Note: Vn 3

Vādanyāyaḥ

nigrahasthānalakṣaṇam

1. nyāyavādinamapi vādeṣu asadvyavasthopanyāsaiḥ śaṭhā nigṛhṇanti, tanniṣedhārthamidamārabhyate /

asādhanāṅga gavacanamadoṣodbhāvanaṃ dvayoḥ /
nigrahasthānam, anyatu na yuktamiti neṣyate //

iṣṭasyārthasya siddhiḥ sādhanam. tasya nirvartakam aṅgam. tasya avacanaṃ tasyāṅgasyānuccāraṇaṃ vādino nigrahādhikaraṇam: tadabhyupagamya apratibhayā tūṣṇīmbhāvāt / sādhanāṅgasyāsamarthanād vā //

Note: Vn 4

2. [svabhāvahetau sādhanāṅgasamarthanam]

trividhameva hi liṅgamapratyakṣasya siddheraṅgam - svabhāvaḥ, kāryam, anupalambhaśca /

tasya samarthanaṃ sādhyena vyāptiṃ prasādhya dharmiṇi bhāvasādhanam / yathā 'yat sat kṛtakaṃ vā, tat sarvamanityam, yathā ghaṭādiḥ, san kṛtako vā śabdaḥ'; iti /

3. atrāpi na kaścit kramaniyamaḥ, iṣṭārthasiddherubhayatrāviśeṣāt /

yasmād dharmiṇi prāk sattvaṃ prasādhya paścādapi vyāptiḥ prasādhyata eva / yathā - ''san śabdaḥ kṛtako vā, yaścaivaṃ sa sarvo 'nityaḥ, yathā - ghaṭādiḥ'; iti /

Note: Vn 5

4. atra vyāptisādhanaṃ viparyaye bādhakapramāṇopadarśanam /

yadi na sarvaṃ sat kṛtakaṃ vā pratikṣaṇavināśi syād, akṣaṇikasya kramayaugapadyābhyāmarthakriyāyogād arthakriyāsāmarthyalakṣaṇamato vyāvṛttam - ityasadeva syāt /

sarvasāmarthyopākhyāvirahalakṣaṇaṃ hi nirupākhyamiti /

evaṃ sādhanasya sādhyaviparyaye bādhakapramāṇānupadarśane virodhābhāvādasya viparyayavṛtteradarśane san kṛtako vā syāt, nityaśca ityanivṛttireva śaṅkāyāḥ /

Note: Vn 6

5. na ca sarvānupalabdhirbhāvasya bādhikā, tatra sāmarthyaṃ kramākramayogena vyāptaṃ siddham; prakārāntarābhāvāt /

tena vyāpakadharmānupalabdhirakṣaṇike sāmarthyaṃ bādhate /

kramayaugapadyāyogasya sāmarthyābhāvena vyāptisiddhernānavasthāprasaṅgaḥ /

6. atrāpyadarśanamapramāṇam, yataḥkramayaugapdyāyogasyaivāsāmarthyena vyāptyasiddheḥ pūrvakasyāpi hetoravyāptiḥ / ihāpi punaḥ sādhanopagame 'navasthāprasaṅga iti cet / na; abhāvasādhanasyādarśanasyāpratiṣedhāt /

yadadarśanaṃ viparyayaṃ sādhayati hetoḥ sādhyaviparyaye, tadasya viruddhapratyupasthānād bādhakaṃ pramāṇamucyate /

Note: Vn 7

evaṃ hi sa hetuḥ sādhyābhāve 'san sidhyet, yadi tatra pramāṇavatā svaviruddhena bādhyeta / anyathā tatrāsya bādhakāsiddhau saṃśayo durnivāraḥ /

tato vyatirekasya sandehādanaikāntikaḥ syāddhetvābhāsaḥ /

nāpyadarśanamātrād vyāvṛttiḥ; viprakṛṣṭeṣvasarvadarśino 'darśanasyābhāvāsādhanād, arvāgdarśanena satāmapi keṣāñcidarthānāmadarśanāt /

Note: Vn 8

7. bādhakaṃ punaḥ pramāṇam / yatra kramayaugapadyāyogo na tasya kvacit sāmarthyam / asti cākṣaṇike sa iti pravartamānamasāmarthyamasallakṣaṇamākarṣati / teha 'yat sat kṛtakaṃ vā tadanityameva'; iti sidhyati /

tāvatā sādhanadharmamātrānvayaḥ sādhyadharmasya svabhāvahetulakṣaṇaṃ ca siddhaṃ bhavati /

evaṃ svabhāvahetuprayogeṣu samarthitaṃ sādhanāṅgaṃ bhavati / tasyāsamarthanaṃ sādhanāṅgāvacanam / tad vādinaḥ parājayasthānam; prārabdhārthāsādhanāt / vastutaḥ samarthasya hetorupādāne 'pi sāmarthyāpratipādanāt /

Note: Vn 9

8. [kāryahetau sādhanāṅgasamarthanam]

kāryahetāvapi sādhanāṅgasya samarthanam / yat kāryaṃ liṅgaṃ kāraṇasya sādhanāyopādīyate, tasya tena saha kāryakāraṇabhāvaprasādhanaṃ bhāvābhāvaprasādhanapramāṇābhyām / yathā - 'idamasmin sati bhavati', 'satsvapi tadanyeṣu samartheṣu taddhetuṣu tadabhāve na bhavati'; iti /

evaṃ hyasyāsandigdhaṃ tatkāryatvaṃ samarthitaṃ bhavati / anyathā kevalaṃ 'tadabhāve na bhavati'; ityupadarśane anyasyāpi tatrābhāve sandigdhamasya sāmarthyam / anyat / tatra samarthaṃ, tadabhāvāt tanna bhūtam /

etannivṛttau punarnivṛttiryadṛcchāsaṃvādaḥ / mātṛvivāho hi tddeśajanmanaḥ piṇḍakharjūrasya deśāntareṣu mātṛvivāhābhāve 'bhāvavat / evaṃ hi samarthitaṃ tat kāryaṃ sidhyati /

siddhiṃ tat svasambhavena tatsambhavaṃ sādhyati, kāryasya kāraṇāvyabhicārāt /

avyabhicāre ca svakāraṇaiḥ sarvakāryāṇāṃ sadṛśo nyāyaḥ /

Note: Vn 10

evamasamarthanaṃ kāryahetāvapi sādhanāṅgāvacanaṃ tad vādinaḥ parājayasthānam / asamarthite tasmin kāryatvāsiddherarthāntarasya tadbhāvāpratibaddhasvabhāvasya bhāve tadbhāvaniyamābhāvāt, ārabdhārthāsiddhesarvastutaḥ kāryasyāpyupādāne tadapradipādanāt /

Note: Vn 11

9. [anupalabdhāvapi sādhanāṅgasamarthanam]

anupalabdhāvapi pratipatturupalabdhilakṣaṇaprāptasyānupalabdhisādhanaṃ samarthanam; tādṛśyā evānupalabdhe rasadvyavahārasiddheḥ / anupalabdhilakṣaṇaprāptasya pratipattṛpratyakṣopalabdhinivṛttāvapyabhāvāsiddheḥ /

tatropalabdhilakṣaṇaprāptiḥ svabhāvaviśeṣaḥ kāraṇāntarasākalyaṃ ca / svabhāvaviśeṣo yanna tribidhena viprakarṣeṇa viprakṛṣṭam / yadanātmarūpapritibhāsavivekena pratipattṛpratyakṣapratibhāsarūpam / tādṛśaḥ satsvanyeṣūpalambhapratyayeṣu tathānupalabdho 'sadvyavahāraviṣayaḥ, anyathā sati liṅge saṃśayaḥ /

Note: Vn 12

10. atrāpi sarvamevaṃvidhamasadvyavahāraviṣaya iti vyāptiḥ, kasyacidasato 'bhyupagame tallakṣaṇāviśeṣāt /

na hyevaṃvidhasyāsattvānabhyupagame 'nyatra tasya yogaḥ / na hyevaṃvidhasya sataḥ satsvanyeṣūpalambhakāraṇeṣvanupalabdhiḥ / anupalabhyamānaṃ tvīdṛśaṃ nāstītyetā - vanmātranimitto 'yamasadvyavahāraḥ, anyasya tannimittasyābhāvāt /

Note: Vn 13

11. sarvasāmarthyaviveko nimittamiti cet / evametat, tasyaiva sarvasāmarthyavivekina evaṃ pratītiḥ, anyasya tatpratipattyupāyasyābhāvāt / tatpratipattau ca satyāmasadvyavahāra itīdaṃ tannimittamucyate /

Note: Vn 14

12. buddhivyapadeśārthakriyābhyaḥ sadvyavahāro viparyaye cāsadvyavahāra iti cet / bhavati buddheryathoktapratibhāsāyāḥ sadvyavahāraḥ, viparyaye 'sadvyavahāraḥ /

pratyakṣāviṣaye tu syālliṅgajāyā api kutaścit sadvyavahāraḥ /

asadvyavahārastu tadviparyaye 'naikāntikaḥ, viprakṛṣṭe 'rthe pratipattṛpratyakṣasya anyasya vā pramāṇasya nivṛttāvapi saṃśayāt /

13. na ca sarve buddhivyapadeśāstadbhedābhedau vā vastusattāṃ vastubhedābhedasattāṃ vā sādhayanti, astsvapi kathañcidatītānāgatādiṣu nānaikārthakriyākāriṣu vārtheṣu tadbhāvakhyāpanāya nānaikātmatābhāve 'pinānaikarūpāṇāṃ vṛtteḥ - rājā mahāsammataḥ (Vn 15) prabhavo rājavaṃśasya, saṅkhaścakravartī mahāsammatanirmitasya yūpasyotthāpayitā, śaśaviṣāṇaṃ, rūpaṃ sanidarśanaṃ sapratighaṃ ghaṭaśceti /

14. nahi sanidarśanādiśabdā nānāvastuviṣayāḥ, ekatropasaṃhārāt /

nānāviṣayatve 'pyekatropasaṃhārastannimittānāṃ tattatsamavāyāditi cet / āyāse batāyaṃ tapasvī padārthe [padarthaḥ?] patito 'nekasambandhinamupakṛtyānekaṃśabdamātmani tebhyaḥ samāśaṃsan ! sa yaiḥ śaktibhedairanekasambandhina mupakaroti tairevānekaṃ śabdaṃ kiṃ notthāpayati ! evaṃ hyanena pramparānusārapariśramaḥ parihṛto bhavati /

Note: Vn 16

nānāśabdotthāpanāsāmarthye nānāsambandhyupakāro 'pi mā bhūt, anupakāre hi teṣāṃ tatsambandhitāpi na sidhyati / ghaṭa ityapi ca rūpādaya eva bahava ekārthakriyākāriṇa ekaśabdavācyā bhavantu, kimarthāntarakalpanayā?

bahavo 'pi hi ekārthakāriṇo bhaveyuḥ, cakṣurādivat / tatsāmarthyakhyāpanāya tatraikaśabdaniyogo 'pi syāditi yuktaṃ paśyāmaḥ /

Note: Vn 17

15. na ca niṣprayojanā lokasyārtheṣu śabdayojanā / tatra ye 'rthāḥ saha pṛthagvā ekaprayojanāḥ teṣāṃ tadbhāvakhyāpanāya hi ekśabdo niyujyeta yadi, kiṃ syāt? tadarthakriyāśaktikhyāpanāya niyuktasya samudāyaśabdasyaikavacanavirodho 'pi nāstyeva; sahitānāṃ sā śaktirekā, na pratyekamiti /

samudāyaśabda ekasmin samudāye vācye ekavacanaṃ ghaṭa iti /

jātiśabdeṣvarthānāṃ pratyekaṃ sahitānāṃ ca śaktirnānaikā ca śaktiriti, nānaikaśaktivivakṣāyāṃ bahuvacanamekavacanaṃ cecchātaḥ, vṛkṣā vṛkṣamiti [? vṛkṣa iti] syāt /

yadyeṣa niyamo bahuṣveva bahuvacanam ekasminnekavacanamiti /

asmākaṃ tu sāṅketikeṣvartheṣu saṅketavaśāt tāvitya bhiniveśa eva /

Note: Vn 18

16. nāneko rūpādirekaśabdotthāpane samartha iti cet / kiṃ vai puruṣavṛtteranapekṣāḥ śabdānarthaḥ svayamutthyāpayanti, āhosvit puruṣaiḥ śabdā vyavahārārthamartheṣu niyujyante? svayamutthāpane hi bhāvaśaktiḥ, āśaktirvā cintyeta / na ca tadyuktam, puruṣaisteṣāṃ niyoge yatheṣṭaṃ niyuñjīranniti kastatropānambhaḥ?

nimittaṃ ca niyogasyoktameva /

api ca - yadi na rūpādīnāmekena śabdena sambandhaḥ, kathamekenaiṣā - māśrayābhimatena dravyeṇa sambandha iti kevalamayamasadbhūtābhiniveśa eva /

Note: Vn 19

na vayamekasambandhavirodhādekaṃ śabdaṃ necchāmaḥ, api tvabhinnānāṃ rūpādīnāṃ ghaṭakambalādiṣu nānārthakriyāśabdavirodhāt te ekarūpāḥ samudāyāntarā - sambhāvinīmarthakriyāmeva na kuryuḥ, tena tatprakāśanāyaikenāpi śabdenocyeran /

bhavatu nāma kasyacidiyaṃ vāñchā - bhaveyurekarūpā rūpādayaḥ sarvasamudāyeṣu iti / kimidaṃ parasparaviviktarūpapratibhāsādhyakṣadarśanamenāmupekṣate?

aniṣṭaṃ cedaṃ rūpādīnā / pratisamudāyaṃ svabhāvabhedopagamāt /

Note: Vn 20

17. yadyanya eva rūpādibhyo ghaṭaḥ syāt kiṃ syāt?

astu, tasya pratyakṣasya sato 'rūpādirūpasya tadvivekena buddhau svarūpeṇa pratibhāsane kimāvaraṇam?

pratibhāsamānāśca vivekena pratyakṣārthā dṛśyante 'pṛthagdeśatve 'pigandharasādayaḥ. vātātapasparśādayaścaikendriyagrāhyatve 'pi /

Note: Vn 21

idameva ca pratyakṣasya pratyakṣatvaṃ yadanātmarūpādivivekena svarūpasya buddhau samarpaṇam / ayaṃ punarghaṭādiramūlyadānakrayī yaḥ svarūpaṃ ca nopadarśayati, pratyakṣatāṃ ca svīkartumicchati /

18. etena buddhiśabdādayo 'pi vyākhyātāḥ, yadi taistatsādhanamiṣyate / na ca pratyakṣasyānabhibhave rūpānupalakṣaṇam; yena tatsādhanāya liṅgamucyate / apratyakṣatve 'pyapramāṇasya sattopagamo na yuktaḥ / tanna rūpādibhyo 'nyo ghaṭaḥ evaṃ tāvanna buddhivyapadeśābhyāṃ sattāvyavahāraḥ, sattābhedābhedavyavahāro vā / (Vn 22) ata eva na tadviparyayād viparyayaḥ /

19. arthakriyātastu sattāvyavahāraḥ syāt, na sattābhedābhedavyavahāraḥ, ekasyāpyanekārthakriyādarśanāt / yathā pradīpasya vijñānavartivikārajvālāntarotpādanāni / anekasyāpi cakṣurāderekavijñānakriyādarśanāt /

na brūmaḥ - arthakriyābhedamātreṇa sattābheda iti / kiṃ tarhi? adṛṣṭārthakriyābhedena / yā arthakriyā yasminnadṛṣṭā punardṛśyate sā sattābhedaṃ sādhayati / yathā mṛdyadṛṣṭā satyudakadhāraṇādyarthakriyā ghaṭe dṛśyamānā / adṛṣṭā ca tantuṣu prāvaraṇādyarthakriyā paṭe dṛsyate iti sattābhedaḥ /

Note: Vn 23

sidhyatyevamarthāntaraṃ, tathāpyavayavī na sidhyati / yathāpratyayaṃ saṃskārasantatau svabhāvabhedo tpatterarthakriyābhedaḥ / araṇinirmathanāvasthādāvivāgneḥ sthūlakarīṣatṛṇakāṣṭhadahanaśaktibhedaḥ, tathā yathāpratyayaṃ svabhāvabhedotpattestantvādiṣvarthakriyābhedaḥ /

etena buddhivyapadeśabhedābhedau vyākhyātau /

Note: Vn 24

20. tatrayaduktam - 'arthakriyātaḥ sattāvyavahārasiddhiḥ, viparyayād viparyayaḥ'; iti; satyametat / sa eva tu viparyayo 'nupalabdhilakṣaṇaprāpteṣu na sidhyati /

tatra punaridamanicchato 'pyāyātam - 'yasyedaṃ sāmarthyamupalabdhilakṣaṇaprāptaṃ sannopalabhyate, so 'sadvyavahāraviṣayaḥ, sāmarthyalakṣaṇatvāt sattvasya'; iti /

tathāpi ko 'tiśayaḥ pūrvakādasya? na hi svabhāvādarthāntaraṃ sāmarthyam / tasyopalabdhilakṣaṇaprāptasya yo 'nupalambhaḥ sa svabhāvasyaiveti pūrvakaiveyamanupalabdhiḥ /

tasmādanena kvacit keṣāñcidasadvyavahāramabhyupagacchatā ato 'nupalambhādabhyupagantavyaḥ /

so 'nyatrāpi tathāvidhe 'viśiṣṭa iti so 'pi tathāstu iti / na vā kvacid, viśeṣābhāvāt / vyāptiḥ - sarva evaṃvidho 'nupalabdho 'sadvyavahāraviṣaya iti /

Note: Vn 26

21. naiva kaścit kvacit kathañcidanupalabdho 'pyasadvyavahāraviṣaya iti cet / sarvasya sarvarūpāṇāṃ sarvadānivṛtteḥ sarvaṃ sarvatra sarvadā samupayujyeta /

idaṃ ca na syāt - 'idamataḥ', 'nāta idam', 'ihedam', 'iha nedam', 'idānīmidam', 'idānīṃ nedam', 'idamevam'; 'idaṃ naivam'; iti; kasyacidapi rūpasya kathañcit kvacit kadācid viviktahetorabhāvāt / ananvayavyatirekaṃ viśvaṃ syāt, bhedābhāvāt /

avasthānivṛttipravṛttibhedebhyo vyavastheti cet / nanvata eva sarvaviṣayasyāsadvyavahārasyābhāvānna te sambhavanti, yatastebhyo vyavasthā syāt /

kvacid viṣaye 'sadvyavahāropagame sa kuta iti vaktavyam / na hyanupalambhādanyo vyavacchedaheturasti; vidhipratiṣedhābhyaṃ vyavacchede sarvadānupalambhasyaiva sādhanatvāt /

anupalambhādeva tadabhyupagame, sa yatraivāsti sarvo 'sadvyavahāraviṣaya iti vaktavyam, viśeṣābhāvāt /

Note: Vn 28

22. sarvapramāṇanivṛttiranupalabdhiḥ / sā yatra so 'sadviṣaya [? so 'sadvyavahāra- viṣaya] iṣṭa iti cet / sukumāraprajño devānāmpriyo na sahate pramāṇacintā - parikleśaṃ, yena nātrādaraṃ kṛtavān /

na hyanumānādinivṛttirabhāvaṃ gamayati, vyabhicārāt / na sarvapratyakṣanivṛttiḥ, asiddheḥ /

nātmapratyakṣāviśeṣanivṛttirapi viprakṛṣṭeṣu /

tasmāt svabhāvaviśeṣo yataḥ pramāṇānniyamen sadvyavahāraṃ pratipadyate, tannivṛttistasyāsadvyavahāraṃ sādhayati, tatsvabhāvasattāyāḥ tatpramāṇāsattayā iṣṭeḥ /

na copalabdhilakṣaṇaprāptasyārthasyāpraptyakṣādanyopalabdhiḥ, yenānumānādasyopalabdhiḥ syāt / na ca tadrūpānyathābhāvamantareṇāpratyakṣatā, anyathābhāve ca tadeva na syāt /

api ca - kuta idamamantrauṣadhamindrajānaṃ bhāvena śikṣitam, yadayamajātānaṣṭarūpātiśayo 'vyavadhānadūrasthānastasyaiva tadavasthendriyādereva puruṣasya kadācit pratyakṣaḥ, apratyakṣaśca; yena kadācidasyānumānamupalabdhiḥ, kadācit pratyakṣaṃ, kadācidāgamaḥ ! ekasminnevānatiśaye amīṣāṃ prakārāṇāṃ virodhāt /

Note: Vn 30

23. nānatiśayanivṛttyā, [naikātiśayanivṛtyā?] aparātiśayotpattyā ca tairvyavahārabhedopagamāt /

so 'tiśayastasyātmabhūto 'nanvaye [... nanvayaḥ?] nivartamānaḥ pravartamānaśca kathaṃ na svabhāvanānātvamākarṣayati, sukhaduḥkhavat / sānvayatve ca kā kasya pravṛttirnivṛttirvā iti yatkiñcidetat /

athavā yadi ca kasyacitsvabhāvasya pravṛttirnivṛttirveti svayamapyabhyanujñāyate, tadetadeva paro bruvāṇāḥ kimiti nānumanyate?

tasya niranvayopajananavināśopagamāditi cet /

ko 'yamanvayo nāma? bhāvasya janmavināśayoḥ śaktiḥ; sāstyeva prāgapi janmano nirodhādapyūrdhvam / tenāyaṃ nāpūrvaḥ sarvathā jāyate, na pūrvo vinaśyatīti /

yadi sā sarvadānatiśayā, kimidānīmatiśayavad yatkṛto 'yaṃ vyavahāravibhāgaḥ?

Note: Vn 31

tā avasthā atiśayavatya iti cet, tā avasthāḥ sā ca śaktiḥ kimeko bhavaḥ? āhosvit nānā?

ekaścet kathamidānīmidamekatrāvibhaktātmani niṣparyāyaṃ parasparavyāhataṃ yokṣyate - janmājanma, nivṛttiranivṛttiḥ, ekatvaṃ nānātvaṃ, pratyakṣatāpratyakṣatā, arthakriyopayogaḥ anupayogaścetyādi /

Note: Vn 32

24. asti paryāyo 'vasthā śaktiriti, tenāvirodha iti cet / vismaraṇaśīlo devānāmpriyaḥ prakaraṇaṃ na lakṣayati / śaktiravasthetyeko bhāvo 'vibhāga iti yat ko 'yaṃ virodha uktaḥ?

athāpyanayorvibhāgaḥ, nakaścid virodhaḥ, kevalaṃ sānvayau bhāvasya janmavināśau iti na syāt /

tasmād yasyānvayo na tasya janmavināsau, yasya ca tau na tasyānvayaḥ /

Note: Vn 33

tayorabhedādadoṣa iti ced, anuttaraṃ bata doṣasaṅkaṭamatrabhavān dṛṣṭirāgeṇa pravesyamāno 'pi nātmānaṃ / cetayati / abhedo hi nāmaikyam, 'tau'; ityayaṃ ca bhedādhiṣṭhāno bhāviko vyavahāraḥ / nivṛttiprādurbhāvayoḥ anivṛttiprādurbhāvau, sthitāvasthitiḥ ityādikaṃ nānātvalakṣaṇaṃ ca kathaṃ yotsyate?

atha hi bhāvānāṃ bheda etadvirahaścābhedaḥ, yathā - sukhādiṣu śaktyavasthayoccaikātmani / anyathā bhedābhedalakṣaṇābhāvād bhedābhedayoravyavasthā syātsarvatra /

tadātmani prādurbhāvo 'bhedaḥ, viparyaye bhedaḥ, yathā - mṛdātmani prādurbhavato ghaṭasya tasmādabhedaḥ, bhedaśca viparyaye sukhaduḥkhayoriti idaṃ bhedābhedalakṣaṇaṃ, tenāvirodha iti cet /

na vai mṛdātmani ghaṭasya prādurbhāvaḥ / kiṃ tarhi? mṛdātmaiva kaścid ghaṭaḥ, na hyekastrailokye mṛdātmā / prativijñaptipratibhāsabhedaśca dravyasvabhāvabhedāt / evaṃ hyasyāpi sukhādiṣu caitanyeṣu bhedāvagamaḥ samartho bhavati /

yadyeva, bhedaḥ syāt /

satyapyetasmin kasyacidātmano 'nvayā devamiti cet / sukhādiṣvapyayaṃ prasaṅgaḥ caitanyeṣu ca /

na ca ghaṭādiṣvapi sarvātmanānvayaḥ, avaiśvarūpyasahotpattyādiprasaṅgāt /

na ca ghaṭaṃ mṛdātmānaṃ ca kaścid vivekenopalakṣayati, yenaivaṃ syādidamiha prādurbhūtamiti /

na hyadhiṣṭhānādhiṣṭhāninorvivekenānupalakṣaṇe evaṃ bhavati / na ca śakteḥ śaktyātmani prādurbhāvaḥ iti tasyāḥ svātmano 'bhedo na syāt /

Note: Vn 36

25. etenaiva pariṇāmaḥ pratyuktaḥ / yo 'pi hi kalpayed - 'yo yasya pariṇāmaḥ sa tasmādabhinnaḥ'; iti / na hi śaktirātmanaḥ pariṇāma iti /

kiñcedamuktaṃ bhavati - pariṇāma ityavasthitasya dravyasya dharmāntaranivṛttiḥ, dharmāntaraprādurbhavaśca pariṇāmaḥ /

yattaddharmāntaraṃ nivartate prādurbhavati ca, kiṃ tat tadevāvasthitaṃ dravyaṃ syāt, tato 'rthāntaraṃ vā, anyavikalpābhāvat?

yadi tattadeva, tasyāvasthānānna nivṛttiprādurbhāvāviti kasya tāviti vaktavyam /

avasthitasya dharmāntaramiti ca na sidhyati / na hi tadeva tasyānapāśritavyapekṣābhedaṃ dharmāntaraṃ bhavati /

Note: Vn 37

atha dravyādarthāntaraṃ dharmaḥ, tadā tasya nivṛttiprādurbhāvābhyaṃ na dravyasya pariṇatiḥ / na hyarthāntaragatābhyāṃ syāt nivṛttiprādurbhāvābhyāmarthāntarasya pariṇatiḥ, caitanye 'pi prasaṅgāt /

dravyasya dharma iti ca vyapadeśo na sidhyati, sambandhābhāvāt / na hi kāryakāraṇabhāvādanyo vastusambandho 'sti /

na cānayoḥ kāryakāraṇabhāvaḥ, svayamatadātmano 'tatkāraṇatvāt, dharmasya dravyādarthāntarabhūtatvāt /

arthāntaratve 'pi dharmakāraṇatve, arthāntarasya kāryasyotpādanāt dravyasya pariṇāmaḥ itīṣṭaṃ syāt / tadviruddhasyāpi hetuphalasantāne mṛddravyākhye, pūrvakānmṛtpiṇḍadravyāt kāraṇāduttarasya ghaṭadravyasya kāryasyotpattau 'mṛd dravyaṃ pariṇatam'; iti vyavahārasyopagamāt /

na ca dharmasya dravyāt tattvānyatvābhyāmanyo vikalpaḥ sambhavati, ubhayathā yena pariṇāmaḥ /

Note: Vn 39

26. na nirvivekandravyameva dharmaḥ, nāpi dravyādarthāntaram, kiṃ tarhi? dravyasya sanniveśo 'vasthāntaram, yathā aṅgulīnāṃ muṣṭiḥ / na hyaṅulya eva nirvivekā muṣṭiḥ, prasāritānāmamuṣṭitvāt /

nāpyarthāntaraṃ, pṛthaksvabhāvānnopalabdhiriti cet / na, muṣṭeraṅguliviśeṣatvāt / aṅgulya eva hi kāścana muṣṭiḥ, na tu sarvāḥ / na hi prasāritā aṅgulyo nirvivekasvabhāvāḥ muṣṭyaṅgulyaḥ, avasthādvaye 'pi ubhayapratipattiprasaṅgāt /

yatra cahi khalu vivekaḥ svabhābhūtaḥ, sa eava vastubhedalakṣaṇaṃ sukhuduḥkhavat /

parabhūte ca vivekotpāde 'ṅgulyaḥ prasāritā evopalabhyeran / na hi svayaṃ svabhāvādapracyutasyārthāntarotpāde 'nyathopalabdhi ratiprasaṅgāt /

nanūktaṃ, 'dravyameva nirvivekamavasthā, nāpi dravyādarthāntaram'; iti /

uktamidaṃ, na punaryuktam / na hi sato vastunastattvānyatve muktvā anyaḥ prakāraḥ sambhavati, tayorvastuni paraspara parihārasthitilakṣaṇatvenaikatyāgasyāparopādānanāntarīyakatvāt /

aṅgulīṣu punaḥ pratikṣaṇavināśinīṣvanyā eva prasaritaḥ anyā muṣṭiḥ /

tatra muṣṭyādiśabdā viśeṣaviṣayāḥ, aṅgulīśabdaḥ sāmānyaviṣayaḥ, bījāṅkurādiśabdavat, vrīhyādiśabdavacca / tenāṅgulyaḥ prasāritā na muṣṭiḥ /

Note: Vn 41

27. tadyadi prāgasadeva kāraṇe kāryaṃ bhavet, kiṃ na sarvaḥ sarvasmāt bhabvati, na hyasattve kaścid viśeṣa iti?

nanu sarvatra sattve 'pyayaṃ tulyo doṣaḥ - na hi sattve kaścid viśeṣaḥ, viśeṣe vā sa viśeṣa straigunyād bhinnaḥ syāt, tadbhāve viśeṣasyānanvayāt /

sataśca sarvātmanā niḥsvabhāvāvasthāyāmiva kiṃ jāyate? sādhanavaiphalyaṃ ca, sādhyasya kasyacidabhāvāt /

yasya kasyacidatiśayasya tatra kathañcidasata utpattau so 'tiśayastatra asan kathaṃ jāyeta? jāto vā sarvaḥ sarvasmājjāyeta iti tulyaḥ paryanuyogaḥ /

nātiśayastatra sarvathā nāsti, kathañcitsata eva bhāvāditi cet / yathā nāsti sa prakāraḥ, tatra asan kathaṃ jāyeta?

Note: Vn 43

28. na ca sarvathā sataḥ kaścijjanmārtha ityuktam / asato 'pi kāryasya kāraṇādutpāde yo yajjananasvabhāvastata eava tasya janma, nānyasmāditi niyamaḥ /

tasyāpi sa svabhāvaniyamaḥ svahetorityanādisvabhāvaniyamaḥ /

api ca - yadi mṛtpiṇḍe ghaṭo 'sti, kathaṃ tadavasthāyāṃ na paścādvadupalabdhiḥ, tadarthakriyā vā?

vyakteraprādurbhāvāditi cet / tasyā eva tadarthakriyādibhāve ghatvāt tadrūpasya ca prāgasattvāt kathaṃ ghaṭo 'sti? na hi rūpāntarasya sattve rūpāntaramasti /

na ca rūpapratibhāsavede vastvabhedo yuktaḥ, atiprasaṅgāt /

Note: Vn 44

29. tasmād yaḥ upalabdhilakṣaṇaprāptasvabhāvānupalabdhiḥ sa nāstyeva / na hi tasyatatsvabhāvasthitāvanupalabdhitaḥ, asthitiścātattvam, parasparaṃtathāsthitayoreva [tathāsthitayoriva?] sukhaduḥkhayoriti vyāptiḥ, asadvyavahāraniścayena anupalabdhiviśeṣasya / tenānupalabdhyā kasyacid vyavacchedaṃ prasādhayatā tasya yathoktopalabdhilakṣaṇaprāptirūpatā darśanīyā /

upadarśyānupalabdhinirdeśāsamarthanaṃ svabhāvānupalabdhau, vyāpakānupalabdhāvapi dharmayorvyāpyavyāpakabhāvaṃ prasādhya vyāpakasya nivṛttiprasādhanaṃ samarthanam /

kāraṇānupalabdhāvapi kāryakāraṇabhāvaṃ prasādhya kāraṇasya nivṛtti prasādhanaṃ samarthanam /

tadviruddhopalabdhiṣvapi dvayorviruddhayorekasya viruddhasyopararśanaṃ samarthanam /

Note: Vn 45

evamanupalabdhau sādhanāṅgasyāsamarthanaṃ sādhanāṅgāvacanam / tad vādino nigrahasthānasamarthane [? nigrahasthānam, asamarthane] tasmin vyāpyāsiddheḥ /

Note: Vn 46

30. athavā - sādhyate yena pareṣāmapratīto 'rtha iti sādhanaṃ, trirūpahetu- vacanasamudāyaḥ / tasyāṅgaṃ pakṣadharmādivacanam / tasyaika- syāpyavacanamasādhanāṅga- vacanaṃ, tadapi vādino nigrahasthānam / tadavacane heturūpasyaivāvacanam, avacane siddherabhāvāt /

31. [pratijñādīnāmasādhanāṅgatvam]

athavā - tasyaiva sādhanasya yannāṅgaṃ pratijñopanayanigamanādi tasyāsādhanāṅgasya sādhanavākye upādānaṃ vādino nigrahasthānaṃ, vyarthāmidhānāt /

anvayavyatirekavacanayorvā sādharmyavati vaidharmyavati ca sādhanaprayoga ekasyaivābhidhānena siddherbhāvād dvitīyasyāsāmarthyamiti tasyāpyasādhanāṅgasyābhidhānaṃ nigrahasthānaṃ, vyarthābhidhānādeva /

Note: Vn 47

nanu ca viṣayopadarśanāya pratijñāvacanamasādhanāṅgamapyupādeyameva / na, vaiyarthyāt / asatyapi pratijñāvacane yathoktāt sādhanavākyād bhavatyeveṣṭārthasiddhirityapārthakaṃ tasyopādānam /

yadi ca viṣayopadarśanamantareṇa pratīterutpattiḥ, kathaṃ na pratijñā sādhanādayaḥ [sadhanāvayavaḥ?]? na hi pakṣadharmavacanasyāpi pratītihetubhāvādanyaḥ sādhanārthaḥ, sa pratijñāvacane 'pi tulya iti kathaṃ na sādhanam?

kevalasyāsāmarthyādasādhanatvamiti cet / tattulyaṃ pakṣadharmavacanasyāpīti tadapi na sādhanāvayavaḥ syāt /

na hi pakṣadharmavacanāt kevalā [kevalāt?] pratipatterutpattiḥ /

etena saṃśayotpattiḥ pratyuktā, pakṣadharmavacanādapi kevalādapradarśite sambandhe saṃśayotpatteḥ /

tasmād vyarthameva sādhanavākye pratijñāvacanopādānaṃ vādino nigrasthānam /

Note: Vn 49

32. athavā sādhanasya siddheryannāṅgam - asiddhaḥ, viruddhaḥ anaikāntiko vā hetvābhāsaḥ tasyāpi vacanaṃ vādino nigrahasthānam, asamarthopādānāt /

tathā sādhyādivikalasya anvayāpradarśitānvayā tairapi [? ananvayāpradarśitānvayāderapi] dṛṣṭāntābhāsasya sādhanāṅgasya [?asādhanāṅgasya] vacanamapi vādino nigrahasthānam asamarthopādānādeva / na hi tairhetoḥ sambandhaḥ śakyate pradarśayitum / apradarśanādasāmarthyam /

Note: Vn 50

33. athavā - siddhiḥ sādhanaṃ, tadaṅgaṃ dharmo yasyārthasya vivādāśrayasya vādaprastāvahetoḥ sa sādhanāṅgaḥ / tadvayatirekeṇāparasyāpyajijñāsitasya viśeṣasyāśāstrāśrayavyājādibhiḥ prakṣepo moṣaṇaṃ [ghoṣaṇaṃ?] ca paravyāmohanānubhāṣaṇaśaktivighātādihetoḥ, tadapyasādhanāṅgavacanaṃ vādino nigrahasthānam, aprastutābhidhānāt /

ebhiḥ kathāviccheda eva; tathā viśeṣasahitasyārthasya prativādino 'jijñāsitatvāt / jijñāsāyāmadoṣḥ / jijñāsitaṃ punararthasyānyasya prasaṅgaparaṃparayā ye ṣa pannādinā (?) bahiḥ prativādinaḥ, prāśnikānāṃ ca nyāyadarśināmiti /

ebhiḥ kathāviccheda eva karaṇīyaḥ / na hi kaścidarthaḥ kvacit kriyamāṇaprasaṅge na prayujyate, nairātmyavādinastu tatsādhane nṛtyagītyāderapi tatra prasaṅgāt /

yathā - pratijñābhidhānapūrvakaṃ kaścit kuryāt - 'nāstyātmā'; iti vayaṃ bauddhā brūmaḥ / ke bauddhāḥ? ye buddhasya bhagavataḥ śāsanamabhyupagatāḥ / ko buddho bhagavān? yasya śāsane bhadantāśvaghoṣaḥ pravrajitaḥ / ka ḥ punarbhadantāśvaghoṣaḥ? yasya rāṣṭrapālaṃ nāma nāṭakam / kīdṛśaṃ rāṣṭrapālaṃ nāma nāṭakam? iti prasaṅgaṃ kṛtvā 'nāndyante tataḥ praviśati sūtradhāraḥ'; iti paṭhet, nṛtyed, gāyecca / prativādī taṃ ca sarvaprasaṅgaṃ nānukartuṃ samartha iti parājitaḥ syāt / iti sabhyaḥ sādhusammatānāṃ viduṣāṃ tattvacintāprakāraḥ /

Note: Vn 52

34. na caivaṃ prastutasya paryavasānaṃ sa bhavati [? sambhavati], 'aniścaya phalatvādanārambha eva vādasya /

kathaṃ caiva jayaparājayau? prativādino 'pyananubhāṣaṇasyaivamprakārasya prasaṅgasya vistareṇānubhāṣaṇavyājena sambhavād, aniścitatvācca /

tasmāt pratijñāvacanameva tāvanna nyāyyam / kutaḥ punastatrājijñāsitaviśeṣaprasaṅgopanyāsaḥ, tadvyākhyāprasaṅgavitathapralāpaśca?

sarvaścāyaṃprakāro durmatibhiḥ śaṭhairnyāyasāmarthyenārthapratipādane 'samarthaiḥ pravartitaḥ /

yathā - 'puruṣātiśayapūrvakāṇi tanubhuvanakaraṇādīni'; iti pratijñāya tanukaraṇabhuvanavyākhyāvyājena sakalavaiśeṣikaśāstrārthaghoṣaṇam /

'nityaḥ śabdo 'nityo vā'; iti vāde dvādaśalakṣaṇaprapañcaprakāśanaśāstra praṇetṛ- jaiminipratijñātatattvanityatādhikaraṇaśabdaghaṭānyatarasadvitīyo ghaḥṭa iti pratijñāmuparacayya dvādaśalakṣaṇādivyākhyānam /

sarvo 'yaṃ durmatīnāmasāmarthyapracchādanopāyaḥ, na tu satyairastyupetaḥ, tattvaparīkṣāyāṃ phalādipratisaraṇadaṇḍaprayogādīnāmayuktatvāt /

Note: Vn 53

35. bhavatyeva nāṭakādighoṣaṇe 'rthāntaragamanāt parājaya iti cet, anyasyāpyajijñāsitasya kiṃ na bhavati? na hi tasyāpi kācid vivakṣitasādhyadharmasiddhau nāntarīyakatā / yathā hetupratyayapāratantryalakṣaṇasaṃskāraduḥkhatādisiddhimantareṇa nānityatāsiddhiḥ /

Note: Vn 54

tathāvidhastu dharmaḥ pṛthaganukto 'pi sādhyadharme 'ntarbhāvāt pakṣīkṛta eveti na pṛthagasyopanyāsaḥ, vyākhyānaṃ vā / tasmādevaṃvidhasyāpi tadānīṃ prativādino jijñāsitasyārthasya pratijñāyāmanyatraivopanyāso vyākhyānaṃ vā arthāntaragamanānnigrahasthānameva /

tena jijñāsitadharmamātrameva sādhanāṅgaṃ vācyaṃ, na prasaṅga upakṣeptavyaḥ, tadupakṣepe 'tiprasaṅgāt /

evamasādhanāṅgavacanaṃ vādino nigrahasthānaṃ prativādinā tathābhāve pratipādite, anyathā dvayorekasyāpi na jayaparājayāviti /

Note: Vn 55

36. [adoṣodbhāvanaṃ nigrahasthānam]

adoṣodbhāvanaṃ prativādino nigrahasthānam / vādinā sādhane pratyukte 'bhyupagatottarapakṣo yatra viṣaye prativādī yadā na doṣamudbhāvayati, tadā parājito vaktavyaḥ /

sādhanadoṣāḥ punaḥ - nyūnatvam, asiddhiḥ, anaikāntikatā, vādinaḥ sādhayitumiṣṭasyārthasya viparyayasādhanam, aṣṭādaśa dṛṣṭāntābhāsāśca / teṣāmanudbhāvanamapratipādanaṃ prativādinaḥ parājayādhikaraṇam /

Note: Vn 56

tat punaḥ sādhanasya nirdoṣatvāt, sadoṣatve 'pi prativādino 'jñānāt, pratipādanāsāmarthyād vā /

na hi duṣṭa sādhanābhidhāne 'pi vādinaḥ prativādino 'pratipādite doṣe parājayavyavasthāpanā yuktā, tayoreva parasparasāmarthyopaghātāpekṣayā jayaparājayavyavasthāpanāt /

kevalaṃ hetvābhāsād bhūtapratipatterabhāvāda pratipādakasya jayo 'pi nāstyeva / na hi tattvacintāyāṃ kaścicchalavyavahāraḥ /

yadyevaṃ, kiṃnu parājayaḥ, tattvasiddhibhraṃśāt? na anirākaraṇāt / nirākaraṇaṃ hi tasyānyena parājayaḥ, na siddhyabhāvaḥ, pratiyogyapekṣaṇāt / siddhyabhāvasya sādhanābhāve 'satyapi pratiyogini bhāvāt / pratiyoginaśca tannirākaraṇe 'sāmarthyāt parājayasyānutpatteraparājayaḥ /

tasmādayamasamarthasādhanābhidhāyyapi pareṇa tathābhāve 'pratipādite 'parājito vaktavyaḥ /

Note: Vn 58

37. [vāde chalavyavahāraniṣedhaḥ]

chalavyavahāro 'pi vijigīṣuṇaṃ vāda iti cet / na, durjanavipratipattyadhikāre satāṃ śāstrāpravṛtteḥ / na hi parānugrahapravṛttā mithyāpralāpārambhāt sotkarṣaparapaṃsanādīn [svotkarṣaparapaṃsanādīn?] asadvyavahārān upadiśanti / na ca paravipaṃsanena lābhasatkāraślokopārjanaṃ satāmācāraḥ /

nāpi tathāpravṛttebhyaḥ svahastadānena prāṇināmupatāpanaṃ satsammatānāṃ śāstrakāra sabhāsadāṃ yuktam / na ca nyāyaśāstrāṇi sadbhirlābhādyupārjanāya praṇīyante /

tasmānna yogavihitaḥ kaścid vijigīṣuvādo nāma / parānugrahapravṛttāstu santo vipratipannaṃ pratipādayanto nyāyamanusareyuḥ satsādhanābhidhānena, bhūtadoṣodbhāvanena vā /

sākṣipratyakṣaṃ tasyaivānuprabodhāya / tadeva nyāyānusaraṇaṃ satāṃ / vādaḥ - uktanyāye tattvārthī cet pratipadyeta, tadapratipattāvapyanyo na vipratipadyeteti /

tattvarakṣaṇārthaṃ sadbhirupahartavyameva chalādi vijigīṣubhiriti cet / nakhacapeṭaśastraprahārādīpanādibhirapīti vaktavyam! tasmānna jyāyānayaṃ tattvarakṣaṇopāyaḥ /

sādhanaprakhyāpanaṃ satāṃ tattvarakṣaṇopāyaḥ, sādhanābhāsadūṣaṇaṃ ca / tadabhāve mithyāpralāpādatra paropatāpavidhāne 'pi tattvāpratiṣṭāpanāt / anyathāpi nyāyopavarṇane vidvatpratiṣṭhānāt /

Note: Vn 59

tasmāt parānugrahāya tattvakhyāpanaṃ vādino vijayaḥ, bhūtadoṣadarśanena mithyāpratipattinivartanaṃ prativādinaḥ /

Note: Vn 61

38. athavā - yo na doṣaḥ sādhanasya, tadbhāve 'pi vādinā tadasādhayitum [tadā sādhayitum?] iṣṭasyārthasya siddhervighātābhāvāt, tasyodbhāvanaṃ prativādino nigrahādhikaraṇaṃ, mithyottarābhidhānāt / yathā sādhyatayāniṣṭo 'pi vādino dharmaḥ śāstropagamāt sādhya iti tadviparyāsena na virodhodbhāvanam /

'nāstyātmā'; iti tava pratijñāpadayorvirodha iti pratijñādoṣodbhāvanaṃ, 'prayatnāntarīyakaḥ śabdo 'nityaḥ, prayatnāntarīyakatvād'; iti hetordharmaviśeṣatvāt pratijñārthaikadeśa ityasiddhodbhāvanaṃ, sarvāṇi sādharmyavaidharmyasamādīni jātyuttarāṇi ityevamāderdoṣasyodbhāvanamadoṣodbhāvanam / tasya vādinā doṣābhāsatve prakhyāpite prativādī parājito vaktavyaḥ, pūrvapakṣe sādhanasya nirdoṣatvāt /

doṣavati punaḥ sādhane na dvayorekasyāpi jayaparājayau, tattvāprakhyāpanāt, adoṣodbhāvanaṃ ca / apratipakṣāyāṃ ca pakṣasiddhau kṛtāyāṃ jetā bhavati /

tasmājjigīṣatā svapakṣaśca sthāpanīyaḥ, parapakṣaśca nirākartavyaḥ /

nirdoṣe sādhanābhidhāne 'pi vādinaḥ prativādinā doṣābhāsa udbhāvite dūṣaṇābhāvatvakhyāpane eva jayaparājayau, nānyathā, bhāvatastattvābhidhāne 'pi pratipakṣanirākaraṇena tattvasya prakhyāpanāsāmarthyāt, na prativādinno 'pyatra, bhāvato mithyāpratipatteriti /

idaṃ nyāyyaṃ nigrahasthānalakṣaṇamuktamasmābhiḥ / nyāyamatakhaṇḍanam

Note: Vn 65

39. anyatu na yuktamiti neṣyate / yatredaṃ yathoktaṃ nigrahasthānalakṣaṇaṃ nāsti, tasya nigrahasthānatvamayuktamiti noktamasmābhiḥ /

[1] 'pratidṛṣṭāntadharmābhyanujñā svadṛṣṭānte pratijñāhāniḥ nigrahasthānam'; [nyā.sū. 5.2..2] ityatra bhāṣyakāramataṃ dūṣayitvā vārtikakāro yaṃ sthitapakṣamāha, tatraivaṃ brūmaḥ - pratidṛṣṭāntasya yo dharmastaṃ yadā svadṛṣṭānte 'bhyanujānāti nigṛhīto veditavyaḥ /

tatra dṛṣṭaścāsāvante ca vyavasthita iti dṛṣṭāntaḥ / svadṛṣṭāntaḥsvapakṣaḥ / pratidṛṣṭāntaḥ pratipakṣaḥ / pratipakṣasya dharmaṃ svapakṣe 'bhyanujānan parājitaḥ / yathā 'anityaḥ śabda aindriyakatvād'; iti bruvan pratipakṣavādini sāmānyena pratyavasthite āha - 'yadi sāmānyamaindriyakaṃ nityaṃ śabdo 'pyevamastu'; ityeṣā pratijñāhāniḥ, prākpratijñātasya śabdānityatvasya tyāgāditi /

Note: Vn 66

40. atropagatapratijñātyāgāt pratijñāhānau viśeṣapratiniyamaḥ kiṃkṛto 'nena prakāreṇa pratijñāṃ tyajataḥ pratijñāhāniriti /

sambhavati hyanenāpi prakāreṇa hetudoṣodbhāvanādinā pratipakṣasādhanābhidhānena ca svapakṣaparityāgaḥ, parapakṣopagamaśca /

Note: Vn 67

idameva ca pratijñāhāneḥ pradhānaṃ nimittam / evaṃ pratipāditena pratijñā hātavyā, hānau ca parājaya iti /

41. idaṃ punarasambhaddhameva - 'sāmānyaṃ nityamaindriyakam'; ityukte 'śabdo 'pyevamastu; iti kaḥ svasthātmāsvayamaindriyakatvādanityaḥ śabdo ghatavaditi bruvan sāmānyenopadarśanamātreṇa nityaṃ śabdaṃ pratipadyeta?

sāmānyasyāpi nityasyaindriyakatve tasyānitye ghaṭe darśanāt saṃśayitaḥ syāt / jātyā pratipadyetāpīti cet / tathapi kiṃ sāmānyopadarśanena?

evameva nityaḥ śabdaḥ iti vaktavyam, jaḍasya pratipattau vicārābhāvāt /

na ca nityasāmānyopadarśanena taddharmaṃ śabde pratipadyamānena pratipakṣadharmo 'bhyanujñāto bhavati / 'anityaḥ śabdaḥ'; iti ca vadato nityaśabda ityāñjasaḥ pratipakṣaḥ syāt, (Vn 68) na nityaṃ sāmānyamiti /

tasmādaindriyakatvasya nityānityapakṣavṛttervyabhicārādasādhanāṅgasyopādānānnigrahārhaḥ, na pratipakṣadharmānujñyānena prakāreṇa pratijñāhāneḥ /

Note: Vn 69

42. [2] 'pratijñātārthapratiṣedhe dharmavikalpāt tadarthanirdeśaḥ pratijñāntaram /'; [nyā. sū. 5.2.3] pratijñāto 'rtho 'nityaḥ śabda aindriyakatvādityeva, tasya hetuvyabhicāropadarśanena pratiṣedhe kṛte dharmabhedavikalpāt sāmānyaghaṭayo sarvagatatvāsarvagatatvadharmavikalpena pratijñāntaraṃ karoti - yathā ghaṭo 'sarvagato 'nityaḥ evaṃ śabdo 'pyasarvagato 'nitya iti / etatpratijñāntaraṃ nāma nigrahasthānaṃ sādhanasāmarthye 'pyaparijñānāt / sa hi pūrvasyāḥ 'anityaḥ śabda'; iti pratijñāyāḥ sādhanāttadā yām 'asarvagataḥ śabda'; iti pratijñāmāha, taddarśanāya taddarthanirdeśa ityāha / tadarthaḥ pūrvoktasādhyasiddhyarthaḥ / uttarapratijñānirdeśastadarthanirdeśaḥ / na ca pratijñā pratijñāntarasādhane samarthā, iti nigrahasthānam

Note: Vn 70

43. atrāpi naivaṃ bruvatā pratijñāntaraṃ pūrvapratijñāsādhanāyoktaṃ bhavati / kiṃ tarhi? viśeṣaṇam / aindriyakatvasya hetoḥ sāmānye vṛttyā vyabhicāra udbhāvite 'sarvagatatve satyaindriyakatvasyahetorviśeṣaṇopādāne vyābhicāraṃ pariharati, na punaḥ pratijñāntaramāha; asarvagatatvasya śabde siddhatvāt, pratijñāyāśca sādhyanirdeśalakṣaṇatvāt /

yadapyuktaṃ - 'pūrva pratijñāsādhanāyottarāṃ pratijñāmāha'; iti, tadapyuktam / na hi pratijñā pratijñāsādhanāyocyamānā pratijñāntaraṃ bhavati / kiṃ tarhi? hetvāderanyatamaḥ sādhyasādhanāyopādānāt / sādhananirdeśaḥ sa syāt, na sādhyanirdeśaḥ /

udāharaṇasādharmyādeśca hetulakṣaṇasyāsarvagatatve bhāvāt, pratijñālakṣṇasya cābhāvāt / hetutvamasarvagatatve prayuktaṃ na pratijñāntaram /

Note: Vn 72

44. atyantāsambaddhaṃ cedaṃ - pratijñāṃ pratijñāsādhanāyāheti / yo hi prāk pratijñāmuktvā hetūdāharaṇādikaṃ vaktuṃ jānāti, sa kiñcidanukramaṃ [kañcidanukramaṃ?] sādhanasya jānātyeva hi / jānan kathamavikalāntaḥkaraṇaḥ pratijñāmeva pratijñāsādhanāyopādadīta?

upādadatā cānena pratijñāmātreṇa siddhiriṣṭā bhavati / tataśca na prāgapi hetuṃ brūyāt /

evaṃprakārāṇāmasambaddhānāṃ parisaṃkhyātumaśakyatvāt lakṣaṇaniyamo 'pyasambadaddha eva - pratijñāntarābhidhāne pratijñāntaraṃ nāma nigrahasthānamiti / evamprakārāṇāmekameva lakṣaṇaṃ vācyaṃ syāt /

na caivaṃvidhaḥ kaścid vivādeṣu dṛṣṭapūrvo vyavahāro yena tadarthaṃ yatnaḥ kriyate / na ca bālapralāpānuddiśya śāstraṃ pravartate / pravṛttau ca kā niṣṭā, teṣāmaniṣṭhānāt?

Note: Vn 73

45. dṛśyate ca viduṣāmapi nātinirūpaṇādasiddhābhidhānamiti vyavahāradarśanāt tādṛśaṃ parājayādhikaraṇaṃ vyavasthāpyate / tasmādihāpi yadi nivṛttākaṃkṣe vādini paro 'naikāntikatāmudbhāvayed, asādhanāṅgasyānaikāntikasyābhidhānānnigrahasthānaṃ vādinaḥ /

evaṃ yadi prativādī satsāmānyamaindriyakaṃ nityaṃ ca pramāṇena pratipādayituṃ śaknuyāt anuddiśyāpramāṇakaṃ śāstropagamaṃ, pramāṇenaiṣāmarthānāmapratipādanena bhūtadoṣodbhāvanametat / na kaścitparājayaḥ, abhyupagamamātreṇa vastusiddherabhāvāt, prativādinā doṣasyāpratipāditatvāt /

pramāṇairasamarthitasādhanābhidhānāt tu jetāpi na bhavatīti /

anityākāṃkṣe [? anivṛttākāṃkṣe] punarvādini na kaścad doṣoḥ, viśeṣaṇābhidhānena hetoḥ samarthanopakramāt /

Note: Vn 74

46. [3.] "pratijñāhetvorvirodhaḥ pratijñāvirodhaḥ /" [nyā.sū.5 2. 4.] yathā 'guṇavyatiriktiṃ dravyam; iti pratijñā, 'rūpādibhyo 'rthāntarasyānupalabdheḥ iti hetuḥ, so 'yaṃ pratijñāhetvorvirodhaḥ / etenaiva pratijñāvirodho 'lapyuktaḥ, yatra pratijñā vacanena [svavacanena? virudhyate / yathā - śramaṇā garbhiṇī, nāstyātmeti vā /

hetuvirodho 'pi, yatra pratijñayā heturvirudhyate / yathā - 'sarvaṃ pṛthak, samūhe bhāvaśabdaprayogād'; iti /

etena pratijñayā dṛṣṭāntavirodho vyākhyātaḥ /

Note: Vn 75

47. hetośca dṛṣṭāntādibhirvirodhaḥ, pramāṇavirodhaśca pratijñāhetvorvaktavyaḥ /

yaḥ parapakṣaṃ svasiddhena gotvādinā vyabhicārayati, tad viruddhamuttaraṃ veditavyam /

svapakṣānapekṣaṃ ca / yaṃ ca svapakṣānapekṣaṃ hetuṃ prayuṅkte - 'anityaḥ śabdaḥ aindriyakatvād'; iti, tasya svasiddhasya gotvāderanityavirodhād viruddhaḥ / iti parapakṣeṣvasiddhena gotvādinānaikāntikacodanāviruddhaḥ /

ubhapakṣasampratipannastvanaikāntikaḥ / yadubhayapakṣaṃ [yadubhayapakṣa- ?] pratipannaṃ vastu tenānaikāntikacodanā iti /

Note: Vn 76

48. atrāpi pratijñārthaḥ, sādhanavākye prayogapratiṣedhāt / tadāśrayastatkṛto vā hetudṛśṭāntayorna virodha iti na pratijñāvirodho nāma kiñcinnigrahasthānam /

syādetat / asatyapi pratijñāprayoge gamyamāno 'pi pratijñāhetvorvirodho bhavati / yathā - rūpādibhyo 'rthāntarasyānupalabdhistad guṇavyatiriktam, nopalabhyate ca rūpādibhyo 'rthāntaraṃ dravyam / ityukte 'pi gamyata eva sādhyasādhanayorvirodhaḥ - kathaṃ tato 'rthāntarasyānupalabdhiḥ, tadvyatirekaśceti /

satyaṃ, syādayaṃ virodhaḥ, yadi hetuḥ sādhyadharmaviparyayaṃ sādhayet / yadi hyupalabdhilakṣaṇavyāptatvena [hyupalabdhilakṣaṇaprāptatveva?] upagatasya sato (Vn 77) dravyarūpādipratibhāsavivekena svapratibhāsānupalabdhistasya tadvyatireke nāsti [tadvyatirekeṇāsti?] iti iṣṭavyatirekaviparyayasādhanād viruddho heturasmābhirukta eveti / bhavatyevedaṃ nigrahādhikaraṇaṃ, yadyevaṃvidhaḥ pratijñāhetoḥ [? pratijñāhetvoḥ] virodha iṣṭaḥ / atha punarasyopalabdhilakṣaṇaprāptirlupyate, tadā na kaścit pratijñāhetoḥ [? pratijñāhetvoḥ] virodhaḥ, vyatiriktānāmapi bhāvānāṃ kutaścid viprakarṣiṇāṃ tadvyatirekeṇānupalabdhāvapi vyatirekasya bhāvāt /

Note: Vn 78

49. yaduktaṃ - 'svavacanapratijñāyāḥ [? pratijñāyāḥ] svavacanavirodhe pratijñāvirodhaḥ'; iti tatredameva nigrahādhikaraṇam, asādhanāṅgabhūtāyāḥ pratijñāyāḥ sādhanavākye prayogaḥ, na virodhaḥ, tadadhikaraṇatvāt /

yadi pratijñānapekṣoḥ virodhaḥ syāt, syāt parājayāśrayaḥ / pratijñādhikaraṇatve punastatprayogakṛta eva parājayaḥ, asya prastāvopasaṃhārāvasānatvād vyarthaṃ virodhodbhāvanam, parājitaparājayābhāvād bhasmīkṛtānalavat /

ye tu kecid vicāraprasaṅgeṣu ekatra sādhye bahavo hetava ucyante, teṣa / vikalpena tatsādhyasādhanāya vṛtteḥ sāmarthyam, anyathā dvitīyasya vaiyarthyāt /

yadi hi tatrāpyekaprayogamantareṇāparasya prayogo na sambhavet, na tadā dvitīyasya kaścit sādhanārthaḥ, pratītapratipādanābhāvāt /

Note: Vn 79

tasmānna pratijñāyāḥ svavacanavirodho nāma kiñcinnigrahasthānam /

na ca 'nāstyātmā'; ityatra kaścit pratijñāvirodhaḥ nāstyātmaśabdārthasya bhāvopādānatvaniṣedhāt / sabdārthaniṣedhe hi virodhaḥ syāt / na ca svalakṣaṇaṃ śabdārtha iti /

Note: Vn 80

50. yaḥ punaḥ pratijñāyā bādhanāddhetuvirodha uktaḥ, yathā - 'sarvaṃ pṛthak samūhe bhāvaśabdaprayogāt'; iti / nātra pratijñāprayogaḥ, nāpi hetoḥ, yena virodhaḥ syāt / kiṃ tarhi? pratipāditārthopadarśanenopasaṃhāravacanametasmāt [... vacanametatsyāt?] /

anyaireva hetubhiḥ śabdasyaikaviśeṣānabhidhānam, anekārthasāmānyābhidhānaṃ ca pratipādya sarvasya śabdārthasya nānārtharūpatayaikavastuviśeṣasvabhāvatābhāvamupadarśayan śabdārthamadhikṛtya sarvaṃ pṛthagiti brūyāt /

etena tadvirodhaḥ pratyuktaḥ /

Note: Vn 81

51. dṛṣṭāntopadarśanaṃ caitad - 'anityaḥ śabdaḥ kṛtakānityatvād'; /

yathā kvacid arthe vipratipattau prasiddhamanekārthasāmānye śabdaprayogamupadarśya pratipāditavipratipattisthānaḥ sāmānyenopasaṃharati - sarvaṃ pṛthagiti /

yadi dṛṣṭāntaprayogaḥ, kimṛjunaivatatprayogakrameṇa na prayuktaḥ, vipratipattiviṣayaśca kiṃ na darśita iti cet /

na, samāsanirdeśāt / evamapi prayogadarśanād, asādhanavākyatvācca /

ata eva na pratijñayā hetorbādhanam / na caikameva kiñcinnāstīti bruvāṇaḥ kaścit tatsamuccayarūpamekaṃ ca samūhamicchati, yena virodhaḥ syāt /

yo 'pi 'yugapat kaṅkena yogād'; ityādinā paramāṇorbhedamāha, na tasyāpyekaḥ samuccayarūpaḥ sādhayitumiṣṭaḥ / kiṃ tarhi? abhāva eva, ekānekapratiṣedhāt / ataḥ so 'pi na samūhastasyeṣṭo na tatra śabda iti na virodhaḥ /

Note: Vn 82

52. na viruddho 'yaṃ pūrvakāt pratijñāhetuvirodhāt bhidyate, yena pṛthagucyeta /

tatra hetupratijñayorbādhanam, iha pritijñayā hetorityasti bheda iti cet / arthavirodhe hi hetupratijñayorbādhyabādhakabhāvaḥ syāt / 'sarvārthavirodho dviṣu'; iti yamapi (Vn 83) [yadapi?] parasparaṃ bbādhakam, ekārthasannidhāvaparārthāsambhavāt, tatra hetupratijñayoḥ sahapṛthagvā bādhodāharaṇayorna kaścidarthabhedaḥ /

53. api cāyaṃ viruddho vā sati hetuprayoge vyadhikaraṇatvādasiddha ityasiddhatā hetornigrahasthānam / sa khalūcyamāna evātaddharmatayā pratīto vaktuḥ parājayamānayati / parājite tasmiṃstadarthavirodhacintayā na kiñcit /

api ca - sarvatrāyaṃ pratijñāhetvorvirodhaḥ sambhavan dvayīṃ doṣajātimabhipatati viruddhatāmasiddhatāṃ ceti /

Note: Vn 84

viruddhatā siddhe hetordharmiṇi bhāve sādhyadharmaviparyaya eva, bhāva pratijñāvirodhāt /

asiddhatāpunardharrmiṇi pratijñātārthasiddhau, viruddhayoḥ svabhāvayoḥ ekatrāsambhavāt, na cānyathā virodhaḥ /

asiddhe dharmasvabhāve 'bhihitayorhetupratijñātārthayorvirodhād virodhasambhava iti cet /

apramāṇayoge tūbhayordharmiṇi saṃśayaḥ / tathā sati hetordharmiṇi bhāvasaṃśaye 'siddhataiva hetudoṣa ityasiddhaviruddhābhyāmanyo na pratijñayā virodho nāma parājayahetuḥ /

asiddhaviruddhe ca hetvābhāsavacanādevokte iti na pṛthak pratijñāvirodho vaktavya iti /

Note: Vn 85

54. ubhayāśrayatvād virodhasya vivakṣāto 'nyataranirdeśa iti cet / syādetat / pratijñāhetvorvirodha iti pratijñāhetū āśrityobhayāśrayo bhavati / tatra yadā (Vn 86) pratijñāvirodho vivakṣitastadā pratijñāvirodha ityucyate, yadā pratijñāyā hetorvā virodhastadā viruddho heturiti / ataḥ pratijñāvirodhaḥ, hetuvirodho vā ityadoṣoḥ /

tatra hetorudāharaṇam - nityaḥ śabdaḥ utpattidharmakatvāditi / pratijñāvirodhasya - nāstyātmeti / pratijñāhetvoḥ parasparaviruddhodāharaṇam - guṇavyatiriktamityādi / pratijñayā hetuvirodhodāharaṇam 'nāstyeko bhava'; ityādikam iti / na, sarvahetvapekṣasya virodhahetvābhāsānatikramāt, yathoktaṃ prāk /

anapekṣe ca kevale svataḥ prativirodhe [pratijñāvirodhe?] vivakṣite pratijñāhetvorvirodha iti hetugrahaṇamasambaddham /

na cotpattidharmatvānnityamityatrāpi hetuvirodho yuktaḥ / pratijñayā hi hetorbādhane hetuvirodhaḥ, iha tu hetunā pratijñā bādhyate iti pratijñāvirodho yuktaḥ /

ubhayāśraye 'pi virodhe bādhyamānavivakṣayā tadvirodhavyavasthāpanāt /

Note: Vn 87

55. yadapyuktam - etena pratijñayā dṛṣṭāntavirodhādayo 'pi vaktavyā bhaṇḍālekhyanyāyeneti, tatrāpi pakṣīkṛtadharmaviparyavati dṛṣṭānte virodhaḥ syāt / viruddhe ca dṛṣṭānte yadi pakṣadharmasya vṛttirananyasādhāraṇā prasādhyate viruddhastadā hetvābhāsaḥ /

Note: Vn 88

sādhāraṇāyāmaprasādhite vā tadvṛttiniyame 'naikāntikaḥ / avṛttau vāsādhāraṇaḥ /

viruddhadṛṣṭāntāvṛttau viparyayavṛttau ca na kaścid hetudoṣaḥ, dṛṣṭāntavirodhaśca pratijñāyā iti cet /

na, tadāpi saṃśayahetutvānativṛtteḥ / dṛṣṭāntavirodho hi pratijñāyāḥ sādharmye doṣo na vaidharmye, abhimatatvāt /

sādharmyadṛṣṭānte ca viparītadharmavati vastutaḥ sādhyāvyabhicāre 'pi hetornāvyabhicāradharmatā śakyā darśayitumiti nāpradarśitāvinābhāvasambandhāt hetorniścayaḥ / tanna pratijñayā dṛṣṭāntavirodho hetvābhāsānativartate /

Note: Vn 89

56. ubhayathāpi doṣo 'stviti cet / na / na hetudoṣasya prāk prasaṅgena parājitasya doṣāntarānpekṣaṇāt /

viśeṣeṇa sādhanāvayavānukramaniyamavādinaḥ / udāharaṇasādharnyaṃ hetulakṣaṇaṃ viruddhe dṛṣṭānte na sambhavatīti prākprayuktasya hetordoṣeṇa parājaya iti nottaradṛṣṭāntāpekṣayā virodhaścintāmarhati /

hetorapi dṛṣṭāntavirodhe 'sādhāraṇatvaṃ viruddhatvaṃ vā, vaidharmye yadi vṛttiḥ syāt /

Note: Vn 90

pramāṇavirodhe tu hetoryathā - 'na dahano 'gniḥ saityāt'; ityādi hyasiddho hetvābhāsaḥ /

pratijñāyā pramāṇavirodhaḥ svavacanavirodhena vyākhyātaḥ iti sarve evaite sādhanavirodhe hetvābhāseṣvantarbhavantīti hetvābhāsavacanenaivoktāḥ /

Note: Vn 91

57. yattu viruddhamuttaraṃ parapakṣe svasiddhena gotvādinānaikāntikacodaneti, tadasambaddhameva / yadi hi svasiddhena gotvādinā parasya vyabhicārasiddhimākāṅkṣeta, tasya tatsvapakṣaviruddhaṃ nābhimatamiti virodho yujyeta / sa hi svayaṃ pratipanne gotve hetuvṛtteḥ saṃśayāno 'pratipattimātmanastathā khyāpayati /

sa ca hetuḥ satyasati gotve 'prasādhitasādhanasāmarthyaḥ saṃśaye hetutvādanaikāntika eva /

prasādhite tu sāmarthye gotve 'vṛttyā hetau na saṃśaya eva, sarvasaṃśayaprakārāṇāṃ parihāreṇa samarthanāt /

etena svapakṣānapekṣahetuprayogasyānaikāntikatā vyākhyātā / so 'pi svābhimatanityagotvavṛttihetumanityatve bruvāṇo 'samarthatayāsādhanāṅgatayā saṃśayahetumevāheti /

yatpunaruktam - ubhayapakṣasampratipannena vastunānaikāntikacodaneti, tatrāpyavaśyaṃ saṃśayahetutvamukhenaivānaikāntiko vaktavyaḥ / tadasamarthite 'nyatrāpi tulyamiti nobhayasiddhetarayoranaikāntikatvaviśeṣaḥ /

Note: Vn 93

58. yadapyuktaṃ - 'dṛṣṭāntābhāsā hetvābhāsapūrvakatvāt tadabhidhānenaivoktā iti na pṛthag nigrahasthāneṣūktāḥ'; iti tadapyavayavāntaravādino 'yuktam / yo 'vayavāntaraṃ dṛṣṭāntahetoḥ [dṛṣṭāntaṃ hetoḥ?] āha tasya na hetvābhāsoktyā dṛṣṭāntābhāsoktirvyāpyā, tadvacanena gamyamānsya tasmāt sādhanāntarābhāvaprasaṅgāt /

dṛṣṭāntābhāsānāṃ hetvābhāse 'pyantarbhāvād dṛṣṭāntasyāpi hetāvantarbhāva iṣṭo bhavati / tathā ca na dṛṣṭāntaḥ pṛthaksādhanāvayavaḥ syād, apṛthagvṛtteḥ /

yo dṛṣṭāntasādhyo 'rthastasya hetāvantarbhāvāddhetunaiva sādhita iti na dṛṣṭāntasya pṛthak kiñcitsāmarthyam /

api ca - na kiñcit pūrvapakṣavādino hetvābhāsāsaṃsparśe nyāyyaṃ nigrahasthānamastīti tatsambhandhīni sarvāṇyeva hetvābhāsatāvacanenaiva uktānīti na pṛthagvācyāni syuḥ /

arthāntaragamanāderapi hetoraśāmarthye eva sambhavāt / na hi samarthe hetau sādhye ca siddhe 'rthāntaragamanaṃ kañcidārabhate, asamarthasya mithyāpravṛtteriti /

Note: Vn 94

59. [4] "pakṣapratiṣedhe pratijñātārthāpanayanaṃ pratijñāsaṃnyāsaḥ /" [nyā. sū.5.2.5] yaṃ pratijñātamartham 'anityaḥ śabdaḥ eindriyakatvād'; iti sāmānyavṛttyā hetorvyabhicārapradarśanena saḥ pratiṣedhe kṛte, 'ka evamāha- anityaḥ śabdaḥ'; iti parityajati, tasya pratijñāsaṃnyāso nāma nigrahasthānamiti /

atrāpi yadyudbhāvite 'pi hetorvyabhicāre na sapakṣaṃ [svapakṣaṃ parityajati?[, kiṃ na gṛhyeta? anigṛha ta [?anigṛhīta] eva hetvābhāsābhidhānāditi cet /

kimidānīmuttarapratijñāsaṃnyāsāpekṣayā tasya tadevādyaṃ nigrahasthānamiti kimanyairaśaktaparicchedaiḥ klībapralāpapraceṣṭitairupanyastaiḥ? evaṃ hi atiprasaṅgaḥ (Vn 95) syāt / pakṣapratiṣedhe tūṣṇīmbhavatastūṣṇīmbhāvo nāma nigrahasthānam, prapalāyamānasya prapalāyitaṃ nāmeti evamādyapi vācyaṃ syāt / tasmādetadapi asambaddhamiti /

Note: Vn 96

60. [5.] 'aviśeṣokte hetau pratiṣiddhe viśeṣamicchato hetvantaram / "[nya.sū.5.2.6.] nidarśanam - 'ekaprakṛtīdaṃ vyaktaṃ, parimāṇāt, mṛtpūrvakāṇāṃ śarāvaprabhṛtīnaṃ dṛṣṭaṃ parimāṇam'; iti /

asya vyabhicāreṇa pratyavasthānam - nānāprakṛtīnāmekaprakṛtīnāṃ ca dṛṣṭaṃ parimāṇamiti /

evaṃ pratyavasthita āha - ekaprakṛtisamanvayaprakārāṇāṃ pariṇāmadarśanāt [parimāṇadarśanāt?] sukhaḥduḥkhamohasamanvitaṃ hīdaṃ sarvaṃ vyaktaṃ parigṛhyate [parimitaṃ gṛhyate?] / tasya prakṛtyantararūpasamanvayābhāvo 'sati [? prakṛtyantararūpasamanvayābhāve sati] ekaprakṛtikatvamiti tadaviśeṣokte hetau pratiṣedhaṃ bruvato hetvantaraṃ bhavati / sati hetvantarabhāve pūrvasya hetorasādhakatvānnigrahasthānam /

atrāpi pūrvasyaiva hetoranaikāntikasyābhidhānānnigṛhīte hetvantaracintā kvopayujyate? yadi prāksādhanavādī hetumanaikāntikamuktvā dattottarāvasaraḥ tenaiva nigṛhyate / adattottarāvasaro hetvantarābhidhāne 'pi na nigrahamarhati, avirāmāt /

Note: Vn 97

61. [6.] "prakṛtādarthādapratibaddhārthamarthāntaram" [nyā.sū. 5.2.7.] yathoktalakṣaṇe pakṣapratipakṣaparigrahe hetutaḥ sādhyasiddhau prakṛtāyāṃ kuryāt- nityaḥ śabdo 'sparśatvāditi hetuḥ / hetuśca nāma hinoterdhātostuśabde pratyaye kṛdantaṃ padam / padaṃ ca nāmākhyhātopasarganipātā iti prastutya nāmādīni vyācaṣṭe / idamarthānantaraṃ nāma nigrahasthānam, abhyupagatārthāsaṅgatatvāditi /

nyāyyametannigrahasthānaṃ, pūrvottarapakṣavādinoḥ pratipādite doṣa prakṛtaṃ parityajyāsādhanāṅgavacanamadoṣodbhāvanaṃ ca / sādhanavādinā hyupanyastasādhanasya samarthane (Vn 98) kartavye tadakṛtvā parasya prasaṅgenāprasaṅgena vātannāntarīyakasyābhidhānamuttaravādino 'pi doṣodbhāvanamātrādaparasyopakṣepa iti /

Note: Vn 99

62. [7.] "varṇakramanirdeśavannirarthakam / "[nyā. sū.5.2.8] yathā 'nityaḥśabdo jabagaḍatvāt jhabhaghaḍhavad'; iti / sādhanānupādānāt nigṛhyate iti /

idamapyasambaddham / na hi varṇakramanirdeśasiddhāvānarthakyaṃ yadeva kiñcidasādhanāṅgasya vacanaṃ tadevānarthakaṃ; sādhyasiddhyupayogino 'bhidheyasyābhāvāt, niṣprayojanatvācveti / prakāraviśeṣopādānamasambaddham /

vaterupādānādadoṣa iti cet / syādetat varṇakramanirdeśavaditi vatiratropāttaḥ so 'nyadāpi [so 'nyadapi?] ananurūpaṃ gṛṇhāti ityadoṣaḥ iti /

na / arthāntārādernigrahasthānasyāvacanaprasaṅgāt / evaṃ hi tā nirarthakā vācyā nirarthakenaivābhidhānāhitam [nirarthakenaivābhidhānāt?] /

na sādhyasiddhau anarthakaṃ nirarthakaṃ, yasya naiva kaścidarthastannirarthakamiṣṭamiti cet /

yasya kasyacidavādino 'pi hi nirarthakābhidhāne kiṃ na nigrahaḥ? nigrahanimittāviśeṣāt / na; tasyehāprastāvāditi cet /

āyātamiha - yo nirarthakaṃ bravīti, tasya tenaiva nigraha iti / tattunyaṃ sarvasyāsādhanāṅgavādina iti / sa sarvo nirarthakābhidhāno 'pyanenaiva nigrahasthānena nigrahārhaḥ /

na ca varṇakramanirdeśaḥ sarvatra nirarthakaḥ; kvacitprakaraṇe tasyāpyarthavattvāt / tasmādatraivāsyānarthakyāt nigrahasthānatvam / api cānyadidamucyate - 'varṇakramanirdeśo nigrahasthānam'; iti; kapolavāditakaṃkṣyaghaṭṭitakamityevamādīnāmapi vācyatvāt /

Note: Vn 101

63. [8.] "parṣatprativādibhyāṃ trirabhihitamapyavijñātārtham / "[nya. sū. 5.2.9] yadvākyaṃ parṣadā prativādinā ca trirabhihitaṃ na vijñāyate kliṣṭaśabdamapratīta - prayogamatidrutoccāritamityevamādinā kāraṇena tadavijñātārthamasāmarthyasaṃvaraṇāya prayuktaṃ nigrahasthānamiti /

nedaṃ nirarthakād bhidyate; sapadiprakṛtārthasambaddhaṃ gamakamevakuryāt, nāsyāsāmarthyaṃ, na ca jāḍyāt parṣadādayo na pratipadyante iti na vidvānnigrahamarhati /

Note: Vn 102

parṣatpratibhāsaparikalpyārhavacanāt nigrahārha eveti cet / nyāyavādino jāḍyāduktamajānan kiṃ na prativādī nigṛhyate? jāḍyāt parṣadādeḥ avijñātapratipādanasāmarthya iti vijetā na syānna nigrahārhaḥ / asambaddhābhidhāne nirarthakameveti na pṛthak vivakṣitārthaṃ [vivakṣitam avijñātārthaṃ?] nāma nigrahasthānamiti /

Note: Vn 103

64. [9.] "paurvāparyāyogādapratibaddhārthamapārthakam /" [nyā. sū. 5.2.10] yatrānekasya padasya vākyasya vā paurvāparyeṇa yogo nāstītyasambaddhārthatā gṛhyate, tatsamudāyārthāpāyād apārthakaṃ daśadāḍimādivākyavat / idaṃ kila padānām asambaddhāt [asambandhāt?] asambaddhavarṇāt nirarthakāt pṛthaguktam /

nanvevamasambaddhavākyamapi pṛthag vācyam; nobhayasaṅgrahādapārthakaṃ yuktam; nirarthakasya saṃgrahaprasaṅgāt /

evaṃvidhācca viśeṣasamāśrayāt pṛthag nigrahasthānalakṣaṇapralapane 'tiprasaṅgo 'pyuktaḥ / na ca saṅgrahanirdeśe kañciddoṣaṃ paśyāmaḥ / prabhede vā guṇāntaramiti yatkiñcidetat /

Note: Vn 104

65. [10] "avayavaviparyāsavacanamaprāptakālam /" [nyā.sū. 5.2.11] pratijñādīnāṃ yathālakṣaṇamarthavaśāt kramaḥ, tatrāvayavānāṃ viparyayeṇābhidhānaṃ nigrahasthānam /

na; evamapi siddheriti cet / na; prayogāpetaśabdatulyatvāt / yathā- gaurityasya padasyārthe goṇīti prayujyamānaṃ padaṃ kakudādimantamarthaṃ pratipādayatīti na śabdārthākhyānaṃ vyartham / anena ca padena gośabdameva pratipadyate, gośabdat (Vn 105) kakudādimantamartham, tathā pratijñādyavayavaviparyayeṇānupūrvīṃ pratipadyate, ānupūrvyā cārthamiti / tathā hi pūrvaṃ karmopādīyate mṛtpiṇḍādikaṃ loke, tataḥ karaṇam iti /

Note: Vn 106

66. tadetadunmattakasyonmattakasaṃvarṇanamiva prayogāpetaśabdavadetaditi / yadi goṇīśabdāt kakudādimatyarthe pratītiśabdānvākhyānaprayatnena [? pratītiḥ, śabdānvākhyānaprayatne na] arthaṃ paśyāmaḥ /

goṇīśabdasyārthapratipādane 'sāmarthyāt / satyaṃ dṛṣṭā, na tu sākṣādityuktam /

nanu goṇīśabdādapi loke pratītirdṛṣṭā / satyaṃ dṛṣṭā, na tu sakṣādityuktam /

uktametanna punaryuktaṃ; strīśūdrāṇāmubhayapratīterabhāvāt / yaḥ khalu ubhayaṃ vetti, śabdamapaśabdaṃ ca, sa eva pratipadyate / yastu nakkaśabdaṃ mukkaśabdameva vā vetti, na nāsāśabdaṃ, sa kathamapaśabdācchabdaṃ pratipadetat, tato 'rthaṃ pratipadyeta?

dṛṣṭā cānubhayavedino 'pi pratītiriti /

na paramparayā pratītiḥ, arthe 'samarthasya śabdo 'pi pratītijananāsāmarthyācca /

na hyarthe 'pi vācakatvaṃ nāmānyadeva, anyatra tadviṣayapratītijananāt /

apaśabdaścecchabde pratītiṃ janayed, artha eva kiṃ na janayati? na hyetasyārthāt kañcid bhedaṃ paśyāmaḥ, yena taṃ pariharet /

akṛtasamayasya śabde 'pyapratītijananācca /

na hyayamapaśabdaḥ śabde 'pi svabhāvataḥ pratītiṃ janayati, adarśanāt samaya eva tu janayet / samayavaśāt pravartate /

evaṃ hi pratipattiparamparāpariśramaḥ parihṛto bhavati /

Note: Vn 108

67. viparyayadarśanācca / śabdādarthamapratipadyamānā apaśabdaireva jñānaṃ vyutpadyamānā loke dṛsyante iti vyarthaṃ śabdānuśāsanam /

na vyarthaṃ, saṃskṛtaśabdavyutpattyarthamiti cet / ko 'yaṃ śabdānāṃ saṃskāraḥ? na hyeṣāṃ prajñābāhuśrutyādikaṃ saṃskāraṃ pasyāmaḥ /

nāpyeṣāmekāntena śravyatā / nāpyarthapratyāyane kaścidatiśayaḥ /

na dharmasādhanatā, mithyāvṛtticodanebhyaḥ saṃskṛtebhyo 'pyadharmotpatteḥ /

anyebhyo 'pi viparyayeṇa dharmotpatteḥ / śabddsya suprayogādeva svargamodanaghoṣaṇā vacanamātram / na caivaṃvidhānāgamānādriyante yuktijñāḥ /

na ca dānādidharmasādhanacodanāśūnyakevalaśabdasuprayogāt nagapātam iti bruvāṇasya kasyacinmukhaṃ vakrī bhavati / tasmānna saṃskṛto nāma kaścicchabdaḥ /

Note: Vn 109

śiṣṭaprayogaḥ saṃskāra iti cet / ke śiṣṭāḥ? ye viditavedyādiguṇayuktāḥ / kaḥ punareṣāṃ guṇotkarṣānapekṣo 'līkanirbandho yatte 'mūneva śabdān prayuñjate nāparān? na cātra kaścicchabde 'parokṣaḥ sākṣī, yata idameva prayuñjate nāparān śiṣṭā iti niścinumaḥ /

nanvevaṃ [na tvevaṃ?] vayaṃ guṇātiśayamapasyantaḥ saṃskāraṃ keṣāñcicchabdānāmanumanyāmahe, tadanvākhyānaṃ [tadanvākhyāne?] yatnaṃ vā; guṇātiśayābhāvāt / vedarakṣādikaṃ cāprayojanameva atatsamayasthāyinaḥ / satyapi guṇātiśaye na karaṇīya evānvākhyāne yatnaḥ, tatsvabhāvasyānyato 'pi siddheḥ / prākṛtāpabhraṃśadramiḍāndhrādibhāṣāvat / na hi pratideśaṃ bhāṣāṇāṃ kiñcillakṣaṇamasti / atha ca sampradāyasāmyāllokastathaiva pratipadyate, tāsāṃ ca prayogabhraṃśaṃ, tathā saṃskṛtānāṃ śabdānāṃ pratītirbhaviṣyati / iti jaḍapratipattirevaiṣā, yā śabdānāṃ lakṣaṇe pravṛttiḥ /

Note: Vn 111

68. avayavaviparyaye 'pi yadi teṣāṃ vacanānāṃ sambandhapratītiḥ, na viparyayaḥ nāpi arthāpratītiḥ; sāmarthyāt / na hyatra kaścit samayaḥ pratyāyānāviśeṣe 'pi evameva avayavāḥ prayoktavyā iti /

sa eva teṣāṃ kramo yathāvastitebhyo 'rthapratītirbhavati / iti na viparyayāt pratītiḥ, tata ānupūrvīpratipattyā pratītiriti cet / nāpratīyamānasambandhebhyaḥ ānupūrvīpratipattiḥ /

yeṣāṃ śabdānāṃ kaścit sambandho jāyate [jñāyate?] 'idamiha sambadhyate'; iti, teṣu viditasambandheṣu kaḥ kasya pūrvo 'paro vā kramaḥ, yo yathāvasthitānāṃ sambandhaḥ pratīyate / na hi vākyeṣu padānāṃ kramaniyamaḥ kaścit, yathā rājñaḥ puruṣaḥ, puruṣo rajña iti /

yāvadbhiḥ padairarthaparisamāptistadekaṃ vākyaṃ, yathā- 'devadatta gāmānaya kṛṣṇām'; iti / atra padānāṃ yathākāmaṃ prayoge 'pi nārthapratītau viśeṣa iti kaścit kramābhiniveśaḥ /

Note: Vn 112

pratipāditaṃ ca pratijñāvacanāntareṇāpi yathā pratītirbhaviṣyatīti / pratīyamānārthasya śabdasya prayoge 'tiprasaṅgaḥ / pariśiṣṭeṣu ca sambandhaṃ pradarśya dharmiṇi bhāvaḥ pradarśyeta, dharmiṇi bhāvaṃ pradarśya sambandhaḥ pradarśyeta iti na niyamaḥ kaścid; ubhayathāpi pratītyutpatteḥ ityuktam / apratīyamānasambandheṣu ca padeṣu na tebhya ānupūrvyā api pratīteriti nedamapārthakād bhidyate iti nāprāptakālaṃ pṛthag vācyaṃ syāditi /

Note: Vn 114

69. [11.] "hīnamanyatamenāpyavayavena nyūnam /" [nyā.sū. 5.2.12.] yasmin vākye pratijñādīnāmanyatamo 'vayavo na bhavati, tadvākyaṃ hīnaṃ; sādhanābhāve sādhyāsiddheḥ /

na pratijñānyūnaṃ hīnaṃ; tadabhāve pratītibhāvāditi pratipāditam /

hīnameva tat; nyūnatāyāmapi nigrahādityaparaḥ /

yaḥ pratīyamānārthamanarthakaṃ śabdaṃ prayuṅkte, sa nigrahamarhet, nārthopasaṃhitasyābhidhāteti asamīkṣitābhidānametat / ata eva pratijñāyā na sādhanāṅgabhāva iti /

Note: Vn 115

70. [12] "hetūdāharaṇādhikamadhikam /" [nyā.sū.5.2.13.] ekena kṛtakatvād itarasya ānarthakyamiti tadetanniyamābhyupagame veditavyam / yatraikasādhanavākyaprayogapūrvako vicārastatrādhikābhidhānamanarthakamiti nigrahasthānam /

prapañcakathāyāṃ tu na kaścidoṣaḥ, niyamābhāvāditi /

Note: Vn 116

71. [13.] "śabdārthayoḥ punarvacanaṃ punaruktamanyatrānuvādāt /" [nyā.sū. 5.2.14] śabdapunaruktam - anityaḥ śabdo 'nityaḥ śabda iti / arthapunaruktam anityaḥ śabdo nirodhadharmako dhvāna iti /

atra na śabdapunaruktaṃ pṛthagvācyam: arthapunaruktavacanenaiva gatatvāt / na hyarthabhede śabdasāmye 'pi kaścid doṣaḥ / yathā-

hasati hasati svāminyuccai rudatyabhiroditi /

kṛtiparikaraṃ svedo 'ṅgāraṃ [svedodgāraṃ?] pūrdhāvati [pradhāvati?] dhāvati //

guṇasamuditaṃ doṣāpetaṃ praṇindati nindati /

dhanalavaparikrītaṃ yantraṃ pranṛtyati nṛtyati //

yathā vā- yadyasmin sati bhavati bhavati, na bhavati na bhavati tattasya kāryamitarat kāraṇamiti /

Note: Vn 117

72. gamyamānārthaṃ punarvacanamapi punaruktam; niyatapradaprayoge sādhanavākye yathā pratijñāvacanamiti arthapunaruktenaiva gatārthatvānna pṛthagvācyam /

ayamapi niyatasādhanavākye eva doṣo vaktavyaḥ; na vistarakathāyām / vyācakṣāṇo hi kadācidasamyak śravaṇapratipattiśaṅkayā sākṣiprabhṛtīnāṃ punaḥ punarbrūyāditi na tatra kiñcicchalam /

nāviṣayatvāditi cet; nāyaṃ gururna śiṣya iti na yatnataḥ pratipādanīyaḥ, yena punaḥ punarucyate, iti punarvacane nigraha eveti cet / na; sākṣiṇāṃ yatnena pratipādyatvāt, tadpratipādane doṣābhidhānāt, pratipādyasya śiṣyatvāt, vijigīśuvādapratiṣedhatvāt, trirabhidhānavacanāt, punarvacanaprasaṅge samayaniyamābhāvācca /

Note: Vn 118

73. na cedamadhikād bhidyate iti na pṛthagvācyam / viniyatapradaprayoge hi sādhanavākye ādhikyadoṣa iti punarvacane 'pi gatārthasyādhikyameva padasyeti /

prapañcakathāyām anirūpitai kārthasādhanādhikaraṇāyāṃ nānārthasādhanepsāyāṃ nānāsādhanepsāyāṃ vā śrotuḥ hetvādi bāhulyasya punarvacanasya doṣatvāt / pratītapratyayābhāvād hetvādibāhulyaṃ vacanabāhulyaṃ ca sādhanadoṣa iti /

Note: Vn 119

ādhikyapunarvacanayostulyadoṣa iti saṃgrahavacanaṃ nyāyyam; doṣābhāvādeva guṇābhāvāt, evamprakārāṇāṃ bhedānāṃ vacane cātiprasaṅgādityuktam /

paryāyaśabdakalpo hyaparo hetuḥ pratipādite viṣaye pravartamānaḥ '; pratipādyasya viśeṣābhāvāt /

arthaḥ punaḥ pratipādanānna bhidyate /

Note: Vn 120

74. yatpunaruktam- "anuvāde tvapunaruktaṃ; śabdābhyāsādarthaviśeṣopapatteḥ" / yathā "hetvapadeśāt pratijñāyāḥ punarvacanaṃ nigamanam" [nya. sū. 1.1.39] iti / pratijñāyā evaṃ [eva?] gamyamānārthāyā vacanaṃ punarvacanaṃ. kiṃ punarasyāḥ punarvacanam ityuyuktaṃ nigamanam / 75. [14.] "vijñātasya parṣadā trirabhihitasyāpratyuccāraṇamananubhāṣaṇam /" [nyā.sū. 5.2.17] vijñātavākyārthasya parṣadā trirabhihitasya yadapratyuccāraṇaṃ tadananubhāṣaṇaṃ nāma nigrahasthānamapratyuccārayan kimāśrayaṃ parapakṣapratiṣedha kuryāditi /

Note: Vn 121

uttareṇāvasānānnedaṃ nigrahasthānamiti cet / syādetat / uttareṇa guṇadoṣavatā mūḍhāmūḍhatvaṃ gamyate iti kimuccāritena? asti hi kaścid uttareṇa samartho na pratyuccāraṇena, nāsau tāvatā nigrahamarhediti / na: uttaraviṣayāparijñānāt / yadyayaṃ na pratyuccārayati, nirviṣayamuttaraṃ prasajyeta / athottaraṃ bravīti, kathaṃ noccārayati? tadidaṃ vyāhatamucyate- 'noccārayati, uttaraṃ ca bravīti'; iti / apratijñānācca / na cedaṃ na [? na cedaṃ] parijñāyate- pūrvaṃ sarvamuccārayitavyaṃ paścāduttaramabhidhātavyamiti / apitu yathākathañciduttaraṃ vācyam uttaraṃ cāśrayābhāve 'yuktamiti yuktamapratyuccāraṇaṃ nigrahasthānamiti /

Note: Vn 122

76. yadi nāma vādī svas ādhanārthavivaraṇavyājena prasaṅgādaparaṃ ghoṣayed, vivādāspadaṃ ca jijñāsitamarthamātramukttvā pratijñādiṣvarthaviśeṣaparamparayā aparānarthānupakṣipya kathāṃ vistārayet, tacca sarvaṃ yadā nānuvaktuṃ śaknuyāt, kastasya vivādāśrayārthamātrottaravacane sāmarthyavighātaḥ yena vādivacanānubhāṣaṇaṃ nigrahasthānamucyate / tasmānna sarvaṃ vādikathāmananubhāṣamāṇo nottare samarthaḥ /

yadvacanāntarīyakā jijñāsitārthasiddhiḥ, yathā pakṣadharmatāvyāptiprasādhanamātraṃ, na tatrāpi prasaṅgāntaropakṣepaḥ, tadavaśyaṃ sādhanāṅgaviṣayatvād dūṣaṇasya upadarśyata eva / tatrāpi na sarvaṃ prāganukrameṇoccārayitavyaṃ, paścād dūṣaṇaṃ vācyaṃ; dviruccāraṇaprasaṅgāt / dūṣaṇaviṣayopadarśanārthe 'nubhāṣaṇe vādivacanānukramaghoṣaṇaṃ vyarthamiti na kāryameva dūṣayatā / 'asyāyaṃ doṣoḥ'; iti nāntarīyatvāt pratidoṣavacanaṃ viṣayopadarśanaṃ kriyate eva /

Note: Vn 123

77. na hi sarvaviṣayopadarśanaṃ kṛtvā yugapad doṣaḥ śakyate 'bhidhātum; pratyarthaṃ doṣabhedāt / tasmād yaṃ padārthaṃ dūṣayati, sa eva taddūṣaṇaviṣayastadā pradarśanīyaḥ / (Vn 124) nāparastuḥ; dūṣṇe 'paropadarśanasyāsambhavāt / tasmin dūṣite punaranyo 'rtho 'paradoṣaviṣaya ityayamanubhāṣaṇe dūṣaṇe ca nyāyaḥ /

sakṛt sarvānubhāṣaṇe 'pi doṣavacanakāle punarviṣayaḥ pradarśanīya eva; apradarśite doṣasya vaktumaśakyatvāt / tathā ca dviranubhāṣaṇaṃ kṛtaṃ syāt / tatra prathamaṃ sarvānukramānubhāṣaṇaṃ niṣprayojanam / dūṣaṇavādinā dūṣaṇe vaktavye yanna tatropayujyate tasyābhidānamadoṣodbhāvanam / dviruktiśca / iti sakṛt sarvānubhāṣaṇaṃ parājayādhikaraṇaṃ vācyam /

tathāstviti cet / syādetat / uktametadarthāntaraṃ nigrahasthānamiti / tatra sādhane yataḥ kutaścit prasaṅgādinā nāntarīyakābhidhāna / ['nāntarīyakābhidhānaṃ?] vādino 'rthāntaragamanameveti sa nigrahārhaḥ / na kaścit kvacit kriyamāṇaprasaṅgo na prayujyate, nāpi tat tasyānubhāṣaṇīyam / na cedamapyasmābhiranujñāyate- sarvaṃ prāk sakṛdvaktavyaṃ, paścāddūṣaṇamiti / kintu dūṣayatāvaśyaṃ viṣayo darśanīyaḥ, anyathā dūṣaṇāvṛtteriti /

Note: Vn 125

78. evaṃ tarhi nānanubhāṣaṇaṃ pṛthag nigrahasthānaṃ vācyam, apratibhayā gatatvāt / uttarasya hyapratipattirapratibhā [nyā.sū. 5.2.18] / na cottaraviṣayamapradarśayan uttaraṃ pratipattuṃ sararthaḥ / na hyanākṣiptānuttarapratipattikamananubhāṣaṇam / tenānanubhāṣaṇasya vyāpikāyāmapratibhāyāṃ vihitaṃ nigrahasthānatvam ananubhāṣaṇam [ananubhāṣaṇe?] / gavyaparāmṛṣṭatadbhedāyāṃ vihitamiva sāsnādimattvaṃ bāhuleye 'pi / tasmādpratibhaiva nigrahādhikaraṇatvena vā [vācyā?] nānanubhāṣaṇam /

Note: Vn 126

kaścāyaṃsamayaniyamastrirabhihitasyānanubhāṣaṇamiti? yadi tāvat parapratyāyanārthā pravṛttiḥ, kiṃ trirabhidhīyeta? tathā tathā sa grāhaṇīyo yathāsya pratipattirbhavati / atha paropatāpanārthā tadāpi kiṃ trirabhidhīyate? sākṣiṇāṃ karṇe nivedya prativādī kaṣṭāpratītadrutasaṃkṣisādibhirupadrotavyaḥ, yathottarapratipattivimūḍhastūṣṇīmbhavati / na hi paropatāpanakrame kaścinnyāyaḥ, yena kaṣṭāpratītaprayogadrutoccāritā nivāryante, trirabhidhānaṃ vā vidhīyate / na ca paropatāpāya santaḥ pravartante, śāstrāṇi vā praṇīyante ityado vakttavyam ! tasmāttāvadvaktavyaṃ, yāvadanena na gṛhītam / na trireva /

agrahaṇasāmarthye prāgeva vā paricchinnasāmarthye parihartavyaḥ punaranupratibodhyeti /

Note: Vn 127

79. [15.] "avijñātamajñānam /" [nyā.sū. 5.2.17] vijñātaṃ parṣadā prativādinā yadavijñātaṃ tadajñānaṃ nāma nigrahasthānam / arthe khalvavijñāte na tasya pratiṣedhaṃ brūyāditi /

etadapyananubhāṣaṇavadatreti tatraiva gamyatvādavācyam / yathānanubhāṣaṇe 'pradarśitaviṣayatvāduttarapratipattiraśakyeti anuttarapratipattyaiva nigrahasthānatvam; uttaraviṣayapradarśanaprasaṅgamantareṇānubhāṣaṇasya vaiyarthyāt /

tathājñāne 'pyuttarāpratipattyaiva nigrahasthānatvam / ajānānaḥ kathamuttaram uttaraviṣayaṃ ca brūyāt? iti viṣayājñānamuttarājñānaṃ ca nigrahasthānam / anyathā evaṃ sati apratibhayā [? apratibhāyā] nirviṣayatvāt /

Note: Vn 128

anavadhāritārtho hi nānubhāṣate, ananubhāṣamāṇo viṣayamupadarśyottaraṃ pratipattuṃ na śaknuyādityuttaraṃ na pratipadyeta; jñātottaratadviṣayasyottarāpratipatterasambhavāt / ubhayametaduttarāpratipatteḥ kāraṇamiti /

tadabhāve pratipattirbhavatyeveti tayoḥ pṛthagvacane 'pratibhāyāḥ ko viṣaya iti vaktavyam ! nirviṣayatvādavācyaiva syāt /

Note: Vn 129

80. nottarajñānam [? nottarājñānam] ajñānam / kiṃ tarhi? viṣayājñānam / jñāte hi viṣaye uttarājñānāt tanna pratipadyeteti asti viṣayo 'pratibhāyā iti cet / evaṃ tarhi ananubhāṣaṇaṃ nirviṣayam; ajñānenākṣepāt / na hi viṣayaṃ samyak pratipadyamānaḥ kaścinnānubhāṣeteti nānanubhāṣaṇaṃ pṛthag vācyam /

uttarājñānasya cākṣepāt / viṣayājñānenottarājñānamapyākṣiptameva na hi viṣayamajānannuttaraṃ jānātīti naivāpratibhāyā viṣayo 'sti /

jñāte 'pi viṣaye punaruttarājñānamapratibhāyā viṣaya iti cet / evaṃ tarhi viṣayottarājñānayorapi prabhedāt nigrahasthānāntarālavācyāni [nigrahasthānāntarāṇi vācyāni?] / yathājñānasya viṣayo jñānam [? viṣayājñānam] uttarājñānamiti prabhedādasatyapi guṇātiśaye nigrahasthānāntaravyavasthā kriyate, tathājñānayorapi sarvottarājñānamityādi prabhedānnigrahasthānāntarāṇi kiṃ nocyante? na cobhayasyāpyajñānasya (Vn 130) saṃgrahavacane doṣaḥ, guṇastu lāghavasaṃjñaḥ syāditi saṃgrahavacanaṃ nyāyyam / tasmādananubhāṣaṇājñānayorapratibhāviṣayatvānna pṛthagvacanam /

api ca - na pūrvottarapakṣavādino hetvābhāsāpratibhābhyāmanyat nigrahasthānaṃ nyāyyamasti, tadubhayavacanenaiva sarvamuktamiti / tadubhayākṣiseṣu prabhedeṣu guṇātiśayamantareṇa vacanādare 'tiprasaṅgāt vyarthaḥ prapañca iti /

Note: Vn 131

81. [16.] "uttarasyāpratipattirapratibhā /" [nyā.sū. 5.2.18] parapakṣapratiṣedhe uttaraṃ yadā na pratipadyate, tadā nigṛhīto vaktavyaḥ /

Note: Vn 132

sādhanavacanānantaraṃ prativiṣayamuttare vyarthaṃ tadajñānakramaghoṣaṇaślokapāṭhādinā kālaṃ gamayan kartavyāpratipattyā nigrahārha iti nyāyyaṃ nigrahasthānamiti /

82. [17.] "kāryavyāsaṅgāt kathāvicchedo vikṣepaḥ /" [nyā. sū. 5.2.20] yatkiñcit kartavyaṃ vyāsajya kathāṃ vicchinatti / 'idaṃ me karaṇīyaṃ prahīyate, asminnavasite paścāt kariṣyāmi / pratiśyākalāme kaṇṭhaṃ kṣiṇoti'; - ityevamādinā kathāṃ vicchinatti / sa vikṣepo nāma nigrahasthānamekataranigrahāntāyāṃ kathāyāṃ svayameva kathāntaṃ pratipadyate iti /

idamapi yadi pūrvapakṣavādī kuryād vyājopakṣepamātreṇa, na punarbhūtasya tathāvidhakathoparodhinaḥ karyasya bhāve, tasya svasādhanāsāmarthyaparicchedādeva vikṣepaḥ syāt / tathā cedamarthāntaragamane evāntarbhavet; asamarthasādhanābhidhānāt (Vn 133) hetvābhāseṣu vā / prakṛtasādhanāsambaddhapratipatteśca nirarthakāpārthakābhyāṃ ca na bhidyate / atiprasaṅgaścaivamprakārāṇāmasambaddhasādhanavākyapratipattibhedānāṃ pṛthag nigrahasthānavyavasthāpane proktaḥ /

athottaravādī evaṃ vikṣipet, sādhanānantaram uttare pratipattavye tadapratipattyā vikṣepapratipattirapratibhāyāmarthāntare vāntarbhavati /

Note: Vn 134

83. nanu nāvaśyaṃ sādhanadūṣaṇābhyāmeva sarvasya pratipattiḥ, yena sarvā vādiprativādinorna samyak pratipatterhetvābhāse 'rthe pratibhāyāṃ vāntarbhavāt / bhavati hi anibaddhenāpi kathāprapañcena vivāda iti / na; asambhavāt / ekatrādhikaraṇe viruddhābhyupagamayorvivādaḥ syāt; aviruddhābhyupagamayoranabhyupagamayorvā virodhābhāvāt / tatrāvaśyamekasya vāgvacanapravṛttiḥ; yugapatpravṛttau parasparavacanagrahaṇāvadhāraṇottarāṇāmasambhavena pravṛttivaiphalyāt svasthātmanāmapravṛtteḥ / tena ca svopagamopanyāse 'vaśyaṃ sādhanaṃ vaktavyaṃ; anyathā pareṣāmaprattipatteḥ / apareṇa ca tatsambandhi dūṣaṇam / ubhayorasamyakpratipattau hetvābhāsāpratibhayoḥ prasaṅga iti sarvo nyāyapravṛttaḥ pūrvottarapakṣopanyāso dvayaṃ nātipatati /

etenaiva vitaṇḍā pratyuktā; abhyupagamābhāve vivādābhāvāt /

Note: Vn 136

84. yadā tarhyabhyupagamya vādaṃ viphalatayā na kiñcid vakti, anyadvā yatkiñcit pralapati, tadā kathaṃ hetvābhāsāntarbhāvaḥ?

asamarthitasādhanābhidhāne evamuktam / anabhidhānānyābhidhānayorapi parājaya evetyuktam; abhyupagamya vādamasādhanāṅgavacanāt /

etenādhikasya punaruktasya ca pratijñādervacanasya na nigrahasthānatvaṃ vyākhyātam / tadapi hi pratipāditārthaviparyayatvātsādhanasāmarthyavidhānamapratītapratyayatayā na lakṣaṇāt sādhanasya / asādhanāṅgavacanamiti nigrahasthānamiti /

Note: Vn 137

85 [18.] : "svapakṣadoṣābhyupagamāt parapakṣe doṣaprasaṅgo matānujñā /" [nyā. sū. 5.2.21] yaḥ pareṇa coditaṃ doṣamanuddhṛtya bhavato 'pyayaṃ doṣa iti bravīti, yathā - 'bhavāṃścauraḥ puruṣatvāt'; ityukte sa taṃ prati brūyād- bhavānapīti / sa svapakṣe doṣābhyupagamāt parapakṣe taṃ doṣaṃ prasañjayan paramatamanujānātīti matānujñā nigrahasthānamiti /

atrāpi yadi puruṣatvāccauro bhavānapi syāt, na ca bhavatātmaivamiṣṭaḥ, tasmānnāyaṃ cauryaheturiti yadyayamabhiprāyaḥ, tadā na kaściddoṣaḥ, anabhimate tadātmani cauratvena hetudarśane dūṣaṇāt /

prasaṅgamantareṇaivamṛjunaiva krameṇa kiṃ na vyabhicārita iti cet / yatkiñcidetat / santi hyevamprakārā api vyavahārā loka iti /

atha tadupakṣepamabhyupagacchati, etadapi uttarāpratipattyaiva tatsādhane nigrahārhaḥ / nāparatra; svadoṣopakṣepāt / tatsādhananirdoṣatāyāṃ hi tadabhyupagama evottarāpratipattiriti tāvataiva pūrvamāpannanigrahasya paradoṣopakṣepasyānapekṣaṇīyatvāditi /

Note: Vn 139

86. [19.] "nigrahaprāptasyānigrahaḥ paryanuyojyopakṣaṇam /" [nyā.sū. 5.2.22]paryanuyojyo gāma nigrahopapattyā codanīyaḥ / tasyopekṣaṇaṃ nigrahaprāptau satyananuyogaḥ / etacca 'kasya parājayaḥ'; ityanuyuktayā parṣadā vaktavyaṃ, na khalu nigrahaprāptaḥ svakaupīnaṃ vivṛṇuyāditi /

atrāpi yadi sādhanavādinaṃ nigrahaprāptamuttaravādī na paryanuyuṅkte, aprati- bhaivāsyottarāpratipatteriti na paryanuyojyopekṣaṇaṃ pṛthag nigrahasthānam / nyāyacintāyāṃ punarna dvayorekasyāpyatra jayaparajājayau; sādhanābhāsenārthāpratipādanāt, bhūtadoṣānabhidhānācca /

Note: Vn 140

87. atha kañciddoṣamudbhāvayati, kañcinna, na tadā nigrahamarhati; uttarapratipatteḥ /

arhatyeva, sato doṣasyānudbhāvanāditi cet / na santa iti kṛtvā sarve doṣā avaśyaṃ vaktavyāḥ /

avacane vā nigrahaḥ; ekenāpi tatsādhanavighātādekasādhanavacanavat /

yathaikasyārthasyānekasādhanasadbhāve 'pyekenaiva sādhanena tatsiddherna sarvopādānam iti na doṣamudbhāvayannevāparasyānudbhāvanānnigrahārhaḥ pūrvavat /

atha pūrvapakṣavādī uttarapakṣavādinaṃ nigrahaprāptaṃ na nigṛṇhāti, tadā tayornyāye naikasyāpi pūrvavat jayaparājayau; doṣābhāsaṃ bruvāṇamuttaravādinaṃ svasādhanādanutsārayato 'samarthitasādhanatvānna jayo vādinaḥ; sarvadoṣāsambhavapradarśanena sādhanāṅgāsamarthanāt / nāpyuttaravādinaḥ, ubhayadoṣāpratipādanāt /

tasmādevamapi na paryanuyojyopekṣaṇaṃ nāma parājayādhikaraṇamiti /

Note: Vn 141

88. [20.] "anigrahasthāne nigrahasthānānuyogo niranuyojyānuyogaḥ /" [nyā. sū. 5.2.23] nigrahasthānalakṣaṇasya mithyāvyavasāyādanigrahasthāne nigṛhīto 'sīti paraṃ bruvan niranuyojyānuyogānnigṛhīto vaktavyaḥ /

Note: Vn 142

atrāpi yadi tatsādhanavādinamabhūtaistaddoṣairuttaravādyabhiyuñjīta, so 'sthāne nirdoṣe nigrahasthānasya niyoktodbhāvayitā na bhavati tathā / bhūtadoṣodbhāvanalakṣaṇasyottarasyā- pratipatteritareṇottarābhāsatve pratipādite 'pratibhayaiva nigṛhīta iti nedamato nigrahasthānāntaram /

athottaravādinaṃ sādhanadoṣamudbhāvayantamaparo doṣābhāsavacanenābhiyuñjīta, tasya tena bhūtadoṣatve pratipādite sādhanābhāsavacanenaiva nigṛhīta iti /

evamapi nedaṃ hetvābhāsebhyo bhidyate / avaśyaṃ hi viṣayāntaraprāptyarthaṃ hetvābhāsā nigrahasthānatvena vaktavyāḥ, taduktāvaparoktiranarthiketi /

Note: Vn 143

89. [21.] "siddhāntamabhyupetyāniyamāt kathāprasaṅgo 'pasiddhāntaḥ /" [nyā. sū. 5.2.24] kasyacidarthasya tathābhāvaṃ pratijñāya pratijñātārthaviparyayāt kathāprasaṅgaṃ kurvato 'pasiddhānto vijñeyaḥ / tathā 'na sato vināśaḥ, nāsadutpadyate'; iti siddhāntamabhyupetya pakṣamavasthāpayati - 'ekāntā prakṛtiḥ vyaktasya avyaktalakṣaṇā; vikārāṇām anvayadarśanāt / mṛdanvayānāṃ śarāvādīnāṃ dṛṣṭamekaprakṛtikatvam / tathā cāyaṃ vyaktabhedaḥ sukhaduḥkhamohasamanvito gṛhyate, tatsukhādibhirekaprakṛtiḥ'; iti /

sa evamuktavān paryanuyujyate - atha prakṛtirvikāra iti kathaṃ lakṣayitavyam? yasyāvasthitasya dharmāntaranivṛttau dharmāntaraṃ pravartate sā prakṛtiḥ, yat tad dharmāntaraṃ sa vikāra iti / so 'yaṃ prakṛtārthaviparyayādaniyamāt kathāṃ prasañjayati / pratijñātaṃ cānena - 'nāsadāvirbhavati, na sat tirobhavati'; iti /

Note: Vn 145

90. sadasatośca tirobhāvāvirbhāvāvantaraṇa na kasyacit pravṛttyuparamaḥ, pravṛttirvā- ityevaṃ pratyavasthite yadi sa sata ātmahānamasataścātmalābhamabhyupaiti, apasiddhānto bhavati / atha nābhyupaiti, pakṣo 'sya na sidhyatīti /

ito 'pi na kaścidaniyamāt kathāprasaṅgo yattenopagataṃ nāsadutpadyate na sadvinaśyati'; iti tasya samarthanāyedamuktam 'ekaprakṛtikamidaṃ vyaktamanvayadarśanād'; iti / tatraikā prakṛtiḥ sukhaduḥkhamohāstadavibhaktayonikam idaṃ vyaktaṃ, tadanvayadarśanāt / vyaktasya tatsvabhāvatābhedopalabdheriti /

sukhādīnāmutpattivināśābhyupagamābhāvāt sarvasya tadātmakasya notpatti- vināśāviti siddhaṃ bhavati /

Note: Vn 146

91. atra taduktasya hetordoṣamanudbhāvya vikāraprakṛtilakṣaṇaṃ pṛcchan svayamayaṃ prakṛtāsambandhena aniyamāt kathāṃ pravartayati / tatredaṃ syād vācyaṃ - vyaktaṃ nāma pravṛttinivṛttidharmakaṃ, na tathā sukhādayaḥ, vyaktasya sukhādyanvaye sukhādisvabhāvatā pravṛttinivṛttidharmatālakṣaṇamavahīyata iti / na tadrahitasukhādisvabhāvatā, vyaktalakṣaṇavirodhāditi, sukhādyanvayadarśanādityasiddho heturiti /

evaṃ hi tasya sādhanadoṣodbhāvanena pakṣo dūṣito bhavati / so 'nupasaṃhṛtya sādhanadoṣaṃ, kathāṃ pratānayan svadoṣaṃ paratropakṣipati /

ayameva doṣo 'nena prakāreṇocyate iti cet /

eṣa naimittikānāṃ viṣayaḥ, na lokaḥ śabdairapratipāditamarthaṃ pratipattuṃ samartha iti, sa evāyaṃ bhaṇḍālekhyanyāyo 'trāpi /

yathoktena nyāyena pūrvakasyāsādhanāṅgasyāsiddhasya hetorabhidhānādeva nigrahaḥ, nāpi niyamāt [aniyamāt?] kathāprasaṅgāt iti idamapi hetvābhāseṣvantarbhāvāt na pṛthagvācyam /

Note: Vn 148

92. [22.] "hetvābhāsāścayathoktāḥ /" [nyā.sū. 5.2.25] hetvābhāsāśca nitrahasthānāni / kiṃ punarlakṣaṇāntarayogād hetvābhāsā nigrahasthānatvamāpadyante, yathā pramāṇāni prameyatvam? ityata āha yathoktahetvābhāsalakṣaṇenaiva nigrahasthānabhāva iti /

atrāpi yathoktatvāccintyemeva - kiṃ te yathā lakṣitaprabhedāstathaiva, āhosvidanyathaiveti? tattu cintyamānamihātiprasajyate iti na pratanyate / hetvābhāsāśca yathānyāyaṃ nigrahasthānamiti, etāvanmātramiṣṭamiti /

Note: Vn 149
93. loke 'vidyātimirapaṭalollekhanastattvadṛṣṭer
vādanyāyaḥ parahitarataireṣa sadbhiḥ praṇītaḥ /
tattvālokaṃ timirayati taṃ durvidagdho jano 'yaṃ,
tasmādyatnaḥ kṛta iha mayā tatsamujjvālanāya //

vādanyāyo nāma prakaraṇaṃ samāptam / [kṛtiriyamācāryadharmakīrticaraṇānām]


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Dharmakīrti. Vādanyāya. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D008-4