Vasubandhu: Triṃśikāvijñaptikārikā

Note: Tvbh_38

namo buddhāya ||

pudgaladharmanairātmyayor apratipannavipratipannānām aviparītapudgaladharmanairātmyapratipādanārthaṃ triṃśikāvijñaptiprakaraṇārambhaḥ |

pudgaladharmanairātmyapratipādanaṃ punaḥ kleśajñeyāvaraṇaprahāṇārtham | tathā hy ātmadṛṣṭiprabhavā rāgādayaḥ kleśāḥ pudgalanairātmyāvabodhaś ca satkāyadṛṣṭeḥ pratipakṣatvāt tatprahāṇāya pravartamānaḥ sarvakleśān prajahāti | dharmanairātmyajñānād api jñeyāvaraṇapratipakṣatvāt jñeyāvaraṇaṃ prahīyate | kleśajñeyāvaraṇaprahāṇam api mokṣasarvajñatvādhigamārtham | kleśā hi mokṣaprāpter āvaraṇam iti atas teṣu prahīṇeṣu mokṣo 'dhigamyate | jñeyāvaraṇam api sarvasmin jñeye jñānapravṛttipratibandhabhūtam akliṣṭam ajñānam | tasmin prahīṇe sarvākāre jñeye 'saktam apratihatañ ca jñānaṃ pravartata ity ataḥ sarvajñatvam adhigamyate |

atha vā dharmapudgalābhiniviṣṭāś cittamātraṃ yathābhūtaṃ na jānantīty ato dharmapudgalanairātmyapradarśanena saphale vijñaptimātre 'nupūrveṇa praveśārthaṃ prakaraṇārambhaḥ |

atha vā vijñānavad vijñeyam api dravyata eveti kecin manyante | vijñeyavad vijñānam api saṃvṛtita eva na paramārthata ity asya dviprakārasyāpy ekāntavādasya pratiṣedhārthaḥ prakaraṇārambhaḥ ||

Note: Tvbh_40

ātmadharmopacāro hi vividho yaḥ pravartate | 1ab

lokaśāstrayor iti vākyaśeṣaḥ |

vijñānapariṇāme 'sau | 1c

ātmadharmopacāra iti saṃbadhyate | ātmā dharmāś copacaryanta ity ātmadharmopacāraḥ | sa punar ātmaprajñaptir dharmaprajñaptiś ca | vividha ity anekaprakāraḥ | ātmā jīvo jantur manujo māṇava ity evamādika ātmopacāraḥ skandhā dhātava āyatanāni rūpaṃ vedanā saṃjñā saṃskārā vijñānam ity evamādiko dharmopacāraḥ |

ayaṃ dviprakāro 'py upacāro vijñānapariṇāma eva na mukhye ātmani dharmeṣu ceti | kuta etat | dharmāṇām ātmanaś ca vijñānapariṇāmād bahir abhāvāt | ko 'yaṃ pariṇāmo nāma | anyathātvam | kāraṇakṣaṇanirodhasamakālaḥ kāraṇakṣaṇavilakṣaṇaḥ kāryasyātmalābhaḥ pariṇāmaḥ | tatrātmādivikalpavāsanāparipoṣād rūpādivikalpavāsanāparipoṣāc cālayavijñānād ātmādinirbhāso vikalpo rūpādinirbhāsaś cotpadyate | [Tvbh_42] tam ātmādinirbhāsaṃ rūpādinirbhāsañ ca tasmād vikalpād bahirbhūtam ivopādāyātmādyupacāro rūpādidharmopacāraś cānādikālikaḥ pravartate vināpi bāhyenātmanā dharmaiś ca | tad yathā taimirikasya keśoṇḍukādyupacāra iti | yac ca yatra nāsti tat tatropacaryate | tad yathā bāhīke gauḥ |

evaṃ vijñānasvarūpe bahiś cātmadharmābhāvāt parikalpita evātmā dharmāś ca na tu paramārthataḥ santīti vijñānavad vijñeyam api dravyata evety ayam ekāntavādo nābhyupeyaḥ |

upacārasya ca nirādhārasyāsaṃbhavād avaśyaṃ vijñānapariṇāmo vastuto 'stīty upagantavyo yatrātmadharmopacāraḥ pravartate | ataś cāyam abhyupagamo na yuktikṣamo vijñānam api vijñeyavat saṃvṛtita eva na paramārthata iti | saṃvṛtito 'py abhāvaprasaṅgān na hi saṃvṛtir nirupādānā yujyate |

tasmād ayam ekāntavādo dviprakāro 'pi niryuktikatvāt tyājya ity ācāryavacanam | evañ ca sarvaṃ vijñeyaṃ parikalpitasvabhāvatvād vastuto na vidyate vijñānaṃ punaḥ pratītyasamutpannatvād dravyato 'stīty abhyupeyam | pratītyasamutpannatvaṃ punar vijñānasya pariṇāmaśabdena jñāpitam |

katham etad gamyate vinā bāhyenārthena vijñānam evārthākāram utpadyata iti | bāhyo hy arthaḥ svābhāsavijñānajanakatvena vijñānasyālambanapratyaya iṣyate na kāraṇatvamātreṇa samanantarādipratyayād viśeṣāprasaṅgāt |

Note: Tvbh_44

sañcitālambanāś ca pañcavijñānakāyās tadākāratvāt | na ca sañcitam avayavasaṃhatimātrād anyad vidyate | tadavayavān apohya sañcitākāravijñānābhāvāt | tasmād vinaiva bāhyenārthena vijñānaṃ sañcitākāram utpadyate |

na ca paramāṇava eva saṃcitās tasyālambanaṃ paramāṇūnām atadākāratvāt | na hy asañcitāvasthātaḥ sañcitāvasthāyāṃ paramāṇūnāṃ kaścid ātmātiśayaḥ | tasmād asañcitavat sañcitā api paramāṇavo naivālambanam |

anyas tu manyate | ekaika paramāṇur anyanirapekṣyo 'tīndriyo bahavas tu parasparāpekṣā indriyagrāhyāḥ | teṣām api sāpekṣanirapekṣāvasthayor ātmātiśayābhāvād ekāntenendriyagrāhyatvam atīndriyatvaṃ vā |

yadi ca paramāṇava eva parasparāpekṣā vijñānasya viṣayībhavanti | evaṃ sati yo 'yaṃ ghaṭakuḍyādyākārabhedo vijñāne sa na syāt praramāṇūnām atadākāratvāt | na cānyanirbhāsasya vijñānasyānyākāro viṣayo yujyate 'tiprasaṅgāt | na ca paramāṇavaḥ stambhādivat paramārthataḥ santy| arvāṅmadhyaparabhāgasadbhāvāt |

tadanabhyupagame vā pūrvadakṣiṇāparottarādidigbhedo yaḥ sa paramāṇor na syāt | tataś ca vijñānavat paramāṇor apy amūrtatvam adeśasthatvañ ca prasajyate | evaṃ bāhyārthābhāvād vijñānam evārthākāram utpadyate svapnavijñānavad ity abhyupeyam | vedanādayo 'pi nātītānāgatās tadākāravijñānajanakā niruddhājātatvāt | na ca vartamānā vartamānajanakā utpadyamānāvasthāyām asattvāt | [Tvbh_46] utpannāvasthāyāṃ vijñānasyāpi tadākāreṇotpannatvān na kiñcit kartavyam astīti manovijñānam apy anālambanam evotpadyate |

anyas tv āha | asaty ātmani mukhye dharmeṣu copacāro na yujyate | upacāro hi triṣu satsu bhavati nānyatamābhāve mukhyapadārthe tatsadṛśe 'nyasmin viṣaye tayoś ca sādṛśye | tad yathā mukhye 'gnau tatsadṛśe ca māṇavake tayoś ca sādhāraṇe dharme kapilatve tīkṣṇatve vā saty agnir māṇavaka ity upacāraḥ kriyate | atra hy agnir māṇavaka iti jātir dravyaṃ vopacaryate | ubhayathāpy upacārābhāvaḥ |

tatra tāvan na jāteḥ sādhāraṇaṃ kapilatvaṃ tīkṣṇatvaṃ vā | na ca sādhāraṇadharmābhāve māṇavake jāter upacāro yujyate 'tiprasaṅgāt | ataddharmatve 'pi jātes tīkṣṇatvakapilatvayor jātyavinābhāvitvān māṇavake jātyupacāro bhaviṣyati | jātyabhāve 'pi tīkṣṇatvakapilatvayor māṇavake darśanād avinābhāvitvam ayuktam | avinābhāvitve copacārābhāvo 'gnāv iva māṇavake 'pi jātisadbhāvāt | tasmān na māṇavake jātyupacāraḥ saṃbhavati |

nāpi dravyopacāraḥ sāmānyadharmābhāvāt | na hi yo 'gnes tīkṣṇo guṇaḥ kapilo vā sa eva māṇavake | kiṃ tarhi tato 'nyaḥ | viśeṣasya svāśrayapratibaddhatvān na vināgniguṇenāgner māṇavake upacāro yuktaḥ | agniguṇasādṛśyād yukta iti cet | evam apy agniguṇasyaiva tīkṣṇasya kapilasya vā māṇavakaguṇe tīkṣṇe kapile vā sādṛśyād upacāro yukto na tu māṇavake 'gner guṇasādṛśyenāsaṃbandhāt | tasmād dravyopacāro 'pi naiva yujyate |

Note: Tvbh_48

mukhyo 'pi padārtho naivāsti tatsvarūpasya sarvajñānābhidhānaviṣayātikrāntatvāt | pradhāne hi guṇarūpeṇaiva jñānābhidhāne pravartete tatsvarūpāsaṃsparśāt | anyathā ca guṇavaiyarthyaprasaṅgaḥ | na hi jñānābhidhānavyatirikto 'nyaḥ padārthasvarūpaparicchittyupāyo 'stīty ataḥ pradhānasvarūpaviṣayajñānābhidhānābhāvān naiva mukhyaḥ padārtho 'stīty avagantavyam | evaṃ yāvac chabde saṃbandhābhāvāj jñānābhidhānābhāva evañ cābhidhānābhidheyābhāvān naiva mukhyaḥ padārtho 'sti | api ca sarva evāyaṃ gauṇa eva na mukhyo 'sti | gauṇo hi nāma yo yatrāvidyamānena rūpeṇa pravartate | sarvaś ca śabdaḥ pradhāne 'vidyamānenaiva guṇarūpeṇa pravartate ato mukhyo nāsty eva | tatra yad uktaṃ asaty ātmani mukhye dharmeṣu copacāro na yukta iti tad ayuktam |

vijñānapariṇāmaḥ kati prabheda iti na jñāyate | atas tatprabhedopadarśanārtham āha |

pariṇāmaḥ sa ca tridhā || 1d

yatrātmādyupacāro dharmopacāraś ca sa punar hetubhāvena phalabhāvena ca bhidyate | tatra hetupariṇāmo yālayavijñāne vipākaniṣyandavāsanāparipuṣṭiḥ | phalapariṇāmaḥ punar vipākavāsanāvṛttilābhād ālayavijñānasya pūrvakarmākṣepaparisamāptau yā nikāyasabhāgāntareṣv abhinirvṛttiḥ | niṣyandavāsanāvṛttilābhāc ca yā pravṛttivijñānānāṃ kliṣṭasya ca manasa ālayavijñānād abhinirvṛttiḥ | tatra pravṛttivijñānaṃ kuśalākuśalam ālayavijñāne vipākavāsanāṃ niṣyandavāsanāñ cādhatte | avyākṛtaṃ kliṣṭañ ca mano niṣyandavāsanām eva |

Note: Tvbh_50

yo 'sau trividhaḥ pariṇāma ukto 'sāv api na jñāyate | atas tadbhedapradarśanārtham āha |

vipāko mananākhyaś ca vijñaptir viṣayasya ca | 2ab

iti | sa eṣa trividhaḥ pariṇāmo vipākākhyo mananākhyo viṣayavijñaptyākhyaś ca | tatra kuśalākuśalakarmavāsanāparipākavaśād yathākṣepaṃ phalābhinirvṛttir vipākaḥ | kliṣṭaṃ mano nityaṃ mananātmakatvān mananākhyam | rūpādiviṣayapratyavabhāsatvāc cakṣurādivijñānaṃ ṣaṭprakāram api viṣayavijñaptiḥ |

tatsvarūpanirdeśam antareṇa na tat pratīyate ity ato yasya yat svarūpaṃ tad yathākramaṃ pradarśayann āha |

tatrālayākhyaṃ vijñānaṃ vipākaḥ sarvabījakam 2cd

iti | tatreti yo 'yam anantaroktas trividhaḥ pariṇāmaḥ | ālayākhyam ity ālayavijñānasaṃjñakaṃ yad vijñānaṃ sa vipākapariṇāmaḥ | tac ca sarvasāṃkleśikadharmabījasthānatvād ālayaḥ | ālayaḥ sthānam iti paryāyau | atha vālīyante upanibadhyante 'smin sarvadharmāḥ kāryabhāvena tad vālīyate upanibadhyate kāraṇabhāvena sarvadharmeṣv ity ālayaḥ | vijānātīti vijñānam | sarvadhātugatiyonijātiṣu kuśalākuśalakarmavipākatvād vipākaḥ | sarvadharmabījāśrayatvāt sarvabījakam | yadi pravṛttivijñānavyatiriktam ālayavijñānam asti tato 'syālambanam ākāro vā vaktavyaḥ | na hi nirālambanaṃ nirākāraṃ vā vijñānaṃ yujyate | naiva tan nirālambanaṃ nirākāraṃ veṣyate | kiṃ tarhy [Tvbh_52] aparicchinnālambanākāram | kiṃ kāraṇam | yasmād ālayavijñānaṃ dvidhā pravartate | adhyātmam upādānavijñaptito bahirdhāparicchinnākārabhājanavijñaptitaś ca |

tatrādhyātmam upādānaṃ parikalpitasvabhāvābhiniveśavāsanā sādhiṣṭhānam indriyarūpaṃ nāma ca | asyālambanasyātisūkṣmatvād

asaṃviditakopādisthānavijñaptikañ ca tat | 3ab

asaṃviditaka upādir yasmin asaṃviditakā ca sthānavijñaptir yasmin tad ālayavijñānam asaṃviditakopādisthānavijñaptikam |

upādānam upādiḥ | sa punar ātmādivikalpavāsanā rūpādidharmavikalpavāsanā ca | tatsadbhāvād ālayavijñānenātmādivikalpo rūpādivikalpaś ca kāryatvenopātta iti tad vāsanātmādivikalpānāṃ rūpādivikalpānāñ copādir ity ucyate | so 'sminn idaṃ tad iti pratisaṃvedanākāreṇāsaṃvidita ity atas tad asaṃviditakopādir ity ucyate |

āśrayopādānañ copādiḥ | āśraya ātmabhāvaḥ sādhiṣṭhānam indriyarūpaṃ nāma ca | tasya punar yad upādānam upagamanam ekayogakṣematvena tad upādiḥ |

tatra kāmarūpadhātvor dvayor nāmarūpayor upādānam | ārūpyadhātau tu rūpavītarāgatvād rūpavipākānabhinirvṛtter nāmopādānam eva | kin tu vāsanāvastham eva tatra rūpaṃ na vipākāvastham | tat punar upādānam idantayā pratisaṃvedayitum aśakyam ity ato 'saṃvidita ity ucyate |

Note: Tvbh_54

sthānavijñaptir bhājanalokasaṃniveśavijñaptiḥ | sāpy aparicchinnālambanākārapravṛttatvād asaṃviditety ucyate |

kathaṃ vijñānam aparicchinnālambanākāraṃ bhaviṣyatīti | anyavijñānavādinām api nirodhasamāpattyādyavasthāsu tulyam etat | na ca nirodhasamāpattyādyavasthāsu vijñānaṃ naivāstīti śakyate pratipattum | yuktivirodhāt sūtravirodhāc ceti |

tatrālayākhyaṃ vijñānam (2c)

ity uktaṃ vijñānañ cāvaśyaṃ caittaiḥ saṃprayuktam ity ato vaktavyaṃ katamaiḥ katibhiś ca tebhyaḥ saṃprayujyate | tathā kiṃ taiḥ sarvadā saṃprayujyate | uta nety ata āha |

sadā sparśamanaskāravitsaṃjñācetanānvitam 3cd

iti | sadeti yāvad ālayavijñānaṃ tāvad ebhiḥ sparśamanaskāravedanāsaṃjñācetanākhyaiḥ pañcabhiḥ sarvatragair dharmair anvitam | vedanā vit |

tatra sparśas trikasaṃnipāte indriyavikāraparicchedaḥ | vedanāsaṃniśrayadānakarmakaḥ | indriyaviṣayavijñānāni trīṇy eva trikam | tasya kāryakāraṇabhāvena samavasthānaṃ trikasaṃnipātaḥ | tasmin sati tatsamakālam evendriyasya sukhādivedanānukūlo yo vikāras tena [Tvbh_56] sadṛśo viṣayasya sukhādivedanīyākāraparicchedo yaḥ sa sparśaḥ | indriyaṃ punar yena viśeṣeṇa sukhaduḥkhādihetutvaṃ pratipadyate sa tasya vikāraḥ | sparśaḥ punar indriyavikārasādṛśyenendriyaṃ spṛśatīndriyeṇa vā spṛśyata iti sparśa ucyate | ata eva viṣayavikāraparicchedātmako 'pīndriyavikārapariccheda uktaḥ | vedanāsaṃniśrayatvam asya karma | evaṃ hy uktaṃ sūtre sukhavedanīyaṃ sparśaṃ pratītyotpadyate sukhaṃ veditam iti vistaraḥ |

manaskāraś cetasa ābhogaḥ | ābhujanam ābhogaḥ | ālambane yena cittam abhimukhīkriyate | sa punar ālambane cittadhāraṇakarmakaḥ | cittadhāraṇaṃ punas tatraivālambane punaḥ punaś cittasyāvarjanam | etac ca karma cittasantater ālambananiyamena viśiṣṭaṃ manaskāram adhikṛtyoktaṃ na tu yaḥ praticittakṣaṇaṃ tasya hi pratikṣaṇam eva vyāpāro na kṣaṇāntare |

vedanā anubhavasvabhāvā | sā punar viṣayasyāhlādakaparitāpakatadubhayākāraviviktasvarūpasākṣātkaraṇabhedāt tridhā bhavati | sukhā | duḥkhā | aduḥkhāsukhā ca |

evaṃ tv anye manyante | śubhāśubhānāṃ karmaṇāṃ phalavipākaṃ pratyanubhavanty anenety anubhavaḥ | tatra śubhānāṃ karmaṇāṃ sukho 'nubhavaḥ phalavipākaḥ | aśubhānāṃ duḥkhaḥ | ubhayeṣām aduḥkhāsukhaḥ |

atra cālayavijñānam eva śubhāśubhakarmavipākaḥ | tatsaṃprayuktaivopekṣā paramārthataḥ śubhāśubhānāṃ karmaṇāṃ phalavipākaḥ | sukhaduḥkhayos tu kuśalākuśalakarmavipākajatvād vipākopacāraḥ |

tatra sukho 'nubhavo yasminn utpanne viyogecchā niruddhe ca punaḥ saṃyogecchā jāyate | duḥkho 'nubhavo yasminn utpanne viyogecchā niruddhe ca punar asaṃyogecchā | aduḥkhāsukho yasminn utpanne niruddhe cobhyaṃ na jāyate |

saṃjñā viṣayanimittodgrahaṇam | viṣaya ālambanam | nimittaṃ tadviśeṣo nīlapītādyālambanavyavasthākāraṇam | tasyodgrahaṇaṃ nirūpaṇaṃ nīlam etan na pītam iti |

Note: Tvbh_58

cetanā cittābhisaṃskāro manasaś ceṣṭā yasyāṃ satyām ālambanaṃ prati cetasaḥ praspanda iva bhavaty ayaskāntavaśād ayaḥpraspandavat |

vedanā trividhā sukhā duḥkhā aduḥkhāsukhā ca | dharmāś catuḥ prakārāḥ kuśalā akuśalā anivṛtāvyākṛtā nivṛtāvyākṛtāś ca | tatrālayavijñāne vid iti sāmānyopadeśena na vijñāyate tisṝṇāṃ vedanānāṃ katamā vedanā | tathā tad api kiṃ kuśalam akuśalam anivṛtāvyākṛtaṃ nivṛtāvyākṛtam iti na vijñāyata ity ata āha |

upekṣā vedanā tatrānivṛtāvyākṛtañ ca tat | 4ab

tatrety ālayavijñānam eva prakṛtatvāt saṃbadhyate | upekṣaivālayavijñāne vedanā na sukhā na duḥkhā tayoḥ paricchinnālambanākāratvād rāgadveṣānuśayitatvāc ca |

anivṛtāvyākṛtañ ca tat | (4b)

ālayavijñānam iti prakṛtam | tatrānivṛtagrahaṇaṃ nivṛtavyavacchedārtham | avyākṛtagrahaṇaṃ kuśalākuśalavyavacchedārtham |

manobhūmikair āgantukair upakleśair anāvṛtatvād anivṛtam | vipākatvād vipākaṃ prati kuśalākuśalatvenāvyākaraṇād avyākṛtam |

Note: Tvbh_60

tathā sparśādayaḥ | 4c

yathālayavijñānam ekāntena vipāko 'paricchinnālambanākāraṃ sadā sparśādibhir anvitaṃ tatra copekṣaiva vedanānivṛtāvyākṛtañ ca tathā sparśādayo 'py ekāntena vipākā evāparicchinnālambanākārāś ca | ātmānaṃ hitvetaraiś caturbhir ālayavijñānena ca nityam anugatās teṣu copekṣaiva vedanānivṛtāvyākṛtāś cālayavijñānavat | na hi vipākena saṃprayuktānām avipākatvam aparicchinnālambanākāreṇa ca paricchinnālambanākāratvaṃ saṃbhavati | evam anyatrāpi vācyam ||

kiṃ punas tad ālayavijñānam ekam abhinnam āsaṃsāram anuvartate | uta saṃtānena | na hi tad ekam abhinnam anuvartate kṣaṇikatvāt |

kiṃ tarhi |

tac ca vartate srotasaughavat || 4d

tac cety ālayavijñānam eva saṃbadhyate | tatra sroto hetuphalayor nairantaryaprabandhena pravṛttiḥ | udakasamūhasya pūrvāparabhāgāvicchedena pravāha ogha ity ucyate | yathā hy oghas tṛṇakāṣṭhagomayādīn ākarṣayaṅ gacchaty evam ālayavijñānam api puṇyāpuṇyāneñjyakarmavāsanānugataṃ sparśamanaskārādīn ākarṣan srotasāsaṃsāram avyuparataṃ pravartata iti |

tasyaivaṃ śrotasā pravṛttasya kasyām avasthāyāṃ vyāvṛttir ity āha |

tasya vyāvṛttir arhattve | 5a

kiṃ punar arhattvam | yadyogād arhann ity ucyate | kasya punar yogād arhann ity ucyate | kṣayajñānānutpādajñānalābhāt | tasyāṃ hy avasthāyām ālayavijñānāśritadauṣṭhulyaniravaśeṣaprahāṇād ālayavijñānaṃ vyāvṛttaṃ bhavati | saiva cārhadavasthā | uktaḥ savibhaṅgo vipākapariṇāmaḥ |

Note: Tvbh_62

idānīṃ mananākhyāṃ dvitīyaṃ pariṇāmam āha | tad āśritya pravartata iti vistaraḥ | tatra yathā cakṣurādivijñānānāṃ cakṣurādaya āśrayatvena rūpādayaś cālambanatvena prasiddhā naiva kliṣṭasya manasa āśraya ālambanaṃ vā prasiddham |

na ca vijñānam āśrayālambananirapekṣaṃ yujyata ity ataḥ kliṣṭasya manasa āśrayālambanapratipādanārthaṃ niruktipratipādanārthañ cāha |

tad āśritya pravartate | tadālambaṃ manonāma vijñānaṃ mananātmakam || 5bcd

tad āśritya pravartata iti tacchabdenālayavijñānam abhisaṃbadhyate | tadvāsanāśrayo hy ālayavijñānam atas tad āśritya pravartate santānenotpadyata ity arthaḥ | atha vā yasmin dhātau bhūmau vālayavijñānaṃ vipākas tad api kliṣṭaṃ manas taddhātukaṃ tadbhūmikaṃ ceti tatpratibaddhavṛttitvāt tad āśritya pravartate |

tadālambam ity ālayavijñānālambanam eva satkāyadṛṣṭyādibhiḥ saṃprayogād ahaṃ mamety ālayavijñānālambanatvāt | kathaṃ punar yata eva cittād utpadyate tad eva tadālambanaṃ bhavati | yathā tad anicchatāṃ keṣāṃcit kasyāñcid avasthāyāṃ yata eva cittān manovijñānam utpadyate tadālambanam eva tad utpadyate |

manonāma vijñānam iti mana iti nāma ākhyā yasya vijñānasya tad ālayavijñānam āśritya pravarte tadālambanaṃ ca manonāmety anenālayavijñānāt pravṛttivijñānāc ca vyavacchinatti | tat punaḥ kiṃ svabhāvam ity āha | mananātmakam iti | evaṃ mananātmakatvān mana ity ucyate nairūktena vidhinā |

Note: Tvbh_64

vijñānasvarūpatvād avaśyaṃ tac caittaiḥ saṃprayujyate | idaṃ tu na jñāyate katamais tac caittaiḥ kiyadbhiḥ kiyantaṃ kālaṃ vā saṃprayujyata ity ata āha |

kleśaiś caturbhiḥ sahitaṃ nivṛtāvyākṛtaiḥ sadā | 6ab

caittā hi dviprakārāḥ kleśās tad anye ca | tadanyebhyo vyavacchedārtham āha kleśair iti | kleśā api ṣaṭ | na ca taiḥ saṃprayujyate 'taś caturbhir ity āha | sahitam iti saṃprayuktam |

kleśā api dvividhāḥ | akuśalā nivṛtāvyākṛtāś ca | akuśalebhyo viśeṣārtham āha nivṛtāvyākṛtair iti | na hi nivṛtena vijñānenākuśalānāṃ saṃprayogaḥ saṃbhavati | nivṛtāḥ kliṣṭatvāt | avyākṛtāḥ kuśalākuśalatvenāvyākaraṇāt | sadeti sarvakālam | yāvat tad asti tāvat taiḥ saṃprayuktam |

sāmānyanirdeśād viśeṣato na jñāyanta iti viśeṣato nirdiśati |

ātmadṛṣṭyātmamohātmamānātmasnehasaṃjñitaiḥ || 6cd

upādānaskandheṣv ātmeti darśanam ātmadṛṣṭiḥ satkāyadṛṣṭir ity arthaḥ | moho 'jñānam | ātmany ajñānam ātmamohaḥ | ātmaviṣaye māna ātmamāno 'smimāna ity arthaḥ | ātmani sneha ātmasneha ātmapremety arthaḥ | tatrālayavijñānasvarūpe saṃmūḍhaḥ sann ālayavijñāne ātmadṛṣṭim utpādayati | ātmadarśanād yā cittasyonnatiḥ so 'smimānaḥ | etasmiṃs traye saty ātmābhimate vastuni yo 'bhiṣvaṅgaḥ sa ātmasnehaḥ |

Note: Tvbh_66

āha ca |

avidyayā cātmadṛṣṭyā cāsmimānena tṛṣṇayā |
ebhiś caturbhiḥ saṃkliṣṭaṃ mananālakṣaṇaṃ manaḥ ||
viparyāsanimittaṃ tu manaḥ kliṣṭaṃ sadaiva tat |
kuśalāvyākṛte citte sadāhaṅkārakāraṇam ||

ete hy ātmamohādayaḥ kleśā manovan navabhūmikāḥ |

iha ca sāmānyenābhidhānān na jñāyate kiṃ svabhūmikair eva saṃprayujyate | utānyabhūmikair apīty ata āha |

yatrajas tanmayair 7a

iti | yatra jāto yatrajaḥ | tanmayair iti yatra dhātau bhūmau vā jātas taddhātukais tadbhūmikair eva ca saṃprayujyate | nānyadhātukair anyabhūmikair vā |

kiṃ punaś caturbhir eva kleśaiḥ saṃprayujyate | nety āha |

anyaiḥ sparśādyaiś ca | 7b

saṃprayujyata iti saṃbadhyate | caśabdaḥ samuccayārthaḥ | sparśādyair iti sparśamanaskāravedanāsaṃjñācetanābhiḥ | ete hi pañca dharmāḥ sarvatragatvāt sarvavijñānaiḥ saṃprayujyante | etair api yatra jātas tanmayair eva saṃprayujyate nānyadhātubhūmikaiḥ |

Note: Tvbh_68

atha vānyair iti mūlavijñānasaṃprayuktebhyo vyavacchedārtham | mūlavijñāne hy anivṛtāvyākṛtāḥ sparśādayaḥ | kliṣṭe tu manasi manovan nivṛtāvyākṛtāḥ |

yadi tat kliṣṭaṃ manaḥ kuśalakliṣṭāvyākṛtāvasthāsv aviśeṣeṇa pravartate na tasya tarhi nivṛttir asti | anivṛtte ca tasmin kuto mokṣa iti kathaṃ na mokṣābhāvaḥ prasajyate | na prasajyate yasmād

arhato na tat | na nirodhasamāpattau mārge lokottare na ca || 7bcd

arhatas tāvad aśeṣakleśaprahāṇāt kliṣṭaṃ mano naivāsti | tad dhi bhāvāgrikabhāvanāprahātavyakleśavad arhattvaprāptyānantaryamārgeṇaiva prahīyate | tad anyakleśavad arhattvāvasthāyān naiva vidyate | ākiñcanyāyatanavītarāgasyāpy anāgāmino nirodhasamāpattilābhino mārgabalena nirodhasamāpatter labhyatvāṃ mārgavan nirodhasamāpattyavasthāyām api nirudhyate | nirodhāc ca vyutthitasya punar ālayavijñānād eva pravartate |

mārge lokottare na ceti (7d)

lokottaragrahaṇaṃ laukikavyavacchedārtham | laukike tu mārge kliṣṭaṃ manaḥ pravartata eva | nairātmyadarśanasyātmadarśanapratipakṣatvān na lokottaramārge pravartitum utsaheta | vipakṣapratipakṣayor ayaugapadyāl lokottaramārge tan nirudhyate | tasmād api vyutthitasya punar ālayavijñānād evotpadyate |

Note: Tvbh_70

dvitīyaḥ pariṇāmo 'yam 8a

uddiṣṭo nidiṣṭaś ceti nigamayati |

dvitīyapariṇāmāntaraṃ tṛtīyaḥ pariṇāmo vaktavya ity ata āha |

tṛtīyaḥ ṣaḍvidhasya yā | viṣayasyopalabdhiḥ sā 8bc

tṛtīyo vijñānapariṇāma iti vākyaśeṣaḥ | ṣaḍvidhasyeti ṣaṭprakārasya rūpaśabdagandharasaspraṣṭavya dharmātmakasya viṣayasya yā upalabdhir grahaṇaṃ pratipattir ity arthaḥ |

sā punaḥ kiṃ kuśalākuśalāvyākṛtety ata āha |

kuśalākuśalādvayā || 8d

kuśalākuśalādvayety avyākṛtāpi | alobhādveṣāmohaiḥ saṃprayuktā kuśalā | lobhadveṣamohaiḥ saṃprayuktākuśalā | kuśalākuśalair asaṃprayuktādvayā na kuśalā nākuśalety arthaḥ |

sā punaḥ kīdṛśaiś caitasikaiḥ saṃprayujyate | kiyanto vā tatsaṃprayogiṇaś caitasikā ity ata āha |

sarvatragair viniyataiḥ kuśalaiś caitasair asau | saṃprayuktā tathā kleśair upakleśais trivedanā || 9

Note: Tvbh_72

ya ete sarvatragādaya uddiṣṭās te na vijñāyanta ity atas tatpradarśanārtham āha |

adyāḥ sparśādayaḥ | 10a

ādau nirdiṣṭatvād ādyāḥ sarvatragā ity arthaḥ | tathā hi |

sadāsparśamanaskāravitsaṃjñācetanānvitam (3cd)

iti prathamato nirdiṣṭāḥ | sparśa eṣām ādir iti sparśādayaḥ | te punaḥ sparśamanaskārādayaḥ pañca dharmāḥ sarvacittam anugacchantīti sarvatragāḥ | tathā hy eta ālayavijñāne kliṣṭe manasi pravṛttivijñāneṣu cāviśeṣeṇa pravartante |

viniyatān adhikṛtyāha |

chandādhimokṣasmṛtayaḥ saha | samādhidhībhyāṃ niyatāḥ | 10bc

viśeṣe niyatatvād viniyatāḥ | eṣāṃ hi viśeṣa eva viṣayo na sarvaḥ |

tatra chando 'bhiprete vastuny abhilāṣaḥ | abhiprete vastuny abhilāṣa iti pratiniyataviṣayatvaṃ jñāpitaṃ bhavaty anabhiprete chandābhāvāt | darśanaśravaṇādikriyāviṣayatvena yad abhimataṃ vastu tad abhipretam | tatra darśanaśravaṇādiprārthanā chandaḥ | sa ca vīryārambhasaṃniśrayadānakarmakaḥ |

adhimokṣo niścite vastuni tathaivāvadhāraṇam | niścitagrahaṇam aniścitapratiṣedhārtham | yuktita āptopadeśato vā yad vastu asaṃdigdhaṃ tan niścitam | yenaivākāreṇa tan niścitam anityaduḥkhādyākāreṇa tenaivākāreṇa tasya vastunaś cetasy abhiniveśanam | evam etan nānyathety avadhāraṇam adhimokṣaḥ | sa cāsaṃhāryatākarmakaḥ | adhimuktipradhāno hi svasiddhāntāt parapravādibhir apahartuṃ na śakyate |

Note: Tvbh_74

smṛtiḥ saṃstute vastuny asaṃpramoṣaś cetaso 'bhilapanatā | saṃstutaṃ vastu pūrvānubhūtam | ālambanagrahaṇāvipraṇāśakāraṇatvād asaṃpramoṣaḥ | pūrvagṛhītasya vastunaḥ punaḥ punar ālambanākārasmaraṇam abhilapanatā | abhilapanam evābhilapanatā | sā punar avikṣepakarmikā | ālambanābhilapane sati cittasyālambanāntara ākārāntare vā vikṣepābhāvād avikṣepakarmikā |

samādhir upaparīkṣye vastuni cittasyaikāgratā | upaparīkṣyaṃ vastu guṇato doṣato vā | ekāgratā ekālambanatā | jñānasaṃniśrayadānakarmakaḥ | samāhite citte yathābhūtaparijñānāt |

dhīḥ prajñā | sāpy upaparīkṣya eva vastuni pravicayo yogāyogavihito 'nyathā veti | pravicinotīti pravicayaḥ | yaḥ samyaṅ mithyā vā saṃkīrṇasvasāmānyalakṣaṇeṣv iva dharmeṣu vivekāvabodhaḥ | yuktir yogaḥ | sa punar āptopadeśo 'numānaṃ pratyakṣañ ca | tena triprakāreṇa yogena yo janitaḥ sa yogavihitaḥ | sa punaḥ śrutamayaś cintāmayo bhāvanāmayaś ca |

tatrāptavacanaprāmāṇyād yo 'vabodhaḥ sa śrutamayaḥ | yuktinidhyānajaś cintāmayaḥ | samādhijo bhāvanāmayaḥ |

ayogo 'nāptopadeśo 'numānābhāso mithyā praṇihitaś ca samādhiḥ | tenāyogena janito 'yogavihitaḥ | upapattipratilambhiko laukikavyavahārāvabodhaś ca na yogavihito nāyogavihitaḥ | eṣā ca saṃśayavyāvartanakarmikā | saṃśayavyāvartanaṃ prajñayā dharmān pravicinvato niścayalābhād iti |

ete hi pañca dharmāḥ parasparaṃ vyatiricyāpi pravartante | evañ ca yatrādhimokṣas tatra nāvaśyam itarair api bhavitavyam | evaṃ sarvatra vācyam | uktā viniyatāḥ ||

Note: Tvbh_76

tadanantaroddiṣṭās tv idānīṃ kuśalā vaktavyā ity ata āha |

śraddhātha hrīr apatrapā || 10d

alobhāditrayaṃ vīryaṃ praśrabdhiḥ sāpramādikā | āhiṃsā kuśalāḥ | 11abc

eta ekādaśa dharmā iti vākyaśeṣaḥ |

tatra śraddhā astitvaguṇavattvaśakyatveṣu karmaphalasatyaratneṣv abhisaṃpratyayaḥ prasādaś cetaso 'bhilāṣaḥ | śraddhā hi tridhā pravartate | sati vastuni guṇavaty aguṇavati vā saṃpratyayākārā | sati guṇavati ca prasādākārā | sati guṇavati ca prāptum utpādayituṃ vā śakye 'bhilāṣākārā | cetasaḥ prasāda iti | śraddhā hi cittakāluṣyavairodhikīty atas tatsaṃprayoge kleśopakleśamalakāluṣyavigamāc cittaṃ śraddhām āgamya prasīdatīti cetasaḥ prasāda ucyate | sā punaś chandasaṃniśrayadānakarmikā |

hrīr ātmānaṃ dharmaṃ vādhipatiṃ kṛtvāvadyena lajjā | sadbhir garhitatvād aniṣṭavipākatvāc ca pāpam evāvadyam | tenāvadyena kṛtenākṛtena vā yā cittasyāvalīnatā lajjā sā hrīḥ | iyaṃ ca duścaritasaṃyamasaṃniśrayadānakarmikā |

apatrāpyaṃ lokam adhipatiṃ kṛtvāvadyena lajjā | loke hy etad garhitaṃ māṃ caivaṃ karmāṇaṃ viditvā garhiṣyatīty aślokādibhayād avadyena lajjate | idam api duścaritasaṃyamasaṃniśriyadānakarmakam |

Note: Tvbh_78

alobho lobhapratipakṣaḥ | lobho nāma bhave bhavopakaraṇeṣu ca yāsaktiḥ prārthanā ca | tatpratipakṣo 'lobho bhave bhavopakaraṇeṣu vānāsaktiḥ vaimukhyañ ca | ayañ ca duścaritāpravṛttisaṃniśrayadānakarmakaḥ |

adveṣo dveṣapratipakṣo maitrī | dveṣo hi sattveṣu duḥkhe duḥkhasthānīyeṣu ca dharmeṣv āghātaḥ | adveṣo dveṣapratipakṣatvāt sattveṣu duḥkhe duḥkhasthānīyeṣu ca dharmeṣv anāghātaḥ | ayam api duścaritāpravṛttisaṃniśrayadānakarmakaḥ |

amoho mohapratipakṣo yathābhūtasaṃpratipattiḥ | mohaḥ karmaphalasatyaratneṣv ajñānam | mohapratipakṣatvād amohas teṣv eva karmaphalasatyaratneṣu saṃpratipattiḥ | ayam api duścaritāpravṛttisaṃniśrayadānakarmakaḥ |

vīryaṃ kausīdyapratipakṣaḥ kuśale cetaso 'bhyutsāhaḥ | na tu kliṣṭe | kliṣṭe tūtsāhaḥ kutsitatvāt kausīdyam eva | etac ca kuśalapakṣaparipūraṇapariniṣpādanakarmakam |

praśrabdhir dauṣṭhulyapratipakṣaḥ kāyacittakarmaṇyatā | dauṣṭhulyaṃ kāyacittayor akarmaṇyatā sāṃkleśikadharmabījāni ca | tadapagame praśrabdhisadbhāvāt | tatra kāyakarmaṇyatā kāyasya svakāryeṣu [Tvbh_80] laghusamutthānatā yato bhavati | cittakarmaṇyatā samyaṅmanasikārasaṃprayuktasya cittasyāhlādalāghavanimittaṃ yac caitasikaṃ dharmāntaraṃ yadyogāc cittam avyāhatam ālambane pravartate 'tas tac cittakarmaṇyatety ucyate | kāyasya punaḥ spraṣṭavyaviśeṣa eva prītyāhṛtaḥ kāyapraśrabdhir veditavyā | prītamanasaḥ kāyaḥ praśrabhyata iti sūtre vacanāt | iyaṃ tadvaśenāśrayaparāvṛttito 'śeṣakleśāvaraṇaniṣkarṣaṇakarmikā |

sāpramādikā | sahāpramādena pravartata iti sāpramādikā | kā punar asau | upekṣā | kuta etat | ekāntakuśalatvāt sarvakuśalānāṃ ceha nirdeśādhikārāc chraddhādivat sākṣād anirdeśāt tadvyatiriktānyakuśalābhāvāc copekṣaiva vijñāyate |

tatrāpramādaḥ pramādapratipakṣaḥ | alobhād yāvad vīryam apramādaḥ | yān alobhādīn niśrityākuśalān dharmān prajahāti tatpratipakṣāṃś ca kuśalān dharmān bhāvayati te 'lobhādayo 'pramādaḥ | ata eva pramādapratipakṣaḥ pramādasyāto viparītatvāt | sa punar laukikalokottarasaṃpattiparipūraṇakarmakaḥ |

upekṣā cittasamatā cittapraśaṭhatā cittānābhogatā | ebhis tribhiḥ [Tvbh_82] padair upekṣāyā ādimadhyāvasānāvasthā dyotitā | tatra layauddhatyaṃ vā cetaso vaiṣamyam | tasyābhāvād ādau cittasamatā | tato 'nabhisaṃskāreṇāprayatvena samāhitasya cetaso yathāyogaṃ samasyaiva yā pravṛttiḥ sā cittapraśaṭhatā | sā punar avasthā layauddhatyaśaṅkānugatācirabhāvitatvāt | tato bhāvanāprakarṣagamanāt tadvipakṣadūrībhāvāt tacchaṅkābhāve layauddhatyapratipakṣanimitteṣv ābhogam akurvato 'nābhogāvasthā cittasyānābhogatā | iyañ ca sarvakleśopakleśānavakāśasaṃniśrayadānakarmikā |

avihiṃsā vihiṃsāpratipakṣaḥ | vadhabandhanādibhiḥ sattvānām aviheṭhanam avihiṃsā sattveṣu karuṇā | kaṃ ruṇaddhīti karuṇā | kam iti sukhasyākhyā sukhaṃ ruṇaddhīty arthaḥ | kāruṇiko hi paraduḥkhaduḥkhī bhavatīti | iyaṃ cāviheṭhanakarmikā | uktā ekādaśa kuśalāḥ |

tadanantaroddiṣṭās tu kleśā ity atas tān adhikṛtyāha |

kleśā rāgapratighamūḍhayaḥ || 11d

mānadṛgvicikitsāś ca 12a

iti | rāgaś ca pratighaś ca mūḍhiś ca rāgapratighamūḍhayaḥ |

Note: Tvbh_84

tatra rāgo bhavabhogayor adhyavasānaṃ prārthanā ca | sa punar duḥkhasaṃjananakarmakaḥ | duḥkham atropādānaskandhās teṣāṃ kāmarūpārūpyatṛṣṇāvaśād abhinirvṛtteḥ | ato rāgasya duḥkhasaṃjananaṃ karma nirdiśyate |

pratighaḥ sattveṣv āghātaḥ sattveṣu rūkṣacittatā yenāviṣṭaḥ sattvānāṃ vadhabandhanādikam anarthañ cintayati | sa punar asparśavihāraduścaritasaṃniśriyadānakarmakaḥ | sparśaḥ sukham | tena sahito vihāraḥ sparśavihāraḥ | na sparśavihāro 'sparśavihāraḥ | duḥkhasahita ity arthaḥ | āghātacittasyāvaśyaṃ daurmanasyasamudācārāc cittaṃ tapyate | cittānuvidhānāc ca kāyo 'pi tapyata eveti sarveryāpatheṣu saduḥkhasavighāto 'sparśavihāro bhavati | pratihatacittasya ca na kiñcid duścaritaṃ vidūra iti pratigho 'sparśavihāraduścaritasaṃniśrayadānakarmaka uktaḥ |

moho 'pāyeṣu sugatau nirvāṇe tatpratiṣṭhāpākeṣu hetuṣu teṣāṃ cāviparīte hetuphalasaṃbandhe yad ajñānam | ayañ ca saṃkleśotpattisaṃniśriyadānakarmakaḥ | tatra kleśakarmajanmātmakas trividhaḥ saṃkleśaḥ | tasyotpattiḥ pūrvapūrvasaṃkleśanimittād uttarottarasya saṃkleśasyātmalābhaḥ | tasyotpatteḥ saṃniśrayadānakarma | [Tvbh_86] mūḍhasyaiva hi mithyājñānasaṃśayarāgādikleśapaunarbhavikakarmajanmanāṃ pravṛtter nāmūḍhasyeti |

mānaḥ | māno hi nāma sarva eva satkāyadṛṣṭisamāśrayeṇa pravartate | sa punaś cittasyonnatilakṣaṇaḥ | tathā hy ātmātmīyabhāvaṃ skandheṣv adhyāropyāyam aham idaṃ mamety ātmānaṃ tena tena viśeṣeṇonnamayati | anyebhyo 'dhikaṃ manyate | sa cāgauravaduḥkhotpattisaṃniśrayadānakarmakaḥ | agauravaṃ guruṣu guṇavatsu ca pudgaleṣu stabdhatā kāyavācor apraśrititā duḥkhotpattiḥ punar atra punarbhavotpattiḥ | sa ca punaś cittonnatisvarūpābhede 'pi cittonnatinimittabhedāt saptadhā bhidyate | māno 'timāna ity evamādi |

hīnāt kulavijñānavittādibhiḥ śreyān asmi kulavijñānavittādibhir iti yā cittasyonnatiḥ sadṛśena vā kulādibhir eva sadṛśo 'smīti yā cittasyonnatiḥ sa mānaḥ |

atimānaḥ | kulavijñānavittādibhiḥ sadṛśāt tyāgaśīlapauruṣādibhiḥ śreyān asmi śreyasā vā kulavidyādibhiḥ sadṛśo 'smi vijñānavittādibhir ity ayam atimānaḥ |

śreyasaḥ kulavijñānavittair aham eva śreyān asmi kulavijñānavittair iti yā cittasyonnatir ayaṃ mānātimānaḥ |

Note: Tvbh_88

asmimānaḥ | pañcasūpādānaskandheṣv ātmātmīyarahiteṣv ātmātmīyābhiniveśād yā cittasyonnatiḥ so 'smimānaḥ |

abhimānaḥ | aprāpta uttare viśeṣādhigame prāpto mayeti yā cittasyonnatiḥ so 'bhimānaḥ |

ūnamānaḥ | bahvantaraviśiṣṭāt kulavidyādibhir alpāntarahīno 'smi kulavidyādibhir iti yā cittasyonnatir ayam ūnamānaḥ |

mithyāmānaḥ | aguṇavato guṇavān asmīti yā cittasyonnatiḥ sa mithyāmānaḥ | aguṇā hi dauḥśīlyādayas te yasya vidyante so 'guṇavān | tasmād guṇavān asmīty anena hi dānaśīlādyabhāve 'pi guṇavattvam abhyupagataṃ bhavatīty ato nirvastukatvān mithyāmāna ity ucyate |

dṛg iti sāmānyanirdeśe 'pi kleśādhikārāt pañcaiva kleśātmikāḥ satkāyadṛṣṭyādikā dṛṣṭayaḥ saṃbadhyante | na laukikī samyagdṛṣṭir anāsravā vā | āsāṃ tu kliṣṭanitīraṇākāratvād aviśeṣe 'py ālambanākārabhedāt parasparato bhedaḥ |

tatra satkāyadṛṣṭir yat pañcasūpādānaskandheṣv ātmātmīyadarśanam |

antagrāhadṛṣṭis teṣv eva pañcasūpādānaskandheṣv ātmātmīyatvena gṛhīteṣu yad ucchedataḥ śāśvatato vā darśanam |

mithyādṛṣṭiḥ | yayā mithyādṛṣṭyā hetuṃ vāpavadati phalaṃ kriyāṃ vā sad vā vastu nāśayati sā sarvadarśanapāpatvān mithyādṛṣṭir ity ucyate |

dṛṣṭaparāmarśaḥ pañcasūpādānaskandheṣv agrato viśiṣṭataḥ śreṣṭhataḥ paramataś ca yad darśanam |

Note: Tvbh_90

śilavrataparāmarśaḥ pañcasūpādānaskandheṣu śuddhito muktito nairyāṇikataś ca yad darśanam |

vicikitsā | karmaphalasatyaratneṣu vimatiḥ | vividhā matir vimatiḥ syān na syād iti | prajñātaś ceyaṃ jātyantaram evoktā |

uktāḥ ṣaṭkleśās tadanantaroddiṣṭās tv idānīm upakleśā vaktavyā ity ata āha |

krodhopanāhane punaḥ |
mrakṣaḥ pradāśa īrṣyātha mātsaryaṃ saha māyayā || 12bcd
śāṭhyaṃ mado 'vihiṃsāhrīr atrapā styānam uddhataḥ |
āśraddhyam atha kausīdyaṃ pramādo muṣitā smṛtiḥ || 13

vikṣepo 'saṃprajanyañ ca kaukṛtyaṃ middham eva ca | vitarkaś ca vicāraś cety upakleśā dvaye dvidhā || 14

tatra krodho vartamānam apakāram āgamya yaś cetasa āghātaḥ | ayaṃ cāghātasvarūpatvāt pratighān na bhidyate | kiṃ tv asya pratighasyāvasthāviśeṣe prajñaptatvāt pratighāṃśikaḥ | vartamānam apakāram āgamya yaś cetasa āghātaḥ sattvāsattvaviṣayo daṇḍadānādisaṃniśrayadānakarmakaś ca sa krodha iti prajñapyate |

upanāho vairānubandhaḥ | krodhād ūrdhvaṃ mamānenedam apakṛtam ity asya vairātmakasyānuśayasyānutsargaḥ prabandhena pravartanam upanāhaḥ | ayañ cākṣāntisaṃniśrayadānakarmakaḥ | akṣāntir apakārāmarṣaṇaṃ pratyapakāracikīrṣā ca | ayam api krodhavat pradveṣāvasthāviśeṣe prajñapyate | ataḥ prajñaptisann eva veditavyaḥ |

mrakṣa ātmano 'vadyapracchādanā | chandadveṣabhayādīn nirākṛtya kāle taddhitaiṣiṇā codakena tat tvam evaṃkārīty anuyuktasya mohāṃśiky avadyapracchādanā mrakṣaḥ | mohāṃśikatvaṃ tu mrakṣasya pracchādanākāratvāt | ayañ ca kaukṛtyāsparśasaṃniśrayadānakarmakaḥ | [Tvbh_92] dharmataiṣā yad avadyaṃ pracchādayataḥ kaukṛtyam utpadyate kaukṛtyāc cāvaśyaṃ daurmanasyena saṃprayogād asparśavihāra iti |

pradāśaś caṇḍavacodāśitā | caṇḍaṃ vacaḥ pragāḍhaṃ pāruṣyaṃ marmaghaṭṭanayogena | daśanaśīlo dāśī | tadbhāvo dāśitā | ayañ ca bhāvapratyayaḥ svārthikaḥ | caṇḍena vacasā pradaśatīti caṇḍavacodāśitā | ayañ ca krodhopanāhapūrvakaś cetasa āghātasvabhāva iti pratighāṃśika eva na dravyato vidyate | ayañ ca vāgduścaritaprasavakarmakaḥ | asparśavihārakarmakaś ca tadvataḥ pudgalasya duḥkhasaṃvāsatvāt |

īrṣyā parasaṃpattau cetaso vyāroṣaḥ | lābhasatkārādhyavasitasya lābhasatkārakulaśīlaśrutādīn guṇaviśeṣān parasyopalabhya dveṣāṃśiko 'marṣakṛtaś cetaso vyāroṣa īrṣyā | svam āśrayaṃ vyāpya roṣo vyāroṣaḥ | daurmanasyasaṃprayogāt tatpūrvakaś cāsparśavihāra iti daurmanasyāsparśavihārakarmikocyate |

mātsaryaṃ dānavirodhī cetasa āgrahaḥ | upāttaṃ vastu dharmāmiṣakauśalātmakaṃ yena pūjānugrahakāmyayārthine 'narthine vā dīyate tad dānam | tasmin sati dānābhāvāt tadvirodhīty ucyate | lābhasatkārādhyavasitasya jīvitopakaraṇeṣu rāgāṃśikaś cetasa āgraho 'parityāgecchā mātsaryam | idaṃ cāsaṃlekhasaṃniśrayadānakarmakam | asaṃlekhaḥ punar mātsaryeṇānupayujyamānānām apy upakaraṇānāṃ saṃnicayād veditavyaḥ |

māyā paravañcanāyābhūtārthasaṃdarśanatā | lābhasatkāradhyavasitasya paravañcanābhiprāyeṇānyathāvasthitasya śīlāder arthasyānyathā prakāśanā | iyañ ca sahitābhyāṃ rāgamohābhyām abhūtān guṇān prakāśayatas tayoḥ samuditayoḥ prajñapyata iti krodhādivat prajñaptita eva na dravyata iti mithyājīvasaṃniśrayadānakarmikā |

Note: Tvbh_94

śāṭhyaṃ svadoṣapracchādanopāyasaṃgṛhītañ cetasaḥ kauṭilyam | svadoṣapracchādanopāyaḥ paravyāmohanam | tat punar anyenānyat pratisaran vikṣipaty aparisphuṭaṃ vā pratipadyate | ata eva śāṭhyaṃ mrakṣād bhidyate | sa hi sphuṭam eva pracchādayati na kākvā | idam api lābhasatkārādhyavasitopāyābhyāṃ rāgamohābhyāṃ svadoṣapracchādanārthaṃ paravyāmohanāya pravartate | tayor eva sahitayoḥ prajñapyate | idañ ca samyagavavādalābhaparipanthakarmakam | samyagavavādasya yo lābho yoniśo manasikāras tasyāntarāyaṃ karoti |

madaḥ svasaṃpattau raktasyoddharṣaś cetasaḥ paryādānam | kulārogyayauvanabalarūpaiśvaryabuddhimedhāprakarṣaḥ svasaṃpattiḥ | uddharṣo harṣaviśeṣaḥ | yena harṣaviśeṣeṇa cittam asvatantrīkriyate tena tadātmatantrīkaraṇāt paryāttaṃ bhavatīty etad uktañ cetasaḥ paryādānam iti | ayañ ca sarvakleśopakleśasaṃniśrayadānakarmakaḥ |

vihiṃsā sattvaviheṭhanā | vividhair vadhabandhanatāḍanatarjanādibhiḥ sattvānāṃ hiṃsā vihiṃsā | viheṭhyante 'nayā sattvā vadhabandhanādibhir duḥkhadaurmanasyotpādanād iti sattvaviheṭhanā | sā punaḥ pratighāṃśikī nirghṛṇatā sattveṣu cittarūkṣatā sattvaviheṭhanakarmikā vihiṃsety ucyate |

āhrīkyaṃ svayam avadyenālajjā | tasmin karmaṇyātmānam ayogyaṃ manyamānasyāpi yāvadyenālajjā sāhrīkyaṃ hrīvipakṣabhūtam |

anapatrāpyaṃ parato 'vadyenālajjā | lokaśāstraviruddham etan mayā kriyata ity evam avagacchato 'pi yā tayā pāpakriyayālajjā sāpatrāpyavipakṣabhūtam anapatrāpyam |

etac ca dvayam api sarvakleśopakleśasāhāyyakarmakam | rāgadveṣamohaprakāreṣu sarvāsatkāryaprabhavahetuṣu rāgadveṣayor ayaugapadyād yathāsaṃbhavaṃ prajñapyate na tu svatantram asti |

Note: Tvbh_96

styānañ cittasyākarmaṇyatā staimityam | stimitasya bhāvaḥ staimityaṃ yadyogāc cittaṃ jaḍībhavati stimitaṃ bhavati nālambanaṃ pratipattuṃ samutsahate | etac ca sarvakleśopakleśasahāyyadānakarmakam | mohāṃśe prajñaptatvāc ca mohāṃśikam eva na pṛthag vidyate |

auddhatyaṃ cittasyāvyupaśamaḥ | vyupaśamo hi śamathas tadviruddho 'vyupaśamaḥ | sa punar eṣa rāgānukūlaṃ pūrvahasitarasitakrīḍitādyanusmarataś cetaso 'vyupaśamahetuḥ śamathaparipanthakarmakaḥ |

āśraddhyāṃ karmaphalasatyaratneṣv anabhisaṃpratyayaḥ śraddhāvipakṣaḥ | śraddhā hy astitvaguṇavattvaśakyatveṣv abhisaṃpratyayaḥ prasādo 'bhilāṣaś ca yathākramam | aśraddhā tadviparyeṇāstitvaguṇavattvaśakyatveṣv anabhisaṃpratyayo 'prasādo 'nabhilāṣaś ca | kausīdyasaṃniśrayadānakarmakam | aśraddadhānasya prayogacchandābhāvāt kausīdyasaṃniśrayadānakarmakatvam |

kausīdyaṃ kuśale cetaso 'nabhyutsāho vīryavipakṣaḥ | kuśale kāyavāṅmanaḥkarmaṇi nidrāpārśvaśayanasukham āgamya yo mohāṃśikaś cetaso 'nabhyutsāhaḥ | etac ca kuśalapakṣaprayogaparipanthakarmakam |

pramādo yair lobhadveṣamohakausīdyaiḥ kleśād rāgadveṣamohādikāc cittaṃ na rakṣati kuśalaṃ ca tatpratipakṣabhūtaṃ na bhāvayati | teṣu lobhadveṣamohakausīdyeṣu pramādaḥ prajñapyate | ayañ cākuśalavṛddhikuśalaparihāṇisaṃniśrayadānakarmakaḥ |

muṣitā smṛtiḥ kliṣṭā smṛtiḥ | kliṣṭeti kleśasaṃprayuktā | iyañ ca vikṣepasaṃniśrayadānakarmikā |

Note: Tvbh_98

vikṣepo rāgadveṣamohāṃśikaś cetaso visāraḥ | vividhaṃ kṣipyate 'nena cittam iti vikṣepaḥ | yai rāgadveṣamohaiś cittaṃ samādhyālambanād bahiḥ kṣipyate teṣu yathāsaṃbhavaṃ vikṣepaḥ prajñapyate | eṣa ca vairāgyaparipanthakarmaḥ |

asaṃprajanyaṃ kleśasaṃprayuktā prajñā yayāsaṃviditā kāyavākcittacaryā abhikramapratikramādiṣu vartate karaṇīyākaraṇīyājñānāt | etac cāpattisaṃniśrayadānakarmakam |

kaukṛtyaṃ cetaso vipratisāraḥ | kutsitaṃ kṛtam iti kukṛtam | tadbhāvaḥ kaukṛtyam | iha tu kukṛtaviṣayaś cetaso vilekhaḥ kaukṛtyaṃ caitasikādhikārāt | etac ca cittasthitiparipanthakarmakam |

middham asvatantravṛtticetaso 'bhisaṃkṣepaḥ | vṛttir ālambane pravṛttiḥ | sāsvatantrā cetaso yato bhavati tan middham | kāyasandhāraṇāsamarthā vā vṛttiś cetaso 'svatantrā sā yato bhavati tan middham | abhisaṃkṣepaś cetasaś cakṣurādīndriyadvāreṇāpravṛttiḥ | etac ca mohāṃśe prajñapanān mohāṃśikaṃ kṛtyātipattisaṃniśrayadānakarmakañ ca |

vitarkaḥ paryeṣako manojalpaḥ prajñācetanāviśeṣaḥ | paryeṣakaḥ kim etad iti nirūpaṇākārapravṛttaḥ | manaso jalpo manojalpaḥ | jalpa iva jalpaḥ | jalpo 'rthakathanam | cetanāprajñāviśeṣa iti cetanāyāś cittaparispandātmakatvāt prajñāyāś ca guṇadoṣavivekākāratvāt | tadvaśena cittapravṛtteḥ kadācic cittacetanayor vitarkaḥ prajñaptiḥ kadācit prajñācetasor yathākramam anabhyūhābhyuhāvasthayoḥ | atha vā cetanāprajñayor eva vitarkaḥ prajñaptis tadvaśena cittasya tathāpravṛttatvāt | sa eva cittasyaudārikatā | audārikateti sthūlatā vastumātraparyeṣaṇākāratvāt |

Note: Tvbh_100

eṣa ca nayo vicāre 'pi draṣṭavyaḥ | vicāro 'pi hi cetanāprajñāviśeṣātmakaḥ | pratyavekṣako manojalpa eva | idaṃ tad iti pūrvādhigatanirūpaṇāt | ata eva ca cittasūkṣmatety ucyate |

etau ca sparśāsparśavihārasaṃniśrayadānakarmakau | anayoś caudārikasūkṣmatayā vyavasthāpanāt pṛthakkaraṇam |

dvaye dvidheti | (14d)

dvayañ ca dvayañ ca dvaye | te punaḥ kaukṛtyamiddhe vitarkavicārau ca | ete ca catvāro dharmā dvidhā kliṣṭā akliṣṭāś ca |

tatrākuśalam akṛtvā kuśalañ ca kṛtvā yaś cetaso vilekhas tat saṃkliṣṭaṃ kaukṛtyam | yat kuśalam akṛtvākuśalañ ca kṛtvā tat kaukṛtyam akliṣṭam |

middham api kliṣṭacittāviddhaṃ kliṣṭacittasaṃprayuktaṃ ca kliṣṭam | akliṣṭacittāviddham akliṣṭacittasaṃprayuktañ cākliṣṭam |

kāmavyāpādavihiṃsādivitarkāḥ kliṣṭāḥ | naiśkramyādivitarkā akliṣṭāḥ | evaṃ paropaghātopāyavicāraḥ kliṣṭaḥ | parānugrahopāyavicāro 'kliṣṭaḥ |

tatra ye kaukṛtyamiddhavitarkavicārāḥ kliṣṭās ta evopakleśā netare |

tatra yathā rūpaśabdādyupalabdhiḥ ṣaṭprakārā yathāsaṃbhavaṃ sarvaiś caitasikaiḥ saṃprayujyate sarvatragair viniyataiḥ kuśalaiḥ kleśair upakleśaiś ca evaṃ trivedanā tisṛbhiś ca vedanābhiḥ saṃprayujyate sukhayā duḥkhayā aduḥkhāsukhayā ca | saumanasyadaurmanasyopekṣāsthānīyeṣu rūpādiṣu tadutpatteḥ kuśalā akuśalā avyākṛtā ca | ālayavijñānan tu sarvatragaiḥ pañcabhir eva saṃprayujyate nānyaiḥ | tatra copekṣaiva vedanā anivṛtāvyakṛtañ ca | kliṣṭaṃ manaḥ sarvatragaiḥ pañcabhiś caturbhiś ca kleśair ātmamohādibhiḥ sadā saṃprayujyate | tatropekṣaiva vedanā nivṛtāvyākṛtañ ceti |

Note: Tvbh_102

idam idānīñ cintyate | kiṃ pañcānāñ cakṣurvijñānādīnāṃ yugapad ālambanapratyayasānnidhye 'py ālayavijñānād ekasyaivotpattir bhavati na dvayor na bahūnāṃ vā | yathaike manyante | na dvayor na bahūnāṃ vā yugapat samanantarapratyayābhāvād ekasyaiva vijñānasyotpattir bhavati | na caikaṃ vijñānaṃ bahūnāṃ samantarapratyayatvaṃ pratipattum utsahate | utāniyamena |

yady ekasyaiva pratyayasāṃnidhyam ekam evotpadyate | evaṃ dvayor bahūnāñ ca pratyayasāṃnidhye utpattir bhavatīty ata āha |

pañcānāṃ mūlavijñāne yathāpratyayam udbhavaḥ | vijñānānāṃ saha na vā taraṅgāṇāṃ yathā jale || 15

pañcānām iti cakṣurādivijñānānāṃ tadanucaramanovijñānasahitḥnḥm | pañcānāṃ cakṣurādivijñānānāṃ bījāśrayatvāt tadutpatter gatiṣu janmopādānāc cālayavijñānaṃ mūlavijñānam ity ucyate | yathāpratyayam udbhava iti yasya yasya yaḥ pratyayaḥ saṃnihitas tasya tasya niyamenodbhava ātmalābhaḥ | saha na veti yugapat krameṇa vā | taraṅgāṇāṃ yathā jala ity ālayavijñānāt pravṛttivijñānānāṃ yugapad ayugapac cotpattau dṛṣṭāntaḥ | yathoktam |

tadyathā viśālamate mahata udakaughasya vahataḥ saced ekasya taraṅgasyotpattipratyayaḥ pratyupasthito bhavaty ekam eva taraṅgaṃ pravartate | saced dvayos trayāṇāṃ saṃbahulānāṃ taraṅgāṇām utpattipratyayaḥ pratyupasthito bhavati yāvat saṃbahulāni taraṅgāṇi pravartante | na ca tasyodakaughasya srotasā vahataḥ samucchittir bhavati | na paryupayogaḥ prajñāyate | evam eva viśālamate tadoghasthānīyam ālayavijñānaṃ saṃniśritya pratiṣṭhāya saced ekasya cakṣurvijñānasyotpattipratyayaḥ pratyupasthito bhavaty ekam eva cakṣurvijñānaṃ pravartate | saced dvayos trayāṇāṃ sacet pañcānāṃ vijñānānām utpattipratyayaḥ pratyupasthito bhavati sakṛd yāvat pañcānāṃ pravṛttir bhavati |

Note: Tvbh_104

atra gāthā |

ādānavijñāna gabhīrasūkṣmo ogho yathā vartati sarvabījo | bālāna eṣo mayi na prakāśi mā haiva ātmā parikalpayeyur

iti | na hi vijñānapratiniyamenālambanapratyayavat samanantarapratyaya iṣyate | sarvavijñānotpattau sarvasya vijñānasya tatsamanantarapratyayatvābhyupagamāt | ata ekasmād api samanantarapratyayād ālambanapratyayasānnidhye dvayor bahūnāṃ vā vijñānānām utpattir na virūdhyate | kiñ cātra kāraṇaṃ yat samanantarapratyayapratiniyamābhāve pañcānāñ ca yugapad ālambanapratyayasānnidhya ekenaivotpattavyaṃ na pañcabhir apīti | tasmād alambanasadbhāve pañcānām api cotpattir ity abhyupeyam |

idam īdānīṃ vaktavyam | kiṃ manovijñānaṃ cakṣurādivijñānaiḥ saha pravartate vinā ca | uta naivety ata āha |

manovijñānasaṃbhūtiḥ sarvadāsaṃjñikād ṛte | samāpattidvayān middhān mūrcchanād apy acittakāt || 16

iti | sarvadeti sarvakālaṃ cakṣurādivijñānaiḥ saha vinā cety arthaḥ | asyotsargasyemam apavādam ārabhate |

āsaṃjñikād ṛte

samāpattidvayān middhān mūrcchanād apy acittakād iti | (16bd)

tatrāsaṃjñikam asaṃjñisattveṣu deveṣūpapannasya yaś cittacaitasikānāṃ dharmāṇāṃ nirodhaḥ |

samāpattidvayam asaṃjñisamāpattir nirodhasamāpattiś ca |

Note: Tvbh_106

tatrāsaṃjñisamāpattiḥ | tṛtīyād dhyānād vītarāgasyordhvam avītarāgasya niḥsaraṇasaṃjñāpūrvakeṇa manasikāreṇa manovijñānasya tatsaṃprayuktānāñ ca caittānāṃ yo nirodhaḥ so 'trāsaṃjñisamāpattir ity ucyate | nirudhyate 'neneti nirodhaḥ | sa punaḥ sasaṃprayogasya manovijñānasya samudācāranirodhaḥ | āśrayasyāvasthāviśeṣaḥ | sa ca samāpatticittād anantarañ cittāntarotpattiviruddha āśrayaḥ prāpyata iti samāpattir ity ucyate | nirodhasamāpattir ākiñcanyāyatanavītarāgasya śāntavihārasaṃjñāpūrvakeṇa manasikāreṇa sasaṃprayogasya manovijñānasya kliṣṭasya ca manaso yo nirodhaḥ | iyam apy asaṃjñisamāpattivad āśrayasyāvasthāviśeṣe prajñapyate |

acittakaṃ middhaṃ gāḍhamiddhopahatatvād āśrayasya tāvatkālaṃ manovijñānāpravṛtter acittakam ity ucyate |

acittikā mūrcchā | āgantukenābhighātena vātapittaśleṣmavaiṣamyeṇa vā yad āśrayavaiṣamyaṃ manovijñānapravṛttiviruddhaṃ tatrācittikā mūrcchopacaryate |

etāḥ pañcāvasthā varjayitvā tadanyāsu sarvāsv avasthāsu manovijñānapravṛttir veditavyā | evam āsaṃjñikādiṣu manovijñāne niruddhe tadapagame punaḥ kuta utpadyate yatas tasya kālakriyā na bhavati | tat punar ālayavijñānād evotpadyate | tad dhi sarvavijñānabījakam iti |

yatra vijñānapariṇāme ātmadharmopacāraḥ sa punas tridhety uddiśya vistareṇa trividho 'pi nirdiṣṭaḥ |

Note: Tvbh_108

idānīm ātmadharmopacāro yaḥ pravartate sa vijñānapariṇāma eva na vijñānapariṇāmāc ca pṛthag asty ātmā dharmā ceti yat pratijñātaṃ tatprasādhanārtham āha |

vijñānapariṇāmo 'yaṃ vikalpo yad vikalpyate | tena tan nāsti tenedaṃ sarvaṃ vijñāptimātrakam || 17

iti | yo 'yaṃ vijñānapariṇāmas trividho 'nantaram abhihitaḥ so 'yaṃ vikalpaḥ | adhyāropitārthākārās traidhātukāś cittacaittā vikalpa ucyate | yathoktam |

abhūtaparikalpas tu cittacaittās tridhātukā iti |

tena trividhena vikalpenālayavijñānakliṣṭamanaḥpravṛttivijñānasvabhāvena sasaṃprayogeṇa yad vikalpyate bhājanam ātmāskandhadhātvāyatanarūpaśabdādikaṃ vastu tan nāstīty ataḥ sa vijñānapariṇāmo vikalpa ucyate | asadālambanatvāt |

kathaṃ punar etad vijñāyate tadālambanam asad iti | yad dhi yasya kāraṇaṃ tasmin samagre cāviruddhe ca tad utpadyate nānyathā | vijñānañ ca māyāgandharvanagarasvapnatimirādāv asaty apyālambane jāyate | yadi ca vijñānasyālambanapratibaddha utpādaḥ syād evaṃ sati māyādiṣv arthābhāvān na vijñānam utpadyate |

Note: Tvbh_110

tasmāt pūrvakān niruddhāt tajjātīyavijñānād vijñānam utpadyate | na bāhyād arthāt tasminn asaty api bhāvāt | dṛṣṭā cābhinne 'py arthe pratipattṝṇāṃ parasparaviruddhā pratipattiḥ | na caikasya parasparaviruddhānekātmakatvaṃ yujyate | tasmād adhyāropitarūpatvād vikalpasyālambanam asad iti pratipattavyam |

anena tāvat samāropāntaṃ parihṛtyāpavādāntaparijihīrṣayā āha |

tenedaṃ sarvaṃ vijñāptimātrakam (17cd)

iti | teneti tasmāt | yasmāt pariṇāmātmakena vikalpena yad vikalpyate tena tan nāsti tasmād viṣayābhāvāt sarvaṃ vijñaptimātrakam | sarvam iti traidhātukam asaṃskṛtañ ca | mātraśabdas tadadhikaviṣayavyavacchedārthaḥ | kakāraḥ pādapūraṇārthaḥ |

yadi sarvaṃ vijñaptimātrakam eva na tato 'nyaḥ kartā karaṇaṃ vāsti kathaṃ mūlavijñānād anadhiṣṭhitād asati karaṇe vikalpāḥ pravartanta ity āha |

sarvabījaṃ hi vijñānaṃ pariṇāmas tathā tathā | yāty anyonyavaśād yena vikalpaḥ sa sa jāyate || 18

tatra sarvadharmotpādanaśaktyanugamāt sarvabījaṃ vijñānam ity ālayavijñānam | vijñānaṃ hy asarvabījam apy astīty ataḥ sarvabījam ity āha | vijñānād anyad api kaiścit pradhānādi sarvabījaṃ kalpyata iti vijñānam ity āha | atha vā | ekapadavyabhicāre 'pi viśeṣaṇaviśeṣyatvadarśanān nāyaṃ doṣaḥ |

pariṇāmas tathā tathā yāty anyonyavaśād iti | (18bc)

pūrvāvasthāto 'nyathābhāvaḥ pariṇāmaḥ | tathā tatheti tasya tasya vikalpasyānantarotpādanasamarthāvasthāṃ prāpnotīty arthaḥ |

Note: Tvbh_112

anyonyavaśād iti | tathā hi cakṣurādivijñānaṃ svaśaktiparipoṣe vartamāne śaktiviśiṣṭasyālayavijñānapariṇāmasya nimittaṃ so 'pi ālayavijñānapariṇāmaś cakṣurādivijñānasya nimittaṃ bhavati | evam anyonyavaśād yasmād ubhayaṃ pravartate tasmād ālayavijñānād anyenānadhiṣṭhitād anekaprakāro vikalpaḥ sa sa jāyate | tatra ca vartamāne janmani yathālayavijñānāt pravṛttivijñānasyotpattir bhavati tathākhyātam |

idānīṃ vijñaptimātre anāgataṃ janma vartamānajanmanirodhe sati yathā pratisaṃdhīyate tat pradarśayann āha |

karmaṇo vāsanā grāhadvayavāsanayā saha | kṣīṇe pūrvavipāke 'nyaṃ vipākaṃ janayanti tat || 19

iti | puṇyāpuṇyāneñjyacetanā karma | tena karmaṇā yad anāgatātmabhāvābhinirvṛttaye ālayavijñāne sāmarthyam āhitaṃ sā karmavāsanā | grāhadvayaṃ grāhyagraho grāhakagrāhaś ca | tatra vijñānāt pṛthag eva svasantānādhyāsitaṃ grāhyam astīty adhyavasāyo grāhyagrāhaḥ | tac ca vijñānena pratīyate vijñāyate gṛhyata iti yo 'yaṃ niścayaḥ sa grahakagrāhaḥ | pūrvotpannagrāhyagrāhakagrāhākṣiptam anāgatatajjātīyagrāhyagrāhakagrāhotpattibījaṃ grāhadvayavāsanā | tatra karmavāsanābhedād gatibhedenātmabhāvabhedo bījabhedād aṅkurabhedavat |

[Tvbh_114] grāhadvayavāsanā tu sarvakarmavāsanānāṃ yathāsvam ākṣiptātmabhāvotpādane pravṛttānāṃ sahakāritvaṃ pratipadyate | tadyathā abādayo bījasyāṅkurotpattāv iti |

evañ ca na kevalāḥ karmavāsanā grāhadvayavāsanānanugṛhītā vipākañ janayantīty uktaṃ bhavati | ata evāha | grahādvayavāsanayā saheti |

kṣīṇe pūrvavipāke 'nyaṃ vipākaṃ janayanti tad iti | (19cd)

pūrvajanmopacitena karmaṇā ya iti vipāko 'bhinirvṛttas tasmin kṣīṇa ity ākṣepakāle paryantāvasthite yathābalaṃ karmavāsanā grāhadvayavāsanāsahitā upabhūktād vipākād anyaṃ vipākaṃ tad evālayavijñānaṃ janayanti | ālayavijñānavyatirekeṇānyasya vipākasyābhāvāt | kṣīṇe pūrvavipāka ity anena śāśvatāntaṃ pariharati | anyaṃ vipākaṃ janayantīty ucchedāntam |

cakṣurādivijñānavyatiriktam ālayavijñānam asti | tad eva ca sarvabījakaṃ na cakṣurādivijñānam iti kuta etat | āgamād yuktitaś ca | uktaṃ hi bhagavatābhidharmasūtre |

[Tvbh_116]

anādikāliko dhātuḥ sarvadharmasamāśrayaḥ |
tasmin sati gatiḥ sarvā nirvāṇādhigamo 'pi ca ||

na cālayavijñānam antareṇa saṃsārapravṛttir nivṛttir vā yujyate | tatra saṃsārapravṛttir nikāyasabhāgāntareṣu pratisandhibandhaḥ | nivṛttiḥ sopadhiśeṣo nirupadhiśeṣaś ca nirvāṇadhātuḥ | tatrālayavijñānād anyat saṃskārapratyayaṃ vijñānaṃ na yujyate | saṃskārapratyayavijñānābhāve pravṛtter apy abhāvaḥ |

saṃsārasyālayavijñānānabhyupagame pratisandhivijñānaṃ vā saṃskārapratyayaṃ parikalpyeta saṃskāraparibhāvitā vā ṣaḍ vijñānakāyāḥ | tatra ye saṃskārāḥ prātisaṃdhikavijñānapratyayatveneṣyante teṣāñ ciraniruddhatvān niruddhasya cāsatvād asataś ca pratyayatvābhāvān na saṃskārapratyayaṃ pratisandhivijñānaṃ yujyate | pratisandhau ca nāmarūpam apy asti na kevalaṃ vijñānam | tatra vijñānam eva saṃskārapratyayaṃ na nāmarūpam iti kā tatra yuktiḥ | tasmāt saṃskārapratyayaṃ nāmarūpam iti vāktavyam | na tu vijñānam iti | [Tvbh_118] katamad anyad vijñānapratyayaṃ nāmarūpam | yad uttarakālam iti cet tasya prātisandhikanāmarūpāt ka ātmātiśayo yatas tad eva vijñānapratyayaṃ na pūrvam | pūrvañ ca saṃskārapratyayaṃ nottaram iti | ataś ca saṃskārapratyayaṃ nāmarūpam evāstu kiṃ pratisandhivijñānenāṅgāntareṇa parikalpitena | tasmān na pratisandhivijñānaṃ saṃskārapratyatyayaṃ yujyate |

saṃskāraparibhāvitā vā ṣaḍvijñānakāyā api na saṃskārapratyayaṃ vijñānaṃ yujyate | kiṃ kāraṇam | na hi vijñānaṃ vipākavāsanāṃ niṣyandavāsanāṃ vā svātmany ādhātuṃ samarthaṃ svātmani kāritravirodhāt | nāpy anāgate tasya tadānutpannatvāt | anutpannasya cāsattvāt | nāpy utpanne pūrvasya tadā niruddhatvāt | acittikāsu ca nirodhasamāpattyādyavasthāsu punaḥ saṃskāraparibhāvitacittotpattyasaṃbhavād vijñānapratyayaṃ nāmarūpaṃ na syāt | tadabhāvāṭ ṣaḍāyatanaṃ na syāt | evaṃ yāvaj jātipratyayaṃ jarāmaraṇaṃ na syāt | tataś ca saṃsārapravṛttir eva na syāt |

tasmād avidyāpratyayāḥ saṃskārās tadadhivāsitañ cālayavijñānaṃ saṃskārapratyayaṃ vijñānam | tatpratyayaṃ pratisandhau nāmarūpam ity eṣaiva nītir anavadyā |

saṃsāranivṛttir api ālayavijñāne asati na yujyate | saṃsārasya hi karmakleśāś ca kāraṇaṃ tayoś ca kleśāḥ pradhānam | tathā hi kleśādhipatyāt karma punarbhavākṣepasamarthaṃ bhavati nānyathā | tathākṣiptapunarbhavo 'pi karma kleśādhipatyād eva punarbhavo bhavati nānyathā | evañ ca kleśā eva saṃsārapravṛtteḥ pradhānatvān mūlam | atas teṣu prahīṇeṣu saṃsāro vinivartate nānyathā | na cālayavijñānam antareṇa tatprahāṇaṃ yujyate |

Note: Tvbh_120

kathaṃ punar na yujyate | saṃmukhībhūto vā kleśaḥ prahīyate bījāvastho vā | tatra saṃmukhībhūtaḥ prahīyata ity aniṣṭir eveyam | tatprahāṇamārgasthānād bījāvastho 'pi naiva prahīyate | na hi pratipakṣāt tadānīṃ kiñcid anyad abhyupagamyate yatra kleśabījaṃ vyavasthitaṃ tatpratipakṣeṇa prahīyeta | atha pratipakṣacittam eva kleśabījānuṣaktam iṣyate | na hi tat kleśabījānuṣaktam eva tatpratipakṣo bhavitum arhati | na cāprahīṇakleśabījānāṃ saṃsāranivṛttiḥ saṃbhavati | tasmād avaśyam ālayavijñānaṃ tadanyavijñānasahabhūbhiḥ kleśopakleśair bhāvyate svabījapuṣṭyādhānata ity abhyupeyam | ye punaś cittata eva saṃtatipariṇāmaviśeṣād yathābalaṃ vāsanāvṛttilābhe sati kleśopakleśāḥ pravartante teṣāñ cālayavijñānavyavasthitaṃ bījaṃ tatsahabhuvā kleśapratipakṣamārgeṇāpanīyate | tasmiṃś cāpanīte na punas tenāśrayeṇa kleśānām utpattir iti sopadhiśeṣo nirvāṇadhātuḥ prāpyate | pūrvakarmākṣiptajanmanirodhe ca tato 'nyajanmāpratisaṃdhānān nirupadhiśeṣo nirvāṇadhātuḥ | na hi karma vidyamānam api kleśeṣu prahīṇeṣu sahakārikāraṇabhāvāt punarbhavam abhinirvartayituṃ samartham |

evam ālayavijñāne sati saṃsārapravṛttir nivṛttiś ca nānyathety avaśyaṃ cakṣurādivijñānavyatiriktam ālayavijñānaṃ tad eva ca sarvadharmabījānugataṃ na cakṣurādivijñānam ity abhyupagantavyam | vistaravicāras tu pañcaskandhakopanibandhād veditavyaḥ ||

Note: Tvbh_122

yadi vijñaptimātram evedaṃ kathaṃ na sūtravirodhaḥ | sūtreṣu hi trayaḥ svabhāvā uktāḥ parikalpitaḥ paratantraḥ pariniṣpannaś ca | nāsti virodhaḥ | vijñaptimātra eva sati svabhāvatrayavyavasthānāt | katham ity ata āha |

yena yena vikalpena yad yad vastu vikalpyate | parikalpita evāsau svabhāvo na sa vidyate || 20

ādhyātmikabāhyavikalpyavastubhedena vikalpānām ānantyaṃ pradarśayann āha | yena yena vikalpeneti |

yad yad vastu prakalpyate | ādhyātmikaṃ bāhyaṃ vāntaśo yāvad buddhadharmā api | parikalpita evāsau svabhāva iti | atra kāraṇam āha | na sa vidyata iti |

yad vastu vikalpyaviṣayas tad yasmāt sattābhāvān na vidyate | tasmāt tad vastu parikalpitasvabhāvam eva | na hetupratyayapratibaddhasvabhāvam | tathā hy ekasmin vastuni tadabhāve ca parasparaviruddhānekavikalpapravṛttir dṛṣṭā | na ca tad ekaṃ vastu tadabhāvo vā parasparaviruddhānekasvabhāvo yujyate | tasmāt sarvam idaṃ vikalpamātram eva tadarthasya parikalpitarūpatvāt | uktaṃ ca sūtre |

na khalu punaḥ subhūte dharmās tathā vidyante yathā bālapṛthagjanā abhiniviṣṭā iti |

parikalpitānantaraṃ paratantrasvabhāvo vaktavya iti | ata āha |

paratantrasvabhāvas tu vikalpaḥ pratyayodbhavaḥ | 21ab

atra ca vikalpa iti paratantrasvarūpam āha | pratyayodbhava ity anenāpi paratantrābhidhānapravṛttinimittam āha | tatra parikalpaḥ kuśalākuśalāvyākṛtabhedabhinnās traidhātukāś cittacaittāḥ |

Note: Tvbh_124

yathoktam |

abhūtaparikalpas tu cittacaittās tridhātukā iti |

parair hetupratyayais tantryata iti paratantra utpādyata ity arthaḥ | svato 'nyahetupratyayapratibaddhātmalābha iti yāvaduktaṃ bhavati | uktaḥ paratantraḥ |

pariniṣpannaḥ katham ity ata āha |

niṣpannas tasya pūrveṇa sadā rahitatā tu yā || 21cd

avikārapariniṣpattyā sa pariniṣpannaḥ | tasyeti paratantrasya pūrveṇeti parikalpitena tasmin vikalpe grāhyagrāhakabhāvaḥ parikalpitaḥ | tathā hi tasmin vikalpe grāhyagrāhakatvam avidyamānam eva parikalpyata iti parikalpitam ucyate | tena grāhyagrāhakeṇa paratantrasya sadā sarvakālam atyantarahitatā yā sa pariniṣpannasvabhāvaḥ ||

ata eva sa naivānyo nānanyaḥ paratantrataḥ | 22ab

ata eva sa naiveti parikalpitena svabhāvena paratantrasya sadā rahitatā pariniṣpannaḥ | rahitatā ca dharmatā | sā ca dharmatā dharmān nānyā nānanyā yujyate | pariniṣpannaś ca paratantradharmatety ataḥ paratantrāt pariniṣpanno nānyo nānanya iti boddhavyaḥ | yadi hi pariniṣpannaḥ paratantrād anyaḥ syād evaṃ na parikalpitena paratantraḥ śūnyaḥ syāt | athānanya evam api pariniṣpanno na viśuddhālambanaḥ syāt paratantravat saṃkleśātmakatvāt | evaṃ paratantraś ca na kleśātmakaḥ syāt | pariniṣpannād ananyatvāt pariniṣpannavat |

Note: Tvbh_126

anityatādivad vācyo 22c

nānyo nānanya iti vākyaśeṣaḥ | yathā hy anityatā duḥkhatānātmatā ca | saṃskārādibhyo nānyā nānanyā | yadi saṃskārebhyo 'nityatā anyā | evaṃ tarhi saṃskārā nityāḥ syuḥ | athānanyā evam api saṃskārāḥ pradhvaṃsābhāvarūpāḥ syur anityatāvat | evaṃ duḥkhatādiṣv api vācyam |

yadi grāhyagrāhakabhāvarahitaḥ paratantraḥ katham asau gṛhyate agṛhyamāṇo vā katham astīti vijñāyate | ata āha |

nādṛṣṭe 'smin sa dṛśyate || 22d

nādṛṣṭe 'sminn iti pariniṣpannasvabhāve sa dṛśyata iti paratantraḥ svabhāvaḥ | nirvikalpalokottarajñānadṛśye pariniṣpanne svabhāve adṛṣṭe apratividdhe asākṣātkṛte tatpṛṣṭhalabdhaśuddhalaukikajñānagamyatvāt paratantro 'nyena jñānena na gṛhyate | ataḥ pariniṣpanne 'dṛṣṭe paratantro na dṛśyate | na punar lokottarajñānapṛṣṭhalabdhenāpi jñānena na dṛśyate |

tathā nirvikalpapraveśāyāṃ dhāraṇyām uktam |

tat pṛṣṭhalabdhena jñānena māyāmarīcisvapnapratiśrutkodakacandranirmitasamān sarvadharmān pratyetīti |

atra ca dharmāḥ paratantrasaṃgṛhītā abhipretāḥ | pariniṣpannaś cākāśavad ekarasaḥ | jñānañ ca yathoktaṃ

nirvikalpena jñānenākāśasamatayā tān sarvadharmān paśyatīti paratantradharmāṇāṃ tathatāmātradarśanāt ||

Note: Tvbh_128

yadi dravyam eva paratantraḥ kathaṃ sūtre sarvadharmā niḥsvabhāvā anutpannā aniruddhā iti nirdiśyante | nāsti virodhaḥ yasmāt |

trividhasya svabhāvasya trividhāṃ niḥsvabhāvatām | sandhāya sarvadharmāṇāṃ deśitā niḥsvabhāvatā || 23

traya eva svabhāvā na caturtho 'stīti jñāpanārthaṃ saṃkhyānirdeśaḥ | svena svena lakṣaṇena vidyamānavad bhavatīti svbhāvaḥ |

trividhā niḥsvabhāvatā lakṣaṇaniḥsvabhāvatā utpattiniḥsvabhāvatā paramārthaniḥsvabhāvatā ca | sarvadharmāḥ parikalpitaparatantrapariniṣpannātmakāḥ |

idānīṃ trividhasya svabhāvasya yā yasya niḥsvabhāvatā tāṃ tasya pradarśayann āha |

prathamo lakṣaṇenaiva niḥsvabhāvo 'paraḥ punaḥ |
na svayaṃbhāva etasyety aparā niḥsvabhāvatā || 24

dharmāṇāṃ paramārthaś ca sa yatas tathatāpi saḥ | 25ab

prathamaḥ parikalpitaḥ svabhāvo 'yaṃ ca lakṣaṇenaiva niḥsvabhāvas tallakṣaṇasyotprekṣitatvāt | rūpalakṣaṇaṃ rūpam | anubhavalakṣaṇā vedanetyādi | ataś ca svarūpābhāvāt khapuṣpavat svarūpeṇaiva niḥsvabhāvaḥ |

Note: Tvbh_130

aparaḥ punar iti paratantrasvabhāvaḥ | na svayaṃbhāva etasya māyāvat parapratyayenotpatteḥ | ataś ca yathā prakhyāti tathāsyotpattir nāstīty ato 'syotpattiniḥsvabhāvatety ucyate |

dharmāṇāṃ paramārthaś ca sa yatas tathāpi sa iti | (25ab)

paramaṃ hi lokottarajñānaṃ niruttaratvāt tasyārthaḥ paramārthaḥ | atha vākāśavat sarvatraikarasārthena vaimalyāvikārārthena ca pariniṣpannaḥ svabhāvaḥ paramārtha ucyate | sa yasmāt pariniṣpannaḥ svabhāvaḥ sarvadharmāṇāṃ paratantrātmakānāṃ paramārthaḥ | taddharmateti kṛtvā tasmāt pariniṣpanna eva svabhāvaḥ paramārthaniḥsvabhāvātā pariniṣpannasyābhāvasvabhāvatvāt |

kiṃ punaḥ paramārthābhidhānenaiva pariniṣpanno 'bhidhātavyaḥ | nety āha | kiṃ tarhi

tathatāpi saḥ | (25b)

apiśabdān na kevalaṃ tathatāśabdenaivābhidhātavyaḥ | kiṃ tarhi yāvanto dharmadhātuparyāyāḥ sarvais tair apy abhidhātavya iti ||

sarvakālaṃ tathābhāvāt 25c

tathatā | tathā hi pṛthagjanaśaikṣāśaikṣāvasthāsu sarvakālaṃ tathaiva bhavati | nānyatheti tathatety ucyate |

kiṃ punas tathatāvat pariniṣpanna eva vijñaptimātratā | utānyā vijñaptimātratā | ata āha |

saiva vijñaptimātratā || 25d

Note: Tvbh_132

suviśuddhalakṣaṇāvabodhād yathoktam |

nāmni tiṣṭhati tac cittaṃ tadā tanmātradarśanāt |
nāmni sthānāc ca vijñaptāv upalambhaḥ prahīyate ||
nopalambhaṃ tadā dhātuṃ spṛśate bhāvanānvayāt |
sarvāvaraṇavimokṣaṃ vibhutvaṃ labhate tadā ||

iti | saiva vijñaptimātratety anena vacanenābhisamaya uktaḥ |

yadi vijñaptimātram evedaṃ kasmāc cakṣuḥśrotraghrāṇarasanasparśanaiḥ rūpaśabdagandharasasparśān gṛhṇātīty asya bhavatīty ata āha |

yāvad vijñaptimātratve vijñānaṃ nāvatiṣṭhate | grāhadvayasyānuśayas tāvan na vinivartate || 26

atha vā yās tāḥ karmavāsanā grāhadvayavāsanāsahitāḥ

kṣīṇe pūrvavipāke 'nyaṃ vipākaṃ janayantīty (19cd)

uktaṃ tasmāt kathaṃ prahāṇam aprahāṇaṃ cety ata āha |

Note: Tvbh_134

yāvad vijñaptimātratve vijñānaṃ nāvatiṣṭḥata (26ab)

iti vistaraḥ | yāvac cittadharmatāyāṃ vijñaptimātrasaṃśabditāyāṃ vijñānaṃ nāvatiṣṭhate kiṃ tarhi grāhyagrāhakopalambhe carati | grāhadvayaṃ grāhyagrāho grāhakagrāhaś ca | tasyānuśayas tadāhitam anāgatagrāhadvayotpattaye bījam ālayavijñāne | yāvad advayalakṣaṇe vijñaptimātratve yoginaś cittaṃ na pratiṣṭhitaṃ bhavati tāvad grāhyagrāhakānuśayo na vinivartate na prahīyata ity arthaḥ | atra ca bahir upalambhāprahāṇenādhyātmikopalambhāprahāṇaṃ darśitam iti | ato 'syaivam bhavaty ahaṃ cakṣurādibhiḥ rūpādīn gṛhṇāmīti |

idam idānīṃ vaktavyaṃ kim artharahitacittamātropalambhāc cittadharmatāvasthānam | nety āha | kiṃ tarhi |

vijñaptimātram evedam ity api hy upalambhataḥ | sthāpayann agrataḥ kiñcit tanmātre nāvatiṣṭhate || 27

iti atha vā yaḥ punar ābhimānikaḥ śrutamātrakeṇa jānīyad ahaṃ vijñaptimātratāyāṃ śuddhāyāṃ sthita iti tadgrahavyudāsārtham āha |

vijñaptimātram evedam ity api hy upalambhata ity (27ab)

ādi | vijñaptimātram evedaṃ artharahitaṃ na bāhyo 'rtho 'stīty evam upalambhato grahaṇataḥ citrīkaraṇata ity artho 'grata ity abhimukhaṃ [Tvbh_136] sthāpayann iti yathāśrutaṃ manasā bahuprakāratvād yogācārālambanānāṃ kiṃcid ity āhāsthisaṃkalikaṃ vā vinīlakaṃ vā vipūyakaṃ vā vipaḍumakaṃ vā vyādhmātakādikaṃ vā tanmātre nāvatiṣṭhate vijñānopalambhāprahāṇāt |

kadā punar vijñānagrāhasya prahāṇaṃ cittadharmātāyāñ ca pratiṣṭhito bhavatīty ata āha |

yadā tv ālambanaṃ jñānaṃ naivopalabhate tadā | sthitaṃ vijñaptimātratve grāhyābhābhāve tadagrahāt || 28

yasmin kāle deśanālambanaṃ avavādālambanaṃ prākṛtaṃ vā rūpaśabdādyālambanaṃ jñānaṃ bahiś cittān nopalabhate na paśyati na gṛhṇāti nābhiniviśate yathābhūtārthadarśanān na tu jātyandhavat tasmin kāle vijñānagrāhasya prahāṇaṃ svacittadharmatāyāṃ ca pratiṣṭhito bhavati | atraiva kāraṇam āha |

grāhyābhāve tadagrahād iti | (28d)

grāhye sati grāhako bhavati na tu grāhyābhāva iti | grāhyābhāve grāhakābhāvam api pratipadyate | na kevalaṃ grāhyābhāvam | evaṃ hi [Tvbh_138] samasamālambyālambakaṃ nirvikalpaṃ lokottaraṃ jñānam utpadyate | grāhyagrāhakābhiniveśānuśayāḥ prahīyante svacittadharmatāyāṃ ca cittam avasthitaṃ bhavati |

yadaivaṃ vijñaptimātratāyāṃ cittam avasthitaṃ bhavati tadā kathaṃ vyapadiśyata ity āha |

acitto 'nupalambo 'sau jñānaṃ lokottarañ ca tat |
āśrayasya parāvṛttir dvidhādauṣṭhulyahānitaḥ || 29

sa evānāsravo dhātur acintyaḥ kuśalo dhruvaḥ | sukho vimuktikāyo 'sau dharmākhyo 'yaṃ mahāmuneḥ || 30

iti | tad anena ślokadvayena darśanamārgam ārabhyottaraviśeṣagatyā phalasaṃpattir udbhāvitā vijñaptimātratāpraviṣṭayoginaḥ | tatra grāhakacittābhāvād grāhyārthānupalambhāc

cācitto 'nupalambho 'sau | (29a)
Note: Tvbh_140

anucitatvāl loke samudācārābhāvān nirvikalpatvāc ca lokād uttīrṇam iti

jñānaṃ lokottarañ ca tad iti | (29b)

tasya jñānasyānantaraṃ āśrayasya parāvṛttir bhavatīti jñāpanārtham āha |

āśrayasya parāvṛttir iti | (29c)

āśrayo 'tra sarvabījakam ālayavijñānam | tasya parāvṛttir yā dauṣṭhulyavipākadvayavāsanābhāvena nivṛttau satyāṃ karmaṇyatādharmakāyādvayajñānabhāvena parāvṛttiḥ |

sā punar āśrayaparāvṛttiḥ kasya prahāṇāt prāpyate | ata āha |

dvidhādauṣṭhulyahānitaḥ | (29d)

dvidheti kleśāvaraṇadauṣṭhulyaṃ jñeyāvaraṇadauṣṭhulyañ ca | dauṣṭhulyam āśrayasyākarmaṇyatā | tat punaḥ kleśajñeyāvaraṇayor bījam | sā punar āśrayaparāvṛttiḥ śrāvakādigatadauṣṭhulyahānitaś ca prāpyate yad āha vimuktikāya iti |

bodhisattvagatadauṣṭhulyahānitaś ca prāpyate yad āha

dharmākhyo 'yaṃ mahāmuner iti | (30d)

dvidhā āvaraṇabhedena sottarā niruttarā cāśrayaparāvṛttir uktā |

atra gāthā |

jñeyam ādānavijñānaṃ dvayāvaraṇalakṣaṇam |
sarvabījaṃ kleśabījaṃ bandhas tatra dvayor dvayoḥ ||

iti | dvayor iti śrāvakabodhisattvayoḥ | ādyasya kleśabījaṃ itarasya dvayāvaraṇabījaṃ tadudghātāt sarvajñatāvāptir bhavatīti |

Note: Tvbh_142

sa evānāsravo dhātur iti (30a)

sa evāśrayaparāvṛttirūpaḥ | anāsravo dhātur ity ucyate nirdauṣṭhulyatvāt | sarvāsravavigata ity anāsravaḥ | āryadharmahetutvād dhātuḥ | hetvartho hy atra dhātuśabdaḥ |

acintyas tarkāgocaratvāt pratyātmavedyatvād dṛṣṭāntābhāvāc ca | kuśalo viśuddhālambanatvāt kṣematvād anāsravadharmamayatvāc ca | dhruvo nityatvād akṣayatayā | sukho nityatvād eva yad anityaṃ tad duḥkhaṃ ayaṃ ca nitya iti tasmāt sukhaḥ |

kleśāvaraṇaprahāṇāc chrāvakāṇāṃ vimuktikāyaḥ |

sa evāśrayaparāvṛttilakṣaṇo dharmākhyo 'py ucyate mahāmuner bhūmipāramitābhāvanayā kleśajñeyāvaraṇaprahāṇāt | āśrayaparāvṛttisamudāgamān mahāmuner dharmakāya ity ucyate | saṃsārāparityāgāt tadanupasaṃkleśatvād bodhisattvānāṃ sarvadharmavibhutvalābhataś ca dharmakāya ity ucyate | mahāmuner iti paramauneyayogād buddho bhagavān mahāmunir iti ||

triṃśikāvijñaptibhāṣyaṃ samāptam || kṛtir ācāryastiramateḥ ||


Lizenz
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link zur Lizenz

Zitationsvorschlag für diese Edition
TextGrid Repository (2025). Vasubandhu. Triṃśikāvijñaptikārikā with Sthiramati's Triṃśikāvijñaptibhāṣya. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CD29-4