sāṃkhyasūtravivaraṇam |

śrīkapilāya namaḥ |

prakṛtiṃ puruṣaṃ natvā sāṃkhyasūtre vidhīyate /
saṃkṣepato vivaraṇamavivekāpanuttaye //

iha khalu bhagavān kapilo munirāsuraye 'nukampayā pañcaviṃśatitattvānyupadiśya sūtrayāmāsa |

[aṣṭau prakṛtayaḥ || Tats_1 ||]

aṣṭau prakṛtaya ityādi / kāḥ punastā ityucyante / pradhānaṃ mahānahaṃkārastanmātrāṇi ca / pradhānaṃ prakṛtiravyaktamavyākṛtaṃ cetyanarthāntaram / mahān mahattatvaṃ buddhiradhyavasāyalakṣaṇam / ahaṃkāro 'bhimānalakṣaṇo vaikṛtikastaijaso bhūtādiśceti trividhaḥ / tanmātrāṇi tu pañca śabdatanmātramākāśahetuḥ / sparśatanmātraṃ vāyuyoniḥ / rūpatanmātraṃ tejoyoniḥ / rasatanmātramapprakṛtiḥ / gandhatanmātraṃ pṛthivīhetuḥ / iti pañcatanmātrāṇi ityaṣṭau prakṛtayaḥ /

[ṣoḍaśa vikārāḥ || Tats_2 ||]

ke punarvikārāḥ kati | ṣoḍaśavikārāḥ | ekādaśendriyāṇi pañca mahābhūtāni ca |

tatra śrotratvakcakṣūrasanaghrāṇākhyāni buddhīndriyāṇi śabdasparśarūparasagandhālocanavṛttīni |
vākpāṇipādapāyūpasthāni karmendriyāṇi vacanādānaviharaṇotsargānandavṛttīni |
jñānakriyāśaktidvayātmakaṃ saṅkalpavikalpalakṣaṇaṃ mana ityekādaśendriyāṇi |
bhūtāni cākāśavāyutejaḥsalilapṛthivīlakṣaṇāni pañceti ṣoḍaśavikārāḥ ||

[puruṣaḥ || Tats_3 ||]

atha kaḥ puruṣaḥ ityucyate |
puruṣo 'nekastriguṇarahito vivekī aviṣayo 'sādhāraṇo 'prasavadharmā cetanaḥ sākṣī kevalo madhyastho draṣṭā 'kartā ca ||

atha ke punastrayo guṇā ityucyante |

[traiguṇyam || Tats_4 ||]

traiguṇyaṃ sattvaṃ rajastama iti |

traya eva guṇāstraiguṇyam |
sattvaṃ nāma pāṭavamārdavalāghavaprasannatābhisaṅgaprītituṣṭyanīhāsantoṣādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsataḥ sukhāvaham |
rajo nāma śokatāpakhedastambhodgamodvegaroṣamānādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato duḥkhāvaham |
tamo nāmācchādanāvaraṇabībhatsadainyagauravālasyanidrāpramādādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato mohātmakaṃ etat traiguṇyaṃ vyākhyātam ||
sattvaṃ prakāśakaṃ vindyādrajo vindyāt pravartakam /
vināśakaṃ tamo vindyāt traiguṇyaṃ nāma sañjñitam //

[saṃcaraḥ || Tats_5 ||]

[pratisaṃcaraḥ || Tats_6 ||]

atrāha kaḥ sañcaraḥ pratisañcaraśceti | ucyate | utpattiḥ sañcaraḥ | pralayaḥ pratisañcaraḥ | tatrotpattirnāmāvyaktāt samupadiṣṭāt sarvajagataḥ pareṇa rūpeṇādhiṣṭhānātmakāt mahān mahato 'haṃkāraḥ | sa ca trividhaḥ | vaikṛtiko bhūtādistaijasaśceti | tatra vaikṛtādindriyāṇyutpadyante bhūtādestanmātrāṇi taijasādubhayam indriyāṇi tanmātrāṇi ceti | tanmātrebhyo bhūtāni | ayaṃ sañcaraḥ | pratisañcaro nāma bhūtāni tanmātreṣu līyante | tanmātrāṇīndriyāṇi cāhaṃkāre | ahaṃkāro buddhau |

buddhiravyakte |
tato 'vyaktaṃ tu kvacinna līyate kasmāt anutpannatvāt |
ityevaṃ pratisañcaraḥ |
evametau sañcarapratisañcarau vyākhyātau ||

[adhyātmam || Tats_7 ||]

[adhibhūtam || Tats_8 ||]

[adhidaivam || Tats_9 ||]

atrāha kiṃvidhamadhyātmamadhibhūtamadhidaivataṃ ca | atrocyate | buddhiradhyātmam | bodhayitavyamadhibhūtam | brahmā tatrādidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmam | abhimantavyamadhibhūtam | rudrastatrādhidaivatam | manodhyātmaṃ saṃkalpamadhibhūtam | candrastatrādidaivatam | śrotramadhyātmam | sparśayitavyamadhibhūtam | vāyustatrādhidaivatam | cakṣuradhyātmam | darśayitavyamadhibhūtam | sūryastatrādidaivatam | jihvādhyātmam | rasayitavyamadhibhūtam | varuṇastatrādhidaivatam | nāsādhyātmam | ghrātavyamadhibhūtam | pṛthivī tatrādhidaivatam | vāgadhyātmam | vaktavyamadhibhūtam | agnistatrādhidaivatam | pāṇiradhyātmam | ādātavyamadhibhūtam | indrastatrādhidaivatam | pādāvadhyātmam | gantavyamadhibhūtam | viṣṇustatrādhidaivatam | pāyuradhyātmam | utsraṣṭāvyamadhibhūtam | mitrastatrādhidaivatam | upasthamadhyātmam | ānandayitavyamadhibhūtam |

prajāpatistatrādhidaivatam |
evameva trayodaśakaraṇasyādhyātmamadhibhūtamadhidaivaṃ ca vyākhyātam |
kāni catvārītyata āha ceti |
trīṇi guṇarūpāṇi caturthamadhidaivatamityarthaḥ ||
catvāri yo vedayate yathāvad guṇasvarūpāṇyadhidaivataṃ ca /
vimuktapāpmā gatadoṣasaṅgo guṇāṃstu bhuṅkte na guṇaiḥ sa bhujyate //

[pañcābhibuddhayaḥ || Tats_10 ||]

atha kāstā abhibuddhaya ityucyante | pañcābhibuddhayaḥ | buddhirabhimāna icchā kartavyaṃ tatkriyā ceti | abhimukhī buddhirabhibuddhiḥ | idaṃ karaṇīyametyetadadhyavasāyo buddhiḥ kriyātmaparāmarśasvarūpapratyayaḥ | abhimukho māno 'haṃ karomītyahaṃkāro 'bhimānaḥ | buddhikriyā icchā vāñchā |

kartavyaṃ saṃkalpo manaso vṛttiḥ |
kriyā etadvastusvarūpamiti kartavyālocanaṃ yadbuddhīndriyāṇāṃ sā kriyā |
itthametat kartavyamiti yatpravṛttiḥ karmendriyāṇāṃ sā kriyeti |
evametāha pañcābhibuddhayo vyākhyātāḥ ||

[pañca karmayonayaḥ || Tats_11 ||]

atha kāḥ pañcakarmayonayaḥ ucyante | dhṛtiḥ śraddhā sukhā avividiṣā vividiṣā ceti pañca karmayonayaḥ |

vāci karmaṇi kāye ca pratītiryābhirajyate /
tanniṣṭhastatpratiṣṭhaśca dhṛteretaddhi lakṣaṇam //
anasūyā brahmacaryaṃ yajanaṃ yājanaṃ tapaḥ /
pratigraho 'trahomaśca śraddhāyā lakṣaṇaṃ smṛtam //
sukhārthī yastu seveta vidyākarmatapāṃsi ca /
prāyaścittaparo nityaṃ sukheyaṃ parikīrtitā //

viṣadhūmamūrchitavadavividiṣā | vividiṣā dhyāyināṃ prajñāyoniḥ |

ekatvaṃ ca pṛthaktvaṃ ca nityaṃ cedamacetanam /
sūkṣmaṃ satkāryamakṣobhyaṃ jñeyā vividiṣā hi sā //
kāryakāraṇakṣamakarā vividiṣā prākṛtikā vṛttiḥ |
dhṛtiḥ śraddhā sukhā avividiṣā catasro bandhāya vividiṣaikā mokṣāya iti pañca karmayonayo vyākhyātāḥ ||

[pañca vāyavaḥ || Tats_12 ||]

atrāha ke te pañcavāyavaḥ |
ucyante |
prāṇo 'pānaḥ samānaśca udāno vyāna eva ca /
ityete vāyavaḥ pañca śarīreṣu śarīriṇām //

tatra prāṇo nāma vāyuryo 'yaṃ mukhanāsikādhiṣṭhānaprāṇanāt krameṇānanāt prāṇa ityabhidhīyate | apāno nāma vāyurnābheradhiṣṭhātā apanayanādadhogamanāccāpāna ityabhidhīyate |

samāno nāma vāyurhṛdadhiṣṭhātā samanāt samagamanācca samāna ityabhidhīyate |
udāno nāma vāyuḥ kaṇṭhādhiṣṭhātā ūrdhvaṃ gamanācca udāna ityabhidhīyate |
vyāno nāma vāyuḥ sandhyadhiṣṭhātā prāṇādijṛmbhaṇācca vyāna ityabhidhīyate |
iti pañcavāyavo vyākhyātāḥ ||

[pañca karmātmānaḥ || Tats_13 ||]

āha ke te pañcakarmātmānaḥ ucyante | vaikārikastaijaso bhūtādiśca sānumāno niranumānaśceti | tatra vaikārikaḥ śubhakarmakartā | taijaso 'śubhakarmakartā |

bhūtādirmūḍhakarmakartā |
sānumānaḥ śubhamūḍhakarmakartā |
niranumāno 'śubhamūḍhakarmakartā |
ityete pañcakarmakartāro vyākhyātāḥ ||

[pañcaparvāvidyā || Tats_14 ||]

āha kā sā pañcaparvāvidyeti | ucyate | tamo moho mahāmohastāmisro 'ndhatāmisraśceti | tatra tamomohāvubhāvetāvaṣṭātmākau | mahāmoho daśātmakaḥ | tāmisrāndhatāmisrau cāṣṭādaśātmākau | tatra tamo nāmāṣṭāsu prakṛtiṣvavyaktabuddhyahaṃkārapañcatanmātrasañjñitāsu anātmasvātmajñānābhimānastama ityabhidhīyate | moho nāmāṇimādyaṣṭāguṇaiśvaryaprāptaye yobhimāna utpadyate sa moha ityabhidhīyate |

mahāmoho nāma dṛṣṭānuśravikeṣu viṣayeṣu daśasu nivṛtteṣu mukto 'hamiti manyate sa mahāmoha ityabhidhīyate |
tāmisro nāma aṣṭaguṇaiśvarye 'ṇimādye daśavidhe ca viṣaye pratihatasya duḥkhamutpadyate 'sau tāmisra ityabhidhīyate |
andhatāmisro nāma aṇimādyaṣṭaguṇaiśvarye daśavidhe ca viṣaye siddhe maraṇakāle ca yo viṣādaḥ pratyapadyate so 'ndhatāmisra ityabhidhīyate |
evameṣā pañcaparvā 'vidyā dviṣaṣṭibhedā vyākhyātā ||

[aṣṭaviṃśatidhāśaktiḥ || Tats_15 ||]

atrāha kāṣṭāviṃśatidhāśaktiḥ | atrocyate | ekādaśendriyavadhāḥ saptadaśabuddhivadhāḥ | eṣāṣṭāviṃśatidhāśaktiḥ | tatrendriyavadhāstāvat | badhirastvakbadhiraḥ andhaḥ jaḍajihvaḥ ajighraḥ mūkaḥ kuṇiḥ paṅguḥ napuṃsakaḥ ūrdhvavāyuyuktaḥ amanāḥ | taduktam |

bādhiryaṃ kuṣṭhitāndhastvaṃ jaḍatā 'jighratā tathā /
mūkatā kauṇyapaṅgutvaṃ klaibyodāvartamattatāḥ //

etedindriyadvārā buddhereva vadhāḥ | sākṣādbuddhivadhā yathā |

[navadhā tuṣṭiḥ || Tats_16 ||]

[aṣṭadhā siddhiḥ || Tats_17 ||]

navavidhatuṣṭivaikalyāt aṣṭavidhāsiddhavaikalyācca saptadaśabuddhivadhā ityaṣṭāviṃśatidhāśaktiḥ ||

kā punarnavadhā tuṣṭiḥ ucyate | catasra ādyātmikyastuṣṭayaḥ bāhyāḥ pañca | ādyāḥ prakṛtyupādānakālabhāgyākhyāḥ | prakṛtyaiva muktiḥ kiṃ punaḥ sādhanairiti tuṣṭiḥ prakṛtyākhyā ambho nāma |

sādhanaiḥ saṃnyāsādibhirupāttaistuṣṭiḥ sādhānākhyā salilaṃ nāma |
kālenaiva muktyādikaṃ setsyati kiṃ duḥkhaiḥ saṃnyāsādisādhanairiti tuṣṭiḥ kālākhyā 'gho nāma |
yā tu bhāgyādeva sarvaṃ setsyati kiṃ sādhanādidhyānādikleśairiti sā bhāgyākhyā tuṣṭirnāma |
bāhyāḥ śabdādiviṣayavairāgyāstuṣṭayaḥ arjanarakṣaṇakṣayabhogahiṃsādoṣadarśanaṃ vairāgyahetuḥ pañcavidhastadbhedena pañcatuṣṭayaḥ ||

atha kāḥ siddhayaḥ ucyante | aṣṭau siddhayaḥ | ucyante | adhyayanaṃ tāraṃ nāma siddhiḥ | tato 'rthajñānaṃ sutāraṃ nāma | tatastarkeṇārthaparīkṣaṇaṃ tāratāraṃ nāma siddhiḥ | tataḥ parīkṣakasaṃvādanaṃ ramyakaṃ nāma | tato vivekakhyātiḥ sadāmuditaṃ nāma |

etāḥ pañca gauṇyaḥ siddhayaḥ |
duḥkhatrayavighātāstāstrayo mukhyāḥ siddhayaḥ |
pramodamuditamodanāmākhyāḥ phalamityaṣṭau siddhayaḥ |
tuṣṭisiddhīnāṃ viparyayāt saptadaśadhā vuddhivadhāḥ ||

[daśa mūlikārthāḥ || Tats_18 ||]

ke punarmaulikārthāḥ katidhā ucyante | daśadhā maulikārthāha | ekatvamarthavattvaṃ pārārthyaṃ pradhānasya | anyatvamakartṛtvaṃ bahutvaṃ puruṣasya | astitvaṃ yogo viyogaścetyubhayayoḥ | śeṣavṛttiḥ pariśiṣṭatvaṃ pralaye tadubhayayoḥ |

taduktam
pradhānāstitvamekatvamarthavattvaṃ yathārthatā /
pārārthyaṃ ca tathā naikyaṃ viyogo yoga eva ca //

śeṣavṛttirakartṛtvaṃ maulikārthāḥ smṛtā daśa //

iti |

[anugrahasargaḥ || Tats_19 ||]

atrāha ko 'nugrahasargaḥ | anugṛhṇāti pratyayabhūtādisargaṃ yaḥ sargaḥ so 'nugrahasargaḥ | tanmātrasarga evāsau viśeṣāparanāmā | ke viśeṣāḥ kiyantaśca | ucyante | liṅgadehāha sthūladehāḥ sthūlabhūtāni ca | tatra liṅgaṃ sthūladehāt pūrvamutpannamavyāhataṃ sthūlanāśe 'pyanaśvaram |

mahadahaṃkārendriyatanmātrātmakam |
dharmādharmajñānājñānavairāgyāvairāgyaiśvaryānaiśvaryākhyabhāvavāsitaṃ saṃsarati |
sthūlabhūtāni tu bhūgolasamudravahniśiśumārabrahmāṇḍavirāṭādīni |
sthūladehāḥ ke katividhāśceti ucyate ||

[caturdaśavidho bhūtasargaḥ || Tats_20 ||]

caturdaśavidho bhūtasargaḥ | tatrāṣṭāvikalpo daivastairyagyonaḥ pañcadhā mānuṣya ekavidhaḥ brāhmaḥ prājāpatyaḥ paitre gāndharvo yākṣo rākṣasaḥ paiśācāśca daivasargaḥ paśumṛgasarīsṛpasthāvarāḥ tiraścāṃ sargaḥ | brāhmaṇādijātibhede 'pi saṃsthāne viśeṣābhāvāt ekavidho mānuṣya iti caturdaśavidhāḥ sthūladehāḥ |

[trividho bandhaḥ || Tats_21 ||]

kaḥ punarbandhaḥ katidhā ca | trividho bandhaḥ | kāḥ punastā vidhā ucyante | prākṛtiko vaikṛtiko dākṣaṇikaśca bandhaḥ | prakṛtimātmānaṃ jñātvā taccintanāt prākṛtikaḥ atrocyate pūrṇavarṣasahasraṃ tu tiṣṭhantyavyaktacintakā iti |

mahadādīnātmatvena jñātvā taccintanādvaikārikaḥ |
atrocyate |
daśamanvantarāṇīha tiṣṭhantīndriyacintakāḥ /
bhautikāstu śataṃ pūrṇaṃ sahasraṃ cābhimānikāḥ //

bauddhā daśasahasrāṇi tiṣṭhanti vigatajvarāḥ /

amī videhāḥ | iṣṭāpūrttī dakṣiṇā tannimitto dākṣaṇikaḥ atrocyate / svargasthā narakaṃ yānti nārakāśca triviṣṭapamiti /

gatāgataṃ kāmakāmā labhanta iti ca | ata eva hi triṣvapi bandheṣu ekaikāpāye tatastato mokṣa iti |

[trividho mokṣaḥ || Tats_22 ||]

trividho mokṣaḥ | karmaṇo vikārāt prākṛtaśca mokṣaḥ | yaduktam |

prākṛtena ca bandhena tathā vaikārikeṇa ca /
dakṣiṇābhistṛtīyena vṛddho nānyena mucyate //

iti |

atha kutastyānāṃ tattvānāṃ siddhiḥ | pramāṇāditi brūmaḥ |

[trividhaṃ pramāṇam || Tats_23 ||]

tatra pramāṇaṃ kiṃ katividhama vā ucyate trividhaṃ pramāṇam | tisro vidhā yasyeti trividham | kāstā vidhāḥ | ucyate | dṛṣṭamanumānamāptavacanaṃ ca | arthasannikṛṣṭendriyajo niścayo dṛṣṭam | indriyāṇi pañca cakṣurādīni manaśca | vyāptipakṣadharmatājñānapūrvakamanumānam | tacca trividham | pūrvavat śeṣavat sāmānyato dṛṣṭaṃ ca | pūrvavadyathā kardamena pūrvavṛttavṛṣṭyanumānam | śeṣavadyathā | samudrātapalamudakaṃ(?) kṣāramupalabhya śeṣasyāpi kṣāratvānumānam | sāmānyato dṛṣṭāṃ ca yathā | rūpādyupalabhya tadupalabdheḥ kāraṇasyānumānam | rūpādyupalabdhayaḥ karaṇasādhyāḥ kriyatvāt chidikriyāvat | āptaśrutirāptavacanaṃ ca | yathārthavākyajārthaviṣayodhyavasāya iti yāvat | prāvādukodbhāvitānāṃ tu upamānārthāpattisambhavābhāvaitihyapratibhānāmityukteṣvevāntarbhāvaḥ | yat tadyathā gaurgavayastatheti vākyam | tadjñānanidhīrāgama eva | gavayepi gosadṛśasya gavayaśabdo vācaka iti pratyayaḥ soyamanumānametatsaṅketagraharūpatvāt | yad gavayasya cakṣuḥsannikṛṣṭagosādṛśyajñānaṃ tatpratyakṣameva | ata eva smaryamāṇāyāṃ gavi sādṛśyajñānaṃ pratyakṣam | gogavayayoḥ sādṛśyasya gavayāntaravarttibhūyovayavasāmānyarūpasya yogarūpasyaikatvādityupamānaṃ na mānāntaram | jīvato gṛhābhāvadarśanena bahirbhāvakalpanādityarthāpattiranumānameva | sambhavopi khāryādau droṇāḍhakaprasthādyavagamarūpo 'numānameva | iha bhūtale ghaṭo nāstītyādirabhāvāvagamo 'pi pratyakṣameveti nābhāvaḥ pṛthak pramāṇam | anirdiṣṭapravaktṛkaṃ pravādamātramaitihyamapīha vaṭe yakṣaḥ prativasatītyapramāṇameva | āptamūlatve tvāgama eva | dvāravatī puṇyabhūmiriti śruteḥ tatra vasataḥ śreyāṃsastatra gamane puṇyaṃ bhavatītyādibuddhirjāyamānā pratibhā | yatrocyate |

anuktamapyūhati paṇḍito jana iti |
sā tu prāyeṇa pramāṇameva |
ārṣaṃ tu darśanaṃ pratyakṣameva |
yā pratibhā sāpyanumānameva ||
trayoviṃśatisūtrairhi sarvaśāstrārthasaṃgrahaḥ /
kṛto munivareṇātra yathāmati sacīvṛtaḥ(?) //

iti sāṃkhyasūtravivaraṇākhyā kāpilasūtravṛttiḥ samāptā ||

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Rechtsinhaber*in
GRETIL project

Zitationsvorschlag für dieses Objekt
TextGrid Repository (2025). Darśana Collection. Sāṃkhyasūtravivaraṇa a commentary on the Tattvasamāsa, an abstract of Sāṃkhya philosophy in (23-) 25 sūtras.. Sāṃkhyasūtravivaraṇa a commentary on the Tattvasamāsa, an abstract of Sāṃkhya philosophy in (23-) 25 sūtras.. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CD0D-4