nidhāya hṛdi viśveśaṃ vidhāya guruvandanam /
bālānāṃ sukhabodhāya kriyate tarkasaṃgrahaḥ //
Note:
nidhāya hṛdi viśveśaṃ vidhāya guru-vandanam /
bālānāṃ sukha-bodhāya kriyate tarka-saṃgrahaḥ //

dravyaguṇakarmasāmānyaviśeṣasamavāyābhāvāḥ sapta padārthāḥ //

Note:

dravya-guṇa-karma-sāmānya-viśeṣa-samavāya-abhāvāḥ sapta pada-arthāḥ //

tatra dravyāṇi pṛthivyaptejovāyvākāśakāladigātmamanāṃsi navaiva //

Note:

tatra dravyāṇi pṛthivy-ap-tejo-vāyv-ākāśa-kāla-dig-ātma-manāṃsi nava-eva //

rūparasagandhasparśasaṃkhyāparimāṇapṛthaktvasaṃyogavibhāgaparatvāparatvagurutvadravatvasnehaśabdabuddhisukhaduḥkhecchādveṣaprayatnadharmādharmasaṃskārāś caturviṃśati guṇāḥ //

Note:

rūpa-rasa-gandha-sparśa-saṃkhyā-parimāṇa-pṛthaktva-saṃyoga-vibhāga-paratva-aparatva-gurutva-dravatva-sneha-śabda-buddhi-sukha-duḥkha-icchā-dveṣa-prayatna-dharma-adharma-saṃskārāś caturviṃśati guṇāḥ //

utkṣepaṇāvakṣepaṇākuñcanaprasāraṇagamanāni pañca karmāṇi //

Note:

utkṣepaṇa-avakṣepaṇa-ākuñcana-prasāraṇa-gamanāni pañca karmāṇi //

param aparaṃ ceti dvividhaṃ sāmānyam //

Note:

param aparaṃ ca iti dvividhaṃ sāmānyam //

nityadravyavṛttayo viśeṣās tv anantā eva //

Note:

nitya-dravya-vṛttayo viśeṣās tv an-antā eva //

samavāyas tv eka eva //

Note:

samavāyas tv eka eva //

abhāvaś caturvidhaḥ / prāgabhāvaḥ pradhvaṃsābhāvo 'tyantābhāvo 'nyonyābhāvaś ceti //

Note:

abhāvaś caturvidhaḥ / prāg-abhāvaḥ pradhvaṃsa-abhāvo 'tyanta-abhāvo 'nyonya-abhāvaś ca iti //

gandhavatī pṛthivī / sā dvividhā nityānityā ca / nityā paramāṇurūpā / anityā kāryarūpā / punas trividhā śarīrendriyaviṣayabhedāt / śarīram asmadādīnām / indriyaṃ gandhagrāhakaṃ ghrāṇaṃ nāsāgravarti / viṣayo mṛtpāṣāṇādiḥ //

Note:

gandhavatī pṛthivī / sā dvividhā nitya-anityā ca / nityā paramāṇu-rūpā / anityā kārya-rūpā / punas trividhā śarīra-indriya-viṣaya-bhedāt / śarīram asmad-ādīnām / indriyaṃ gandha-grāhakaṃ ghrāṇaṃ nāsa-agravarti / viṣayo mṛt-pāṣāṇa-ādiḥ //

śitasparśavatya āpaḥ / tā dvividhāḥ nityā anityāś ca / ntyāḥ paramāṇurūpāḥ / anityāḥ kāryarūpāḥ. / punas trividhāḥ. śarīrendriyaviṣayabhedāt / śarīraṃ varuṇaloke / indriyaṃ rasagrāhakaṃ rasanaṃ jihvāgravarti / viṣayaḥ saritsamudrādiḥ //

Note:

śita-sparśavatya āpaḥ / tā dvividhāḥ nityā anityāś ca / ntyāḥ paramāṇu-rūpāḥ / anityāḥ kārya-rūpāḥ. / punas trividhāḥ. śarīra-indriya-viṣaya-bhedāt / śarīraṃ varuṇa-loke / indriyaṃ rasa-grāhakaṃ rasanaṃ jihva-agravarti / viṣayaḥ sarit-samudra-ādiḥ //

uṣṇasparśavat tejaḥ / tad dvividhaṃ nityam anityaṃ ca / niyyaṃ paramāṇurūpam / anityaṃ kāryarūpam / punas trividhaṃ śarīrendriyaviṣayabhedāt / śarīram ādityaloke / indriyaṃ rūpagrāhakaṃ cakṣuḥ kṛṣṇatārāgravarti / viṣayaś caturvidhaḥ / bhaumadivyaudaryākarajabhedāt / bhaumaṃ vahnyādikam / abindhanaṃ divyaṃ vidyudādi / bhuktasya pariṇāmahetur audaryam. ākarajaṃ suvarṇādi //

Note:

uṣṇa-sparśavat tejaḥ / tad dvividhaṃ nityam anityaṃ ca / niyyaṃ paramāṇu-rūpam / anityaṃ kārya-rūpam / punas trividhaṃ śarīra-indriya-viṣaya-bhedāt / śarīram ādityaloke / indriyaṃ rūpa-grāhakaṃ cakṣuḥ kṛṣṇatāra-agravarti / viṣayaś caturvidhaḥ / bhauma-divya-audarya-ākaraja-bhedāt / bhaumaṃ vahny-ādikam / abindhanaṃ divyaṃ vidyud-ādi / bhuktasya pariṇāma-hetur audaryam. ākarajaṃ suvarṇa-ādi //

rūparahitasparśavān vāyuḥ / sa dvividho nityo 'nityaś ca / nityaḥ paramāṇurūpaḥ / anityaḥ kāryarūpaḥ / punas trividhaḥ śarīrendriyaviṣayabhedāt / śarīraṃ vāyuloke / indriyaṃ sparśagrāhakaṃ tvaksarvaśarīravarti / viṣayo vṛkṣādikampanahetuḥ // śarīrāntaḥsaṃcārī vāyuḥ prāṇaḥ / sa caiko 'py upādhibhedāt prāṇāpānādisaṃjñā labhate //

Note:

rūpa-rahita-sparśavān vāyuḥ / sa dvividho nityo 'nityaś ca / nityaḥ paramāṇu-rūpaḥ / anityaḥ kārya-rūpaḥ / punas trividhaḥ śarīra-indriya-viṣaya-bhedāt / śarīraṃ vāyu-loke / indriyaṃ sparśa-grāhakaṃ tvak-sarva-śarīravarti / viṣayo vṛkṣa-ādi-kampana-hetuḥ // śarīra-antaḥsaṃcārī vāyuḥ prāṇaḥ / sa ca eko 'py upādhi-bhedāt prāṇa-apāna-ādi-saṃjñā labhate //

śabdaguṇam ākāśam / tac caikaṃ vibhu nityaṃ ca //

Note:

śabda-guṇam ākāśam / tac ca ekaṃ vibhu nityaṃ ca //

atītādivyavahārahetuḥ kālaḥ / sa caiko vibhur nityaś ca //

Note:

atīta-ādi-vyavahāra-hetuḥ kālaḥ / sa ca eko vibhur nityaś ca //

prācyādivyavahārahetur dik / sā caikā vibhvī nityā ca //

Note:

prācya-ādi-vyavahāra-hetur dik / sā ca ekā vibhvī nityā ca //

jñānādhikaraṇam ātmā / sa dvividhaḥ paramātmā jīvātmā ca / tatreśvaraḥ sarvajñaḥ paramātmaika eva / jīvātmā pratiśarīraṃ bhinno vibhur nityaś ca //

Note:

jñāna-adhikaraṇam ātmā / sa dvividhaḥ param-ātmā jīva-ātmā ca / tatrā iśvaraḥ sarvajñaḥ param-ātmā-eka eva / jīva-ātmā pratiśarīraṃ bhinno vibhur nityaś ca //

sukhādyupalabdhisādhanam indriyaṃ manaḥ / tac ca pratyātmaniyatatvād anantaṃ paramāṇurūpaṃ nityaṃ ca //

Note:

sukha-ādy-upalabdhi-sādhanam indriyaṃ manaḥ / tac ca pratyātma-niyatatvād anantaṃ paramāṇu-rūpaṃ nityaṃ ca //

cakṣurmātragrāhyo guṇo rūpam / tac ca śuklanīlapītaraktaharitakapiśacitrabhedāt saptavidhaṃ pṛthivījalatejovṛtti / tatra pṛthivyāṃ saptavidham / abhāsvaraśuklaṃ jale / bhāsvaraśuklaṃ tejasi //

Note:

cakṣur-mātra-grāhyo guṇo rūpam / tac ca śukla-nīla-pīta-rakta-harita-kapiśa-citra-bhedāt saptavidhaṃ pṛthivī-jala-tejo-vṛtti / tatra pṛthivyāṃ saptavidham / abhāsvara-śuklaṃ jale / bhāsvara-śuklaṃ tejasi //

rasanagrāhyo guṇo rasaḥ / sa ca madhurāmlalavaṇakaṭukaṣāyatiktabhedāt ṣaḍvidhaḥ / pṛthivyāṃ ṣaḍvidhaḥ / jale madhura eva //

Note:

rasana-grāhyo guṇo rasaḥ / sa ca madhu-rāmla-lavaṇa-kaṭu-kaṣāya-tikta-bhedāt ṣaḍvidhaḥ / pṛthivyāṃ ṣaḍvidhaḥ / jale madhura eva //

ghrāṇagrāhyo guṇo gandhaḥ / sa ca dvividhaḥ surabhirasurabhiś ca / pṛthivīmātravṛttiḥ /

Note:

ghrāṇa-grāhyo guṇo gandhaḥ / sa ca dvividhaḥ surabhir-asurabhiś ca / pṛthivī-mātra-vṛttiḥ /

tvagindriyamātragrāhyo guṇo saparśaḥ / sa ca trividhaḥ śitoṣṇānuṣṇāśītabhedāt / pṛthivyaptejovāyuvṛttiḥ / tatra śīto jale / uṣṇas tejasi / anuṣṇāśītaḥ pṛthivīvāyvoḥ //

Note:

tvag-indriya-mātra-grāhyo guṇo saparśaḥ / sa ca trividhaḥ śita-uṣṇa-anuṣṇa-aśīta-bhedāt / pṛthivy-ap-tejo-vāyu-vṛttiḥ / tatra śīto jale / uṣṇas tejasi / anuṣṇa-aśītaḥ pṛthivī-vāyvoḥ //

rūpādicatuṣṭayaṃ pṛthivyāṃ pākajam anityaṃ ca / anyatrāpākajaṃ nityam antyaṃ ca / nityagataṃ nityam / anityagatam anityam //

Note:

rūpa-ādi-catuṣṭayaṃ pṛthivyāṃ pākajam anityaṃ ca / anyatra apākajaṃ nityam antyaṃ ca / nityagataṃ nityam / anityagatam anityam //

ekatvādivyavahārahetuḥ saṃkhyā / navadravyavṛttir ekatvādiparārdhaparyantā / ekatvaṃ nityam anityaṃ ca / nityagataṃ nityam anityagatam anityam / dvitvādikaṃ tu sarvatrānityam eva //

Note:

ekatva-ādi-vyavahāra-hetuḥ saṃkhyā / nava-dravya-vṛttir ekatva-ādi-parārdha-paryantā / ekatvaṃ nityam anityaṃ ca / nityagataṃ nityam anityagatam anityam / dvitva-ādikaṃ tu sarvatra a-nityam eva //

mānavyavahārakāraṇaṃ parimāṇaṃ / navadravyavṛtti / tac caturvidham / aṇu mahad dīrghaṃ hrasvaṃ ceti //

Note:

māna-vyavahāra-kāraṇaṃ parimāṇaṃ / nava-dravya-vṛtti / tac caturvidham / aṇu mahad dīrghaṃ hrasvaṃ ca iti //

pṛthagvyavahārakāraṇaṃ pṛthagtvaṃ / sarvadravyavṛtti //

Note:

pṛthag-vyavahāra-kāraṇaṃ pṛthagtvaṃ / sarvadravyavṛtti //

saṃyuktavyavahārahetuḥ saṃyogaḥ / sarvadravyavṛttiḥ //

Note:

saṃyukta-vyavahāra-hetuḥ saṃyogaḥ / sarvadravyavṛttiḥ //

saṃyoganāśako guṇo vibhāgaḥ / sarvadravyavṛttiḥ //

Note:

saṃyoga-nāśako guṇo vibhāgaḥ / sarvadravyavṛttiḥ //

parāparavyavahārāsādhāraṇakāraṇe paratvāparatve / pṛthivyādicatuṣṭayamanovṛttīti / te dvividhe dikkṛte kālakṛte ca / dūrasthe dikkṛtaṃ paratvam / samīpasthe dikkṛtam aparatvam / jyeṣṭhe kālakṛthaṃ paratvam / kaniṣṭhe kālakṛtam aparatvam //

Note:

para-apara-vyavahāra-asādhāraṇa-kāraṇe paratva-aparatve / pṛthivy-ādi-catuṣṭaya-mano-vṛtti iti / te dvividhe dik-kṛte kāla-kṛte ca / dūra-sthe dik-kṛtaṃ paratvam / samīpasthe dik-kṛtam aparatvam / jyeṣṭhe kāla-kṛthaṃ paratvam / kaniṣṭhe kāla-kṛtam aparatvam //

ādyapatanāsamavāyikāraṇaṃ gurutvaṃ / pṛthivījalavṛtti //

Note:

ādya-patana-asamavāyi-kāraṇaṃ gurutvaṃ / pṛthivī-jala-vṛtti //

ādyasyandanāsamavāyikāraṇaṃ dravatvaṃ pṛthivyaptejovṛtti / tad dvividhaṃ sāṃsiddhikaṃ naimittikaṃ ca / sāṃsiddhikaṃ jale naimittikaṃ pṛthivītejasoḥ / pṛthivyāṃ ghṛtādāvagnisaṃyogajanyaṃ daravatvam / tejasi suvarṇādau //

Note:

ādya-syandana-asamavāyi-kāraṇaṃ dravatvaṃ pṛthivy-ap-tejo-vṛtti / tad dvividhaṃ sāṃsiddhikaṃ naimittikaṃ ca / sāṃsiddhikaṃ jale naimittikaṃ pṛthivī-tejasoḥ / pṛthivyāṃ ghṛta-ādāv-agni-saṃyogajanyaṃ daravatvam / tejasi suvarṇādau //

cūrṇādipiṇḍībhāvahetur guṇaḥ snehaḥ / jalamātravṛttiḥ //

Note:

cūrṇa-ādi-piṇḍī-bhāva-hetur guṇaḥ snehaḥ / jala-mātra-vṛttiḥ //

śrotragrāhyo guṇaḥ śabdaḥ / ākāśamātravṛttiḥ / sa dvividho dvanyātmako varṇātmakaś ceti / dvanyātmako bheryādau / varṇātmakaḥ saṃskṛtabhāṣādirūpaḥ //

Note:

śrotra-grāhyo guṇaḥ śabdaḥ / ākāśa-mātra-vṛttiḥ / sa dvividho dvany-ātmako varṇa-ātmakaś ca iti / dvany-ātmako bhery-ādau / varṇa-ātmakaḥ saṃskṛta-bhāṣā-ādi-rūpaḥ //

sarvavyavahārahetur buddhir jñānam / sā dvividhā smṛtiranubhavaś ca / saṃskāramātrajanyaṃ jñānaṃ smṛtiḥ / tadbhinnaṃ jñānam anubhavaḥ //

Note:

sarva-vyavahāra-hetur buddhir jñānam / sā dvividhā smṛtir-anubhavaś ca / saṃskāra-mātra-janyaṃ jñānaṃ smṛtiḥ / tad-bhinnaṃ jñānam anubhavaḥ //

sa dvividho yathārtho 'yathārthaś ca / tadvati tatprakārako 'nubhavo yathārthaḥ / yathā rajata idaṃ rajatam iti jñānam / sa eva pramety ucyate / tadabhāvavati tatprakārako 'nubhavo 'yathārthaḥ / yathā śuktāv idaṃ rajatam iti jñānam //

Note:

sa dvividho yathārtho 'yathārthaś ca / tad-vati tat-prakārako 'nubhavo yathārthaḥ / yathā rajata idaṃ rajatam iti jñānam / sa eva prama īty ucyate / tad-abhāva-vati tat-prakārako 'nubhavo 'yathārthaḥ / yathā śuktāv idaṃ rajatam iti jñānam //

yathārthānubhavaś caturvidhaḥ pratyakṣānumityupamitiśabdabhedāt / tatkaraṇam api caturvidhaṃ pratyakṣānumānopamānaśabdabhedāt //

Note:

yathārtha-anubhavaś caturvidhaḥ pratyakṣa-anumity-upamiti-śabda-bhedāt / tat-karaṇam api caturvidhaṃ pratyakṣa-anumāna-upamāna-śabda-bhedāt //

asādhāraṇam kāraṇaṃ karaṇam /

Note:

asādhāraṇam kāraṇaṃ karaṇam /

kāryaniyatapūrvavṛtti kāraṇam /

Note:

kārya-niyata-pūrva-vṛtti kāraṇam /

kāryaṃ prāgabhāvapratiyogi /

Note:

kāryaṃ prāg-abhāva-pratiyogi /

kāraṇaṃ trividhaṃ samavāyyasamavāyinimittabhedāt / yat samavetaṃ kāryam utpadyate tat samavāyikāraṇam / yathā tantavaḥ paṭasya paṭaś ca khagatarūpādeḥ / kāryeṇa kāraṇena vā sahaikasminn arthe samavetatve sati yat kāraṇaṃ tad asamavāyikāraṇam / yathā tantusaṃyogaḥ paṭasya tanturūpaṃ paṭarūpasya / tadubhayabhinnaṃ kāraṇaṃ nimittakāraṇam / yathā turīvemādikaṃ paṭasya /

Note:

kāraṇaṃ trividhaṃ samavāyy-asamavāyi-nimitta-bhedāt / yat samavetaṃ kāryam utpadyate tat samavāyikāraṇam / yathā tantavaḥ paṭasya paṭaś ca khagata-rūpādeḥ / kāryeṇa kāraṇena vā saha ekasminn arthe samavetatve sati yat kāraṇaṃ tad asamavāyikāraṇam / yathā tantusaṃyogaḥ paṭasya tanturūpaṃ paṭarūpasya / tad-ubhaya-bhinnaṃ kāraṇaṃ nimittakāraṇam / yathā turī-vema-ādikaṃ paṭasya /

tad etattrividhakāraṇamadhye yad asādhāraṇaṃ kāraṇaṃ tad eva karaṇam //

Note:

tad etat-trividha-kāraṇa-madhye yad asādhāraṇaṃ kāraṇaṃ tad eva karaṇam //

tatra pratyakṣajñānakaraṇaṃ pratyakṣam / indriyārthasannikarṣajanyaṃ jñānaṃ pratyakṣam /tad dvividhaṃ nirvikalpakaṃ savikalpakaṃ ceti / tatra nirvikalpakaṃ jñānaṃ nirvikalpakaṃ yathedaṃ kiṃcit / saparakārakaṃ jñānaṃ savikalpakaṃ yathā ḍittho'yam brahmaṇo'yaṃ śyāmo'yam iti //

Note:

tatra pratyakṣa-jñāna-karaṇaṃ pratyakṣam / indriya-artha-sannikarṣa-janyaṃ jñānaṃ pratyakṣam /tad dvividhaṃ nirvikalpakaṃ savikalpakaṃ ca iti / tatra nirvikalpakaṃ jñānaṃ nirvikalpakaṃ yatha īdaṃ kiṃcit / saparakārakaṃ jñānaṃ savikalpakaṃ yathā ḍittho'yam brahmaṇo'yaṃ śyāmo'yam iti //

pratyakṣajñānahetur indriyārthasannikarṣaḥ ṣaḍvidhaḥ / saṃyogaḥ saṃyuktasamavāyaḥ saṃyuktasamavetasamavāyaḥ samavāyaḥ samavetasamavāyo viśeṣaṇaviśeṣyabhāvaś ceti / cakṣuṣā ghaṭapratyakṣajanane saṃyogaḥ sannikarṣaḥ / ghaṭarūpapratyakṣajanane saṃyuktasamavāyaḥ sannikarṣaḥ cakṣuḥsaṃyukte ghaṭe rūpasya samavāyāt / rūpatvasāmānyapratyakṣe saṃyuktasamavetasamavāyaḥ sannikarṣaḥ cakṣuḥsaṃyukte ghaṭe rūpaṃ samavetaṃ tatra rūpatvasya samavāyāt / śrotreṇa śabdasyākāśaguṇatvāt guṇaguṇinoś ca samavāyāt / śabdatvasākṣātkāre samavetasamavāyaḥ sannikarṣaḥ śrotrasamavete śabde śabdatvasya samavāyāt / abhāvaparatyakṣe viśeṣaṇaviśeṣyabhāvaḥ sannikarṣo ghaṭābhāvavad bhṛtalam ity atra cakṣuḥsaṃyukte bhūtale ghaṭābhāvasya viśeṣaṇatvāt / evaṃ snnikarṣaṣaṭkajanyaṃ jñānaṃ pratyakṣam / tatkaraṇam indriyam / tasmād indriyaṃ pratyakṣapramāṇam iti siddham //

Note:

pratyakṣa-jñāna-hetur indriya-artha-sannikarṣaḥ ṣaḍvidhaḥ / saṃyogaḥ saṃyukta-samavāyaḥ saṃyukta-samaveta-samavāyaḥ samavāyaḥ samaveta-samavāyo viśeṣaṇa-viśeṣya-bhāvaś ca iti / cakṣuṣā ghaṭa-pratyakṣa-janane saṃyogaḥ sannikarṣaḥ / ghaṭa-rūpa-pratyakṣa-janane saṃyukta-samavāyaḥ sannikarṣaḥ cakṣuḥsaṃyukte ghaṭe rūpasya samavāyāt / rūpatva-sāmānyapratyakṣe saṃyukta-samaveta-samavāyaḥ sannikarṣaḥ cakṣuḥ-saṃyukte ghaṭe rūpaṃ samavetaṃ tatra rūpatvasya samavāyāt / śrotreṇa śabdasyā akāśa-guṇatvāt guṇa-guṇinoś ca samavāyāt / śabdatva-sākṣātkāre samaveta-samavāyaḥ sannikarṣaḥ śrotra-samavete śabde śabdatvasya samavāyāt / abhāvaparatyakṣe viśeṣaṇa-viśeṣya-bhāvaḥ sannikarṣo ghaṭa-abhāvavad bhṛtalam ity atra cakṣuḥ-saṃyukte bhūtale ghaṭa-abhāvasya viśeṣaṇatvāt / evaṃ snnikarṣa-ṣaṭka-janyaṃ jñānaṃ pratyakṣam / tatkaraṇam indriyam / tasmād indriyaṃ pratyakṣa-pramāṇam iti siddham //

anumitikaraṇam anumānam / parāmarśajanyaṃ jñānam anumitiḥ / vyāptiviśiṣṭapakṣadharmatājñānaṃ parāmarśaḥ / yathā vahnivyāpyadhūmavān ayaṃ parvata iti jñānaṃ parāmarśaḥ / taj janyaṃ parvato vahnimān iti jñānam anumitiḥ / yatra yatra dhūmas tatrāgnir iti sāhacaryaniyamo vyāptiḥ / vyāpyasya parvatādivṛttitvaṃ pakṣadharmatā //

Note:

anumiti-karaṇam anumānam / parāmarśajanyaṃ jñānam anumitiḥ / vyāpti-viśiṣṭa-pakṣa-dharmatā-jñānaṃ parāmarśaḥ / yathā vahni-vyāpya-dhūmavān ayaṃ parvata iti jñānaṃ parāmarśaḥ / taj janyaṃ parvato vahnimān iti jñānam anumitiḥ / yatra yatra dhūmas tatra agnir iti sāhacarya-niyamo vyāptiḥ / vyāpyasya parvata-ādi-vṛttitvaṃ pakṣadharmatā //

anumānaṃ dvividhaṃ svārthaṃ parārthaṃ ca / tatra svārthaṃ svānumitihetuḥ / tathā hi svayam eva bhūyo darśanena yatra dhūmas tatra agnir iti mahānasādau vyāptiṃ gṛhītvā parvatasamīpaṃ gatas tadgate cāgnau sandihānaḥ parvate dhūmaṃ paśyan vyāptiṃ smarati yatra dhūmas tatrāgnir iti / tadantaraṃ vahnivyāpyadhūmavān ayaṃ parvata iti jñānam utpadyate / ayam eva liṅgaparāmarṣaṃ ity ucyate / tasmāt parvato vahnimān iti jñānam anumitir utpadyate / tad etat svārthānumānam / yat tu svayaṃ dhūmād agnim anumāya parapratipattyarthaṃ pañcāvayavavākyaṃ prayukte tat parārthānumānam / yathā parvato vahnimān dhūmavattvāt / yo yo dhūmavān sa vahnimān yathā mahānasaḥ / tathā cāyam / tasmāt tatheti / anena pratipāditāl lingāt paro'py agniṃ pratipadyate //

Note:

anumānaṃ dvividhaṃ sva-arthaṃ para-arthaṃ ca / tatra sva-arthaṃ sva-anumiti-hetuḥ / tathā hi svayam eva bhūyo darśanena yatra dhūmas tatra agnir iti mahānasādau vyāptiṃ gṛhītvā parvatasamīpaṃ gatas tad-gate ca agnau sandihānaḥ parvate dhūmaṃ paśyan vyāptiṃ smarati yatra dhūmas tatra agnir iti / tad-antaraṃ vahni-vyāpya-dhūmavān ayaṃ parvata iti jñānam utpadyate / ayam eva liṅgaparāmarṣaṃ ity ucyate / tasmāt parvato vahnimān iti jñānam anumitir utpadyate / tad etat sva-artha-anumānam / yat tu svayaṃ dhūmād agnim anumāya para-pratipatty-arthaṃ pañca-avayava-vākyaṃ prayukte tat para-artha-anumānam / yathā parvato vahnimān dhūmavattvāt / yo yo dhūmavān sa vahnimān yathā mahānasaḥ / tathā ca-ayam / tasmāt tatha īti / anena pratipāditāl lingāt paro'py agniṃ pratipadyate //

pratijñāhetūdāharaṇopanayanigamāni pañcāvayavaḥ / parvato vahnimān iti pratijñā / dhūmavattvād iti hetuḥ / yo yo dhūmavān sa so'gnimān yathā mahānasa ity udāharaṇam / tathā cāyam iti upanayaḥ / tasmāt tatheti nigamanam //

Note:

pratijñā-hetu-udāharaṇa-upanaya-nigamāni pañca-avayavaḥ / parvato vahnimān iti pratijñā / dhūmavattvād iti hetuḥ / yo yo dhūmavān sa so'gnimān yathā mahānasa ity udāharaṇam / tathā ca ayam iti upanayaḥ / tasmāt tatha īti nigamanam //

svārthānumitiparārthānumityor liṅgaparāmarśa eva karaṇam / tasmāl liṅgaparāmarśā'numānam //

Note:

sva-artha-anumiti-para-artha-anumityor liṅga-parāmarśa eva karaṇam / tasmāl liṅga-parāmarśā'numānam //

liṅgaṃ trividham / anvayavyatireki kevalānvayi kevalavyatireki ceti / anvayena vyatirekeṇa ca vyāptimad anvayavyatireki / yathā vahnau sādhye dhūmavattvam / yatra dhūmas tatrāgnir yathā mahānasa ity anvayavyāptiḥ / yatra vahnir nāsti tatra dhūmo'pi nāsti yathā mahāhrada iti vyatirekavyāptiḥ / anvayamātravyāptikaṃ kevalānvayi yathā ghaṭo'bhidheyaḥ prameyatvāt paṭavat / atra prameyatvābhidhyatvayor vyatirekavyāptir nāsti sarvasyāpi prameyatvād abhidheyatvāc ca / vyatirekamātravyāptikaṃ kevalavyatireki yathā pṛthivī tarebhyo bhidyate gandhavattvāt / yad itarebhyo na bhidyate na tad gandhavat / yathā jalam / na ceyaṃ tathā / tasmān na tatheti atra yad gandhavat tad itarabhinnam ity anvayadṛṣṭanto nāsti pṛthivīmātrasya pakṣatvāt //

Note:

liṅgaṃ trividham / anvaya-vyatireki kevala-anvayi kevala-vyatireki ca iti / anvayena vyatirekeṇa ca vyāptimad anvaya-vyatireki / yathā vahnau sādhye dhūmavattvam / yatra dhūmas tatra agnir yathā mahānasa ity anvaya-vyāptiḥ / yatra vahnir na asti tatra dhūmo'pi na asti yathā mahāhrada iti vyatireka-vyāptiḥ / anvaya-mātra-vyāptikaṃ kevala-anvayi yathā ghaṭo'bhidheyaḥ prameyatvāt paṭavat / atra prameyatva-abhidhyatvayor vyatirekavyāptir na asti sarvasya api prameyatvād abhidheyatvāc ca / vyatirekamātravyāptikaṃ kevala-vyatireki yathā pṛthivī tarebhyo bhidyate gandhavattvāt / yad itarebhyo na bhidyate na tad gandhavat / yathā jalam / na ca iyaṃ tathā / tasmān na tatha īti atra yad gandhavat tad itara-bhinnam ity anvayadṛṣṭanto na asti pṛthivī-mātrasya pakṣatvāt //

saṃdigdhasādhyavān pakṣaḥ / yathā dhūmavattve hetau parvataḥ //

Note:

saṃdigdha-sādhyavān pakṣaḥ / yathā dhūmavattve hetau parvataḥ //

niścitasādhyavān sapakṣaḥ / yathā tatraiva mahānasaḥ //

Note:

niścita-sādhyavān sapakṣaḥ / yathā tatra eva mahānasaḥ //

niścitasādhyābhāvavān vipakṣaḥ / yathā tatraiva mahāhradaḥ //

Note:

niścita-sādhya-abhāvavān vipakṣaḥ / yathā tatra eva mahāhradaḥ //

savyabhicāraviruddhasatpakṣāsiddhabādhitāḥ pañca hetvābhāsāḥ //

Note:

savyabhicāra-viruddha-satpakṣa-asiddha-bādhitāḥ pañca hetvābhāsāḥ //

savyabhicāro'naikāntikaḥ / sa trividhaḥ / sādhāraṇāsādhāraṇānupasaṃhāribhedāt / tatra sādhyābhāvavadvṛttiḥ sādhāraṇo anaikāntikaḥ / yathā parvato vahnimān prameyatvād iti prameyatvasya vahnyabhāvavati hrade vidyamānatvāt / sarvasapakṣavipakṣavyāvṛtto'sādhāraṇaḥ / yathā śabdo nityaḥ śabdatvād iti / śabdatvaṃ sarvebhyo nityebhyo'ntyebhyaś ca vyāvṛttaṃ śabdamātravṛtti / anvayavyatirekadṛṣṭāntarahito'nupasaṃhārī / yathā sarvam anityaṃ prameyatvād iti / atra sarvasyāpi pakṣatvād dṛṣṭānto nāsti //

Note:

savyabhicāro'naikāntikaḥ / sa trividhaḥ / sādhāraṇa-asādhāraṇa-anupasaṃhāri-bhedāt / tatra sādhya-abhāvavad-vṛttiḥ sādhāraṇo anaikāntikaḥ / yathā parvato vahnimān prameyatvād iti prameyatvasya vahny-abhāvavati hrade vidyamānatvāt / sarva-sapakṣa-vipakṣa-vyāvṛtto'sādhāraṇaḥ / yathā śabdo nityaḥ śabdatvād iti / śabdatvaṃ sarvebhyo nityebhyo'ntyebhyaś ca vyāvṛttaṃ śabda-mātra-vṛtti / anvaya-vyatireka-dṛṣṭānta-rahito'nupasaṃhārī / yathā sarvam anityaṃ prameyatvād iti / atra sarvasya api pakṣatvād dṛṣṭānto na asti //

sādhyābhāvavyāpto hetur viruddhaḥ / yatra śabdo nityaḥ kṛtakatvād iti / kṛtakatvaṃ hi nityatvābhāvenānityatvena vyāptam //

Note:

sādhya-abhāva-vyāpto hetur viruddhaḥ / yatra śabdo nityaḥ kṛtakatvād iti / kṛtakatvaṃ hi nityatva-abhāvena a-nityatvena vyāptam //

yasya sādhyabhāvasādhakaṃ hetvantaraṃ vidyate sa satpratipakṣaḥ / yathā śabdo nityaḥ śrāvaṇatvāc chabdatvavad iti / śabdo'nityaḥ kāryatvād ghaṭavad iti //

Note:

yasya sādhya-bhāva-sādhakaṃ hetv-antaraṃ vidyate sa satpratipakṣaḥ / yathā śabdo nityaḥ śrāvaṇatvāc chabdatvavad iti / śabdo'nityaḥ kāryatvād ghaṭavad iti //

asiddhas trividhaḥ / āśrayāsiddhaḥ svarūpāsiddho vyāpyatvāsiddhaś ceti / āśrayāsiddho yathā gaganāravindaṃ surabhy aravindatvāt sarojāravindavat / atra gaganāravindam āśrayaḥ / sa ca nāsty eva / svarūpāsiddho yathā śabdo guṇaś cākṣuṣatvāt / atra cākṣuṣatvaṃ śabde nāsti śabdasya śrāvaṇatvāt / sopādhiko vyāpyatvāsiddhaḥ / sādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpaka upādhiḥ / sādhyasamānādhikaraṇātyantābhāvāpratiyogitvaṃ sādhyavyāpakatvam / sādhanavann iṣṭātyantābhāvapratiyogitvaṃ sādhāraṇāvyapakatvam / parvato dhūmavān vahnimattvād ity atrārdrendhasaṃyoga upādhiḥ / tathā hi / yatra dhūmas tatrārdrendhnasaṃyoga iti sādhyavyāpakatā / yatra vahnis tatrārdrendhanasaṃyogābhāvād iti sādhanāvyāpakatā / evaṃ sādhyavyāpakatve sati sādhanāvyāpakatvād ardrendhanasaṃyoga upādhiḥ / sopādhikatvād vahnimattvaṃ vyāpyatvāsiddham //

Note:

asiddhas trividhaḥ / āśraya-asiddhaḥ svarūpa-asiddho vyāpyatva-asiddhaś ca iti / āśraya-asiddho yathā gagana-aravindaṃ surabhy aravindatvāt saro-ja-aravindavat / atra gagana-aravindam āśrayaḥ / sa ca na asty eva / svarūpa-asiddho yathā śabdo guṇaś cākṣuṣatvāt / atra cākṣuṣatvaṃ śabde na asti śabdasya śrāvaṇatvāt / sa-upādhiko vyāpyatva-asiddhaḥ / sādhya-vyāpakatve sati sādhana-avyāpaka upādhiḥ / sādhya-samāna-adhikaraṇa-atyanta-abhāva-apratiyogitvaṃ sādhya-vyāpakatvam / sādhanavann iṣṭa-atyanta-abhāva-pratiyogitvaṃ sādhāraṇa-avyapakatvam / parvato dhūmavān vahnimattvād ity atrā ardra-indhasaṃyoga upādhiḥ / tathā hi / yatra dhūmas tatrā ardra-indhna-saṃyoga iti sādhya-vyāpakatā / yatra vahnis tatrā ardra-indhana-saṃyoga-abhāvād iti sādhana-avyāpakatā / evaṃ sādhya-vyāpakatve sati sādhana-avyāpakatvād ardra-indhana-saṃyoga upādhiḥ / sa-upādhikatvād vahnimattvaṃ vyāpyatva-asiddham //

yasya sādhyābhāvaḥ pramāṇāntareṇa niścitaḥ sa bādhitaḥ / yathā vahnir anuṣṇo dravyatvād iti / atrānuṣṇatvaṃ sādhyaṃ tadabhāva uṣṇatvaṃ spārśanapratyakṣeṇa gṛhyata iti bādhitatvam //

Note:

yasya sādhya-abhāvaḥ pramāṇa-antareṇa niścitaḥ sa bādhitaḥ / yathā vahnir anuṣṇo dravyatvād iti / atra anuṣṇatvaṃ sādhyaṃ tad-abhāva uṣṇatvaṃ spārśana-pratyakṣeṇa gṛhyata iti bādhitatvam //

upamitikaraṇam upamānam / saṃjñāsaṃjñisaṃbandhajñānam upamitiḥ / tatkaraṇaṃ sādṛśyajñānam / atideśavākyārthasmaraṇam avāntaravyāpāraḥ / tathā hi kaś cid gavayaśabdārtham ajānan kutaś cid āraṇyakapuruṣād gosadṛśo gavaya iti śrutvā vanaṃ gato vākyārthaṃ smaran gosadṛṣaṃ piṇḍaṃ paśyati / tadanantaram asau gavayaśabdavācya ity upamitir utpadyte //

Note:

upamiti-karaṇam upamānam / saṃjñā-saṃjñi-saṃbandha-jñānam upamitiḥ / tat-karaṇaṃ sādṛśya-jñānam / atideśa-vākya-artha-smaraṇam avāntara-vyāpāraḥ / tathā hi kaś cid gavaya-śabda-artham ajānan kutaś cid āraṇyaka-puruṣād go-sadṛśo gavaya iti śrutvā vanaṃ gato vākya-arthaṃ smaran go-sadṛṣaṃ piṇḍaṃ paśyati / tad-anantaram asau gavaya-śabda-vācya ity upamitir utpadyte //

āptavākyaṃ śabdaḥ / āptas tu yathārthavaktā / vākyaṃ padasamūhaḥ / yathā gām ānayeti / śaktaṃ padam / asmāt padād ayam artho boddhavya itīśvarasaṃketaḥ śaktiḥ //

Note:

āpta-vākyaṃ śabdaḥ / āptas tu yatha ārtha-vaktā / vākyaṃ pada-samūhaḥ / yathā gām ānaya iti / śaktaṃ padam / asmāt padād ayam artho boddhavya itī iśvara-saṃketaḥ śaktiḥ //

ākāṅkṣā yogyatā saṃnidhiś ca vākyārthajñānahetuḥ / padasya padāntaravyatirekaprayuktānvayānanubhāvakatvam ākāṅkṣā / arthābādho yogyatā / padānāmavilambenoccāraṇaṃ saṃnidhiḥ //

Note:

ākāṅkṣā yogyatā saṃnidhiś ca vākya-artha-jñāna-hetuḥ / padasya pada-antara-vyatireka-prayukta-anvaya-ananubhāvakatvam ākāṅkṣā / artha-abādho yogyatā / padānām-avilambena uccāraṇaṃ saṃnidhiḥ //

ākāṅkṣādirahitaṃ vākyam apramāṇam / yathā gaur aśvaḥ puruṣo hastīti na pramāṇam ākāṅkṣāvirahāt / agninā siñced iti na pramāṇaṃ yogyatāvirahāt / prahare prehare'sahoccāritāni gām ānayetyādipadāni na pramāṇaṃ saṃnidhyabhāvāt //

Note:

ākāṅkṣā-ādi-rahitaṃ vākyam apramāṇam / yathā gaur aśvaḥ puruṣo hasti īti na pramāṇam ākāṅkṣā-virahāt / agninā siñced iti na pramāṇaṃ yogyatā-virahāt / prahare prehare-'saha uccāritāni gām ānaya ity-ādi-padāni na pramāṇaṃ saṃnidhy-abhāvāt //

vākyaṃ dvividham / vaidikaṃ laukikaṃ ca / vaidikam īśvaroktatvāt sarvam eva pramāṇam / laukikaṃ tv āptoktaṃ pramāṇam / anyad apramāṇam //

Note:

vākyaṃ dvividham / vaidikaṃ laukikaṃ ca / vaidikam īśvara-uktatvāt sarvam eva pramāṇam / laukikaṃ tv āpta-uktaṃ pramāṇam / anyad apramāṇam //

vākyārthajñānaṃ śabdajñānam / tatkaraṇaṃ śabdaḥ //

Note:

vākya-artha-jñānaṃ śabda-jñānam / tat-karaṇaṃ śabdaḥ //

ayathārthānubhavas trividhaḥ saṃśayaviparyayatarkabhedāt / ekasmin dharmini viruddhanānādharmavaiśiṣṭyāvagāhi jñānaṃ saṃśayaḥ / yathā sthāṇur vā purṣo veti / mithyājñānaṃ viparyayaḥ / yathā śuktāv idaṃ rajatam iti / vyāpyāropeṇa vyāpakāropas tarkaḥ yathā yadi vahnir na syāt tarhi dhūmo'pi na syād iti //

Note:

ayathā-artha-anubhavas trividhaḥ saṃśaya-viparyaya-tarka-bhedāt / ekasmin dharmini viruddha-nānā-dharma-vaiśiṣṭya-avagāhi jñānaṃ saṃśayaḥ / yathā sthāṇur vā purṣo va īti / mithyā-jñānaṃ viparyayaḥ / yathā śuktāv idaṃ rajatam iti / vyāpyā aropeṇa vyāpaka-āropas tarkaḥ yathā yadi vahnir na syāt tarhi dhūmo'pi na syād iti //

smṛtir api dvividhā / yathārthāyathārthā ca pramājanyā yathārthā / apramājanyāyathārthā //

Note:

smṛtir api dvividhā / yathā-artha-ayathā-arthā ca pramā-janyā yathā-arthā / apramā-janya ā-yathā-arthā //

sarveśām anukūlatayā vedanīyaṃ sukham //

Note:

sarveśām anukūlatayā vedanīyaṃ sukham //

sarveśāṃ pratikūlatayā vedanīyaṃ duḥkham //

Note:

sarveśāṃ pratikūlatayā vedanīyaṃ duḥkham //

icchā kāmaḥ //

Note:

icchā kāmaḥ //

krodho dveṣaḥ //

Note:

krodho dveṣaḥ //

kṛtiḥ prayatnaḥ //

Note:

kṛtiḥ prayatnaḥ //

vihitakarmajanyo dharmaḥ //

Note:

vihita-karma-janyo dharmaḥ //

niṣiddhakarmajanyas tv adharmaḥ //

Note:

niṣiddha-karma-janyas tv adharmaḥ //

buddhyādayo'ṣṭāv ātmamātraviśeṣaguṇāḥ //

Note:

buddhy-ādayo'ṣṭāv ātma-mātraviśeṣa-guṇāḥ //

buddhīcchāprayatnā dvividhāḥ / nityā anityāś ca / nityā īśvarasya / anityā jīvasya //

Note:

buddhi-icchā-prayatnā dvividhāḥ / nityā anityāś ca / nityā īśvarasya / anityā jīvasya //

saṃskāras trividhaḥ / vego bhāvanā sthitisthāpakaś ceti / vegaḥ pṛthivyādicatuṣṭayamanovṛttiḥ / anubhavajanyā smṛtihetur bhāvanātmamātravṛttiḥ / anyathā kṛtasya punas tadavasthāpādakaḥ sthitisthāpakaḥ kaṭādipṛthivīvṛttiḥ //

Note:

saṃskāras trividhaḥ / vego bhāvanā sthiti-sthāpakaś ca iti / vegaḥ pṛthivy-ādi-catuṣṭaya-mano-vṛttiḥ / anubhava-janyā smṛti-hetur bhāvanā ātma-mātra-vṛttiḥ / anyathā kṛtasya punas tad-avasthā-pādakaḥ sthiti-sthāpakaḥ kaṭa-ādi-pṛthivī-vṛttiḥ //

calanātmakaṃ karma / ūrdhvadeśasaṃyogahetur utkṣepaṇam / adhodeśasaṃyogahetur apakṣepaṇam / śarīrasaṃnikṛṣṭasaṃyogahetur ākuñcanam / viprakṛṣṭasaṃyogahetuḥ prasāraṇam / anyat sarvaṃ gamanam / pṛthivyādicatuṣṭayamanomātravṛtti //

Note:

calana-ātmakaṃ karma / ūrdhva-deśa-saṃyoga-hetur utkṣepaṇam / adho-deśa-saṃyoga-hetur apakṣepaṇam / śarīra-saṃnikṛṣṭa-saṃyoga-hetur ākuñcanam / viprakṛṣṭa-saṃyoga-hetuḥ prasāraṇam / anyat sarvaṃ gamanam / pṛthivy-ādi-catuṣṭaya-mano-mātra-vṛtti //

nityam ekam anekānugataṃ sāmānyam / dravyaguṇakarmavṛtti / tad dvividhaṃ parāparabhedāt / paraṃ sattā / aparaṃ dravyatvādiḥ //

Note:

nityam ekam aneka-anugataṃ sāmānyam / dravya-guṇa-karma-vṛtti / tad dvividhaṃ para-apara-bhedāt / paraṃ sattā / aparaṃ dravyatva-ādiḥ //

nityadravyavṛttayo vyāvartakā viśeṣāḥ //

Note:

nitya-dravya-vṛttayo vyāvartakā viśeṣāḥ //

nityasaṃbandhaḥ samavāyaḥ / ayutasiddhavṛttiḥ / yayor dvayor madhya ekam avinaśyadaparāśritam evāvatiṣṭate tāv ayutasiddau / yathāvayavāvayavinau guṇaguṇinau kriyākriyāvantau jātivyaktī viśeṣanityadravye ceti //

Note:

nitya-saṃbandhaḥ samavāyaḥ / ayuta-siddha-vṛttiḥ / yayor dvayor madhya ekam avinaśyad-apara-āśritam eva avatiṣṭate tāv ayutasiddau / yatha āvayava-avayavinau guṇa-guṇinau kriyā-kriyāvantau jāti-vyaktī viśeṣa-nitya-dravye ca iti //

anādiḥ sāntaḥ prāgabhāvaḥ / utpatteḥ pūrvaṃ kāryasya / sādir anantaḥ pradhvaṃsaḥ / utpattyanantaraṃ kāryasya / traikālikasaṃsargāvacchinnapratiyogitāko'tyantābhāvaḥ / yathā bhūtale ghaṭo nāstīti / tādātmyasaṃbandhāvacchinnapratiyogitāko'nyonyābhāvaḥ yathā ghaṭaḥ paṭo na bhavatīti //

Note:

an-ādiḥ sa-antaḥ prāg-abhāvaḥ / utpatteḥ pūrvaṃ kāryasya / sa-ādir an-antaḥ pradhvaṃsaḥ / utpatty-an-antaraṃ kāryasya / traikālika-saṃsarga-avacchinna-pratiyogitāko'tyanta-abhāvaḥ / yathā bhūtale ghaṭo na asti iti / tādātmya-saṃbandha-avacchinna-pratiyogitāko'nyonya-abhāvaḥ yathā ghaṭaḥ paṭo na bhavati iti //

sarveṣāṃ padārthānāṃ yathāyatham ukteṣv antarbhāvāt saptaiva padārthā iti siddham //

Note:

sarveṣāṃ pada-arthānāṃ yathā-yatham ukteṣv antarbhāvāt sapta eva pada-arthā iti siddham //

kāṇādanyāyamatayor bālāvyutpattisiddhaye /
annaṃbhaṭṭena viduṣā racitas tarkasaṃgrahaḥ //
Note:
kāṇāda-nyāya-matayor bālā-vyutpatti-siddhaye /
annaṃbhaṭṭena viduṣā racitas tarkasaṃgrahaḥ //

License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Annaṃbhatta. Tarkasaṃgraha. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CFC0-6