grīṣme nadya iva glānapadmotpalabisāvilāḥ // ViPrud_5.39 //

atra kṣāmakṣāmamukhānāṃ kāntānāmupamānabhūtāsu nadīṣu mlānapadmatvamātraṃ vaktavyam / mlānotpalabisāvilā ityadhikam / nyūnopamaṃ yathā---

hārāṅgarāgasubhagā nagareṣu yathā vayam /
tathaiva nirjharākīrṇā vibhānti dharaṇībhṛtaḥ // ViPrud_5.40 //

atra hārasthāne nirjharā uktāḥ / aṅgarāgasthāne kimapi noktamiti nyūnopamatvam /

[V.3.11-bhagnachandokayatibhraṣṭe] atha bhagnacchandoyatibhraṣṭe /

chandobhagnaṃ vaco yatra tadbhagnacchanda ucyate /
yatra sthāne yatibhraṃśastad yatibhraṣṭamucyate // ViPrud_5.41 //

yathā---

vindhyāraṇyakṛtakuṭumbarakṣaṇasya kiṃ bhadraṃ bhavati janasya mādṛśasya // ViPrud_5.42 //

atra vindhyāraṇyeti tṛtīyavarṇe yatibhaṅgaḥ / pādāntavarṇasya gurutvābhāvācchandobhaṅgaḥ /

[V.3.12-aśarīraram]

athāśarīram /

kriyāpadena rahitamaśarīraṃ prakīrtyate /

yathā---

hanta niṣkaruṇo dhātā krīḍato maṇikuṭṭime /
kānane kaṇṭakākīrṇe sthitān pāṇḍyaśiśūnimān // ViPrud_5.43 //

atra kriyāpadaṃ na vihitam / etadevānanvayākhyaṃ dūṣaṇam /

[V.3.13-arītikam]

athārītikam /

rasānanuguṇā rītiryatrārīti taducyate // ViPrud_5.44 //

yathā---

akharvagarvadurvāradorargalanirargalāḥ /
hā bandhuvargāḥ sarve 'pi kṛtāntātithayaḥ kṛtāḥ // ViPrud_5.45 //

atra karuṇe 'nucito varṇāḍambaraḥ / atha visargaluptam /

otvaṃ lopo visargasyāsakṛlluptavisargakam /

[V.3.14-visargaluṇatam]

yatra visargo bahudhautvaṃ lopaṃ vā prāpnoti tadvisargaluptam /

yathā---

vyartho manoratho yāto jāto vāso dhruvo marau /
mlānā dīnā hatā jīrṇā vanānteṣvīdṛśā vayam // ViPrud_5.46 //

[V.3.15-asthānasamārasyam]

athāsthānasamāsam /

apadasthasamāsaṃ tat samāso yatra nocitaḥ // ViPrud_5.47 //

yathā---

kuto vaimukhyamasmāsu brahmaṇaḥ paruṣātmanaḥ /
ityudagratarabhrāmyadbhṛkuṭīkuṭilānanāḥ // ViPrud_5.48 //

atra vedhase krudhyatāṃ nṛpāṇāmuktau na samāsaḥ / kiṃ tu kavivacane samāsa ityapadasthasamāsaḥ /

[V.3.16-vāccavarjitam]

atha vācyavarjitam /

noktaṃ syādyatra vaktavyaṃ tadāhurvācyavarjitam /

yathā---

durdaśāṃ pratipannānāmasmākaṃ jīvitaṃ matam // ViPrud_5.49 //

atra durdaśāṃ pratipannānāmapītyapiśabdo vaktavyo noktaḥ /

[V.3.17-samāptapunarāntakaṃ,patatprakarṣaṃ ca]

atha samāptapunarāttakaṃ patatprakarṣaṃ ca /

samāpya punarādāne samāptapunarāttakam /
patatprakarṣaṃ tatprāhuḥ prakarṣo yatra viślathaḥ // ViPrud_5.50 //

dvayorudāharaṇaṃ yathā---

dhāvanmṛgeṣu saṃbhrāmyatkariṣūdyattarakṣuṣu /
vindhyāraṇyeṣu tiṣṭhāmaḥ kṣubhyadbhallūkapaṅktiṣu // ViPrud_5.51 //

atra vindhyāraṇyeṣu tiṣṭhāmaḥ iti samāpya kṣubhyadbhallūkapaṅktiṣviti punarādānāt samāptapunarāttakam / atha bhrāmyatkariṣūdyattarakṣuṣu dhāvanmṛgeṣviti vaktavye na tathoktamiti patatprakarṣatā /

[V.3.17-saṃbandhavarjitam]

atha saṃbandhavarjitam /

saṃbandhavarjitaṃ tat syād yatreṣṭenānvayo hataḥ /

yathā---

bhadrāsanāni dṛṣadaḥ chatrāṇi ca mahīruhaḥ /
durdaśārājyamūrdhābhiṣiktāḥ punaraho vayam // ViPrud_5.52 //

atra rājye bhadrāsanāni dṛṣada ityādisaṃbandho noktaḥ /

[V.3.18-adhikapadam]

athādhikapadam /

yatrādhikapadoktiḥ syāt tatrādhikapadaṃ matam // ViPrud_5.53 //

yathā---

vimuktā vallabhairetā vanānte ghūrjarastriyaḥ /
sudhāṃśumaṇḍalākārarūpakramavipāṇḍurāḥ // ViPrud_5.54 //

atra sughāṃśumaṇḍalākāra ityetāvatā paripūrṇe maṇḍalākāravipāṇḍuratve rūpakrama ityadhikam /

[V.3.19-bhagnaprakramam]

atha bhagnaprakramam /

prakrāntaniyamatyāge bhagnakramamihocyate // ViPrud_5.55 //

yathā---

guhā gṛhāṇi śabarā bāndhavā vindhyabhūḥ purī /
sarito dīrghikāḥ kaṣṭamākrīḍāḥ kānanāni naḥ // ViPrud_5.56 //

atra bahuvacanatayā prathamaṃ prakamya vindhyamūḥ purītyekavacanokteḥ prakramabhraṣṭam /

V.4 //

athārthadoṣāḥ //

apārthaṃ vyarthamekārthaṃ sasaṃśayamapakramam /
bhinnaṃ caivātimātraṃ ca paruṣaṃ virasaṃ tathā // ViPrud_5.57 //
hīnādhikopame syātāmasadṛkṣopamaṃ tathā /
aprasiddhopamaṃ hetuśūnyaṃ ca niralaṃkṛti // ViPrud_5.58 //
aślīlaṃ ca viruddhaṃ ca tathā sahacaracyutam /
evamaṣṭādaśa proktā doṣā arthasamāśrayāḥ // ViPrud_5.59 //

eṣāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[V.4.1-apārtham]

samudāyārthaśūnyaṃ yadapārthaṃ tat prakīrtyate /

yathā---

kutaḥ śuṣyadapā nadyaḥ kā vārtā colamaṇḍale /
phaṇāḥ sahasraṃ śeṣasya bhāraḥ kati kulācalāḥ // ViPrud_5.60 //

atra na kaścidvākyārthaḥ pratīyate /

[V.4.2vyartham]

atha vyartham /

yat prayojanaśūnyaṃ syāt tad vyarthaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.61 //

yathā---

nirmalaṃ kulamudvelaṃ śauryaṃ vaḥ prathitaṃ yaśaḥ /
kimityandhrapateḥ pādapīṭhaṃ pāṇḍyairna sevyate // ViPrud_5.62 //

atra nirmalaṃ kulamityādipraśaṃsā sevā kartavyetyupadeśe nopayujyate /

[V.4.3-ekārtham]

athaikārtham /

uktābhinnārthakaṃ yat syādekārthaṃ tannigadyate /

yathā---

viśīrṇaṃ śatadhā ceto mūrcchitān vīkṣya bālakān /
śiśūn niścetanān dṛṣṭvā khaṇḍitaṃ śataśo manaḥ // ViPrud_5.63 //

atra pūrvottarārdhayorabhinnārthatvam /

[V.4.4-sasaṃśayam]

atha sasaṃśayam /

vākyārthasaṃśayo yatra tat sasaṃśayamiṣyate // ViPrud_5.64 //

yathā---

karikumbhau stanāvadya jayatāṃ kṣāmatāṃ gatau /
latā vapuḥ śriyaḥ strīṇāṃ hasantu mlānatāṃ gatāḥ // ViPrud_5.65 //

atra karikumbhayoḥ stanayośca latānāṃ vapuḥ śriyāṃ ca kartṛkarmatvasaṃśayaḥ /

[V.4.5-apakmam]

athāpakramam /

yatra pūrvāparībhāvavihatistadapakramam /

yathā---

hanta vyādāya vaktrāṇi nidrāntyantarvaṇaṃ striyaḥ /
tṛṇaistatpatitairasmān śikṣayantyastathākramam // ViPrud_5.66 //

atra nidrottarakālīnamukhyādānasya pūrvakālatvamuktamityapakramatvam /

[V.4.6-bhinnam]

atha bhinnam /

saṃbandhavarjitaṃ yat syāt tadbhinnaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.67 //

yathā---

nūnaṃ phāleṣu lāṭānāṃ na dhātrā likhitā lipiḥ /
yadasmākaṃ kuṭumbāni viṣīdanti marusthale // ViPrud_5.68 //

atra marusthalanivāsaviṣādasya phālasthalagatalipyabhāvasya ca na saṃbandhaḥ /

[V.4.7-atimātram]

athātimātram /

yat sarvalokātītaṃ tadatimātraṃ prakīrtyate /

yathā---

mā bhūdekārṇavaṃ viśvamiti saṃkocitāśrubhiḥ /
araṇye lāṭanārībhirasaṃkhyā nimnagāḥ kṛtāḥ // ViPrud_5.69 //

atrāśrubhirjagadekārṇavamityayuktiḥ / [V.4.8-puruṣam]

atha paruṣam /

atikrūrārthasahitaṃ paruṣaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.70 //

yathā---

dāvānalendhanaṃ sadyaḥ kriyantāmarbhakā ime // ViPrud_5.71 //

atra palāni yācamānān śiśūnuddiśyātiparuṣoktiḥ /

[V.4.9-virasam]

atha virasam /

aprastutarasaṃ yat tadvirasaṃ parikīrtyate /

yathā---

candrānanāḥ kaṭākṣairnaḥ paśyatāmṛtavarṣibhiḥ /
śocitvālamiti kliṣṭāḥ kirātaiścolasubhruvaḥ // ViPrud_5.72 //

atra puruṣaviyogakhinnānāṃ strīṇāṃ vanacaraiḥ saṃbhogaprārthanaṃ virasam /

[V.4.10-hinopamam]

atha hīnopamam /

hīnaṃ yatropamānaṃ syāt taddhi hīnopamaṃ matam // ViPrud_5.73 //

yathā---

śunakairiva sāraṅgā bhavadbhirnihatā dviṣaḥ /
kva gataṃ pauruṣaṃ tadvaḥ kānanaikanivāsinām // ViPrud_5.74 //

atra śunakairiva bhavadbhiriti hīnopamam /

[V.4.11-adhikopamam]

athādhikopamam /

yatropamānamadhikaṃ tad bhavedadhikopamam /

yathā---

amī pāresarastīraṃ bakā niścalamūrtayaḥ /
maharṣaya ivāsmābhiradya sopadravāḥ kṛtāḥ // ViPrud_5.75 //

atra bakā maharṣaya ivetyadhikopamam /

[V.4.12-asadṛśopamam]

athāsadṛśopamam /

yadatulyopamānaṃ tad bhavedasadṛśopamam // ViPrud_5.76 //

yathā---

eṣa vindhyācalaḥ sāndrakuñjoccalitanirjharaḥ /
phālekṣaṇasphuradvahniśikhāṭopa iveśvaraḥ // ViPrud_5.77 //

atra kuñjoccalitanirjharasya vindhyācalasya phālekṣaṇaspuradvahnerīśvarasya ca mitho na sādṛśyam /

[V.4.13-aprasidhdopamam]

athāprasiddhopamam /

aprasiddhopamānaṃ yadaprasiddhopamaṃ matam /

yathā---

bāṣpāmbuklinnanetrāṇi mukhānyaṅgamṛgīdṛśām /
himadūṣitapatrāṇi kumudānīva nirmudām // ViPrud_5.78 //

atra mukhānāṃ kumudānyupamānatayā kaviloke na prasiddhāni /

[V.4.14-hetuṣūnyam]

atha hetuśūnyam /

hetorvinārthakathanaṃ hetuśūnyaṃ pracakṣate // ViPrud_5.79 //

yathā---

mudhānudhāvanaṃ jātaṃ mārge 'smin mauktikāṅkite /
anveṣṭumanyato yāmi padavīyaṃ na subhruvaḥ // ViPrud_5.80 //

atra subhruvaḥ padavīyaṃ na bhavatīti heturnoktaḥ /

[V.4.15-niralaṃkṛti]

atha niralaṃkṛti /

alaṃkāreṇa rahitaṃ niralaṃkāramucyate /

yathā---

āghrāya surabheryonimunmukhaidīrghamehanaiḥ /
mahokṣerlambamānāṇḍairviṣvag vyākulitaṃ vanam // ViPrud_5.81 //

[V.4.16-aślīlam]

atra na kaścidalaṃkāraḥ / ślādhyaviśeṣaṇābhāvāt na svābhāvoktiḥ / athāślīlam /

aślīlārthasya kathanamaślīlaṃ parikīrtyate // ViPrud_5.82 //

asyāpi pūrvamevodāharaṇam /

[V.4.17-virudhdam]

atha viruddham /

viruddhaṃ deśakālādiviruddhaṃ bahudhocyate /

yathā--

diśyuttarasyāṃ nedīyānudvelo lavaṇārṇavaḥ /
marudeśe 'pi gaṅgā naḥ pipāsāṃ śāmayiṣyati // ViPrud_5.83 //

atra diśyuttarasyāṃ lavaṇārṇava iti digvirodhaḥ / marau gaṅgeti deśavirodhaḥ /

araṇyamahiṣodagraviṣāṇodarajanmanām /

mahatyarghe 'pi muktānāṃ striyo muktāvibhūṣaṇāḥ // ViPrud_5.84 //

atra mahiṣaviṣāṇebhyo muktānāṃ janmeti lokavirodhaḥ / evaṃ viruddhāntaramapyudāhāryam /

[V.4.18-sahacarabhraṣcam]

atha sahacarabhraṣṭam /

mataṃ sahacarabhraṣṭamatulyānāṃ nibandhane // ViPrud_5.85 //

yathā---

śāntyā śrutaṃ hriyā nārī manmathena ratotsavaḥ /
śrutena dhiṣaṇā vanyavṛttyā jīvanti śātravāḥ // ViPrud_5.86 //
atra śrutadhiṣaṇābhyāṃ nārīratotsavayorapakṛṣṭatvāt sahacarabhraṣṭam /
evaṃ doṣāntarāṇi yathāsaṃbhavamūhyāni /
rasabhāvādīnāṃ svaśabdavācyatā duṣṭaiva //

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre

doṣaprakaraṇaṃ samāptam /

VI.

// atha guṇaprakaraṇam //

atha guṇā nirūpyante /

śleṣaḥ prasādaḥ samatā mādhuryaṃ sukumāratā /
arthavyaktirudāratvaṃ tathā kāntirudāttatā // ViPrud_6.1 //
ojaḥ suśabdatā preyānaurjityamatha vistaraḥ /
samādhiḥ saukṣmyagāmbhīrye saṃkṣepo bhāvikaṃ tathā // ViPrud_6.2 //
saṃmitatvaṃ tathā prauḍhī rītiruktirgatistathā /
caturviṃśatirete syurguṇāḥ kāvyaprakāśakāḥ // ViPrud_6.3 //

[VI.1-guṇānāmudeśaḥ]

eṣāṃ madhye keṣāṃcid doṣaparihārakatvena guṇatvam / keṣāṃcit svata evotkarṣahetutvād guṇatvam / tatra ye svata eva cārutvātiśayahetavaste paramutkṛṣṭāḥ / duṣṭatvaparihārahetūnāṃ guṇatvaṃ na sarvasaṃmatam / ye tu doṣābhāvatayā guṇatvamicchanti teṣāmeva saukumāryādayo guṇatvena saṃmatāḥ / śrutikaṭurūpadoṣanirākaraṇāya saukumāryaṃ saṃmatam / grāmyadoṣanirākaraṇāya kāntiḥ svīkṛtā / apuṣṭārthanirākaraṇāyārthavyaktirmatā / nyūnādhikapadanirākaraṇāya saṃmitatvaṃ matam / anucitārthanirākaraṇārthamudāttatā svīkṛtā / visaṃdhinirākaraṇāya aurjityaṃ matam / patatprakarṣanirākaraṇāya rītiriṣṭā / kliṣṭaparihārāya prasādo mataḥ / aślīlaparihārārthamuktiḥ svīkṛtā / cyutasaṃskāraparihārārthaṃ sauśabdyamiṣṭam / prakramabhaṅganirākaraṇāya samatā matā / paruṣadoṣanivṛttyarthaṃ preyān mataḥ / evaṃ yathāsaṃbhavaṃ keṣāṃciddoṣaparihārakatvena guṇatvam / eṣāṃ guṇānāṃ svarūpamudāharaṇaṃ ca /

[VI.2-ślevaḥ]

mithaḥ saṃśliṣṭapadatā śleṣa ityabhidhīyate / bahūnāṃ padānāmekapadavadavabhāsamānatvaṃ śliṣṭatvam /

yathā---

śrīmatkākativīrarudramakhilakṣmāpālamaulisphura- nmāṇikyadyutirañjitāṅghrimakhilaprakhyātaśauryodayam / viśvatrāṇavinidramakṣayaguṇajyotsnāvitānāvṛta- vyomāgāramanalpavaibhavamamuṃ stotuṃ vayaṃ neśmahe // ViPrud_6.4 //

atra pāṭhasamaye padānāmekavadavabhāsamānatvāt śleṣaḥ /

[VI.3-prasādaḥ]

atha prasādaḥ /

prasiddhārthapadatvaṃ yat sa prasādo nigadyate // ViPrud_6.5 //

yathā---

pratāparudradevo 'yaṃ bhāti lakṣmīpatiḥ svayam /
yenāmya locane phullapuṇḍarīkamanohare // ViPrud_6.6 //

atra jhaṭityarthasamarpakapadatvāt prasādaḥ /

[VI.4-samatā]

atha samatā /

avaiṣamyeṇa bhaṇanaṃ samatā sā nigadyate /

yathā---

vadānyatarumañjarīsurabhyaḥ śravaḥ pāraṇaṃ guṇā vidadhate satāṃ jagati vīrarudraprabhoḥ / sudhāmadhurimādharīkaraṇacāturīcuñcavo viyaccarataraṅgiṇīviharadūrmimarmaspṛśaḥ // ViPrud_6.7 //

atra pādacatuṣṭye 'pi tulyavadbhaṇanāt samatvam /

[VI.5-mādhuryam]

atha mādhuryam /

yā pṛthakpadatā vākye tanmādhuryaṃ prakīrtyate // ViPrud_6.8 //

yathā---

yaśaḥ śriyaḥ kākatibhūpaterdiśāṃ nitambabimbeṣu dukūlarītayaḥ /
urojayormauktikahāravibhramāḥ śirassu jātīkusumasragujjvalāḥ // ViPrud_6.9 //

atra vākye pāṭhasamaye 'pi pṛthakpadatvapratītermādhuryam /

[VI.6-sukumāratvam]

atha sukumāratvam /

sukumārākṣaraprāyaṃ saukumāryaṃ taducyate / sukumāratvaṃ nāma sānusvārakomalavarṇatvam /

yathā---

amandānandaniṣyandasundarīvadanendubhiḥ /
nagare kākatīndrasya divāpyābhāti candrikā // ViPrud_6.10 //

[VI.7-arthavyaktiḥ]

athārthavyaktiḥ /

yattu saṃpūrṇavākyatvamarthavyaktiṃ vadanti tām // ViPrud_6.11 //

yathā---

bhāgyaṃ madhyamalokanighnamadhunā yenāsya saṃrakṣitā jātaḥ khelati vīrarudranṛpatirniḥ sīmaśauryodayaḥ / yadvā trīṇyapi viṣṭapāni dadhate dhanyatvamaṃśo harer- yat sākṣādavatīrya kākatikule svairaṃ samujjṛmbhate // ViPrud_6.12 // atrārthapratipādane vākyasya nirākāṅkṣatayā paripūrṇatvādarthavyaktiḥ /

[VI.8-kāntiḥ]

atha kāntiḥ---

atyujjvalatvaṃ bandhasya kāvye kāntiritīṣyate /

yathā---

jetuḥ kākativīrarudranṛpaterjaitraprayāṇotthite kṣoṇīreṇubhare nabhasyatibhṛśaṃ bhūvibhramaṃ bibhrati / jātā martyanadī viśaṅkaṭataṭīdīrghā viyaddīrdhikā gāḍhaṃ gūḍhatamā ca gautamanadī pātālagaṅgāyate // ViPrud_6.13 //

[VI.9-audāryam]

athaudāryam /

vikaṭākṣarabandhatvamāryairaudāryamiṣyate // ViPrud_6.14 //

yathā---

jagdhvā bhūyāṃsi māṃsānyahamahamikayā baddhāgārdhyān sapītyā- masrasyoccaistarāsthyutkaṣaṇabhavakaṭatkāraraudrāgradaṃṣṭrān / saṃbibhrāṇāḥ kṣapāṭān dvipagalitavasānirjharāntarnadīṣṇān kurvantyāyodhanorvyo bhayamavanibhṛtāmandhrasainyena sṛṣṭāḥ // ViPrud_6.15 //

[VI.10-udāttatā]

athodāttatā /

ślāghyairviśeṣaṇairyogo yastu sā syādudāttatā /

yathā---

bṛṃhamāṇagajākīrṇā hreṣamāṇahayākulā /
saṃkrīḍatsyandanā kṣveḍabhaṭā rudravibhoścamūḥ // ViPrud_6.16 //

[VI.11-aujaḥ]

athaujaḥ /

ojaḥ samāsabhūyastvam // ViPrud_6.17 //

yathā---

uddāmadviradaughadānalaharīsaurabhyalobhabhramad- bhṛṅgaśreṇinibaddhajhaṃkṛtikalāvācālitaprāṅgaṇāḥ / niḥ sīmaprathamānabhūmavibhavārambhapriyaṃbhāvukā modante bhuvi vīrarudranṛpatervidvadgṛhaśreṇayaḥ // ViPrud_6.18 //

[VI.12-suśabdātā]

atha suśabdatā /

supāṃ tiṅāṃ ca vyutpattiḥ sauśabdyaṃ parikīrtyate /

yathā---

āśāmaṇḍalakūlamudvahakathairabbhraṅkaṣairvaibhavai rakṣan suprajasaḥ prajāstribhuvanakṣemaṅkaraprakriyaḥ / duṣṭānāṃ bhuvi niprahantumatulairāḍhyaṃbhaviṣṇurguṇair- bhūmnā saṃcarate 'dya kākatikule rudrāvatāro hariḥ // ViPrud_6.19 //

[VI.13-preyaḥ]

atha preyaḥ /

preyaḥ priyatarākhyānaṃ cāṭūktau yadvidhīyate // ViPrud_6.20 //

yathā---

dākṣiṇyaṃ tvayi, dakṣatā tvayi, dayā tvayyunnatatvaṃ tvayi prāgalbhyaṃ tvayi, pauruṣaṃ tvayi, kalāsaṃpattvayi, śrīstvayi / audāryaṃ tvayi, dhīratā tvayi, jagaddhaureyatā ca tvayi śrīmatkākatinātha ! pālaya bhuvaṃ vairiñcakalpān śatam // ViPrud_6.21 //

[VI.14-aurjityam]

athairjityam /

aurjitvaṃ gāḍhabandhatvam /

yathā---

kṣoṇīrakṣaṇadakṣiṇāḥ kṣatajagatkṣobhā durīkṣakramāḥ kṣudrakṣatriyapakṣaśikṣaṇavidhau protkṣiptakaukṣeyakāḥ / uddāmodyamanasya rudranṛpaterderdaṇḍayoścaṇḍayor- garjaddurjanagarvaparvatabhidādambholayaḥ kelayaḥ // ViPrud_6.22 //

ikṣj.15samādhiḥ]

atha samādhiḥ /

samādhiranyadharmāṇāṃ yadanyatrādhiropaṇam // ViPrud_6.23 //

yathā---

pṛcchantī dugdhasindhuṃ kuśalamanusarantyādarācchaṅkarādriṃ cāṭūktyā mānayantī muhuramaranadīṃ candramagre hasantī / vaidhātrīṃ yānahaṃsāvalimanukṛpayā svāgataṃ vyāharantī lokeṣu triṣvamīṣu prabhavati mahatī vīrarudrasya kīrttiḥ // ViPrud_6.24 //

[VI.16-vistaraḥ]

atha vistaraḥ /

samarthanaprapañcoktiruktasyārthasya vistaraḥ /

yathā---

lokeṣu triṣu kākatīśvaraguṇān stotuṃ muhurvīkṣituṃ śrotuṃ bahvabhinandituṃ ca phaṇināmekaḥ kṣamo nāyakaḥ / yadvaktrāṇi sahasramasya kṛtino yad dve sahasre dṛśa- stā eva śrutayaḥ phaṇā daśaśatānyatyadbhutāndolane // ViPrud_6.25 //

[VI.17-saṃmitatvam]

atha saṃmitatvam /

yāvadarthapadatvaṃ tu saṃmitatvamudāhṛtam // ViPrud_6.26 //

yathā----

kākatīyanarendrasya kīrtticandanacarcanam /
digaṅganā vitanvanti vataṃsīkṛtatadguṇāḥ // ViPrud_6.27 //

[VI.18-gāmbhīryam]

atha gāmbhīryam /

dhvanimattā tu gāmbhīryam /

yathā---

viṣaṃ kaukṣeyake gaṅgā kīrttau digvasanaṃ ripau /
indurmukhe ca rudrasya kākatīyasya dṛśyate // ViPrud_6.28 //

atra śaṅkarasya kaṇṭhe viṣaṃ, maulau gaṅgā, kaṭisthale digvastraṃ, śirasi candra iti dhvanyate /

[VI.19-saṃkṣepaḥ]

atha saṃkṣepaḥ /

saṃkṣiptārthābhidhānaṃ yat tat saṃkṣepaḥ prakīrtyate // ViPrud_6.29 //

yathā---

vaṃśo 'sti kākatīyānāṃ tatrāsan bahavo nṛpāḥ /
teṣāṃ bhāgyavivarto 'yaṃ vīrarudro nareśvaraḥ // ViPrud_6.30 //

atrātivistarakathanayogyārthasya saṃkṣepokteḥ saṃkṣepaḥ /

[VI.20-saukṣmyam]

atha saukṣmyam /

antaḥ saṃjalparūpatvaṃ śabdānāṃ saukṣmyamucyate /

yathā---

adhyadhaḥ parisaṃśliṣṭāḥ ṣṭhākṛñbhūdhātavaḥ sadā /
vartante kākatīyendre kartaryanyatra karmaṇi // ViPrud_6.31 //

atrādhitiṣṭhatyadhaḥ karoti paribhavatītyantaḥ saṃjalparūpatvāt saukṣmyaṃ bhavati /

[VI.21-prauḍhaḥ]

atha prauḍhiḥ /

prauḍhirukteḥ parīpāka iti kāvyavido viduḥ // ViPrud_6.32 //

yathā---

vīpsā padmabhavasya candramukuṭasyāvṛttirāmreḍitaṃ daityāreḥ pratibimbanaṃ suragirerindoḥ samuttejanam / karṇādeḥ punarudbhavaḥ surataroḥ sarvasvamāviṣkriyā svardhenoriti tarkayanti kavayaḥ śrīvīrarudraprabhum // ViPrud_6.33 //

[VI.22.-uktiḥ]

athoktiḥ /

vidagdhabhaṇitiryā syāduktiṃ tāṃ kavayo viduḥ /

yathā---

diṭṭhā kamalāsattī raṇṇo tuha suhaa cittacariatsa /
bhāsanto vi tumaṃ taṃ kuvalaalacchiṃ pasāhesi // ViPrud_6.34 //

(/dṛṣṭā kamalāsaktī rājñastava subhaga citracaritasya / bhāsvānapi tvaṃ tāṃ kuvalayalakṣmīṃ prasādhayasi //)

[VI.23-rītiḥ]

atha rītiḥ /

yathopakramanirvāho rītirityabhidhīyate // ViPrud_6.35 //

yathā---

ṣaḍ guṇān sevate rājā ṣaḍ ripūnavamanyate /
ṣaḍ darśanānyupādatte ṣaḍ balāni ca vīkṣate // ViPrud_6.36 //

[VI.24-bhāvikam]

atha bhāvikam /

bhavato vākyavṛttiryā bhāvikaṃ tadudāhṛtam // ViPrud_6.37 //

yathā---

svāmiṃstāta kulottaṃsa vīrarudra jagatprabho /
putriṇāṃ dhurameṣo 'haṃ putreṇāropitastvayā // ViPrud_6.38 //

atra premarūpabhāvavaśāt svamiṃstāteti vākyavṛttiḥ /

[VI.25-gatiḥ]

atha gatiḥ /

gatirnāma suramyatvaṃ svarārohāvarohayoḥ // ViPrud_6.39 //

yathā---

prakāśye trailokye satatamatulaiḥ kākativibhor- mahobhirniḥ sīmairdinakarakarāṭopapaṭubhiḥ / tamaḥ kṛtsnaṃ śokajvaladanalarociḥ paricayaṃ dadhatsvapyudvelatyarinṛpamanassveva satatam // ViPrud_6.40 //

atra pūrvārdhe dīrghākṣaraprāyatvāt svarasyārohaḥ / uttarārdhe 'varohaḥ / eteṣāṃ guṇānāmarthagatatvamapi kecidicchanti / prācāmācāryāṇāṃ matena saṃghaṭanāśrayatvameva guṇānām / taduktamalaṃkārasarvasve---"saṃghaṭanādharmatvena śabdārthadharmatvena ca guṇālaṃkārāṇāṃ vyavasthānam'; iti / anayaiva bhaṅgyā guṇālaṃkārāṇāṃ nirūpitaḥ svarūpabhedaḥ / anyathā svarūpabhedasya durnirūpatvāt / kāvyaśobhākaratvameva guṇālaṃkārasvarūpatvam / taduktaṃ rud'rabhaṭṭena'---

"yo hetuḥ kāvyaśobhāyāḥ so 'laṃkāraḥ prakīrtyate / guṇo 'pi tādṛśo jñeyo doṣaḥ syāt tadviparyayaḥ // '; iti /

ato guṇānāṃ saṃghaṭanāśrayatvameva yuktam /

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre

guṇaprakaraṇaṃ samāptam /

VII.

// atha śabdālaṃkāraprakaraṇam //

alaṅkārasvarūpanirūpaṇam / atha guṇanirūpaṇānantaramalaṅkārā nirūpyante / alaṃkriyate 'neneti cārutvaheturalaṃkāraḥ / tathā coktaṃ 'kāvyaprakāśe'---

"upaskurvanti taṃ santaṃ ye 'ṅgadvāreṇa saṃśritāḥ /

hārādivadalaṃkārāste 'nuprāsopamādayaḥ //

'; iti /

yathā karacaraṇādyavayavagatairvalayanū parādibhistattadalaṃkāratayā prasiddhairavayavyevālaṃkriyate tathā śabdārthāvayavagatairanuprāsopamādibhistattadalaṃkāratayā prasiddhairavayavībhūtaṃ kāvyamupaskriyate / āśrayāśrayibhāvenālaṃkāryālaṃkārabhāvo lokavat kāvye 'pi saṃmataḥ / cārutvahetutve 'pi guṇānāmalaṃkārāṇāṃ cāśrayabhedādbhedavyapadeśaḥ / saṃghaṭanāśrayā guṇāḥ, śabdārthāśrayāstvalaṃkārāḥ /

tatra prathamaṃ śabdārthobhayagatatvena traividhyamalaṃkāravargasya / arthālaṃkārāṇāṃ cāturvidhyam; kecit pratīyamānavastavaḥ ; kecit pratīyamānaupamyāḥ kecit pratīyamānarasabhāvādayaḥ; kecidasphuṭapratīyamānā iti / samāsoktiparyāyoktyā'kṣepavyājastutyupameyopamānanvayātiśayoktiparikarāprastutapraśaṃsānuktanimittaviśeṣoktiṣupratīyamānaṃ vastu kāvyopaskāratāmupayāti / rūpakapariṇāmasaṃdehabhrāntimadullekhāpahnavotprekṣāsmaraṇatulyayogitādīpakaprativastūpamādṛṣṭāntasahoktivyatirekanidarśanāśleṣeṣvaupamyaṃ gamyate / rasavatpreyaūrjasvisamāhitabhāvodayabhāvasaṃdhibhāvaśabalatāsu rasabhāvādirvyajyate / upamāvinoktyarthāntaranyāsavirodhavibhāvanoktaguṇanimittaviśeṣoktiviṣasamacitrādhikānyonyakāraṇamālaikāvalīvyāghātamālādīpakakāvyaliṅgānumānasārayathāsaṃkhyārthāpattiparyāyaparivṛttiparisaṃkhyāvikalpasamuccayasamādhipratyanīkapratī

paviśeṣanimīlanasāmānyāsaṅgatitadguṇātadguṇavyājoktivakroktisvabhāvoktibhāvikodātteṣu sahṛdayahṛdayāhlādi sphuṭaṃ pratīyamānaṃ nāsti /

// atretthamalaṃkārakakṣyāvibhāgaḥ //

sādharmyaṃ trividham---bhedapradhānamabhedapradhānaṃ bhedābhedapradhānaṃ ceti / upamānopameyayoḥ svato bhinnatvācchābdametanna vāstavam / rūpakapariṇāmasaṃdehabhrāntimadullekhāpahnavānāmabhedapravānasādharmyanibandhanatvam / dīpakatulyayogitānidarśanādṛṣṭāntaprativastūpamāsahoktipratīpavyatirekāḥ bhedapradhānasādhargyanibandhanāḥ / upamānanvayopameyopamāsmaraṇānāṃ bhedābhedasādhāraṇasādharmyamūlatā / utprekṣātiśayoktī adhyavasāyamūle / vibhāvanāviśeṣoktiviṣamacitrāsaṅgatyanyonyavyāghātātadguṇabhāvikaviśeṣāṇāṃ virodhamūlatā / yathāsaṃkhyaparisaṃkhyārthāpattivikalpasamuccayānāṃ vākyanyāyamūlatā / parivṛttipratyanīkatadguṇasamādhisamasvabhāvoktyudāttavinoktayo lokavyavahāramūlāḥ / kāvyaliṅgānumānārthāntaranyāsānāṃ tarkanyāyamūlatā / kāraṇamālaikāvalīmālādīpakasārāḥ śṛṅglāvaicitryamūlāḥ / vyājoktivakroktimīlanānyapahnavamūlāni / samāsoktiparikarau viśeṣaṇavaicitryamūlau /

// athālaṃkārāṇāṃ parasparavailakṣaṇya nirūpyate //

āropagarbhatve 'pyāropyamāṇasya prakṛtopayogānupayogābhyāṃ pariṇāmarūpakayorbhedaḥ / āropaviṣayasyāropyamāṇarūpasaṃbhavāsaṃbhavābhyāmullekharūpakayorbhedaḥ / āropaviṣayasya saṃdehabhrānt yapahnavaiḥ sandehabhrāntimadapahnavānāṃ parasparaṃ bhedaḥ /

sādharmyamūlatve 'pi tulyayogitādīpakanidarśanāvyatirekadṛṣṭāntebhyaḥ sādharmyasya vācyatvādupamānanvayopameyopamā bhidyante /
sādharmyasya vācyatvagamyatvābhyāmupameyopamāprativastūpamayorbhedaḥ /
vastuprativastubimbapratibimbabhāvābhyāṃ prativastūpamādṛṣṭāntayorbhedaḥ /
prastutāprastutānāṃ vyastasamastatvābhyāṃ tulyayogitādīpakayorbhedaḥ //

upamānasya prasiddhatvāprasiddhatvābhyāmupamotprekṣayorbhedaḥ / arthasāmyaśabdasāmyābhyāmupamāśleṣayorbhedaḥ / upamānopameyayorbhedābhedābhyāmupamānanvayayorbhedaḥ / upamānopameyabhāvasya paryāyayaugapadyābhyāmupameyopamānanvayayorbhedaḥ / aprastutasya vācyatvagamyatvābhyāmaprastutapraśaṃsāsamāsoktyorbhedaḥ / vācyavyaṅgyayoḥ prastutatve paryāyoktiḥ vācyasyāprastutatve 'prastutapraśaṃsā / vyāptipakṣadharmatādyabhāvāt kāvyaliṅgasyānumānādbhedaḥ / sādhāraṇaguṇayogād bhedānupalabdhau sāmānyam / utkṛṣṭaguṇayogānnyūnaguṇatirodhāne mīlanam / anyavyavacchede tātparyābhāvāduttarālaṃkārasya parisaṃkhyāto bhedaḥ / kākatālīyatayā kāryasādhane kāraṇāntaropanipāte samādhiḥ / ahamahamikayā kāryasādhane bahūnāṃ kāraṇānāmudyame dvitīyaḥ samuccayaḥ / nihnavasya vācyatvagamyatvābhyāmapahnavavyājastutyorbhedaḥ / anyeṣāṃ bhedaḥ spaṣṭa eva / yadyapi vyājoktimīlasāmānyeṣu kathaṃcit sādṛśyamasti ; tathāpyavivakṣitatvānna sādṛśyamūleṣu gaṇanā /

śabdālaṃkārā nirūpyante /

athālaṃkārasvarūpavibhāgānantaraṃ śabdārthayormadhye śabdasyārthaṃ pratītyantaraṅgatvāt prathamaṃ śabdālaṃkārā nirūpyante /

[VII.1-chekānuprāsaḥ]:

chekānuprāsaḥ

bhavedavyavadhānena dvayorvyañjanayugmayoḥ /
āvṛttiryatra sa budhaiśchekānuprāsa iṣyate // ViPrud_7.1 //

yatrāvyavahitayorvyañjanayugmayordvayoḥ paunaruktyaṃ tatra chekānuprāsaḥ /

yathā---

mahīmahīnavibhave dhatte kṣemaṃkare kare /
rājanyajanyavijayī rājā rājadguṇodayaḥ // ViPrud_7.2 //

[VII.2-vṛtyānuprāsaḥ]

vṛttyanuprāsaḥ /

ekadviprabhṛtīnāṃ tu vyañjanānāṃ yathā bhavet /
punaruktirasau nāma vṛttyanuprāsa iṣyate // ViPrud_7.3 //

yathā---

re re kṣudramahīkṣitaḥ ! kṣaṇamitaḥ śrīkākatikṣmāpater- vīkṣadhvaṃ dhvajinīṃ durīkṣasubhaṭāṃ protkṣiptakaukṣeyakaiḥ /
yotsyadhve yadi labhyamakṣayapadaṃ kāntārapakṣo vṛthā kṣmābhṛtkukṣicarattarakṣunikarāt tatrātmarakṣā kutaḥ // ViPrud_7.4 //

[VII.3-yamakam]

yamakam /

yamakaṃ paunaruktye tu svaravyañjanayugmayoḥ // ViPrud_7.5 //

chekānuprāse vṛttyanuprāse ca svarapaunaruktyamānuṣaṅgikam / yamake tu sasvarayoḥ vyañjanayugmayoḥ āvṛttiḥ / tasyādimadhyāntagatatvena bahavo bhedāḥ / atra diṅmātramudāhriyate /

pratāpaḥ kākatīndrasya mahāmahimatejasaḥ /
śriyaṃ dadhāti padmeṣṭamahāmahimatejasaḥ // ViPrud_7.6 //
yatrārthaḥ pramukhe kiṃcit bhāsate punaruktavat /
punaruktavadābhāso 'laṃkāraḥ sa satāṃ mataḥ // ViPrud_7.7 //

[VII.4-punarīktavadābhāsaḥ]

yatrārthaḥ punaruktavadābhāsate, anvayavelāyāmanyathā bhavati, sa punaruktavadābhāso 'laṃkāraḥ / arthālaṅkāratve 'pyasya śabdapaunaruktyāśritatvācchabdālaṃkāraprastāve lakṣaṇaṃ kṛtam / yathā---

jiṣṇurindraḥ kṣitibhujāṃ śrīpatiḥ puruṣottamaḥ /
bhāsvān sūryasphurattejāḥ kākatīndro virājate // ViPrud_7.8 //

athobhayapaunaruktyālaṃkāraḥ kathyate /

[VII.5-larāṭānuprāsaḥ]

lāṭānuprāsaḥ /

śabdārthayoḥ paunaruktyaṃ yatra tātparyabhedavat /
sa kāvyatātparyavidāṃ lāṭānuprāsa iṣyate // ViPrud_7.9 //

yatra śabdārthayostātparyabhedamātraṃ na svarūpabhedastatra lāṭānuprāsaḥ /

yathā---

guṇā guṇāste gaṇyante ye rudranṛpamāśritāḥ /
nītirnītirasau tasya lakṣmīrlaṃkṣmīśca kathyate // ViPrud_7.10 //

[VII.6-padmabandhādiḥ]

citrālaṃkāraḥ padmabandhādiḥ /

padmādyākārahetutve varṇānāṃ citramucyate /

ādigrahaṇāccakrabandhādayaḥ / tatrāṣṭadalapadmabandho yathā---

yātā yasyāsamagrānatimiha kanakāsthānasaktāsanāyā yānāsaktāsanasthā sukhayatu kamalābhyāsasujñānamāyā / yā mānajñā susabhyā kṣitipatitilakaṃ jñātiraktā sageyā yāge saktā ratijñā sukṛtiṣu phalitagrāmasasyāyatāyā // ViPrud_7.11 //

[VII.7-cakrabandhaḥ]

cakrabandho yathā---

lakṣmīvīkṣitavaibhavasya jagatāṃ nāthasya bhadraśriyo dikṣvārabdhanijapratāpajanitāṃ bhākṛddhurāṃ yacchataḥ / nityaṃ rudrajanādhipasya jayino bhāti prikāśaṃ sthirā rājatpālanamoditātmani bhuje yogyāśritatvād dharā // ViPrud_7.12 //

atra cakrabandhe vaijanāthakṛtivīrarudrayaśa iti pratīyate /

[VII.8-nāgabandhaḥ]

nāgabandho yathā---

ojasye rudradeve vibhavati mahimatyājitānyapratāpe vidyāvarye 'bhinetaryuruharicaritaṃ viśvavistārabhāji / vairivrātā bhajante vanamatimalinakhyātayo devaviddhā vanyairadhvanyavāri kṣatimati vividhe jantubhiḥ sthānabhājaḥ // ViPrud_7.13 //

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṃkāraśāstre

śabdālaṃkāraprakaraṇaṃ samāptam /

VIII. // atha arthālaṃkārāḥ //

tatra prathamamanekālaṃkārabījabhūtatvādupamā nirūpyate /

[VIII.1.upamāvibhāgaḥ]

svataḥ siddhena bhinnena saṃmatena ca dharmataḥ /
sāmyamanyena varṇyasya vācyaṃ cedekadopamā // ViPrud_8.1 //

yatra svataḥ siddhena svato bhinnena sahṛdayasaṃmatenāprakṛtena saha prakṛtasya dharmataḥ sādṛśyamekadā vācyaṃ ced bhavati tatropamā / svataḥ siddhenetyanenotprekṣāvyāvṛttiḥ / utprekṣāyāmaprasiddhasyāpyupamānatvasaṃbhavāt /

yathā---

kīrttiḥ kākativīrudranṛpateḥ siṃhāsanādhyāsinaḥ prācāṃ bhumībhujāṃ yaśaḥ pidadhatī koṭīndutulyadyutiḥ / rakṣādakṣiṇarājalābhajanitāmandapramodotthitā railokyāṭṭahāsaprabhave kakubhāṃ prānteṣu vidyotate // ViPrud_8.2 //

atra prabhāśabdo jātivacanaḥ / trailokyāṭṭahāsaprabhāyāḥ kaviprauḍhoktisiddhatvānnopamāśaṅkāvakāśaḥ / svato bhinnenetyanenānanvayanyāvṛttiḥ / ananvaye ekasyaivopamānopameyatvasaṃbhavāt / tathā hi---

santu loke suvarṇādriratnākarasudhākarāḥ /
tathāpi vīrarudro 'yaṃ vīrarudra iva svayam // ViPrud_8.3 //

saṃmatenetyanena nyūnopamādivyāvṛttiḥ / yathā---

udanvāniva gambhīraḥ suvarṇādririvonnataḥ /
diṅmahebha iva kṣoṇīdhaureyaḥ kākatīśvaraḥ // ViPrud_8.4 //

atra samudrasuvarṇādridiggajānāmupamānatvaṃ yogyamityupamaiveyam / dharmata ityanena śleṣālaṃkāravailakṣaṇyam / śleṣe śabdasāmyamātramabhyupagataṃ na guṇakriyāsāmyam / tathā hi ---

nīrājayantyadhrapurīramaṇyaḥ pradīpajālairvaravīrarudram /
candrānanā gotrapatiṃ rajanyastārāgaṇairmerumiva sphuradbhiḥ // ViPrud_8.5 //

atra pratāparudraṃ purastriyo nīrājayanti meruṃ rajanya iveti nopamā / gotrapatimiti viśeṣaṇārthasya sāmyābhāvāt /

gotraśabdena rājapakṣe kulapratītiḥ, merupakṣe parvapratītiḥ / tathā candrānanā iti strīpakṣe candra iva ānanaṃ yāsāmiti samāsaḥ / rātripakṣe candra evānanaṃ yāsāmiti śabdamātrasāmyena nopamāprāptiḥ / kiṃ tu śleṣa eva / anyena varṇyasya sāmyamityanena pratīpālaṃkāro vyāvartyate / tathā hi---

loko 'yamaviśeṣajñaḥ kiṃ kurmaḥ kasya kathyate /
yat kākatinarendreṇa sumerurupamīyate // ViPrud_8.6 //

atrāprakṛtasya meroḥ prakṛtena rājñā sādṛśyamiti pratīpālaṃkāro nopamā / ekadā sāmyamityanena upameyopamāvyāvṛttiḥ / upameyopamāyāmupamānopameyayoranekadā sāmyapratipādanam /

dharmo 'rtha iva pūrṇaśrīrartho dharma iva sthitaḥ /
kāmastāviva tau kāma iva rudranareśvare // ViPrud_8.7 //

atra dharmo 'rtha iva artho dharma ivetyanekadā ivaśabdadvayena dharmārthakāmānāṃ sādṛśyaṃ pratipādyata ityupameyopamā / vācyamityanena pratīyamānaupamyānāṃ rūpakasaṃdehabhrāntimadullekhāpahnavatulyayogitādīpakaprativastūpamādṛṣṭāntasahoktivyatirekanidarśanānāṃ vailakṣaṇyam / tathā hi---

pratāparudranṛpatermaṇḍalāgravidhuṃtudaḥ /
akhaṇḍavikramoddāmo grasate rājamaṇḍalam // ViPrud_8.8 //

atra maṇḍalāgravidhuṃtudayoḥ sāmānādhikaraṇyānyathānupapattyā sādṛśyaṃ lakṣyata iti nopamā ; kiṃ tu rūpakālaṅkāraḥ /

[VIII.2-rīpakālaraṅkāraḥ]

kimeṣa navamo haritpatiramandasaṃpatpadaṃ kimeṣa daśamaḥ prajāpatirapūrvasargakramaḥ / kimeṣa harirurvaroddharaṇacuñcurekādaśaś cirāditi vitarkyate jagati kākatīndro janaiḥ // ViPrud_8.9 //

atra kākatīśvarasya haritpatiprabhṛtīnāṃ ca parasparābhedapratīteḥ saṃdehanibandhanānyathānupapattyā sādṛśyamākṣipyate; tataḥ saṃdehālaṃkāraḥ /

kākatīyavibhoḥ kīrttivibhave vyāptarodasi /
divāpi candrikābuddhyā cakorā yānti nirvṛtim // ViPrud_8.10 //

atra kīrttivibhave candrikābuddhiḥ candrikāsādṛśyaṃ vinā na saṃbhavatīti sādṛśyākṣepāt bhrāntimadalaṅkāraḥ /

[VIII.3-bhrāntimadalaṅkāraḥ]

lakṣmīnivāsagṛhamityakhilā narendrāḥ śauryātibhūmikhanirityarivīravargāḥ / vidyāvihārapadavīti ca labdhavarṇāḥ śrīkākatīndranagarīmaniśaṃ stuvanti // ViPrud_8.11 //

atra nagaryāṃ tattatpadārthatāropaḥ sādṛśyādṛte na saṃbhavatīti sādṛśyakalpanādullekhālaṃkāraḥ /

vīrarudrasya bhūpālajayahomaṃ vitanvataḥ /
dhūmarajiriyaṃ bhāti na camūreṇurutthitā // ViPrud_8.12 //

atrotthitāṃ camūreṇumavalokya dhūmapaṅktirityapahnavenāropaḥ sādṛśyamūla eveti sādṛśyākṣepādapahnavaḥ / evaṃ tulyayogitādiṣvapi sādṛśyasya gamyatvānnopamāśaṅkā / ataḥ sarvebhyaḥ sādṛśyamūlebhyo vilakṣaṇeyamupamā /

sā prathamaṃ dvidhā - pūrṇā luptā ceti / upamānopameyasādhāraṇadharmasādṛśyapratipādakānāṃ caturṇāṃ prayoge pūrṇā / ekasya dvayostrayāṇāṃ vā lope luptā / pūrṇā dvividhā---śrautī ārthī ceti / sākṣātsādṛśyapratipādakayathevādiśabdānāṃ prayoge śrautī / dharmivyavadhānena sādṛśyapratipādakānāṃ

sadṛśasaṃkāśanīkāśapratīkāśādiśabdānāṃ prayoge ārthī / dve api vākyasamāsataddhitagatatvena trivedhe / evaṃ pūrṇopamā ṣaṭprakārā / luptopamā ekonaviṃśatibhedā / "tena tulyaṃ kriyā ced vatiḥ'; iti sadṛśārthe vihitasya vaterupādāne ārthī / "tatra tasyeva'; iti ivārthe vihitasya vaterupādāne śrautī / ata eva sādṛśyārthe vihitasya vateḥ prayoge dharmopādāna evānvayasaukaryādanuktadharmā taddhitagā śrautī luptā nāsti / kalpabādiprayoge tvārthyeva / athodāharaṇāni / vākyagā pūrṇā śrautī yathā---

uddāmodyatavikrame kṛtayuge bāhau yayāteryathā tretāyāṃ raghunāyakasya mahitakhyātau bhujāyāṃ yathā / dordaṇḍe ca yudhiṣṭhirasya vilasacchaurye yathā dvāpare visrabdhādya kalau tathaiva ramate kṣoṇyandhrabharturbhuje // ViPrud_8.13 //

samāsagā pūrṇā śrautī yathā---

bhāsvānivodyannudayādrilambī bhadrāsanastho varavīrarudraḥ /
utpaśyatāmandhrapurījanānāṃ netrābjajāḍyaṃ śamayatyaśeṣam // ViPrud_8.14 //

atra bhāsvāniveti ivena saha nityasamāsaḥ / taddhitagā pūrṇā śrautī yathā---

kūrmavaccheṣavad gotragirivaddiṅmahebhavat /
bhuje pratāparudrasya dhurīṇe bhāti medinī // ViPrud_8.15 //

vākyagā pūrṇār''thī yathā---

taistairmahīpālanasaṃvidhānaistaistaiḥ prajārañjanavaibhavaiśca /
virājate saṃprati kākatīyalakṣmīpatirdāśaratheḥ samānaḥ // ViPrud_8.16 //

samāsagā pūrṇārthī yathā---

tādṛkpālanasāmarthyasaṃpadā kākatīśvaraḥ /
haridīśvarasaṃkāśaḥ śāsti madhyamaviṣṭapam // ViPrud_8.17 //

taddhitagā pūrṇārthī yathā---

hemācalavadaunnatye gāmbhīrye kṣīrasindhuvat /
pratāpe bhānuvad bhāti vīrarudranareśvaraḥ // ViPrud_8.18 //

eṣūdāharaṇeṣūpameyopamānasādhāraṇadharmasādṛśyapratipādakāni catvāri nibaddhānīti pūrṇatvam /

atha luptopamāyā udāharaṇāni /

anuktadharmā vākyagā śrautī luptā yathā---

yathā rucāṃ svāmini cakravākyo yathā ca nīhārarucau cakoryaḥ /
yathā prasūnastabake bhramaryastathā prajāḥ kākativīrarudre // ViPrud_8.19 //

anuktadharmā samāsagā śrautī luptā yathā---

pratāparudradevasya pādapīṭhīmanāratam /
ārādhayanti bhūpālāḥ praṇatā devatāmiva // ViPrud_8.20 //

anuktadharmā vākyagā ārthī luptā yathā---

kākatikṣmāpaterjaitraprasthānapaṭahadhvanim /
tulyaṃ dambholinirghoṣaiḥ śṛṇvantyarimahībhṛtaḥ // ViPrud_8.21 //

anuktadharmā samāsagā ārthī luptā yathā---

śaśvatpurīmekaśilābhidhānāṃ vasvokasārāsadṛśīmavekṣya /
namanti bhūpā bhuvi kākatīyarājyapratiṣṭhāṃ bahumanyamānāḥ // ViPrud_8.22 //

anuktadharmā taddhitagā ārthī luptā yathā---

pratāparudranṛpaterjaganmahitatejasaḥ /
kandarpakalpamākāraṃ paśyantyandhrapurandhrayaḥ // ViPrud_8.23 //

eṣūdāharaṇeṣu dharmasyānupādānam /

anuktadharmevādiḥ karmakyacā luptā yathā---

dugdhārṇavīyatvambhodhīn kailāsīyati bhūdharān /
pratāparudradevasya yaśovaiśadyavaibhavam // ViPrud_8.24 //

anuktadharmevādirādhārakyacā luptā yathā---

krīḍādrīyati gotraśailaśikhareṣvāsthānasadmīyati dvīpeṣvabdhiṣu dīrghikīyati haritsvekāntagehīyati / udyānīyati sīmaparvatataṭāraṇye suparvācale prāsādīyati vīrarudranṛpateḥ sphāraḥ pratāpodayaḥ // ViPrud_8.25 //

anuktadharmevādiḥ karmaṇamulā luptā yathā---

paśyantyātmajadarśamindumamarasrotasvinīṃ satsavī- darśaṃ kṣīrapayonidhiṃ priyasuhṛddarśaṃ giriṃ rājatam / līlādarpaṇadarśamanyadamalaṃ tārādi hārāvalī- darśaṃ khelati vīrarudranṛpateḥ kīrttirjagadvyāpinī // ViPrud_8.26 //

anuktadharmevādiḥ kartṛṇamulā luptā yathā---

nṛpeṣu śikṣāvidhidaṇḍacāraṃ kāntāsu puṣpāyudhadhanvacāram /
prajāsu cālambanayaṣṭicāraṃ caratyayaṃ rudranarendrakhaḍgaḥ // ViPrud_8.27 //

anuktadharmevādiḥ kvipā luptā yathā---

sudhāpravāhati satāmasatāṃ kālakūṭati /
vīrarudranarendrasya guṇajyotsnāvijṛmbhitam // ViPrud_8.28 //

eṣūdāharaṇeṣu dvayoranupādānam / ambhodhīn dugdhārṇavīyatītyatra karmakyaci dugdhārṇavāniva karotīti, gotraśikhareṣu krīḍādrīyatītyādhārakyaci krīḍādrīṣviva vartata iti, candramātmajadarśaṃ paśyantīti karmaṇamuli ātmajamiva paśyantīti, śikṣāvidhidaṇḍacāraṃ caratīti kartṛṇamuli śikṣāvidhidaṇḍa iva caratīti ivaśabdo 'ntargata iti tasya luptatvam / anuktadharmīvadiḥ kartṛkyacā luptā yathā---

jyotsnīyanti sudhīyanti candanīyanti sarvataḥ /
pratāparudranṛpateḥ śubhrāḥ kīrttermahormayaḥ // ViPrud_8.29 //

atra kīrttīnāṃ svarūpamupameyam /

anuktadharmevādiḥ kartṛkyaṅā luptā yathā---

śeṣāyate mahīṃ voḍhuṃ kalpaśākhāyate 'rthinām /
pratāparudradordaṇḍaḥ kāladaṇḍāyate dviṣām // ViPrud_8.30 //

anuktopamānā vākyagā luptā yathā---

vadānyo nānyo 'sti trijagati samo rudranṛpater- guṇaśreṇīślāghāpihitaharidīśānayaśasaḥ / samantādudbhūtairdviradamadagandhaiḥ surabhayaḥ kriyante yadvidvajjanamaṇigṛhaprāṅgaṇabhuvaḥ // ViPrud_8.31 //

anuktopamānā samāsagā luptā yathā---

vīrarudrasamo rājā nāsti nāstyeva bhūtale /
yasya dharmānubandhena kaliḥ kṛtayugīkṛtaḥ // ViPrud_8.32 //

anuktadharmopamānā vākyagā luptā yathā---

loke kākativīrarudranṛpateruddāmabhūmaśriyaḥ kīrttyā kārttikakaumudīdhavalayā tulyaṃ na kiṃcit kvacit / yanmādhuryavijṛmbhitakṣataviṣāṃ grīvāṃ vilokyādhunā kaṇṭhāliṅganamīśiturvitanute nīrandhramadreḥ sutā // ViPrud_8.33 //

anuktadharmopamānā samāsagā luptā yathā---

pratāpaśrītulyaṃ kvacidapi na bhūtaṃ na ca bhavet na bhāvi trailokye kimapi jayinaḥ kākativibhoḥ / yathā lokālokakṣitidharataṭeṣvarkadṛṣadaḥ prakāśante naktaṃdivamuditarociḥ paricayāḥ // ViPrud_8.34 //

pūrvodāharaṇadvaye vadānyo nānyo 'stīti rājeti śabdābhyāṃ vitaraṇaśīlatvaṃ prajārañjakatvaṃ ca sādharmyamuktam / anantarodāharaṇadvaye dharmasyāpyanupādānamiti bhedaḥ / eṣu caturṣūdāharaṇeṣu na pratīpālaṃkāraśaṅkā / upamānasyākṣepābhāvāt ; upameyasyādhikyāvivakṣaṇācca / yatropameyasyādhikyavivakṣayopamānatvamucyate tatraiva pratīpālaṃkāraḥ / anuktevādiḥ samāsagā luptā yathā---

asatāmuṣṇabhānūṣṇaṃ satāṃ śītāṃśuśītalam /
pratāparudradevasya caritaṃ viśvamaṅgaḷam // ViPrud_8.35 //

anuktadharmevādyupamānā samāsagā luptā yathā---

kākatīndro raṇe bhāti bhīmasenaparākramaḥ /

kiṃtvaduḥ śāsanāḥ sarve yasya pratyarthipārthivāḥ // ViPrud_8.36 //

atra bhīmasenasya parākrama iva parākramo yasya saḥ bhīmasenaparākrama iti dharmevādyupamāluptā / iti luptopamā darśitāḥ /

atha sādhāraṇadharmopādāne dvaividhyam / dharmasya sakṛdupamānopameyagatatvena nirdeśaḥ, ubhayagatatvena pṛthagupādānaṃ ca / pṛthagupādānaṃ ca vastuprativastubhāvena bimbapratibimbabhāvena ca dvividham / ekasyārthasya śabdadvayenābhidhānaṃ vastuprativastubhāvaḥ / dvayorarthayordvirupādānaṃ bimbapratibimbabhāvaḥ / sakṛnnirdeśo yathā---

nṛpāḥ praṇatamūrdhānaḥ sevante kākatīśvaram /
asādhūnāṃ vinetāraṃ guruṃ śiṣyā ivābhitaḥ // ViPrud_8.37 //

atra nareśvarāṇāṃ śiṣyāṇāṃ ca praṇatamūrdhāna iti sakṛdeva sādharmyamuktam / yathā asādhūnāṃ vinetāramiti rājño gurośca tulyadharmatvaṃ sakṛdevoktam / vastuprativastubhāvena dvidhā nirdeśo yathā---

vaṃśo 'yaṃ kākatīyānāṃ vīrarudreṇa bhūṣitaḥ /
anvavāyaḥ kakutsthānāṃ rāmeṇeva pariṣkṛtaḥ // ViPrud_8.38 //

atra bhūṣitapariṣkṛtaśabdābhyāmekārthapratītervastuprativastubhāvaḥ / bimbapratibimbabhāvo yathā---

sphuracchravetātapatraśrīḥ kākatīyanareśvaraḥ /
hāṭakādririvābhāti śṛṅgasaṅgīndumaṇḍalaḥ // ViPrud_8.39 //

atra śvetātapatracandramaṇḍalayoḥ sādṛśyena kākatīndrasuvarṇācalayoḥ sādṛśyamiti bimbapratibimbabhāvaḥ /

aparamapi dvaividhyamasyālaṃkārasya---samastavastuviṣayā ekadeśavartinī ceti / yathākramaṃ dvayorudāharaṇam---

vibhāti bhūrdyairiva kākatīndrapurī virājatyamarāvatīva /
paurāḥ prathante tridaśā ivarddhi dhatte marutvāniva vīrarudraḥ // ViPrud_8.40 //

eṣā samastavastuviṣayā / ekadeśavartinī yathā---

dvipaiścaradbhirdharaṇīdharairvā turaṅgamaśreṇibhirūrmibharvā /
nānāyudhairvyālajalagrahairvā balaṃ triliṅgādhipaterdurāpam // ViPrud_8.41 //

atra triliṅgādhipaterbalaṃ samudra ivetyarthāt pratīterekadeśavartitvam / mālārūpeṇāpyayamalaṃkāro dṛśyate / yathā---

kundati kumudati haṃsati hārati harati kṣapākarati /
kailāsati ca yaśaḥ śrīvaiśadyaṃ vīrarudrasya // ViPrud_8.42 //

atraikasyopameyasyānekopamānadarśanāt mālātvam / upamāyāṃ bhedābhedasādhāraṇasya sādharmyasya prayojakatvam / evaṃ bhedāntaraṃ yathāsaṃbhavamudāhāryam //

ananvayālaṃkāraḥ /

ekasyaivopamānopameyatve 'nanvayo mataḥ // ViPrud_8.43 //

yatra dvitīyasabrahmacārinivṛttyarthamekasyaivopamānopameyabhāvo nibadhyate asāvananvayālaṃkāraḥ / yathā---

santu loke suvarṇādriratnākarasudhākarāḥ /
tathāpi vīrarudro 'yaṃ vīrarudra iva svayam // ViPrud_8.44 //

[VIII.4-upameyāpamālaṅkāraḥ]

upameyopamālaṅkāraḥ /

paryāyeṇa dvayostasminnupameyopamā matā // ViPrud_8.45 //

tasminnityupamānopameyatvaparāmarśaḥ / yathā---

dharmo 'rtha iva pūrṇaśrīrartho dharma iva sthitaḥ /
kāmastāviva tau kāma iva rudranareśvare // ViPrud_8.46 //

[VIII.5-smaraṇālaṅkāraḥ]

smaraṇālaṃkāraḥ /

sadṛśānubhavādanyasmṛtiḥ smaraṇamucyate // ViPrud_8.47 //

yatra sadṛśasya padārthasyānubhavena sadṛśavastvantaraparāmarśo jāyate tatra smaraṇālaṃkāraḥ / yathā---

rājñā pratāparudreṇa pāliteyaṃ vasuṃdharā /
hariścandranalādīnāṃ prācāṃ smarati bhūbhujām // ViPrud_8.48 //

atra nalanahuṣāditulyapālanapravīṇatayā pratāparudraṃ rakṣitāraṃ prāptavatyāḥ medinyāḥ pūrvarājasmaraṇam /

bhedābhedasādhāraṇasādharmyanibandhanālaṃkārāḥ pradarśitāḥ / saṃpratyāropagarbhālaṃkāraprastāvaḥ / tatrāpi prādhānyāt prathamaṃ rūpakaṃ nirūpyate /

[VIII.6-rūpakālaṅkāraḥ]

rūpakālaṅkāraḥ /

āropaviṣayasya syādatirohitarūpiṇaḥ /
uparañjakamāropyamāṇaṃ tadrūpakaṃ matam // ViPrud_8.49 //

atrāropaviṣayasyetyanena adhyavasāyagarbhasya utprekṣādeḥ anāropamūlānāṃ copamādīnāṃ vyāvṛttiḥ / atirohitarūpiṇa ityanena saṃdehabhrāntimadapahnutipramukhānāṃ vyāvṛttiḥ / saṃdehālaṃkāre viṣayasya saṃdihyamānatayā tirodhānam / bhrāntimadalaṃkāre bhrāntyā viṣayatirodhānam / apahnutyalaṃkāre 'pahnavenāropaviṣayatirodhānam / uparañjakamityanena pariṇāmālaṃkāravyāvṛttiḥ / pariṇāme āropyamāṇasya prakṛtopayogitvenānvayo na prakṛtoparañjakatvena / ataḥ sādṛśyamūlebhyaḥ sarvebhyo vilakṣaṇaṃ rūpakam /

tasya prathamaṃ traividhyam---sāvayavaṃ, niravayavaṃ paramparitaṃ ceti / sāvayavaṃ dvividham---samastavastuviṣayam, ekadeśavivarti ceti / niravayavaṃ dvividham---kevalaṃ mālārūpaṃ ceti / paramparitasyāpi śliṣṭanibandhanatvenāśliṣṭanibandhanatvena ca dvaividhyam / tayorapi pratyekaṃ kevalamālārūpatayā caturvidhyam / evamaṣṭavidho rūpakālaṃkāraḥ / athodāharaṇāni /

yatrāvayavānāmavayavinaśca sāmastyena nirūpaṇaṃ nibadhyate, tat samastavastuviṣayaṃ rūpakam /

yathā---

yātrāprāvṛṣi vīrarudranṛpaternissāṇadhārādhare vairikṣmāpatigarvaparvatabhidābhīmaṃ muhurgarjati / śatrustrīnayanāmbuvṛṣṭirasakṛjjātānayā sarvato vardhante haridantareṣu jagadānandā yaśaḥ kandalāḥ // ViPrud_8.50 //

yatrāvayavanirūpaṇādavayavino rūpaṇaṃ gamyate, tadekadeśavivarti rūpakam /

yathā---

prasādhitāśāvalayāntarālaḥ śauryākaraḥ kākativīrarudraḥ /
vikasvarairvāsanayā trilokīṃ guṇaprasūnaiḥ surabhīkaroti // ViPrud_8.51 //

atrāvayavānāṃ guṇānāṃ prasūnasvarūpaṇena nṛpateḥ kalpaśākhitvaṃ nirūpyate / tasmādekadeśavivartitvam / yathā vā---

mathitād vairivāraśerbhujāmandarabhūbhṛtā /
jātā pratāparudrasya kīrttirlokān dhinotyamūn // ViPrud_8.52 //

atra vairijanasya vārāśitvarūpaṇena bhujasya mandarādritvarūpaṇena ca jātāyāḥ kīrttiḥ sudhātvamarthādāpatati, lokānāmamaratvaṃ cetyekadeśavivartti rūpakam /

yatrāvayavirūpaṇamātre kavisaṃrambhaviśrāntistanniravayavaṃ rūpakam / avayavarūpaṇamātre 'pi tadeva /

tatra kevalaṃ yathā---

yātrārambhavijṛmbhamāṇasubhaṭaprakṣveḍitāmreḍitair nissāṇadhvanibhiḥ sphuṭaṃ pratidaladrodaḥ kaṭāhāntaraiḥ / kṣubdheṣvabdhiṣu kampiteṣu giriṣu śrutyaiva muñcantyasūn bhītāḥ kākativīrarudranṛpateḥ pratyarthinaḥ pārthivāḥ // ViPrud_8.53 //

atra rodasaḥ kaṭāhatvaṃ rūpyate / mālāniravayavaṃ yathā---

rājñāṃ maulivibhūṣaṇasragamalā dikkuñjaraśrotrayoḥ sphāraṃ cāmarabhūṣaṇaṃ dharaṇibhṛcchṛṅgeṣu gaṅgāsarit / vyomnaḥ kṣaumavitānamujjvalataraṃ muktākalāpo bhuvaḥ sphāraḥ kākativīrarudrayaśasāṃ jāgarti visphūrjitam // ViPrud_8.54 //

rūpakaheturūpakaṃ paramparitarūpakam /

rūpakadvayamātravyavasthitatvādasya na samastavastuviṣaye 'ntarbhāvaḥ / śliṣṭakevalaparamparitaṃ yathā---

pratāparudradevasya maṇḍalāgravidhuntudaḥ /
akhaṇḍavikramoddāmo grasate rājamaṇḍalam // ViPrud_8.55 //

śliṣṭamālāparamparitaṃ yathā---

padmollāsasahasrabhānurasakṛtsanmārgacaryābudhaḥ kṣmābhṛtpakṣabhidāśaniḥ kuvalayālaṃkārarākāśaśī / nityodyatsumanovikāsasurabhiḥ kalyāṇasaṃpatsura- kṣoṇībhṛdbhuvanāśrayāmbudhirayaṃ śrīvīrarudro nṛpaḥ // ViPrud_8.56 //

aśliṣṭakevalaparamparitaṃ yathā---

kākatīyasya dugdhābdheryaśolīlāmahormayaḥ /
dikkūlamudrujāṭopāḥ khelantyabbhraṃkaṣocchrayāḥ // ViPrud_8.57 //

aśliṣṭamālāparamparitaṃ yathā---

dorāśīviṣajihvayā ripuvanaśreṇīmahāvātyayā śauryogrānaladhūmyayā jayaramāyoṣāvilāsabhruvā / saṃhṛṣyaddharaṇīvilāsaśikhinīsaṃvāsayaṣṭyā jagat- prasādārgalayā kṛpāṇalatayā rudro nṛpaḥ krīḍati // ViPrud_8.58 //

aśliṣṭamālāparamparitaṃ vaidharmyeṇāpi saṃbhavati / yathā---

trāsāndhakāramadhyāhnāḥ kaitavātaparātrayaḥ /
jayanti vīrarudrasya raṇaprāṅgaṇakelayaḥ // ViPrud_8.59 //

evamaṣṭavidhasyāpi rūpakasya vākyasamāsagatatvena ṣoḍaśa rūpakabhedāḥ saṃbhavanti //

[VIII.7-pariṇāmālaṅkāraḥ]

pariṇāmālaṅkāraḥ /

āropyamāṇamāropaviṣayātmatayā sthitam /
prakṛtasyopayogitve pariṇāma udāhṛtaḥ // ViPrud_8.60 //

āropyamāṇaṃ prakṛtopayogītyanena sarvālaṅkāravyāvṛttiḥ / tasya sāmānādhikaraṇyavaiyadhikaraṇyābhyāṃ dvaividhyam / sāmānādhikaraṇyena pariṇāmo yathā---

śaśvat prasādhanavidhānakṛtābhilāṣā namrairbhajanti makuṭairavanīpavargāḥ / śrīvīrarudranṛpateḥ kakubhāṃ vijetu- rājñāmayīṃ srajamamandavilāsalakṣmīm // ViPrud_8.61 //

vaiyadhikaraṇyena pariṇāmo yathā---

kirīṭamāṇikyamayūkhajālairvidhāya puṣpāñjalimarcayante /
phalārthino rudranarendrapādapīṭhāntasīmānamarikṣitīndrāḥ // ViPrud_8.62 //

samāsoktāvāropyamāṇasya prakṛtopayogitve 'pyavācyatvānna pariṇāme 'ntarbhāvaḥ /

[VIII.8-sandehālaṅkāraḥ]

saṃdehālaṅkāraḥ /

viṣayo viṣayī yatra sādṛśyāt kavisaṃmatāt /
saṃdehagocarau syātāṃ saṃdehālaṅkṛtiśca sā // ViPrud_8.63 //

sā trividhā / śuddhā, niścayagarbhā, niścayāntā ceti /

saṃdehamātraparyavasāyinī śuddhā yathā---

kimeṣa navamo haritpatiramandasaṃpatpadaṃ kimeṣa daśamaḥ prajāpatirapūrvasargakramaḥ / kimeva harirurvaroddharaṇacuñcurekādaśa- ścirāditi vilokyate jagati vīrarudro janaiḥ // ViPrud_8.64 //

niścayagarbho yathā---

kālāhiḥ kimayaṃ mṛṇālamṛdulaṃ bhogaṃ sa dhatte punaḥ kālabhrūkuṭireṣa kiṃ nu mukha evojjṛmbhate sā punaḥ / kālogrānaladhūmapaddhatirasau kiṃ sā punardhūyate vāteneti vikalpyate pratibhaṭai rudrasya kaukṣeyakaḥ // ViPrud_8.65 //

niścayaparyavasānā yathā---

kiṃ kalpadrumamañjarīsraja ime kiṃ vā payorāśayaḥ svardhenorathavā kimujjvalatarāścintāmaṇeḥ sphūrtayaḥ / kiṃ vā siddharasormayaściramiti vyāmṛśya niścinvate santaḥ kākativīrarudranṛpateḥ smerāḥ kaṭākṣā iti // ViPrud_8.66 //

[VIII.9-bhrāntimadalaṅkāraḥ]

bhrāntimadalaṅkāraḥ /

kavisaṃmatāsādṛśyādviṣaye pihitātmani /
āropyamāṇānubhavo yatra sa bhrāntimān mataḥ // ViPrud_8.67 //

yathā---

kākatīyavibhoḥ kīrttivibhave vyāptarodasi /

divāpi candrikābuddhyā cakorā yānti nirvṛtim // ViPrud_8.68 //

[VIII.10-apahnavālaṅkāraḥ]

apahnavālaṅkāraḥ /

niṣidhya viṣayaṃ sāmyādanyārope hyapahnutiḥ // ViPrud_8.69 //

tasyāstraividhyam---apahnutyāropaḥ, āropyāpahnavaḥ, chalādiśabdairasatyatvapratipādanaṃ ca / ādyadvayasyodāharaṇam---

udvellaccaturarṇavīkalakalo nāyaṃ camūḍambaro nedaṃ dundubhigarjitaṃ tripurajitkalpāntaḍhakkāravaḥ / itthaṃ rudranarendradhāṭiṣu mahībhārāvanamrībhava- ccheṣāśeṣaśirassu vismitamatha bhraṣṭaṃ digīśairapi // ViPrud_8.70 //

chalādiśabdairasatyatvapratipādanaṃ yathā---

sarvāṃ kākativīrarudradharaṇīnāthacchalena kṣitiṃ pātuṃ madhyamalokapālapadavīṃ prāptaḥ svayaṃbhūḥ śivaḥ / naivaṃ ced viṣamāvalokanakalāmātreṇa bhasmīkṛtair- jātaṃ vairipuraiḥ kathaṃ kathamavāgbhūtaṃ ca bhūbhṛdgaṇaiḥ // ViPrud_8.71 //

arthayogaruciśleṣairullekhanamanekadhā /
grahītṛbhedādekasya sa ullekhaḥ satāṃ mataḥ // ViPrud_8.72 //

rucyarthayogābhyāṃ yathā---

lakṣmīnivāsagṛhamityakhilā narendrāḥ śauryātibhūmikhanirityarivīravargāḥ / vidyāvihārapadavīti ca labdhavarṇāḥ śrīkākatīndranagarīmaniśaṃ stuvanti // ViPrud_8.73 //

śleṣeṇa yathā---

ugraḥ sapatneṣu, guṇeṣu bhāsvān, rāmaḥ pratīkeṣu, raṇeṣu bhīmaḥ /
līlāsu lakṣmyāḥ puruṣottamaścetyācakṣate rudranṛpaṃ kavīndrāḥ // ViPrud_8.74 //

[VIII.11-utprekṣālaṅkāraḥ]

utprekṣālaṅkāraḥ /

athādhyavasāyagarbhālaṃkāradvayaṃ nirūpyate / viṣayaviṣayiṇoranyataranigaraṇenābhedapratipattiradhyavasāyaḥ / sa dvividhaḥ---viṣayinigaraṇena viṣayanigaraṇena ca /

yatrānyadharmasaṃbandhādanyatvenopatarkitam /
prakṛtaṃ hi bhavet prājñāstāmutprekṣāṃ pracakṣate // ViPrud_8.75 //

yatrāprakṛtaguṇakriyāsaṃbandhādaprakṛtatvena prakṛtasya saṃbhāvanam utprekṣā / sā dvividhā---vācyā, pratīyamānā ca /

saṃbhāvanāpratipādakānāṃ "nūnaṃ (dhruvaṃ) prāya'; ityevamādīnāṃ prayoge vācyā / aprayoge tu pratīyamānā / jātikriyāguṇadravyāṇāṃ caturṇāmadhyavasāyaviṣayatvena sā dvividhā ; pratyekaṃ caturvidhā / teṣāṃ bhāvābhāvarūpatayā dvaividhye 'ṣṭavidhā / adhyavasāyasya guṇanimittatvena kriyānimittatvena ca dvaividhye pratyekaṃ ṣoḍaśaprakārā / nimittasya vācyatvagamyatvābhyāṃ dvaividhyaṃ vācyotprekṣāyāmeva / pratīyamānotprekṣāyāmivādyanupādāne nimittasya cāprayoge utprekṣāyā niravalambanatvāt / tathā jātyādīnāṃ svarūpeṇa heturūpeṇa phalarūpeṇa cādhyavasāyaviṣayatve bahuvidhatvam / vācyotprekṣāyāmapi hetuphalayorutprekṣāviṣayatve nimittasyopādānameva / tathā hi---yathā sādhye 'nupātte sādhanatvena nirdeśo nānvayaṃ puṣṇāti, tathā sādhane 'nupātte sādhyatvena nirdeśo 'pi / tayoranyonyāpekṣitvāt / hetūtprekṣāyāṃ phalaṃ nimittam / tasyānupādāne kaṃ prati phalatvena saṃghaṭate / tathāhi---

pratāparudranṛpaterapāre kīrttisāgare /
magnā durīśaduṣkīrttisaṅgādiva jagantrayī // ViPrud_8.76 //

atrotprekṣānimittasya majjanasyānupādāne saṅgāditi hetūtprekṣā na śobhāmāvahati / yathā vā---

jayaśrīvāsapadmasya vikāsāyeva bhānumān /
pratibimbamiṣāt khaḍgaṃ praviśatyandhrabhūbhujaḥ // ViPrud_8.77 //

atrotprekṣānimittasya bhānumatpraveśasyānupādāne jayaśrīvāsakamalavikāsāyeveti phalotprekṣaṇamasamīcīnam / ataḥ svarūpotprekṣāyāmeva nimittasyopādānānupādānābhyāṃ dvaividhyam / ataścetthaṃ vācyotprekṣāyā bhedagaṇanā /

upāttaguṇanimittajātibhāvasvarūpotprekṣā / 1 /
upāttaguṇanimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā / 2 /
upāttakriyānimittijātibhāvasvarūpotprekṣā / 3 /
upāttakriyānimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā / 4 /
anupāttanimittijātibhāvasvarūpotprekṣā / 5 /
anupāttanimittijātyabhāvasvarūpotprekṣā / 6 /
upāttaguṇanimittajātibhāvahetūtprekṣā / 7 /
upāttaguṇanimittajātyabhāvahetūtprekṣā / 8 /
upāttakriyānimittajātibhāvahetūtprekṣā / 9 /
upāttakriyānimittajātyabhāvahetūtprekṣā / 10 /
upāttaguṇanimittajātibhāvaphalotprekṣā / 11 /
upāttaguṇanimittajātyabhāvaphalotprekṣā / 12 /
upāttakriyānimittajātyabhāvaphalotprekṣā / 13 /

evaṃ caturdaśabhedā jātyutprekṣā /

anenaiva krameṇa guṇakriyādravyotprekṣāpi parigaṇanīyā /

evaṃ ca vācyotprekṣāyāḥ ṣaṭpañcāśad bhedāḥ /

pratīyamānotprekṣāyastvaṣṭācatvāriṃśad bhedāḥ /

atra svarūpotprekṣāyāmapi nimittopādānaniyamāt nimittasya gamyatve guṇarūpatvena kriyārūpatvena ca cārutvaviśeṣābhāvādeka eva bhedo gaṇyate /

guṇakriyayorutprekṣāviṣayatvamutprekṣānimittatvaṃ cābhyupagatam /

prācāmalaṅkāraprabandheṣu ṣaṇṇavatibhedotprekṣeti gaṇanāmātram /

cārutvātiśayastu ṣaṭpañcāśat eva bhedānām /

tatra yathāsaṃbhavamudāharaṇāni /

upāttaguṇanimittajātibhāvasvarūpotprekṣā yathā---

kīrttiḥ kākativīrarudranṛpateḥ siṃhāsanādhyāsinaḥ prācāṃ bhūmibhujāṃ yaśaḥ pidadhatī koṭīndutulyadyutiḥ / rakṣādakṣiṇarājalābhajanitāmandapramodotthitā trailokyāṭṭahasaprabheva kakubhāṃ prānteṣu vidyotate // ViPrud_8.78 //

atra prabhāśabdo jātivacanaḥ / trailokyāṭṭahasaprabhāyāḥ kaviprauḍhoktisiddhatvānnopamāśaṅkāvakāśaḥ /

upāttakriyānimittajātibhāvasvarūpotprekṣā yathā---

vīrasya rudranṛpateḥ priyavallabhasya rājyābhiṣekasalilaiḥ sarasīkṛtāyāḥ / sadyaḥ samucchvasitasāndraparāgarekhāḥ kṣoṇyāḥ pramodapulakāṅkuramañjarīva // ViPrud_8.79 //

atra pulakāṅkuramañjarīvetyutprekṣāyāṃ sarasīkaraṇaṃ kriyārūpaṃ nimittam /

anupāttanimittijātibhāvasvarūpotprekṣā yathā---

pratāparudrasya nakhendukāntiḥ praṇāmabhājāṃ padayornṛpāṇām /
lalāṭalagnā vidhinirmitāyā varṇāvalervācanadīpikeva // ViPrud_8.80 //

atra dīpikeveti jātivacanājjātirutprekṣyate /

upāttaguṇanimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā yathā---

pratāparudrasya guṇāmṛtormidhautā virājantyamalīkṛtāṅgāḥ /
prakṣālitātyuddhatabhūmipālāḥ khaḍgāmbubhiḥ svacchatarā bhavanti // ViPrud_8.81 //

anupāttanimittajātyabhāvasvarūpotprekṣā yathā---

diśāṃ jeturviśvaprasṛtamahaso rudranṛpater- jayaprasthānodyatkarituragasaṃmardajanitam / rajaḥ kṛtvā grastapratibalamasūryāmiva divaṃ pratāpākhyān anyān diśi diśi vidhatte dinakarān // ViPrud_8.82 //

atrāsūryāmiti jātyabhāvaḥ / jātihetūtprekṣā yathā---

udārarītyā bhujayā pratāparudrasya viśvaikadurandharasya /
viśvaṃbharā komalaśayyayeva vismāritā gotramahīdhravāsam // ViPrud_8.83 //

atra śayyeveti jātihetutvam / jātyabhāvahetūtprekṣā yathā---

bhūmerakalpavṛkṣatvāditi dhātā vicintayan /
sṛṣṭavān kākatīśānaṃ nirvyājatyāgavaibhavam // ViPrud_8.84 //

atrākalpavṛkṣatvāditi jātyabhāvasya hetutvam /

jātiphalotprekṣā yathā---

nūnaṃ viśvaṃbharādhārastambhībhavitumāyatau /
vīrarudranarendrasya bhujāvājānulambinau // ViPrud_8.85 //

atra stambhībhavitumiti jāteḥ phalatvam /

jātyabhāvaphalotprekṣā yathā---

paśūnavadhyānālokya śatravaḥ kākatīśituḥ /
prāyeṇāmānuṣatvāya tṛṇavṛttiṃ samāśritāḥ // ViPrud_8.86 //

atrāmānuṣatvāyeti jātyabhāvasya phalatvam /

kriyāsvarūpotprekṣā yathā---

śrīkākatīyanṛpaterdviṣadaṅganānāṃ śvāsormibhiḥ sapadi marmaritāntarālāḥ / tāsāṃ nivāsaviṣaye kṛtayācanānāṃ pratyuttarāṇi dadatīva marau vanāntāḥ // ViPrud_8.87 //

kriyāsvarūpābhāvotprekṣā yathā---

vimukhe sati kākatikṣitīndre vanasīmāpi kaṭhorakaṇṭakāgrā /
cikureṣu vikarṣati pratīśān adadāneva nijāntarapraveśam // ViPrud_8.88 //

atrādadāneti kriyāsvarūpābhāvaḥ / kriyāhetūtprekṣā yathā---

rājñāṃ garvāṅkurodbhedāḥ parimlānā dine dine /
kākatīndrapratāpārkatīvroṣmābhibhavādiva // ViPrud_8.89 //

atrabhibhavādiveti kriyāhetutvam / (kriyāhetvabhāvotprekṣā yathā---

kapolaphalakāvasyāḥ kathaṃ bhūtvā tathāvidhau /
apaśyantāvivānyonyamīdṛśīṃ kṣāmatāṃ gatau // ViPrud_8.90 //

kriyāphalotprekṣā yathā---

dambholisaṃrambhamahājigopaḥ prasthānabherīninado 'ndhrabhartuḥ /
līnānivānveṣṭumarātivargān vigāhate śailaguhāntarāṇi // ViPrud_8.91 //

kriyābhāvaphalotprekṣā yathā---

sīmādrikuñjeṣu vihārabhājaḥ siddhāṅganā kalpitacandrikārdhān /
śrīvīrarudrasya yaśovilāsān gāyantyasaṃspraṣṭumivāndhakāram // ViPrud_8.92 //

atrāsaṃspraṣṭumiveti kriyābhāvasya phalatvam /

guṇasvarūpotprekṣā yathā---

cakāsti kākatīndrasya kṛpālokanavibhramaḥ /
prakṛtiṣvapi sarvāsu prasāda iva mūrtimān // ViPrud_8.93 //

guṇābhāvasvarūpotprekṣā yathā---

pratāparudrasya mahābhiṣekapayaḥ kaṇaiḥ śītalitākhilāṅgā /
praśāntabhārārtaphaṇīndragāḍhaśvāsāniloṣmeva vibhāti pṛthvī // ViPrud_8.94 //

atra praśāntoṣmeti guṇābhāvaḥ / guṇahetūtprekṣā yathā---

jayaśriyāmāśrayatāmupetaḥ (ti) śrīvīrarudrasya raṇe kṛpāṇaḥ /
jayaśriyaṃ vairimahīpatīnāṃ samutsuko hartumasūyayeva // ViPrud_8.95 //

atrāsūyayeveti guṇasya hetutvam / guṇābhāvahetūtprekṣā yathā---

jātā vayaṃ saṃprati vīrarudranarendragambhīrimagulphadanghāḥ /
ityapramodādiva jīvaneṣu mālinyamambhonidhayo bhajanti // ViPrud_8.96 //

atrāpramodādiveti guṇābhāvasya hetutvam / guṇaphalotprekṣā yathā---

āśiṣāṃ viṣadhūmrāṇāṃ nairmalyārthamivotsukāḥ /
bhujaṅgyaḥ kākatīndrasya guṇān gātuṃ sudhāmucaḥ // ViPrud_8.97 //

atra nairmalyārthamiti guṇasya phalatvam / guṇābhāvaphalotprekṣā yathā---

araṇyavāsārjitabāndhavāsu mṛgīṣvavairārthamivāśaraṇyāḥ /
triliṅgadeśeśvaravairināryaḥ parāṅmukhā locanavibhrameṣu // ViPrud_8.98 //

atrāvairārthamiti guṇābhāvasya phalatvam / dravyasvarūpotprekṣā yathā---

na nityamasmin paripūrṇateti tyaktvā nabhaḥ kṣoṇitalāvatīrṇaḥ /
ānandayanninduriva svadhāmnā vibhāti loke navakākatīndraḥ // ViPrud_8.99 //

dravyasvarūpābhāvotprekṣā yathā---

ananyasādhāraṇadānaśauṇḍe sadyaḥ kṛtārthībhavadarthisārthe /
śrīkākatīndre bhuvi rājamāne dyauḥ pārijātena vinākṛteva // ViPrud_8.100 //

atra divaḥ pārijātābhāva utprekṣyate / dravyahetūtprekṣā yathā---

pratāparudradevena kṣmābhṛtpakṣavijṛmbhitam /
samunmūlitamāmūlādapareṇeva vajriṇā // ViPrud_8.101 //

dravyahetvabhāvotprekṣā yathā---

kākatīyapratāpoṣmavilīnāṅgena meruṇā /
asuvarṇācaleneva viriñcirvyākulīkṛtaḥ // ViPrud_8.102 //

atrāsuvarṇācaleneti hetvabhāvaḥ / dravyaphalotprekṣā yathā---

dugghārṇavaśatāyeva kailāsācalakoṭaye /
nūnaṃ pratāparudreṇa yaśo dikṣu prasāritam // ViPrud_8.103 //

atra dugghārṇavaśatāyeti dravyasya phalatvam /

dravyābhāvaphalotprekṣā yathā---

vīrarudranarendrasya jayaprasthānasaṃbhavam /
rajaḥ pihitadiggolaṃ nirākāśamiva sthitam // ViPrud_8.104 //

atra nirākāśamityākāśābhāvāya ityarthaḥ / evaṃ bhedāntaraṃ yathāsaṃbhavamudāhāryam /

ityaupamyagarbhālaṃkāravivecanam /

[VIII.12-atiśayauktyalaṅkāraḥ]

atiśayoktyalaṅkāraḥ /

viṣayasyānupādānādviṣayyupanibadhyate /
yatra sātiśayoktiḥ syāt kaviprauḍhoktijīvitā // ViPrud_8.105 //

yatra kaviprauḍhoktyā viṣayatirodhānena viṣayī nibadhyate sātiśayoktiḥ / tasyāścāturvidhyam---bhede 'bhedaḥ, abhede bhedaḥ, saṃbandhe 'saṃbandhaḥ, asaṃbandhe saṃbandhaśceti / kāryakāraṇayoḥ paurvāparyaviparyayarūpā tvanadhyavasāyamūlatvād vyatiriktaiva / kiṃ tu prauḍhoktimūlatvādatiśayoktiriti kathyate / tatra bhede 'bhedo yathā---

sthāne kalpatarurjātaḥ kākatīyakulodadheḥ /
lakṣmīpatirasau citraṃ martyalokamahotsavaḥ // ViPrud_8.106 //

atra pratāparudrakalpavṛkṣayorabhedādhyavasāyaḥ / abhede bhedo yathā---

aunnatyaṃ mahadanyadeva mahitaḥ ko 'pyeṣa gambhīrimā kāpyanyā saraṇiḥ pratāpayaśasoranyaiva bāhvoḥ prathā / sarvaṃ nūtanameva rudranṛpaterjāne na tannirmitau sāmagrī caturānanena kiyatī kīdṛkkramā kalpitā // ViPrud_8.107 //

atraunnatyādervāstavābhede 'pi bhedaḥ kalpitaḥ / tataḥ svataḥ siddhakaviprauḍhoktisiddhayoraunnatyayorbhede 'pi abhedādhyavasāyaḥ /

saṃbandhe 'saṃbandho yathā---

śilā cintāratnaṃ, taruramaraśākhī, paśurasau viyaddhenuḥ, sarvaṃ jagadapi tathā doṣavidhuram / na sṛṣṭivaidhātro tadiha caturaśrīḥ kathamiyaṃ spṛśeddevaṃ rudraṃ sakalaguṇasāmrājyanilayam // ViPrud_8.108 //

atra vidhātṛsṛṣṭisaṃbandhe 'pyasaṃbandha uktaḥ / atītabrahmasṛṣṭineśvareṇātrābhedādhyavasāyaḥ / asaṃbandhe saṃbandho yathā---

brahman ! merugirau kṛte 'pi kimidaṃ naivaṃvidhāste mudaḥ svāmin ! satyamadhikriyādya phalitā yadvīrarudraḥ kṛtaḥ / mithyā kiṃ nu vikatthase trijagatastrāṇāya matprārthitaḥ śaṃbhuḥ kṣmāmavatīrṇavāniti kathā jātā haribrahmaṇoḥ // ViPrud_8.109 //

atra haribrahmaṇorevaṃvidhagoṣṭyasaṃbandhe 'pi saṃbandha uktaḥ / śaṃbhunā saha kākatīndrasyābhedādhyavasāyaḥ / kāryakāraṇayoḥ paurvāparyaviparyayarūpātiśayoktiryathā---

mātaḥ ! kathaṃ kākatināthadṛṣṭeragresarāḥ kāmaśarāḥ patanti /
tadrūpalāvaṇyajitaḥ smaro 'pi nūnaṃ gataḥ kiṃkaratāmamuṣya // ViPrud_8.110 //

atra kāryabhūtasya smaraśarapātasya kāraṇabhūtāt priyadṛṣṭipātāt pūrvakālatvamuktam /

[VIII.13-sahoktyalaṅkāraḥ]

sahoktyalaṅkāraḥ /

athoktisāmyālaṃkāranirūpaṇe 'tiśayoktihetukā sahoktirnirūpyate /

sahārthenānvayo yatra bhavedatiśayoktitaḥ /
kalpitaupamyaparyantā sā sahoktiritīṣyate // ViPrud_8.111 //

yatra bhede 'bhedarūpayā kāryakāraṇapaurvāparyaviparyayarūpayā vātiśayoktyā ekasya prādhānyenānvaye 'parasya sahārthena

saṃbandhe upamānopameyabhāvaḥ kalpyate tatra sahoktiḥ / prākaraṇikāprākaraṇikaviṣayatvādupamānopameyabhāvasya sahārthasaṃbandhena dvayorapi prakṛtatvānna tadātmatā /

kāryakāraṇapaurvāparyaviparyayarūpātiśayoktimūlā sahoktiryathā-

andhrakṣamābhṛtsubhaṭāsidhārā raṇeṣu nīlotpalapatrabhāsaḥ /
patanti kaṇṭheṣvaribhūpatīnāṃ sākaṃ surastrījanamuktamālyaiḥ // ViPrud_8.112 //

atra kṛpāṇapatanottarakālabhāvino divyamālyapatanasya sahakālatvamuktamiti paurvāparyaviparyayaḥ / bhede 'bhedarūpātiśayoktiḥ śleṣagarbhābhedādhyavasāyarūpā cārutvātiśayahetuḥ / tanmūlā yathā---

dine dine rudranarādhipasya pratāpalakṣmīrudayaṃ prayāti /
prakāśitāśeṣadigantarālā vivasvatā sārdhamanindyabhāsā // ViPrud_8.113 //

atrodayaṃ prayātīti śleṣeṇodayaparvatābhyudayayorabhedādhyavasāyaḥ /

[VIII.14-vinoktyalaṅkāraḥ]

vinoktyalaṅkāraḥ /

atha sahoktipratipakṣarūpā vinoktirnirūpyate /

vinā saṃbandhi yatkiṃcidyatrānyasya parābhavet /
aramyatā ramyatā vā sā vinoktiriti smṛtā // ViPrud_8.114 //

yatra kasyacidasaṃnidhānādvastu ramyamaramyaṃ vā bhavet sā vinoktiḥ / sā dvividhā---aramyatā, ramyatā ceti / aramyatā yathā---

pratāparudradevasya guṇavarṇanayā vinā /
kīdṛśī kāvyaracanā saṃśṛṇudhvaṃ kavīśvarāḥ // ViPrud_8.115 //

atra pratāparudraguṇavarṇanena vinā kāvyaśriyo 'śobhanatvamuktam / anena kāvyaśobhāmicchadbhiḥ kavibhiḥ pratāparudraguṇā varṇayitavyā iti vidhireva prakāśyate / ramyatā yathā---

kalāpūrṇe nityaṃ jayati jagatīndau trijagato vapuṣmatyānande vimalavibhave rudranṛpatau / vinā lakṣma prāpya pratidivasapūrṇāṃ nijatanuṃ prakāśaḥ syādinduryadi divi bhavet so 'pi subhagaḥ // ViPrud_8.116 //

atra pratāparudre candramasaḥ kalaṅkena vinā śobhanatvamuktam / sakalaguṇaśālinaḥ pratipakṣasya purastāt tādṛśaguṇavattayaiva ramyatā, nānyatheti /

[VIII.15-samāsoktyalaṅkāraḥ]

samāsoktyalaṅkāraḥ /

viśeṣaṇānāṃ taulyena yatra prastutavartinām /

aprastutasya gamyatvaṃ sā samāsoktiriṣyate // ViPrud_8.117 //

yatra prakṛtaviśeṣaṇasāmyādaprastutaṃ gamyate sā samāsoktiḥ / tat trividham---śliṣṭaviśeṣaṇasāmyaṃ, sādhāraṇam, aupamyagarbhaṃ ceti /

śliṣṭaviśeṣaṇasāmyaṃ yathā---

sadyo viślathamekhalāṃ pulakitāmṛjvīṃ tanuṃ bibhratī rāgādandhrapateḥ kṛpāṇalatikā gṛhṇāti kaṇṭheṣvarīn / tadyogādanuraktabhāvavivaśāḥ saṃmīlitākṣāściraṃ śūnyāntaḥ karaṇā bhajanti khalu te bhāvasthitiṃ kāmapi // ViPrud_8.118 //

atra viślathamekhalā pulakitāmiti śliṣṭaviśeṣaṇamahimnā kṛpāṇalatikāyā nāyikātvapratītiḥ / anuraktabhāvavivaśā ityādiviśeṣaṇadvārā ripūṇāṃ nāyakatvapratītiḥ / sādhāraṇaviśeṣaṇena yathā---

vītavrīḍamapāstamānamudayadvaisvaryamāvirbhavat- svedaṃ nirbharagātravepathu milanmūrcchaṃ galadbāṣpakam / saṃjātapralayaṃ ca kākatimamīnātha ! smarodvejitā bhūpāḥ śailaguhāsu yānti vijanaṃ bhītyā samāliṅgitāḥ // ViPrud_8.119 //

atra śṛṅgārabhayānakasādhāraṇaviśeṣabalād bhītyā samāliṅgitā iti nṛpāṇāṃ nāyakatvapratītiḥ / aupamyagarbhaviśeṣaṇena yathā---

bhṛtātmā guṇaratnaughaiḥ pūrṇaḥ saujanyavāriṇā /
pratāparudranṛpatirdhatte viśvaṃbharāśriyam // ViPrud_8.120 //

atra samāsoktau sarvatra vyavahārasamāropa eva jīvitam / sa caturvidhaḥ / laukike vastuni laukikavyavahārasamāropaḥ, śāstrīyavastuvyavahārasamāropaśceti dvividhaḥ ; tathā śāstrīyavastuni śāstrīyavastuvyavahārasamāropaḥ, laukikavastuvyavahārasamāropaśceti / evaṃ caturvidhaḥ / yathākramamudāharaṇāni /

saptāṅgasphuraduddāmadānalakṣmīvirājitaḥ /
pratāparudro bhadrātmā tanute sārvabhaumatām // ViPrud_8.121 //

atra laukike prakṛtavastuni laukikasya sārvabhaumanāmadheyasya diggajasya vyavahārapratītiḥ / tathā---

gurupramāṇena nijena sadyastiraskṛtodyatpratipakṣahetau /
pratāparudrasya samityudagre khaḍge mahatkhaṇḍanapaṇḍitatvam // ViPrud_8.122 //

atra laukike khaḍge tarkaśāstraprasiddhavastuvyavahārasamāropaḥ /

tathā---

apūrvārthaślāghāgurubhaṇitasārasyapadavī śrutigrāhyaṃ tattvaṃ kimapi kalayantī pratipadam / prabandhaśrīrvīrakṣitibhuji kavīnāṃ vijayate budhaśreṇī yasyāṃ nipuṇamadhikartuṃ prabhavati // ViPrud_8.123 //

atrālaṃkāraśāstrīye vastuni tantraśāstraprasiddhavalastuvyavahārasamāropaḥ /

tathā---

sālaṃkārā lasadvarṇā saguṇā rasanirbharā /

bhāvānubandhinī bhāti bhāratī kākatīśvare // ViPrud_8.124 //

atrālaṃkāraśāstrīye vastuni bhāratyākhye laukikanāyikāvyavahārasamāropaḥ / samāsoktau viśeṣaṇaviśeṣyayordvayorupādānābhāvācchleṣādviśeṣaḥ /

[VIII.16-vakroktyalaṅkāraḥ] vakroktyalaṅkāraḥ /

anyeṣāmapyalaṃkārāṇāmuktisāmye 'pi śleṣagarbhatvaviśeṣāt vakroktirucyate---

anyathoktasya vākyasya kākvā śleṣeṇa vā bhavet /
anyathā yojanaṃ yatra sā vakroktirnigadyate // ViPrud_8.125 //

yatra kayācidvivakṣayā prayuktasya vākyasya anyathā vivakṣayā yojanā kriyate sā vakroktiḥ / uktivakratve kathaṃcit saṃbhavatyapyevaṃvidhalakṣaṇābhāvāt sarvālaṃkārebhyo bhidyate / kākvā yathā---

bahuvaḷḷaho khu rāā sahi tassa siriṃmi ṇibhbharāsattī /
ṇūṇā sirie vi tumaṃ appāṇaṃ kiṃ ṇu ḷahuvasi // ViPrud_8.126 //

(/bahuvallabhaḥ khalu rājā sakhi tasya śriyāṃ nirbharāsaktiḥ / nyūnā śriyo 'pi tvamātmānaṃ kiṃ nu laghayasi //)

atra tvamapi śriyo nyūnaguṇā na bhavati / atastvayyapi nṛpatirāsakta eva, kimityātmānaṃ laghūkaroṣīti kākvā

pratīyate / śleṣeṇa yathā---

kaste sundari vartate hṛdi sadā ? kimindurna hi kṣoṇībhṛttilakaḥ; sumerurayi kiṃ ? no rudradevo vibhuḥ / īśaḥ kiṃ sakhi ! satyamāttha subhage ! tvaṃ gotrasārodbhave- tyālyāṃ khalvapahāsavāci virahaṃ kiṃcidvadhūrvyasmarat // ViPrud_8.127 //

[VIII.17-svabhāvoktiḥ]

atha svabhāvoktiḥ /

svabhāvoktirasau cāru yathāvadvastuvarṇanam // ViPrud_8.128 //

yatra cārutayā vastuno yathāvadvarṇanaṃ nibadhyate sā svabhāvoktiḥ /

yathā---

madaścyutā nartitakarṇatālamuddhūtamūrdhnā tripadasthitena /
lolāgrahastena gajena jāto nityotsavaḥ kākativīrarudraḥ // ViPrud_8.129 //

[VIII.18-vyājoktyalaṅkāraḥ]

vyājoktyalaṅkāraḥ /

athoktisāmyād vyājoktirucyate /

vyājoktiḥ sā samudbhūtaṃ vastu yatra nigūhyate // ViPrud_8.130 //

yatra prakāśaṃ vastu sāmyagarbhatvena nigūhanārhatvāt kenacit vyājena pracchādyate sā vyājoktiḥ / yathā---

kṣoṇīpāṇigrahaṇasamaye saṃmadādromaharṣe sarvāṅgīṇe nṛpatitilakaḥ kākatīyānvayenduḥ / dhīrodāttaḥ śiśirasalilaiḥ kiṃ nu rājyābhiṣekaḥ kartavyaḥ syāditi mṛdu hasan vīkṣate mantrivṛddhān // ViPrud_8.131 //

atra kṣoṇīpāṇigrahaṇajanitaṃ romaharṣaṇaṃ dhīrodāttatayā pratāparudradevena mahābhiṣekasalilaśaityavyājena pracchādayatā mantriṇo vīkṣyante /

[VIII.19-mīlanālaṅkāraḥ]

mīlanālaṅkāraḥ /

vyājoktyuttaraṃ kiṃcitsāmyānmīlanamucyate /
mīlanaṃ vastunā yatra vastvantaranigūhanam // ViPrud_8.132 //

yatra vastunā vastvantaraṃ pracchāditaṃ bhavati sa mīlanālaṃkāraḥ / sa dvividhaḥ---sahajenāgantukatirodhānam, āgantukena sahajatirodhānaṃ ceti / yathākramamudāharaṇe---

ugraiḥ kākativīrarudranṛpaterderdaṇḍavisphūrjitair- yuddhaprāṅgaṇavarjiteṣu patiṣu kvāpi pralīnātmasu / viṣvaktīvratarasmarajvarajuṣāmaṅge dviṣadyoṣitāṃ saṃkrānto 'pi na lakṣyate pathi mahānūṣmā ciraṃ māravaḥ // ViPrud_8.133 //

atra sahajena ripukāminīgatena smarānaloṣmaṇā mārgavaśādāgantuko marūṣmā tirodhīyate / tathā---

pratāparudrasya bhujaprabhāvādantarbhayād bhūmibhujāmajasram /
svedāśrukampādyudaye 'pyanaṅgagoṣṭhyāṃ striyaḥ premṇi na viśvasanti // ViPrud_8.134 //

atra bhayajanitena kampādinā'gantukena sahajasya premajanitasya kampādestirodhānam /

[VIII.20-sāmānyālaṅkāraḥ]

sāmānyālaṅkāraḥ /

sāmānyaṃ guṇasāmyena yatra vastvantaraikatā // ViPrud_8.135 //

yatra evasya vastuno guṇasāmyena vatsvantaraikātmyaṃ bhavati, sa sāmānyālaṃkāraḥ / yathā--

kailāsadugdhārṇavayānahaṃseṣvalakṣiteṣvandhranarendrakīrttau /
trayaḥ pumāṃsaḥ prathame smayante svasevakān saṃbhramato vilokya // ViPrud_8.136 //

atra pratāparudrakīrttyāṃ jagatsu vijṛmbhitāyāṃ kailāsaprabhṛtīnāṃ vimalavastūnāṃ tadaikātmyam /

[VIII.21-tadguṇālaṅkāraḥ]

tadguṇālaṅkāraḥ /

itaraguṇasaṃnidhānātiśayasāmyāt tadguṇa ucyate /
tadguṇaḥ svaguṇatyāgādanyotkṛṣṭaguṇāhṛtiḥ // ViPrud_8.137 //

yatra nyūnaṃ svaguṇaṃ vihāya saṃnihitavastunaḥ sakāśādutkṛṣṭaguṇaḥ svīkriyate sa tadguṇālaṅkāraḥ / yathā---

pratāparudradevāṅghrinakhajyotsnāvijṛmbhitaiḥ /
namannṛpatimāṇikyamaulayaḥ śucayaḥ kṛtāḥ // ViPrud_8.138 //

atra praṇamatāṃ bhūpatīnāṃ padmarāgamukuṭāḥ svāṃ śoṇaprabhāṃ muktvā kākativīrarudrapadanakhajyotsnāgataṃ dhavalimānamudvahanti sma /

[VIII.22-atadguṇālaṅkāraḥ]

atadguṇālaṅkāraḥ /

tatprātipakṣyādatadguṇo nirūpyate /

sati hetāvanyaguṇāsvīkāraḥ syādatadguṇaḥ // ViPrud_8.139 //

yatra saṃnidhānarūpe hetau satyapyanyaguṇasvīkāro nāsti asāvatadguṇālaṃkāraḥ / yathā---

īśānaṃ samayā jagatyaṭati tallīlāṭṭahāsojjvale daityāriṃ paritastadaṅgavilasannīladyutidyotite / brahmāṇaṃ nikaṣā ca tattanumilatsvarṇaprabhābhāsvare puṣṇan rudranarendrakīrttivibhavaḥ svāmeva śubhrāṃ chavim // ViPrud_8.140 //

atra hariharaviriñcīnāṃ samīpavartiṣu jagatsu tattannānāprabhāsamagreṣvapi nirantaraṃ viharamāṇasya pratāparudrayaśaso niraṅkuśaḥ svakīya eva dhavalim vijṛmbhate /

[VIII.23-virodhālaṅkāraḥ]

virodhālaṅkāraḥ /

atadguṇe kiṃcitprakrāntatvād virodhasya virodhālaṃkāro nirūpyate /
ābhāsatve virodhasya virodhālaṃkṛtirmatā // ViPrud_8.141 //

yatra prathamamābhāsatayā pratīto virodhaḥ paryavasāne parihriyate sa virodhālaṃkāraḥ / tatra jāterjātyādinā saha virodhe catvāro bhedāḥ / kriyāyāḥ kriyāguṇadravyaiḥ saha virodhe trayo bhedāḥ / guṇasya guṇadravyābhyāṃ virodhe dvau bhedau / dravyasya dravyeṇa saha virodhe eko bhedaḥ / evaṃ daśa virodhe bhedāḥ / jāterjātyā kriyayā ca virodho yathā---

padmākaro 'pi vilasati nitarāmajaḍāśayo 'yamurvīśaḥ /
vimalataravāridhārāpyāsīdvairikṣitīśatāpakarī // ViPrud_8.142 //

atra pūrvārdhe jātyorvirodhaḥ, kamalākaro 'pyajaḍāśaya iti virodhāt / uttarārdhe jātikriyayorvirodhaḥ, vimalataravāridhārāyāḥ saṃtāpakaraṇavirodhāt / atra śleṣamūlo virodhaḥ /

jāterguṇadravyābhyāṃ virodho yathā---

amadaḥ sārvabhaumo 'pi bhāsvānapi kalānidhiḥ /
vīrarudranarendro 'yamadbhutānāṃ vihārabhūḥ // ViPrud_8.143 //

atra sārvabhaumo 'pyamada iti jātiguṇayorvirodhaḥ / bhāsvānapi kalānidhiriti jātidravyayorvirodhaḥ / kalānidherekatvāt dravyatvam / atrāpi śleṣamūlatā / kriyāyāḥ kriyayā virodho yathā---

dharmadviṣāmarthamuṣāṃ ca bhaṅgamutpādayan kākativīrarudraḥ /
trivargasādhāraṇagocaro 'pi karoti kāmadviṣi bhāvamārdram // ViPrud_8.144 //

atra trivargasādhāraṇavṛtterdharmārthavirodhiṣu bhaṅgakaraṇaṃ kāmārau snehakaraṇaṃ ca viruddham / kriyāyā guṇadravyābhyāṃ virodho yathā---

eṣa jiṣṇuvihāro 'pi gotravātsalyalālasaḥ /
karoti kamalollāsaṃ rājāpyandhranareśvaraḥ // ViPrud_8.145 //

atra jiṣṇuvihārasya gotravātsalyamiti kriyāguṇayorvirodhaḥ / kamalollāsaṃ kurvannapi rājeti kriyādravyayorvirodhaḥ / atrāpi śleṣamūlataiva / guṇasya guṇena virodho yathā---

rajjaṃto bhuvaṇamiaṃ rāetti jae salāhaṇijjo si /
ruddaṇariṃda ! kahaṃ sā rattā vi a paṃḍurā jāā // ViPrud_8.146 //
(rañjayan bhuvanamidaṃ rājeti yathā ślāghanīyo 'si /
rudranarendra ! kathaṃ sā raktāpi ca puṇḍurā jātā //)

atra raktatvapāṇḍuratvayorvihodhaḥ / guṇasya dravyeṇa virodho yathā---

jvalatpratāparaudro 'pi kākatīyanareśvaraḥ /
bhūtvā jaivātṛko bhāti śaśvadviśvapriyaṃkaraḥ // ViPrud_8.147 //

atra pratāparaudro 'pi jaivātṛka iti guṇadravyayorvirodhaḥ /

dravyasya dravyeṇa virodho yathā---

vibhāti kākatīndro 'yaṃ rudro 'pi caturānanaḥ /
tathā ca jiṣṇurityeṣa kathyate puruṣottamaḥ // ViPrud_8.148 //

evaṃ daśa bhedā darśitāḥ / ayamaśleṣeṇāpi bhavati / yathā---

svabhāvaśiśirā dṛṣṭirapi kākatibhūbhujaḥ /
sarvāṅgatāpinī jātā pratipakṣamahībhṛtām // ViPrud_8.149 //

atra svabhāvaśiśirāpi tāpinīti virodhaḥ /

[VIII.24-viśeṣālaṅkāraḥ]

viśeṣālaṅkāraḥ /

atha virodhagarbhālaṃkārā nirūpyante /

ādhārarahitādheyamekaṃ cānekagocaram /
aśakyavastukaraṇaṃ viśeṣālaṃkṛtistridhā // ViPrud_8.150 //

yatrādhāramantareṇādheyo nibadhyate sa eko viśeṣaḥ / ekasyānekagocaratve dvitīyo viśeṣaḥ / prakṛtādaśakyavastvantarakaraṇe tṛtīyaḥ / yathākramamudāharaṇāni--

nalanahuṣadilīpadharmaputraprabhṛtinareśvarasaṃśritā yaśaḥ śrīḥ /
anudinamadhunābhyupetya maitrīṃ vilasati kākativīrarudrakīrttyā // ViPrud_8.151 //

atra prācāṃ bhūpatīnāmādhārabhūtānāṃ tirodhāne 'pyāśritāyāḥ kīrtteravasthānam / yathā ca---

paśyanto bhayavihvalāḥ pratinṛpāḥ paścāt puraḥ pārśvayor rapyantarbahirandhrapārthivapatiṃ protkṣiptakaukṣeyakam / niḥ sīnotbaṇadhāvanavyatikaraprabhraṣṭadorāyudhāḥ śailācchelamaṭanti kampavilasadgāmbhīryaśauryaśriyaḥ // ViPrud_8.152 //

atra bhayabhrāntānāṃ śatrunṛpatīnāṃ pratāparudranṛpatireko 'pyanekatra pratīyate / tathā ca---

apārakaruṇānidheḥ sadasi vīrarudraprabhoḥ prasādamadhurakramā lagati yatra dṛṣṭirjane / atīndramatikiṃnarādhipamaśeṣalokonnataṃ na kiṃ mimadhitiṣṭhati tribhuvane sa sarvādhikaḥ // ViPrud_8.153 //

apra sādhāraṇo janaḥ pratāparudradṛṣṭiprasādapātrīkṛtaḥ kiṃ kiṃ na labhata ityaśakyavastvantarakaraṇam /

[VIII.25-adhikālaṅkāraḥ]

adhikālaṅkāraḥ /

ādhārādheyavaicitryādadhikālaṃkāro nirūpyate /
ādhārādheyayorānurūpyābhāvo 'dhiko mataḥ // ViPrud_8.154 //

yatrāśrayāśrayiṇorānurūpyaṃ nāsti so 'dhikālaṃkāraḥ / sa dvividhaḥ, āśrayasyālpatvamahattvābhyām /

stoke brahmāṇḍarandhre vipulataratayā svairasaṃcārahelā- saṃkocādekarāśībhavadatanurucau kākatīndrasya kīrttau / etaiḥ prāleyapṛthvīdhararajatagirisvarṇadīśītabhānu- kṣīrambhorāśimukhyaiḥ prakaṭitamadhunā taddhanībhāvarūpam // ViPrud_8.155 //

atrāśrayasya rodaḥ kuharasyālpatvamāśritasya pratāparudrayaśaso vaipulyam / dvitīyo yathā---

kvāpi kvāpi kaliṅgamālavamahārāṣṭrāṅgavaṅgādayo bhūpāstādṛśasainyavaibhavasamākrāntākhilāśāntarāḥ / līnāḥ kākativīrarudranṛpatervyūhaprapañcaśriyā niḥ sīme balavāridhau vidadhate pūrtiṃ na koṇe 'pyaho // ViPrud_8.156 //

atrāśrayasya pratāparudrasainyāmbudhervaipulyam / āśritānāmaṅgavaṅgakaliṅgaprabhṛtirājakānīkinīnāmalpatvam /

atha vibhāvanā viśeṣoktiśca /

kāraṇena vinā kāryasyotpattiḥ syādvibhāvanā /
tatsāmagrayāmanutpattirviśeṣoktirnigadyate // ViPrud_8.157 //

yatra prasiddhakāraṇaparityāgena kāryasyotpattirnigadyate sā vibhāvanā / yatra sākalye satyapi kāryasyānutpattiḥ sā viśeṣoktiḥ /

yathā---

pratāparudreṇa parājitānāṃ pratyarthināṃ vindhyaguhāgatānām /
tamāṃsyarātrīṇi samudbhavanti tejāṃsi dhasreṣvapi nodbhavanti // ViPrud_8.158 //

atra tamaḥ prādurbhāvasya prasiddhakāraṇaṃ rātriḥ / tayā vināpi tasyotpattirnibaddhā / aprasiddhaṃ kāraṇaṃ śokādyastyeva / tathā ahassu ravikiraṇeṣu satsvapi tejaso 'nutpattiriti atra niṣpratāpatvādi nimittamastyeva /

[VIII.26-asaṃgatyalaṅkāraḥ]

asaṃgatyalaṅkāraḥ /

kāryakāraṇavirodhaprastāvād asaṃgatirucyate /
kāryakāraṇayorbhinnadeśatve satyasaṃgatiḥ // ViPrud_8.159 //

yatraikadeśavartinorapi kāryakāraṇayorbhinnadeśasthitirnibadhyate 'sāvasaṃgatyalaṃkāraḥ / yathā---

bibhratyurvīdhurāṃ gurvī vīrarudranareśvare /
bhavantyatitarāṃ śaśvannamrāḥ sāmantamaulayaḥ // ViPrud_8.160 //

atra rājñi bhūbhāraḥ śatruṣu namanamiti /

[VIII.27-vicitrālaṅkāraḥ]

vicitrālaṅkāraḥ /

virodhaprastāvādvicitraṃ nirūpyate /

vicitraṃ svaviruddhasya phalaprāptyarthamudyamaḥ // ViPrud_8.161 //

yatra svaviruddhaphalaprāptyarthamudyogaḥ kriyate sa vicitrālaṃkāraḥ /

yathā---

pratāparudranṛpateragre dūrānnareśvarāḥ /
avarohanti hastibhyastānāroḍhumanargalam // ViPrud_8.162 //

atrāroḍhumavarohantīti viparītaphalaprāptyarthaṃ prayatnaḥ /

anyonyālaṃkāraḥ /

athānyonyaṃ nirūpyate / asyāpi virodhamūlatā /

tadanyonyaṃ mitho yatrotpādyotpādakatā bhavet // ViPrud_8.163 //

yatra parasparaṃ kriyādvārakamutpādyotpādakatvaṃ tadanyonyālaṃkāraḥ /

yathā---

ārohatā rudranareśvareṇa virājate kākatirājapīṭham /
āruhya tenojjvalaratnabhājā rājāpi lakṣmīmadhikāṃ bibharti // ViPrud_8.164 //

atra pratāparudrabhadrāsanayoranyonyālaṃkāryatvam /

viṣamālaṃkāraḥ /

atha virodhamūlo viṣamālaṃkāraḥ kathyate /

viruddhakāryasyotpattiryatrānarthasya vā bhavet /
virūpaghaṭanā cāsau viṣamālaṃkṛtistridhā // ViPrud_8.165 //

yatra kāraṇādviruddhakāryasyotpattistadekaṃ viṣamam / akāryabhūtasyānarthasyotpattirdvitīyam / virūpayorvastunoḥ saṃghaṭane tṛtīyam / tatra prathamaṃ yathā---

rājñaḥ kākativīrarudranṛpateḥ khaḍgāt tamālaprabhād udbhūtāṃ śaradindukāntidhavalāṃ kīrttiśriyaṃ paśyatām / lokānāṃ muravairipādakamalājjātāṃ viyannimnagāṃ śrutvā saṃprati vismayādviramati prāptānubhāvaṃ manaḥ // ViPrud_8.166 //

atra nīlavarṇāt khaḍgādindughavalasya yaśasaḥ samutpattiḥ /

dvitīyaṃ yathā---

āstāṃ jayāśā ripubhūpatīnāṃ saṃgrāmasīmāmamupāgatānām /
pratāparudrasya vilokanena bhraśyanti jīvaiḥ samamāyudhāni // ViPrud_8.167 //

atra samarodyogaphalasya na kevalaṃ jayasyānutpattiryāvajjīvitabhraṃśarūpānarthotpattirapi / tṛtīyaṃ yathā---

kva bhūpālāstādṛgvibhavamahanīyaprakṛtayaḥ kva ceyaṃ kāntārasthitiraśivavṛttyekanilayā / iti prekṣaṃprekṣaṃ vanabhuvi ripūn rudranṛpateḥ pratāpaṃ ślāghante śabarapuravīrāḥ pratidiśam // ViPrud_8.168 //

atra mahānagaranivāsayogyānāṃ rājñāmaśivānāṃ vanapradeśānāṃ virūpāṇāṃ saṃghaṭanam /

evaṃ virodhagarbhālaṅkārā nirṇītāḥ /

[VIII.28-samālaṅkāraḥ]

samālaṅkāraḥ /

adhunā viṣamavaidharmyāt samālaṃkāro nirūpyate /
sā samālaṃkṛtiryoge vastunoranurūpayoḥ // ViPrud_8.169 //

yatrānyonyānurūpapadārthasaṃghaṭanā kriyate sa samālaṅkāraḥ / yathā---

vijjāo sakalāo lacchīe samaṃ paāvaruddaṃmi /
saṃghaṭiūṇa susarisaṃ hoi kaaccho saaṃ bahmā // ViPrud_8.170 //

(vidyāḥ sakalā lakṣmyā samaṃ pratāparudre /

saṃghaṭayya susadṛśaṃ bhavati kṛtārthaḥ svayaṃ brahmā //)

atra pratāparudre sakalavidyānāṃ lakṣmyāśca yogaḥ /

[VIII.29-tulyayogitālaṅkāraḥ]

tulyayogitālaṅkāraḥ /

atha gamyamānopamyālaṃkāravargaprastāvaḥ /

prastutānāṃ tathānyeṣāṃ kevalaṃ tulyadharmataḥ /
aupamyaṃ gamyate yatra sā matā tulyayogitā // ViPrud_8.171 //

yatra kevalaprastutānāṃ kevalāprastutānāṃ vā samānadharmasaṃbandhādaupamyaṃ gamyate sā tulyayogitā / prastutānāṃ yathā---

bhadrāsanādhyāsini rudradeve tatkīrttayastaddviṣadaṅganāśca /
anārataṃ bhrāntiviśeṣabhājaḥ pratikṣaṇaṃ pāṇḍuratāṃ bhajante // ViPrud_8.172 //

atra kīrttīnāṃ dviṣadaṅganānāṃ ca prākaraṇikatvam / pāṇḍuratāṃ bhajanta iti samānadharmaḥ / aprākaraṇikānāṃ yathā---

kūrmendrapannagādhīśaharitkarikulādrayaḥ /
mitho niḥ sāratāṃ prāptāḥ kākatīndre mahībhṛti // ViPrud_8.173 //

atra kūrmendraprabhṛtīnāmaprākaraṇikatvam / niḥ sāratāṃ prāptā iti samānadharmaḥ / atra gamyamānaupamyaṃ na vāstavam ; kiṃ tu vaivakṣikam /

[VIII.30-dīpakālaṅkāraḥ]

dīpakālaṅkāraḥ /

prasutāprastutānāṃ tu sāmastye tulyadharmataḥ /
aupamyaṃ gamyate yatra dīpakaṃ tannigadyate // ViPrud_8.174 //

yatra prastutāprastutānāṃ samastānāmeva samānadharmasaṃbandhenaupamyaṃ gamyate taddīpakam / tasya dharmasyādimadhyāntagatatvena traividhyam / ādidīpakaṃ yathā---

bhāi ṇaleṇa kiajuaṃ rahuuladīveṇa soriṇā tetā /
dāvāro tavajaṇiṇā kalījuaṃ vīruddeṇa // ViPrud_8.175 //

(bhāti nalena kṛtayugaṃ raghukuladīpena śauriṇā tretā /

dvāparastapojaninā kaliyugaṃ vīrarudreṇa //)

atra yathā nalarāmadharmaputraiḥ kṛtatretādvāparāḥ śobhante, tathā vīrarudreṇa kaliyugaṃ śobhata ityaupamyaṃ gamyate / madhyadīpakaṃ yathā---

bhāīrahie jalaṇihī rāaī joṇhāe puṇṇimācaṃdo /
suttīe kamalahavo kittīe paāvaruddo vi // ViPrud_8.176 //

(bhāgīrathyā jalanidhī rājate jyotsnayā pūrṇimācandraḥ //

śrutyā kamalabhavaḥ kīrttyā pratāparudro 'pi //)

atra bhāgīrathyādibhiḥ samudrādayo yathā rājante tathā kīrttyā pratāparudro rājata ityaupamyaṃ gamyate / antadīpakaṃ yathā---

asuraloaṃ suraṇāho ṇaraloaṃ vīraruddaṇaraṇāho /
phaṇiloaṃ phaṇiṇāho rakkhai ṇirupaddavojjeaṃ // ViPrud_8.177 //

(asuralokaṃ suranātho naralokaṃ vīrarudranaranāthaḥ //

phaṇilokaṃ phaṇinātho rakṣati nirupadravodvegam //)

atra yathā suralokaphaṇilokau suranāthaphaṇināthābhyāṃ rakṣitau, tathā vīrarudreṇa naraloko rakṣita ityaupamyaṃ gamyate /

atha padārthagatālaṃkāradvayānantaraṃ vākyārthagatamalaṃkāradvayaṃ nirūpyate /

pratīvastūpamālaṅkāraḥ /

yatra sāmānyanirdeśaḥ pṛthagvākyadvaye yadi /
gamyaupamyāśritā sā syāt prativastūpamā matā // ViPrud_8.178 //

yatra vastuprativastubhāvena sāmānyaṃ vākyadvaye nirdiśyate tena gamyaupamyā prativastūpamā / sā sādharmyavaidharmyābhyāṃ dvividhā /

prathamā yathā---

manthānācala evaikaḥ kṣamaḥ sindhuviloḍane /
pratāparudra evaikaḥ śaktaḥ śatruviloḍane // ViPrud_8.179 //

atra yathā samudraviloḍane manthānācalaḥ kṣamastathā śatruviloḍane pratāparudraḥ śakta ityaupamyaṃ gamyate / dvitīyā yathā---

pratāparudra evaikaḥ paṭīyān janarañjane /
candrādṛte kṣamo nānyaścakoraparitoṣaṇe // ViPrud_8.180 //

atra candreṇa yathā cakoraparitoṣaṇaṃ kriyate, tathā vīrarudreṇa janarañjanaṃ kriyata iti vaidharmyeṇaupamyaṃ gamyate /

atha dṛṣṭāntaḥ /

[VIII.31-dṛṣṭāntālaraṅkāraḥ]

dṛṣṭāntālaṅkāraḥ /

yatra vākyadvaye bimbapratibimbatayocyate /
sāmānyadharmo vākyajñaiḥ sa dṛṣṭānto nigadyate // ViPrud_8.181 //

yatra bimbapratibimbabhāvena sāmānyaṃ vākyadvaye nirdiśyate, sa dṛṣṭāntālaṃkāraḥ / so 'pi sādharmyavaidharmyābhyāṃ dvividhaḥ / ādyo yathā---

kṣoṇīṃ bibhratu bhūbhṛtaḥ katipaye kāpi pratiṣṭhā punaḥ svarṇādrerdigadhīśavāsanagarīsaṃdigdhakuñjaśriyaḥ / rājānau janarañjanaṃ vidadhatāṃ śrīvīrarudraprabhoḥ ko 'pyanyo mahimā jagattrayadhurādhaureyadoḥ śālinaḥ // ViPrud_8.182 //

atra pratāparudrasya merośca bimbapratibimbabhāvādaupamyaṃ gamyate / vaidharmyeṇa yathā--

kākatīndrakṛpādṛṣṭimātrājjāgrati saṃpadaḥ /
tāvadabjāni nidrānti yāvannodeti bhānumān // ViPrud_8.183 //

atra yathā bhāsvadudayamātreṇa padmāni samunmīlanti tathā pratāparudradayāvilokanamātreṇa saṃpadaḥ saṃbhavantīti vaidharmyeṇa bimbapratibimbanam /

[VIII.32-nidarśanālaṅkāraḥ]

nidarśanālaṅkāraḥ /

atha gamyamānaupamyaprastāvānnidarśanālaṃkāro nirūpyate /

asaṃbhavaddharmayogādupamānopameyayoḥ /
pratibimbakriyā gamyā yatra sā syānnidarśanā // ViPrud_8.184 //

yatropamānadharmasyopameyagatatvena nibaddhasyānvayāsaṃbhavāt tatsambandhārthaṃ bimbapratibimbakaraṇamākṣipyate, saikā nidarśanā / tadviparyaye dvitīyā nidarśanā / prathamā yathā---

riputimiramudasyan ratnasiṃhāsanastha- stribhuvanamahanīyaḥ kākatīyakṣitīśaḥ / vahati mahitaviśvollāsilīlāmabhikhyā- mudayaśikharicūḍācumbinastīvrabhānoḥ // ViPrud_8.185 //

atra tīvrabhānorabhikhyāyāḥ prakṛte 'saṃbhavādabhikhyāsadṛśīmabhikhyāṃ vahatīti bimbapratibimbakaraṇākṣepaḥ / upameyadharmasyopamāne 'saṃbhavād yathā---

vīrarudranarendrasya yaśovaiśadyasaṃpadaḥ /
lakṣyante kṣīravārāśilīlādarpaṇamaṇḍale // ViPrud_8.186 //

atra yaśovaiśadyasya dugghārṇavādau asaṃbhavāt sādṛśyopagamena bimbapratibimbanaṃ gamyate / kvacinniṣedhavaśādākṣiptayā prāptyā bimbapratibimbakaraṇākṣepo yathā---

yathā---

kākatīndradviṣatkāntā dhāvantyaḥ pratikānanam /
padbhyāṃ muñcantyalākṣābhyāṃ sthale raktotpalaśriyam // ViPrud_8.187 //

atra muñcantīti niṣedhāt pūrvaṃ raktotpalaśrīprāptirākṣiptā /

[VIII.33-vyatirekālaṅkāraḥ]

vyatirekālaṅkāraḥ

atha vyatirekaḥ /

bhedapradhānasādharmyamupamānopameyayoḥ /
ādhikyālpatvakathanād vyatirekaḥ sa ucyate // ViPrud_8.188 //

yatropamānādupameyasyādhikyena nyūnatvena vā pratipādanena bhedapradhānaṃ sādharmyamupagamyate sa vyatirekālaṃkāraḥ / yathā---

dinakṛti kumudairdhṛto na rāgaḥ śaśini parāñci paraṃ saroruhāṇi /
kuvalayakamalādṛtaprakāśaḥ prabhavati viśvasuhṛt pratāparudraḥ // ViPrud_8.189 //

atra raviśaśinorasaṃbhavena sarvapriyaṃkaratvenopameyabhūtasya pratāparudrasyādhikyaṃ kuvalayakamalādṛtaprakāśa ityuktamiti śleṣasamutthāpito vyatirekaḥ /

atha śleṣālaṅkāro nirūpyate /

prakṛtāprakṛtobhayagatamuktaṃ cecchabdamātrasādharmyam /
śleṣo 'yaṃ śliṣṭatvaṃ sarvatrādyadvaye nāntye // ViPrud_8.190 //

yatra kevalaprakṛtayoḥ kevalāprakṛtayośca śleṣaḥ kathyate; tatra prakāradvaye viśeṣaṇaviśeṣyaśliṣṭatā / prakṛtāprakṛtaviṣaye 'ntyabhede viśeṣaṇamātraśliṣṭatā / viśeṣyayorapi śliṣṭatve śabdaśaktimūladhvaniprasaṅgāt / kevalaprakṛtayoḥ kevalāprakṛtayoścaikaśabdagocaratve tu na dhvaniśaṅkā / atrārthadvayapratipādane 'prastutatvena prastutatvena vā vaimagyābhāvādabhidhaiva samarthā / prastutāprastutaviṣaye tu abhidhāyāḥ prastutaikaparatantratvādaprastutārthapratipattirvyañjanavyāpārāyattaiva / tathā coktaṃ kāvyaprakāśe---

"anekārthasya śabdasya vācakatve niyantrite /

saṃyogādyairavācyārthadhīkṛd vyāpṛtirañjanam //'; iti /

tadevaṃ tridhā śleṣaḥ / tatra kevalaprākaraṇikayoryathā---

rājñaḥ pūjāvidhiṃ dhatte sakalomādhave tithiḥ /
nīlakaṇṭhakalāpāṅke sphuradabjamaṇitviṣi // ViPrud_8.191 //

atra pūjāviṣayatayā hariharayoḥ prākaraṇikatvam / aprākaraṇikayoryathā---

sadṛśaḥ kākatīndro 'yaṃ mahākulamahībhṛtām /
śirogṛhītasanmārgasphuratkaṭakasaṃpadām // ViPrud_8.192 //

atra mahākulānāṃ hariścandraprabhṛtīnāṃ kulaparvatānāṃ copamānatvenāprākaraṇikatvam / prākaraṇikāprākaraṇikayoryathā---

vijitāripuro mūrtau vilasatsarvamaṅgalaḥ /

rājamauliḥ pratāpāṅkarudro rudra iva sthitaḥ // ViPrud_8.193 //

atra pratāparudrarudrayoḥ prākaraṇikāprākaraṇikatvam /

[VIII.34-parikarālaṅkāraḥ]

parikarālaṅkāraḥ /

viśeṣaṇavaicitryamūlatvāt parikara ucyate /

yatrābhiprāyagarbhā syād viśeṣaṇaparamparā /
tatrābhiprāyaviduṣāmasau parikaro mataḥ // ViPrud_8.194 //

yatra viśeṣaṇāni sābhiprāyāṇi nibadhyante sa parikarālaṃkāraḥ / yathā---

rājño yādavavaṃśapārthivamaṇeḥ prakhyātaśauryaśriyas tvaṅgattuṅgaturaṅgasainyamahato mānaikavittasya ca / sadyo rudranarendranāyakacamūnāthena kenāpyadhi- kṣiptasyācaritāni sevaṇapaterjānāti sā gautamī // ViPrud_8.195 // atra rājña ityevamādiviśeṣaṇāni utprāsagarbhāṇi /

[VIII.35-ākṣepālaṅkāraḥ]

ākṣepālaṅkāraḥ /

athākṣepālaṃkāraḥ

viśeṣabodhāyoktasya vakṣyamāṇasya vā bhavet /
niṣedhābhāsakathanamākṣepaḥ sa udāhṛtaḥ // ViPrud_8.196 //

yatra viśeṣapratipattyarthamuktavakṣyamāṇayoḥ prākaraṇikayorniṣedhābhāsaḥ kathyate, sa ākṣepālaṃkāraḥ / uktaviṣaye vastu vā kathanaṃ vā niṣidhyate / vakṣyamāṇaviṣaye kathanameva niṣidhyate / tatrāpi sāmānyarūpeṇa pratijñāya viśeṣarūpeṇa niṣedhaḥ / aṃśoktāvaṃśāntarasya vā niṣedhaḥ / evaṃ caturvidho 'yamākṣepaḥ / krameṇaiṣāmudāharaṇāni /

narendramaule ! na vayaṃ tava saṃdeśahāriṇaḥ /
jagatkuṭumbinaḥ kaścinna śatruriti kathyate // ViPrud_8.197 //

atra rājasandhivigrahakāriṇāmuktau na vayaṃ saṃdeśahāriṇa iti vastuniṣedhaḥ / sa cānupapadyamānaḥ saṃdhivigrahakālocitakaitavavacanaparihāreṇa tattvavāditve paryavasitaḥ, sarvajagatpālakasya tava śatrubhāvena nālokanīyā rājānaḥ, kiṃ tu bhṛtyarūpeṇa saṃrakṣaṇīyā ityevamādiviśeṣamākṣipati / kathananiṣedho yathā---

vayamaśaraṇā ityeṣoktiḥ kathaṃ ghaṭate jagat- tritayaśaraṇe trāyasvāsmāniti sphuṭamajñatā / sakalajanatārakṣādakṣe tvayi praṇatā iti tribhuvananamaskārye siddhaṃ pratāpamahīpate // ViPrud_8.198 //

atra vayamaśaraṇā ityevamādyuktikathananiṣedhā (dā) bhāsarūpādavaśyaparipālanīyatvādiviśeṣaḥ pratīyate / vakṣyamāṇaviṣaye sāmānyaṃ pratijñāya kathananiṣedho yathā---

vijñāpayāmaste kiṃcit kākatīyakulodvaha /
vijñāpyate kimathavā sarvajñe rakṣake tvayi // ViPrud_8.199 //

atra vijñāpayāma iti sāmānyaṃ pratijñāya kathananiṣedhābhāsāt sarvathā vayaṃ rakṣaṇīyā iti viśeṣa ākṣipyate / aṃśoktāvaṃśāntarasya niṣedho yathā---

pratāparudraḥ svayamiddhatejā daivaṃ ca tadvikramadattahastam /
yūyaṃ ca tūlopamasārabhājastad yuktamevaṃ yadi vā kimuktaiḥ // ViPrud_8.200 //

atra pratāparudro mahīyān, yūyamalpā ityaṃśoktyā yadi vā kimuktairityaṃśāntaraniṣedhābhāsena sarvathā praṇāmaiḥ prasādanīyo 'yam, na tu prātipakṣyamavalambanīyaṃ yuṣmābhiriti śatrustrīvacanabhaṅgyā viśeṣa ākṣipyate /

samānārthatayāniṣṭavidhyābhāso 'pyākṣepa ityabhyupagamyate // ViPrud_8.201 //

yathā ca iṣṭaniṣedhasyānupapadyamānatayā ābhāsatvaṃ tathā aniṣṭavidherapyanupapadyamānatayā ābhāsatvam / yathā---

nātha ! pratāparudrasya sevāṃ tyajasi cet tyaja /
araṇyagṛhamedhinyā rītirabhyasyate mayā // ViPrud_8.202 //

atrāniṣṭabhūtaṃ pratāparudrapādasevātyajanaṃ tadripukāminyā vidhīyate / sa vidhiranupapadyamāna ābhāse paryavasyati / araṇyagṛhamedhinyā rītirabhyasyata ityanena vidhyābhāsa eva upabṛṃhitaḥ /

[VIII.36-vyājastutyalaṅkāraḥ]

vyājastutyalaṅkāraḥ /

atha gamyaprastāvāt vyājastutirucyate /

nindayā vācyayā yatra stutirevāvagamyate /
stutyā vā gamyate nindā vyājastutirasau matā // ViPrud_8.203 //

yatra nindākathanamukhena stutirgamyate---ekā sā / yatra stutimukhena nindā gamyate---sā dvitīyā vyājastutiḥ / krameṇa yathā---

kākatīyavibhoḥ kīrttyā kiṃ vādya dhavalīkṛtam /
yattadīyārivaktreṣu dṛśyate kālimā mahān // ViPrud_8.204 //

stutyā nindā yathā---

pratāparudranṛpateraho sāhasikā dviṣaḥ /
yadviśantyudadhīn śailānārohanti samantataḥ // ViPrud_8.205 //

[VIII.37-aprastutapraśaṃsālaṅkāraḥ]

aprastutapraśaṃsālaṅkāraḥ /

atha gamyatvaprastāvādaprastutapraśaṃsocyate /

aprastutasya kathanāt prastutaṃ yatra gamyate /
aprastutapraśaṃseyaṃ sārūpyādiniyantritā // ViPrud_8.206 //

yatra sārūpyeṇa sāmānyaviśeṣabhāvena kāryakāraṇabhāvena cāprastutakathanāt prastutapratītistatrāprastutapraśaṃsā / aprastutāt prastutapratītirityanena samāsoktervyāvṛttiḥ / na ca kāryāt kāraṇapratītāvanumānāvirbhāvaśaṅkā ; anumānālaṃkāre pratyāyyapratyāyakayordvayorapi prākaraṇikatvābhyupagamāt / anena paryāyoktasya vyāvṛttirapi / na cāyaṃ dhvaniḥ / pratīyamānasya vācyasiddhyaṅgatvāt / tatra sārūpyeṇa yathā---

āśāsu praśamitavāsanodayebhyaḥ kiṃ labdhaṃ bhramaragaṇairjarattarubhyaḥ /
punnāgo navanavasaurabhaprasūnairāmodaṃ diśati vivāsamārabhadhvam // ViPrud_8.207 //

atra bhramaravṛttāntenāprastutena sarvān asaṃpūrṇavibhavān urvīśvarān vihāya sakalaguṇaparipūrṇaḥ sarvajanānandī pratāparudra eka eva sarveṣāṃ viduṣāṃ sevya iti prastutaṃ pratīyate / sāmānyādviśeṣapratītiryathā---

yaśasvinī padmabhavasya sṛṣṭirutpādayitrī nṛpaśekharāṇām /
tatpālanāllālanabhāgyayogyo jātaścirānmadhyamaloka eṣaḥ // ViPrud_8.208 //

atra pratāparudrasya guṇamahattve prastute sāmānyamabhihitam / viśeṣāt sāmānyapratipattiryathā---

daṭṭhumaṇā vi ṇa pekkhai ṇa bhaṇai vattuṃ sakoduhalaā vi /
parisāsaā vi ṇa ppasai vaṇiāe kīrisī siṭṭī // ViPrud_8.209 //
(draṣṭumanā api na paśyati na bhaṇati vaktuṃ sakautūhalāpi /
sparśāśayāpi na spṛśati vanitāyāḥ kīdṛśī sṛṣṭiḥ //)

atra mugdhānāṃ navasaṃgame mahatī lajjeti sāmānye prastute viśeṣo 'bhihitaḥ / kāryāt kāraṇapratītiryathā---

gādhā ivārṇavā jātā nīcā iva mahādrayaḥ /
mahīmavataratyasmin kākatīyakuleśvare // ViPrud_8.210 //

atrārṇavādīnāṃ gādhatvādibhiḥ kāryabhūtairaprastutaiḥ kāraṇabhūtaṃ pratāparudragāmbhīryādi pratīyate / kāraṇāt kāryapratītiryathā---

pratāparudranṛpaterdharitrīkalpaśākhinaḥ /
jātā mayi kṛpādṛṣṭiḥ kiṃ vā vismayase sakhe // ViPrud_8.211 //

atra kathamīdṛśamahāvibhavabhājanamadhunā bhavasīti kāryaṃ pṛcchate savismayāya suhṛde kāraṇabhūtā pratāparudrakṛpādṛṣṭirabhihitā /

vācyasaṃbhāvasaṃbhavobhayarūpatayā yathāsaṃbhavaṃ bhedāḥ svayaṃ draṣṭavyāḥ /

[VIII.38-paryāyoktālaṅkāraḥ]

paryāyoktālaṅkāraḥ /

gamyatvaprastāvāt paryāyoktamucyate /

kāraṇaṃ gamyate yatra prastutāt kāryavarṇanāt /
prastutatvena saṃbaddhaṃ tat paryāyoktamucyate // ViPrud_8.212 //

yatra prastutasyaiva kāryasya varṇanāt prastutameva kāraṇaṃ gamyate, tat paryāyoktam / yathā---

pratibhūpālaśuddhāntadīrghikāsvājidhūsaraḥ /
prakṣālayanti gātrāṇi kākatīyacamūcarāḥ // ViPrud_8.213 //

atra ripunagarīdīrghikāvārivihāreṇa pratāparudracamūcarakartṛkeṇa kāryabhūtena samaraprārambha eva svapurāṇi vihāya palāyitā pratinṛpāḥ iti kāraṇaṃ pratīyate /

[VIII.39-pratipālaṅkāraḥ]

pratīpālaṅkāraḥ /

atha pratīpam /

ākṣepa upamānasya kaimarthakyena kathyate /
yadvopameyabhāvaḥ syāt tatpratīpamudāhṛtam // ViPrud_8.214 //

yatropameyasya lokottaratvādupamānākṣepaḥ kriyate, tadekaṃ pratīpam / yatropamānasyopameyatvaṃ kalpyate, tat dvitīyam / ādyaṃ yathā---

kīrttau pratāparudrasya vilasantyāṃ digantare /
kimarthamudayatyeṣa nirlajjaḥ śaśalāñchanaḥ // ViPrud_8.215 //

dvitīyaṃ yathā---

kākatīyakule lakṣmīpatireṣa na saṃśayaḥ /
anena kathamalpajñaiḥ sumerurupamīyate // ViPrud_8.216 //

[VIII.40-anumānālaṅkāraḥ]

anumānālaṅkāraḥ /

atha tarkanyāyamūlālaṃkārā nirūpyante /
sādhyasādhananirdeśe tvanumānamudīryate // ViPrud_8.217 //

rūpakahetukatvena tarkānumānavailakṣaṇyam / yathā---

rajodhūmaḥ senāvyatikarabhavo yat prasarati sphuliṅgā dṛśyante bhaṭaghaṭitakaukṣeyakabhuvaḥ / tato manye yātrāśucisamayajo rudranṛpateḥ prabhūtaḥ kopāgnirdahati ripubhūpālanagarīḥ // ViPrud_8.218 //

kāvyaliṅgālaṃkāraḥ /

atha kāvyaliṅgam /

hetorvākyapadārthatve kāvyaliṅgamudāhṛtam // ViPrud_8.219 //

yatra heturvākyagatatvena padagatatvena vā pratipādyate tat kāvyaliṅgam /

yathā---

pratāparudra ityeṣā kāpi pañcākṣarī śubhā /
hṛdi yāṃ bibhrato bhūpā vaśīkurvanti saṃpadaḥ // ViPrud_8.220 //

atra vākyārthagato hetuḥ / padārthagato yathā---

mlānāpi bhūbhṛtāṃ phālalipirucchvasitā punaḥ /
pratāparudradevāṅghrinakhajyotsnāmṛtokṣitā // ViPrud_8.221 //

atra pūrvaṃ parimlānāyā bhūpālaphālalipeḥ punarucchvāse pratāparudranarendracaraṇanakhacandrikāsecanaṃ hetuḥ / tasya viśeṣaṇagatatvāt padārthagatatvoktiḥ /

arthāntaranyāsālaṅkāraḥ /

athārthāntaranyāsaḥ /

kāryakāraṇasāmānyaviśeṣāṇāṃ parasparam /
samarthanaṃ yatra so 'rthāntaranyāsa udāhṛtaḥ // ViPrud_8.222 //

yatra kāryakāraṇabhāvena, sāmānyaviśeṣabhāvena vā prakṛtasamarthanaṃ kriyate, so 'rthāntaranyāsaḥ / kāryakāraṇabhāvena yathā---

bhūpāḥ ! pratāparudrasya natā bhavata, nonnatāḥ /
unnatān namayatyeṣa natānunnamayatyapi // ViPrud_8.223 //

atra phalarūpeṇaunnatyena namratvakāraṇaṃ samarthitam /

sāmānyādviśeṣasamarthanaṃ yathā---

udvejitā rudranareśvarasya raṇāpadānaiḥ pratipakṣabhūpāḥ /
bibhratyamī citramacetanebhyo bhītasya sarvaṃ bhayakāri nūnam // ViPrud_8.224 //

atra bhītasya sarvaṃ bhayakārīti sāmānyamacetanebhyo ripubhūpā bibhyatīti viśeṣaṃ samarthayati / viśeṣāt sāmānyasamarthanaṃ yathā---

duṣṭo 'pi mahatāṃ saṃgādbhavatyeva hi sajjanaḥ /
pratāparudramabhyetya kaliḥ kṛtayugāyate // ViPrud_8.225 //

atra pratāparudrasaṃgatimahimnā kaliḥ kṛtayugasadṛśa iti viśeṣeṇa sāmānyasamarthanam / kāryakāraṇabhāve 'pi kāraṇāt kāryasamarthanaṃ kāvyaliṅge 'ntarbhūtamiti tannoktam / ataḥ prakāratrayamarthāntaranyāsasya /

[VIII.41-yathāsaṃkhyālaṅkāraḥ]

yathāsaṃkhyālaṅkāraḥ /

tarkanyāyamūlālaṃkārānantaraṃ vākyanyāyamūlālaṃkārā nirūpyante /

uddiṣṭānāṃ padārthānāṃ pūrvaṃ paścād yathākramam /
anūddeśo bhaved yatra tadyathāsaṃkhyamiṣyate // ViPrud_8.226 //

yatra yena krameṇoddiṣṭāḥ padārthāstenaiva krameṇānūddiśyante ; tatra yathāsaṃkhyālaṃkāraḥ / yathā---

gāmbhīryamaunnaṃtyamanargalatvaṃ pratāparudre samavekṣya dhātā /
ambhonidhiṣvadriṣu diggajeṣu sṛṣṭiṃ prayāsaikaphalāmamaṃsta // ViPrud_8.227 //

[VIII.42-arthāpyalaṅkāraḥ]

arthāpattyalaṅkāraḥ /

ekasya vastuno bhāvādyatra vastvanyad āpatet /
kaimutyanyāyataḥ sā syādarthāpattiralaṃkriyā // ViPrud_8.228 //

yatra kasyacidarthasya niṣpattau tatsamānanyāyāt kaimutyenārthāntaramāpatati so 'rthāpattiralaṃkāraḥ / na cātrānumānaśaṅkā, kaimutyanyāyasaṃbandharūpatvāt / yathā---

samantādudvelairvi vidhahayadhāṭīkalakalair- jagatyāṃ krāmannapyajani vidhuraḥ sevaṇapatiḥ / manāk krodhodañcadbhrukuṭikuṭile rudranṛpatau nṛpāṇāmanyeṣāṃ viphalitaruṣāṃ kaiva gaṇanā // ViPrud_8.229 //

api ca---

trailokyasāro 'pi suvarṇaśailaḥ pratāparudreṇa nṛpeṇa tulyam /
tulāṃ samāroḍhumapūrṇa eva mahībhṛtāṃ kā gaṇanetareṣām // ViPrud_8.230 //

atra pratāparudrāpekṣayā merāvapyasāre 'nyeṣāṃ mahībhṛtāmarthādasāratvaṃ kaimutyādāpatati /

parisaṃkhyālaṅkāraḥ /

atha parisaṃkhyā /

ekasya vastunaḥ prāptāvanekatraikadā yadi /
ekatra niyamaḥ sā hi parisaṃkhyā nigadyate // ViPrud_8.231 //

yatraika vastu yugapadanekatra saṃbhāvyamānamekatraiva niyamyate, sā parisaṃkhyā sā prathamaṃ dvividhā, praśnapūrvikā, tadanyathā ceti / tayordvarjayorvarjanīyasya śābdatvārthatvābhyāṃ dvaividhye cāturvidhyam / tatra śābdavarjanīyā praśnapūrvikā yathā---

kiṃ maṇḍanaṃ trilokyāḥ kākatitilako na hāṭakakṣitibhṛt /
stotavyaḥ kaḥ sudhiyāṃ rudranarendro na mandaraḥ kṣitibhṛt // ViPrud_8.232 //

ārthavarjanīyā praśnapūrvikā yathā---

kiṃ vā kṣaumavitānaṃ lokānāṃ ? kākatīyakulakīrttiḥ /
kiṃ saukhyaṃ vasumatyā ? rudranarendrasya bhujavāsaḥ // ViPrud_8.233 //

śābdavarjanīyā apraśnapūrvikā yathā---

rāgo dharme na viṣayasukhe, saṃgatiḥ satsabhāyāṃ na strīgoṣṭhyāṃ, vyasanamaniśaṃ nītiśāstre na cākṣe / kīrttyāṃ nityārjanacaturatā nārthajāte, vinodo vidyābhyāse na ca parijane rudradevasya rājñaḥ // ViPrud_8.234 //

ārthavarjanīyā apraśnapūrvikā yathā---

bhūreva bhuvanaṃ devaḥ svayaṃbhūreva pārthivaḥ /
pratāparudra evaikaśilaiva nagarī śubhā // ViPrud_8.235 //
kṣoṇīṃ rudranarādhīśe rakṣati kṣatavidviṣi /
balisadmanyahibhayaṃ tridive gotrabhitkathā // ViPrud_8.236 //

alaṅkārasya śleṣeṇa cārutvātiśayaḥ /

[VIII.42-uttarālaṅkāraḥ]

uttarālaṅkāraḥ /

uttarāt praśna unneyo yatra praśnottare tathā /
bahudhā ca nibadhyete taduttaramudīryate // ViPrud_8.237 //

yatrottarānnibadhyamānāt praśna unnīyate tadekamuttaram / cārutvārthamasakṛllokottaraṃ praśnapratipādanapūrvamuttaraṃ dvitīyamuttaram / krameṇa yathā---

kimadya vyutpattistava sujanalokavyavahṛtau yadadya jñātavyaṃ prabhavati yadā rudranṛpatiḥ / tadārabhyonmūrdhā jayati viśado dharmavibhavo mahīdevāścodyadvividhavibhavārambhamuditāḥ // ViPrud_8.238 //

atra pratāparudro yadā prabhavati tadārabhya pūrṇadharmapratiṣṭhā mahī / mahīdevā api tathāvidhasaṃtoṣabhājaḥ / kimadhunā pṛcchasītyuttarāt kiṃ pratāparudrarājye dharmapratipālanamasti kiṃ sukhino bhūsurā ityunnīyate praśnaḥ / dvitīyaṃ yathā---

kiṃ ṇu dhaṇaṃ ? kulavijjā ; ko loho ? sajjaṇeṇa sahavāso /
kā ṇaarī ? easilā ; ko rāā ? vīraruddaṇaraṇāho // ViPrud_8.239 //

(ki nu dhanaṃ ? kulavidyā ; ko lābhaḥ ? sajjanena sahavāsaḥ /

kā nagarī ? ekaśilā ; ko rājā ? vīrarudranaranāthaḥ //)

[VIII.43-vikalpālaṅkāraḥ]

vikalpālaṅkāraḥ /

vākyanyāyamūlālaṅkāraprastāvādvikalpa ucyate /
virodhe tulyabalayorvikalpālaṃkṛtirmatā // ViPrud_8.240 //

yatra tulyapramāṇānuśiṣṭayorviruddhayoryugapatprāptau ekasyāsaṃbhavastatra vikalpaḥ /

aupamyagarbhatvāccārutvam / yathā---

bhūpālāḥ kriyatāṃ mūrdhnāṃ dhanuṣāṃ vā vinamratā /
pādacchāyāndhranāthasya vindhyādreryā niṣevyatām // ViPrud_8.241 //

atra pratāparudre prabhavati rājñāṃ saṃdhivigrahābhyāṃ tulyabalapramāṇābhyāṃ śironamanadhanurnamane yugapadeva prāpte, tayorviruddhatvādyaugapadyāsaṃbhave vikalpaḥ /

samuccayālaṅkāraḥ /

vikalpapratipakṣabhūtaḥ samuccayo nirūpyate /
guṇakriyāyaugapadyaṃ samuccaya udāhṛtaḥ // ViPrud_8.242 //

yatra guṇānāṃ vaimalyādīnāṃ kriyāṇāṃ ca darśanādīnāṃ yugapadavasthānaṃ tatra samuccayālaṃkāraḥ / yathā---

pratāparudranṛpatau bhadrāsanamupeyuṣi /
satāṃ prasannaṃ hṛdayamasatāṃ kaluṣaṃ manaḥ // ViPrud_8.243 //

kriyāsamuccayo yathā---

pecchai imaṃ ṇarindo pavisai maaṇo a galai māṇo a /
ghuṇṇai maṇo a suṇṇaṃ kiṃ edaṃ uvaha sahiāo // ViPrud_8.244 //
(prekṣate imāṃ narendraḥ praviśati madanaśca galati mānaśca /
ghūrṇate manaśca śūnyaṃ kimetat paśyata sakhyaḥ //)

ete bhinnaviṣayatve udāharaṇe / ekaviṣayatve yathā---

trailokyaprathamānakīrttimahitaśrīvīrarudraprabhoḥ sevārthaṃ cirayatsu kākatipure bhūpeṣu tadyoṣitaḥ / dvāraṃ yānti vilokayanti purato niḥ śvāsamātanvate śuṣyanti pralapanti yānti tanutāṃ muhyanti mūrcchanti ca // ViPrud_8.245 //

guṇakriyāsāmastyena yathā---

deve kākativīrarudranṛpatau jaitraprayāṇonmukhe mādyaddanti calatpadāti vicaladvāji pradhāvadratham / vicchāyānanamākulākṣamudayatkārpaṇyamāvirbhavat kampaṃ bhrāmyati sarvataḥ prativanaṃ pratyarthibhūbhṛdgaṇaḥ // ViPrud_8.246 //

dvitīyaḥ samuccayaḥ /

khalekapotanyāyena bahūnāṃ kāryasādhane /
kāraṇānāṃ samudyogaḥ sa dvitīyaḥ samuccayaḥ // ViPrud_8.247 //

yatraikaṃ kāryaṃ sādhayitumahamahamikayā bahūnāṃ kāraṇānāmudyamaḥ, so 'pi samuccaya eva, yugapadanekeṣāmavasthānāt /

yathā---

śubhraṃ yaśaḥ śauryamahacca vṛttaṃ vidyānavadyā vimalaṃ kulaṃ ca /
pratāparudrasya nareśvarasya lokottarāṃ rītimudañcayanti // ViPrud_8.248 //

atra yaśaḥ prabhṛtīnāṃ lokottararītisaṃpādane pratyekaṃ hetutve 'pi yugapatkhalekapotanyāyena saṃbandhaḥ /

samādhyalaṅkāraḥ /

atha samādhirucyate /

ekasmin kāraṇe kāryasādhane 'nyat parāpatet /
kākatālīyanayataḥ sa samādhirudīryate // ViPrud_8.249 //
yatraikasmin kāraṇe kāryasādhanāya pravṛtte kākatālīyatayānyat kāraṇamāgatya tatkāryaṃ sukaraṃ karoti sa samādhyalaṅkāraḥ /[VIII.44-samādhyalaṅkāraḥ]yathā---
raṇāṅgaṇe rudranarendraroṣaśamāya rājñāṃ vihitastutīnām /
vaktreṣu yadvāyuvaśāt patanti tṛṇāni devasya sa pakṣapātaḥ // ViPrud_8.250 //

atra pratāparudranarendrakrodhaśāntyarthaṃ raṇāgre prakrāntastutīnāṃ rājñāṃ vaktreṣu vāyuvaśāt kākatālīyatayā patitaistṛṇaiḥ kopaśāntilakṣaṇakāryasya sukaratvam /

[VIII.45bhāvilaṅkāraḥ]

bhāvikālaṅkāraḥ /

atha lokanyāyamūlālaṃkārā nirūpyante /

atītānāgate yatra pratyakṣe iva lakṣite /
atyadbhutārthakathanādbhāvikaṃ tadudāhṛtam // ViPrud_8.251 //

yatrādbhutacaritopavarṇanād bhūtabhāvinorvastunoḥ pratyakṣāyamāṇatvaṃ bhavati sa bhāvikālaṅkāraḥ / na ca bhūtabhāvinoḥ pratyakṣavadavabhāso viruddhaḥ / atyadbhutavastuvarṇanayā bhāvukānāṃ hṛdi bhāvanodayāt / tathā ca bhāvanāyāḥ (punaḥ) punaścetasi nidarśanāt pratyakṣāyamāṇatvaṃ ghaṭata eva / yathā pānthasya kāminībhāvanayā tasyāḥ pratyakṣāyamāṇatvam / na ceyaṃ svabhāvoktiḥ ; tasyāṃ vastusvabhāvasya yathāvadvarṇanayā pratyakṣāyamāṇatā / iha tvatyadbhutatvena / nāpi rasavadādyalaṅkāraḥ ; tatra vibhāvādyanusaṃdhānenaiva rasāderbhāvyatvam, na tvatyadbhutatvena / na ceyamutprekṣā, atītānāgatayoḥ pratyakṣatvenādhyavasāyābhāvāt, na cāyaṃ bhrāntimadalaṅkāraḥ, bhāvanāyā abhrāntirūpatvāt / ataḥ sarvottīrṇa evāyamalaṅkāraḥ / yathā---

dhvajāgre kākatīndrasya bhāti kroḍākṛtirhariḥ /
mṛdbinduriva daṃṣṭrāgre yasyālakṣyata medinī // ViPrud_8.252 //

atrāṣṭādaśadvīpayuktāyā medinyā daṃṣṭrāgre mṛdbindurūpateti atyadbhutavarṇanayā tathāvidhabhāvanāyāṃ pratyakṣavat pratītisaṃbhavaḥ /

[VIII.46-pratyanīkālaṅkāraḥ]

pratyanīkālaṅkāraḥ /

atha pratyanīkālaṅkāraḥ pratipādyate /

balinaḥ pratipakṣasya pratīkāre suduṣkare /
yastadīyatiraskāraḥ pratyanīkaṃ taducyate // ViPrud_8.253 //

yatra prabalasya pratipakṣasya pratīkārāsāmarthyāt tadīyatiraskāro bhavati tat pratyanīkam / yathā---

kākatīyapatiśauryamahoṣmanyakkṛtasvamahimā baḍabāgniḥ /
tadgabhīrimasanābhimajasraṃ bādhate nidhimapāṃ bahirantaḥ // ViPrud_8.254 //

atra sādṛśyahetukaṃ tadīyatvamityalaṃkāratvam /

[VIII.47vyaghātālaṅkāraḥ]

vyāghātālaṅkāraḥ /

atha vyāghātaḥ /

yena yat sādhitaṃ vastu tenaiva kriyate 'nyathā /
anyena tadalaṃkāro vyāghātā iti kathyate // ViPrud_8.255 //

yadvastu yena kenacit kartrā yena sādhanena sādhitaṃ, tadvastu tenaiva sādhanenānyena kartrā yadanyathā kriyate sa vyāghātaḥ / yathā---

kākatīyābhijāto 'yaṃ nābhijātādhikasthitiḥ /
dorbhyāṃ labdhodayān bhūpāṃstābhyāmanudayān sṛjan // ViPrud_8.256 //

[VIII.48-paryāyālaṅkāraḥ]

paryāyālaṅkāraḥ /

atha lokanyāyamūlālaṅkāranirūpaṇaprastāvāt paryāyālaṃkāro nirūpyate /

krameṇaikamanekasminnādhāre vartate yadi /
ekasminnathavānekaṃ paryāyālaṅkṛtirmatā // ViPrud_8.257 //

yatra kramādekamādheyamanekasminnādhāre vartate sa ekaḥ paryāyaḥ / na cātra viśeṣālaṃkāraḥ, tatraikasyānekatra yugapadvartanam, atra krameṇa / tathaikasminnādhāre 'nekamādheyaṃ vartate sa dvitīyaḥ paryāyaḥ / na cātra samuccayālaṃkāraḥ, tatrāpyekatrānekeṣāṃ yugapadvartanam, atra krameṇa / yathā---

daṃṣṭrāyāṃ kuhanākiṭerbhagavato devasya śaureḥ purā paścānmastakamaṇḍale phaṇabhṛtaḥ pātālalokeśituḥ / adyorvīpatiśekharasya mahataḥ śrīkākatīyaprabhor- bāhau sarvadhurīṇasāramahite baddhotsavā medīnī // ViPrud_8.258 //

atraikasyā medinyāḥ kramādanekatra vartanam / dvitīyaḥ---

yeṣāṃ mukhe nijavadhūsavidhe nṛpāṇāṃ śauryoktayaḥ samabhavannabhimānagarbhāḥ / teṣāṃ pratāpanṛpavīkṣaṇakātarāṇāṃ tatraiva dīnavacanāni samudbhavanti // ViPrud_8.259 //

[VIII.49-sūkṣmālaṅkāraḥ]

sūkṣmālaṅkāraḥ /

atha sūkṣmālaṅkāro nirūpyate /

asaṃlakṣitasūkṣmārthaprakāśaḥ sūkṣma ucyate // ViPrud_8.260 //

vidagdhamātrajñeyasyārthasya yatrākāreṅgitābhyāṃ prakāśanaṃ sa sūkṣmālaṅkāraḥ /

yathā---

guruaṇasavihammi vahū daṭhṭhūṇa ṇareṃdapesiāṃ dūiṃ /
savvaṃgeśu sahāsaṃ katthūrivilevaṇaṃ kuṇai // ViPrud_8.261 //
(gurujanasavidhe vadhūrdṛṣṭvā narendrapreṣitāṃ dūtīm /
sarvāṅgeṣu sahāsaṃ kastūrīvilepanaṃ karoti //)

atra kastūrīvilepanena timirasamayaḥ saṃketakāla iti prakāśitam

[VIII.50-udāttālaṅkāraḥ]

udāttālaṃkāraḥ /

athodāttālaṃkāraḥ kathyate / tasyāpi lokanyāyamūlataivānantaryakāraṇam /

tadudāttaṃ bhaved yatra samṛddhaṃ vastu varṇyate // ViPrud_8.262 //

yatra mahāsamṛddhiśālino vastuno varṇanaṃ kriyate, tatra udāttālaṅkāraḥ /

yathā---

ramyāmekaśilābhidānanagarīmāsedivāṃso budhāḥ sauvarṇeṣu gṛheṣu ratnaracitadvāstoraṇeṣu sthitāḥ / āruhyāṅgaṇamedinīṣu kalabhān krīḍotsukānarbhakān modante yadavekṣya rudranṛpatestattyāgalīlāyitam // ViPrud_8.263 //

atha samānanyāyāt parivṛttirnirūpyate /

samanyūnādhikānāṃ ca yadā vinimayo bhavet /
sākaṃ samādhikanyūnaiḥ parivṛttirasau matā // ViPrud_8.264 //

samanyūnādhikānāṃ samādhikanyūnairvinimayaḥ parivṛttiḥ / samena samaparivṛttiḥ, nyūnenādhikaparivṛttiḥ, adhikena nyūnaparivṛttiśceti / samena samaparivṛttiryathā---

sādhārasamuco vāco dattvā kākatibhūbhuje /
ato labhante kavayaḥ sahasraṃ gandhasindhurān // ViPrud_8.265 //

atra vacasāṃ gandhasindhurāṇāṃ ca samatvam /

nyūnenādhikaparivṛttiryathā---

upāyanaṃ gajāśvādi kṛtvā sarve 'pi bhūbhujaḥ /
pratāparudradevasya labhante susthirāṃ kṛpām // ViPrud_8.266 //

atra tyajyamānādupāyanāderādīyamānasya pratāparudrakṛpāvilasitasyaivādhikyam / adhikena nyūnaparivṛttiryathā---

pratāparudreṇa raṇe jitāḥ pratyarthibhūbhujaḥ /
dattvā bhūṣāṃ kirātebhyo labhante valkalādikam // ViPrud_8.267 //

atra tyajyamānādābharaṇajātādādīyamānasya valkalādernyūnatvam /

[VIII.51-kāraṇamālālaṅkāraḥ]

kāraṇamālālaṅkāraḥ /

atha śṛṅkhalānyāyamūlālaṅkārā nirūpyante /

pūrvapūrvaṃ prati yadā hetuḥ syāduttarottaram /
tadā kāraṇamālākhyamalaṅkaraṇamucyate // ViPrud_8.268 //

yadā pūrvapūrvaṃ krameṇottarottaraṃ prati hetutāṃ bhajate, sa kāraṇamālākhyo 'laṅkāraḥ / yathā--

vidyayā vinayotkarṣo vinayena guṇārjanam /
guṇaiḥ prajānurāgaśca kramo 'yaṃ kākatīśvare // ViPrud_8.269 //

[VIII.52-ekāvalyalaṅkāraḥ]

ekāvalyalaṅkāraḥ /

yatrottarottareṣāṃ syāt pūrvaṃ pūrvaṃ prati kramāt /
viśeṣaṇatvakathanamasāvekāvalī matā // ViPrud_8.270 //

yatra pūrvapūrvaṃ prati krameṇottarottaraṃ viśeṣaṇatvaṃ bhajate, sa ekāvalyalaṅkāraḥ /

yathā---

pratāparudranagarī sujanairupaśobhitā /
sujanāḥ sphītavibhavairvibhavāḥ sthairyaśālinaḥ // ViPrud_8.271 //

etat sthāpanenodāharaṇam / apohanenāpi bhavati ; yathā---

na tadrājyaṃ prajā yatra na bhavantyūrjitaśriyaḥ /
na tāḥ prajāḥ prabhuryāsāṃ na svayaṃ kākatīśvaraḥ // ViPrud_8.272 //

[VIII.53-mālādīpakālaṅkāraḥ]

mālādīpakālaṅkāraḥ /

yadā tu pūrvapūrvasya saṃbhaveduttarottaram /
pratyutkarṣāvahatvaṃ tanmālādīpakamucyate // ViPrud_8.273 //

yatra pūrvapūrvasyottarottaraguṇāvahatvaṃ sa mālādīpakālaṅkāraḥ /

yathā---

bhāgyabhūmā mahīṃ prāptaḥ kākatīndrabhujaṃ mahī /
bhujaḥ pratāpamatulaṃ pratāpaśca jagattrayam // ViPrud_8.274 //

[VIII.54-sārālaṅkāraḥ]

sārālaṅkāraḥ /

uttarottaramutkarṣaḥ sārālaṅkāra ucyate // ViPrud_8.275 //

yathā---

jagatsu vasudhā bhāti tasyāmekaśilāpurī /
kākatīyānvayastatra tasmin rudranareśvaraḥ // ViPrud_8.276 //

sakalabhuvanasārabhūtaṃ pratāparudraṃ viṣayīkurvataścirādasyālaṅkārasya sāra ityanvarthābhidhānam //

iti śrīvidyānāthakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṅkāra-

śāstre 'rthālaṅkāraprakaraṇaṃ samāptam /

// atha miśrālaṅkāraprakaraṇam //

atha saṃsṛṣṭisaṃkarau nirūpyete / yathā laukikānāmalaṅkārāṇāṃ hiraṇmayānāṃ maṇimayānāṃ ca pṛthak saundaryahetūnāmanyonyasaṃbandhena cārutvātiśayo dṛśyate ; tathaiva kāvyālaṅkārāṇāṃ rūpakādīnāṃ mithaḥ saṃbandhena saundaryātiśayaḥ pratīyate / sa ca saṃbandho dvividhaḥ---saṃyogarūpaḥ, samavāyarūpaśceti / saṃyoge (miśra) tilataṇḍulanyāyaḥ / samavāye---(miśra) kṣīranīranyāyaḥ / tilataṇḍulanyāyena saṃbandhe saṃsṛṣṭiḥ / kṣīranīranyāyena saṃbandhe saṃkaraḥ / anayoḥ pṛthak cārutvātiśayahetutvādalaṅkāradhurandharatvam ; na tu pūrvoktālaṅkāraśeṣatā /

saṃsṛṣṭiḥ /

tatra prathamaṃ saṃsṛṣṭirnigadyate /

tilataṇḍulasaṃśleṣanyāyād yatra parasparam /
saṃśliṣyeyuralaṅkārāḥ sā saṃsṛṣṭirnigadyate // ViPrud_9.1 //

yatra tilataṇḍulanyāyena parasparasaṃbaddhā rūpakādayo bhavanti sā saṃsṛṣṭiḥ / sā trividhā---śabdālaṅkāragatatvena, arthālaṅkāragatatvena, ubhayālaṅkāragatatvena ca /

[IX.1.1-śabdālaṅkārasaṃsṛṣṭiḥ]

śabdālaṅkārasaṃsṛṣṭiryathā---

śumbhatsaṃbhramagandhasindhuradhurānirdāritorvītalā- stvaṅgattuṅgaturaṅgamapratibhayā drāksyandanasyandanāḥ / tīvrārambhasamudyadudbhaṭabhaṭāṭopasphuraddiktaṭā niḥ sīmāḥ prasaranti rudranṛpaterjaitraprayāṇodyamāḥ // ViPrud_9.2 //

atra cchekānuprāsavṛttyanuprāsayoḥ saṃsṛṣṭiḥ /

[IX.1.2-arthālaṅkārasaṃsṛṣṭiḥ]

arthālaṅkārasaṃsṛṣṭiryathā---

kākatīndracamūrdhatte mahimānamudanvataḥ /
grasate yā dviṣadbhūpadhvajinīstaṭinīriva // ViPrud_9.3 //

atra nidarśanopamāyoḥ saṃsṛṣṭiḥ /

[IX.1.3-ubhayasaṃsṛṣṭiḥ]

ubhayasaṃsṛṣṭiryathā--

pratāparudradordaṇḍo maṇḍalāgreṇa maṇḍitaḥ /
dṛśyate samare vīrairutphaṇaḥ phaṇavāniva // ViPrud_9.4 //

atra vṛttyanuprāsopamāyoḥ saṃsṛṣṭiḥ /

IX.2saṅkaraḥ /

atha saṅkaro nirūpyate /

kṣīranīranayād yatra saṃbandhaḥ syāt parasparam /
alaṅkṛtīnāmetāsāṃ saṅkaraḥ sa udāhṛtaḥ // ViPrud_9.5 //

yatra kṣīranīranyāyenālaṅkārāṇāṃ mithaḥ saṃbandho bhavati sa saṅkaraḥ / tasyāṅgāṅgibhāvena ekavācakānupraveśena saṃdehena ca traividhyam / tatrāṅgāṅgibhāvasaṅkaro yathā---

udyadbṛṃhitagarjitairdvipaghaṭākādambinīsaṃbhramaiḥ kṣoṇībhṛtkaṭakoparodhapaṭubhiḥ prāvṛḍvihārā iva / śatrustrībahulāśruvṛṣṭiśamitakṣmācakratāpodayā yātrāḥ kākativallabhasya jagatāmānandamātanvate // ViPrud_9.6 //

atra yātrāḥ prāvṛḍvihārā ivetyupamālaṅkāreṇa dvipaghaṭākādambinītyatropamā prasādhyata iti sajātīyayoraṅgāṅgibhāvaḥ ; kādambinīva dvipaghaṭeti samāsāśrayaṇāt / kṣoṇībhṛtkaṭakoparodhetyatra

śleṣamūlātiśayoktiḥ / vijātīyasaṅkaro yathā---

pratāparudrasya kṛpāṇadhārā pratyarthiphāleṣu patatyamandam /
prakṣālanāyeva kṛtasya dhātrā tadvartino durlipikalmaṣasya // ViPrud_9.7 //

atra prakṣālanāyevetyutprekṣayā durlipikalmaṣasyetyatra rūpakaṃ prasādhyata iti vijātīyayoraṅgāṅgibhāvaḥ /

ekavācakānupraviṣṭasaṅkaro yathā---

vijitāripuro mūrtau vilasatsarvamaṅgalaḥ /
bhuvi śaṃbhurivābhāti kākatīyanareśvaraḥ // ViPrud_9.8 //

atra vijitāripura ityarthasāmyādupamā, vilasatsarvamaṅgala iti śabdasāmyāt śleṣaśca śambhurivetyekasminnivaśabde 'nupraviṣṭau /

saṃdehasaṅkaro yathā---

jātaḥ pratāparudrenduḥ kākatīyānvayāmbudhau /
dhatte janacakorāṇāṃ prasādajyotsnayāmṛtam // ViPrud_9.9 //

atra kākatīyakulāmbudhau ityādau rūpakopamāyoḥ saṃdehasaṅkaraḥ / kākatīyānvaya evāmbudhiḥ, kākatīyānvayo 'mbudhiriveti samāsadvayasaṃbhavāt / na cātra sādhakaṃ bādhakaṃ vā pramāṇamanyatarasyāstīti saṃdeha eva paryavasyati / sādhakabādhakapramāṇasaṃbhave tu saṃdehanivṛttiḥ / atra sādhakaṃ yathā---

pratāparudranṛpateḥ pārijātāt samudbhavāḥ /
vataṃsayanti diṅnāryo madhurāḥ kīrttimañjarīḥ // ViPrud_9.10 //

atra kīrttaya eva mañjarya iti rūpakālaṅkāre vataṃsayantīti sādhakaṃ pramāṇam/ (a) vataṃsīkaraṇenābhedapratītiḥ / bādhakaṃ yathā---

kākatīndrasya niḥ sāṇadhvanau dikṣu vijṛmbhite /
vyākulakṛtasattvo 'bhūt pratipakṣabalārṇavaḥ // ViPrud_9.11 //

atra pratipakṣabalārṇava ityupamāyā vyākulīkṛtasattva iti bādhakaṃ pramāṇam ; "upamitaṃ vyāghrādibhiḥ sāmānyāprayoge'; ityanuśāsanena sāmānyaprayogasyopamābādhakatvāt / ataḥ pāriśeṣyādrūpakālaṅkāraḥ / evaṃ yathāsaṃbhavamanyeṣāmalaṅkārāṇāṃ saṃsṛṣṭisaṅkarau boddhavyau tatra tatra prabandheṣu //

iti śrīvidyānāthamahopādhyāyakṛtau pratāparudrayaśobhūṣaṇe 'laṅkāra-

śāstre miśrālaṅkāraprakaraṇaṃ samāptam / pritāparudrīyaṃ

nāmālaṅkāraśāstraṃ samāptam //


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Vidyānātha. Pratāparudrīya or Pratāparudrayaśobhūṣaṇa with Kumārasvāmin's commentary Ratnāpaṇa. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CC0C-6