ācāryadharmakīrtiviracitā sambandhaparīkṣā (prabhācandrakṛtavyākhyopetā)

nanu cāṇū nāmayaḥśalākākalpatvenānyonyaṃ sambandhābhāvataḥ sthūlādipratīterbhrāntatvāt kathaṃ tadvaśāt tatsvabhāvo bhāvaḥ syāt? tathā hi - sambandho 'rthānāṃ pāratantryalakṣaṇo vā syāt, rūpaśleṣalakṣaṇo vā syāt? prathamapakṣe kimasau niṣpannayoḥ sambandhinoḥ syāt, aniṣpannayorvā? na tāvadaniṣpannayoḥ; svarūpasyaivāsattvāt śaśāśvaviṣāṇavat / niṣpannayośca pāratantryābhāvādasambandha eva /

nāpi rūpaśleṣalakṣaṇo 'sau; sambandhinordvitve rūpaśleṣavirodhāt / tayoraikye vā sutarāṃ sambandhābhāvaḥ, sambandhinorabhāve sambandhāyogāt; dviṣṭhatvāttasya / atha nairantaryaṃ tayo rūpaśleṣaḥ? na; asyāntarālabhāvarūpatvenātāttvikatvāt sambandharūpatvāyogaḥ / nirantaratāyāśca sambandharūpatve sāntaratāpi kathaṃ sambandho na syāt?

kiñca- asau rūpaśleṣaḥ sarvātmanā, ekadeśena vā syāt? sarvātmanā rūpaśleṣe aṇūnāṃ piṇḍaḥ aṇumātraḥ syāt / ekadeśena tacchaleṣe kimekadeśāstasyātmabhūtāḥ, parabhūtā vā? ātmabhūtāścet; na ekadeśena rūpaśleṣastadabhāvāt / parabhūtāścet; tairapyaṇūnāṃ sarvātmanaikadeśena vā rūpaśleṣe sa eva paryanuyogaḥ, anavasthā ca syāt / taduktam-

kiñca- parāpakṣaiva sambandhaḥ, tasya dviṣṭhatvāt / taṃ cāpekṣate bhāvaḥ svayaṃ san, asan vā? na tāvadasan; apekṣādharmāśrayatvavirodhāt kharaśṛṅgavat / nāpi san; sarvanirāśaṃsatvāt, anyathā sattvavirodhāt / tanna parāpekṣā nāma yadrūpaḥ sambandhaḥ siddhyet /

kiñca- asau sambandhaḥ sambandhibhyāṃ bhinnaḥ, abhinno vā? yadyabhinnaḥ; tadā sambandhināveva, na sambandhaḥ kaścit, sa eva vā, na tāviti? bhinnaścet; sambandhinau kevalau kathaṃ sambaddhau syātām?

bhavatu vā sambandho 'rthāntaram; tathāpi tenaikena sambandhena saha dvayoḥ sambandhinoḥ kaḥ sambandhaḥ? yathā sambandhinoryathoktadoṣānna kaścit sambandhaḥ, tathātrāpi / tenānayoḥ sambandhāntarābhyupagame cānavasthā syāt; tatrāpi sambandhāntarānuṣaṅgāt / tanna sambandhinoḥ sambandhabuddhirvāstavī; tavadyatirekeṇānyasya sambandhasyāsambhavāt / taduktam-

tau ca bhāvau sambandhinau tābhyāmanyaśca sambandhaḥ, sarve te svātmani svasvarūpe sthitāḥ / tenāmiśrā vyāvṛttasvarūpāḥ svayaṃ bhāvāḥ, tathāpi tānmiśrayati yojayati kalpanā // 5 //

ata eva tadvāstavasambandhābhāve 'pi tāmeva kalpanāmanurundhānairvyavahartṛbhirbhāvānāṃ bhedo 'nyāpohaḥ, tasya pratyāyanāya kriyākārakādivācinaḥ śabdāḥ prayojyante- 'devadatta gāmabhyāja śuklāṃ daṇḍena ityādayaḥ / na khalu kārakāṇāṃ kriyayā sambandho 'sti; kṣaṇikatvena kriyākāle kārakāṇāmasambhavāt / uktañca-

kāryakāraṇabhāvastarhi sambadho bhaviṣyati- ityapyasamīcīnam, kāryakāraṇayorasahabhāvatastasyāpi dviṣṭhasyāsambhavāt / na khalu kāraṇakāle kāryaṃ tatkāle vā kāraṇamasti, tulyakālaṃ kāryakāraṇabhāvanupapatteḥ, savyetaragoviṣāṇavat / tanna sambandhinau sahabhāvinau vidyete yeṃnānayorvartamāno 'sau sambandhaḥ syāt / adviṣṭhe ca bhāve sambandhatānupapannaiva // 7 //

yadi punaḥ kāryakāraṇayorekaṃ kāryaṃ kāraṇaṃ vāpekṣyānyatra kārye kāraṇe vāsau sambandhaḥ krameṇa varttata iti saspṛhatvena dviṣṭha eveṣyate; tadānenāpekṣyamāṇenopakāriṇā bhavitavyam, yasmādupakāryapekṣyaḥ syāt, nānyaḥ / kathaṃ copakarotyasan? yadā kāraṇakāle kāryākhyo bhāvo 'san tatkāle vā kāraṇākhyastadā naivopakuryād; asāmarthyāt // 9 //

kasyacidbhāve bhāvo 'bhāve cābhāvaḥ, tāvupādhī viśeṣaṇaṃ yasya yogasya=sambandhasya sa kāryakāraṇatā yadi na sarvasambandhaḥ; tadā tāveva yogopādhī bhāvābhāvau kāryakāraṇatāstu, kimasatsambandhakalpanayā? bhedāccet 'bhāve hi bhāvo 'bhāve cābhāvaḥ' iti bahavo 'bhidheyāḥ kathaṃ kāryakāraṇatetyekārthābhidhāyinā śabdenocyante? nanvayaṃ śabdo niyoktāraṃ samāśritaḥ / niyoktā hi yaṃ śabdaṃ yathā prayuṅkte tathā prāha, ityanekatrāpyekā śrutirna virudhyate iti tāveva kāryakāraṇatā // 12 //

anvayavyatirekābhyāṃ kāryakāraṇatā nānyā cet kathaṃ bhāvābhāvābhyāṃ sā prasādhyate? tadabhāvābhāvāt liṅgāt tatkāryatāgatiryāpyanuvarṇyate- 'asyedaṃ kāryaṃ kāraṇaṃ ca' iti; saṅketaviṣayākhyā sā / yathā 'gaurayaṃ sāsnādimattvāt' ityanena govyavahārasya viṣayaḥ pradarśyate // 15 //

yataśca 'bhāve bhāvini=bhavanadharmiṇi tadbhāvaḥ=kāraṇābhimatasya bhāva eva kāraṇatvam, bhāve eva kāraṇābhimatasya bhāvitā kāryābhimatasya kāryatvam' iti prasiddhe pratyakṣānupalambhato hetuphalate / tato bhāvābhāvāveva kāryakāraṇatā, nānyā // 16 //

tenaitāvanmātraṃ=bhāvābhāvau tāveva tattvaṃ 'yasyārthasyāsāvetāvanmātratattvaḥ, so 'rtho yeṣāṃ vikalpānāṃ te etāvanmātratattvārthāḥ=etāvanmātrabījāḥ kāryakāraṇagocarāḥ, darśayanti ghaṭitāniva=sambaddhānivāsambaddhānapyarthān / evaṃ ghaṭanācca mithyārthāḥ // 17 //

kiñca, asau kāryakāraṇabhūto 'rtho bhinnaḥ, abhinno vā syāt? yadi bhinnaḥ;, tarhi bhinne kā ghaṭanā svasvabhāvavyavasthiteḥ? athābhinnaḥ; tadābhinne kāryakāraṇatāpi kā? naiva syāt /

syādetat, na bhinnasyābhinnasya vā sambandhaḥ / kiṃ tarhi? sambandhākhyenaikena sambandhāt; ityatrāpi bhāve sattāyāmanyasya sambandhasya viśliṣṭau kāryakāraṇābhimatau śliṣṭau syātām, kathaṃ ca tau saṃyogisamavāyinau? ādigrahaṇāt svasvāmyādikam // 18 //

athāsti kaścit samavāyī yo 'vayavirūpaṃ kāryaṃ janayati, ato nānupakārādasambandhiteti; tanna; yato janane 'pi kāryasya kenacit samavāyinābhyupagamyamāne samavāyī, nāsau tadā; jananakāle kāryasyāniṣpatteḥ / na ca tato jananāt samavāyitvaṃ siddhyati; kumbhakārāderapi ghaṭe samavāyitvaprasaṅgāt // 20 //

ityācāryadharmakīrtiviracitā sambandhaparīkṣā samāptā /

yadi ca saṃyogasya kāryatvāttasya tābhyāṃ jananāt saṃyogitā tayoḥ tadā saṃyogajanane 'piṣṭau, tataḥ saṃyogajananānna tau saṃyoginau, karmaṇo 'pi saṃyogitāpatteḥ / saṃyogo hyanyatarakarmajaḥ ubhayakarmajaśceṣyate / ādigrahaṇāt saṃyogasyāpi saṃyogitā syāt / na saṃyogajananāt saṃyogitā, kintarhi? sthāpanāditi cet; na sthitiśca prativarṇitā=granthāntare pratikṣiptā, sthāpyasthāpakayorjanyajanakatvābhāvānnānyā sthitiriti // 22 //

iti prabhācandrakṛtā sambandhaparīkṣāvyākhyā samāptā /