prathamaṃ kośasthānam

[001|03-001|07] oṃ namo buddhāya

yaḥ sarvathāsarvahatāndhakāraḥ saṃsārapaṅkājjagadujjahāra /
tasmai namaskṛtya yathārthaśāstre śāstraṃ pravakṣyāmyabhidharmakośam // VAkK_1.1 //

[001|08] śāstraṃ praṇetukāmaḥ svasya śāsturmāhātmyajñāpanārthaṃ guṇākhyānapūrvakaṃ tasmai namaskāramārabhate ya iti /

[001|09-001|10] buddhaṃ bhagavantamadhikṛtyāha hatamasyāndhakāramanena veti hatāndhakāraḥ /

[001|10] sarveṇa prakāreṇa sarvasmin hatāndhakāraḥ sarvathāsarvahatāndhakāraḥ /

[001|10-001|11] ajñānaṃ hi bhūtārthadarśanapratibandhādhakāram /

[001|11-001|12] tacca bhagavato buddhasya pratipakṣalābhenātyantaṃ sarvathā sarvatra jñeye punaranutpattidharmatvāddhatam /

[001|12] ato 'sau sarvathāsarvahatāndhakāraḥ /

[001|13] pratyaikabuddhaśrāvakā api kāmaṃ sarvatra hatāndhakārāḥ / kliṣṭasaṃmohātyantavigamāt /

[001|14] na tu sarvathā /

[001|14-001|15] tatha hyeṣāṃ buddhadharmeṣvativiprakṛṣṭadeśakāleṣu artheṣu cānantaprabhedeṣu bhavatyevākliṣṭamajñānam /

[001|15-001|16] ityātmahitapratipattisaṃpadā saṃstutya punastameva bhagavantaṃ parahitapratipattisaṃpadā saṃstauti saṃsārapaṅkājjagadujjahāreti /

[001|17] saṃsāro hi jagadāsaṅgasthānatvāt duruttaratvācca paṅkabhūtaḥ /

[001|17-001|20] tatrāvamagnaṃ jagadatrāṇamanukampamāno bhagavān saddharmadeśanāhastapradānairyathābhavyamabhyuddhṛtavān iti ya evamātmaparahitapratipattisaṃpadā yuktastasmai namaskṛtyeti śirasā praṇipatya /

[001|20] yathārthamaviparītaṃ śāstīti yathārthaśāstā /

[001|20-001|21] anena parahitapratipattyupāyamasyāviṣkaroti /

[001|21-001|22] yathābhūtaśāsanācchāstā bhavanntasau saṃsārapaṅkājjagadujjahāra na tvṛddhivarapradānaprabhāveṇeti /

[001|22-002|01] tasmai namaskṛtya kiṃ kariṣyāmī tyāha śāstraṃ pravakṣyāmi /

[002|01] śiṣyaśāsanācchāstram /

[002|01-002|02] katamacchāstramityāha abhidharmakośam

[002|02] ko 'yamabhidharmo nāma /

[002|03] prajñā 'malā sānucarā 'bhidharmaḥ (1-2a)

[002|04] tatra prajñā dharmapravicayaḥ/ amaleti anāsravā / sānucareti saparivārā /

[002|04-002|05] evamanāsravaḥ pañcaskandhako 'bhidharma ityuktaṃ bhavati /

[002|05] eṣa tāvat pāramārthiko 'bhidharmaḥ /

[002|06] sāṃketikastu

[002|07] tatprāptaye yāpi ca yacca śāstram / (1-2b)

[002|08-002|09] yāpi ca śrutacintābhāvanāmayī sāsravā prajñā upapattipratilambhikā ca sānucarā /

[002|09-002|10] yacca śāstramasyāḥ prāptyarthamanāsravāyāḥ prajñāyāḥ tadapi tatsaṃbhārabhāvādabhidharma ityucyate /

[002|10] nirvacanaṃ tu svalakṣaṇadhāraṇād dharmaḥ /

[002|10-002|11] tadayaṃ paramārthadharmaṃ vā nirvāṇaṃ dharmalakṣaṇaṃ vā pratyabhimukho dharma ityabhidharmaḥ /

[002|12] ukto 'bhidharmaḥ / idaṃ tu śāstraṃ kathamabhidharmakośam /

[002|13-002|14] tasyārthato 'smin samanupraveśāt sa cāśrayo syetyabhidharmakośam (1-2c-2d) // VAkK_1.2 //

[002|15-002|16] sa hi śāstrasaṃjñako 'bhidharma etasminnarthato yathāpradhānamantarbhūta ityetacchāstraṃ tasya kośasthānīyaṃ bhavati /

[002|16] athavā so 'bhidharma etasyāśrayabhūtaḥ śāstrasya /

[002|17] tato hyetannirākṛṣṭam / ataḥ sa evāsyābhidharmaḥ kośa ityetacchāstramabhidharvarmakośam /

[002|18-002|19] kimarthaṃ punarabhidharmopadeśaḥ kena cāyaṃ prathamata upadiṣṭo yaṭa ācāryo 'bhidharmakośaṃ vaktumādriyata iti //

[002|19] āha//

[002|20-002|23]

dharmāṇāṃ pravicayamantareṇa nāsti kleśānāṃ yata upaśāntaye 'bhyupāyaḥ /
kleśaiśca bhramati bhavārṇave 'tra lokastaddhetorata uditaḥ kilaiṣa śāstrā // VAkK_1.3 //

[002|24] yato na vinā dharmapravicayenāsti kleśopaśamābhyupāyaḥ /

[002|24-003|01] kleśāśca lokaṃ bhramayanti saṃsāramahārṇeve 'sminan /

[003|01-003|02] atastaddhetostasya dharmapravicayasyārthe śāstrā kila buddhenābhidharma uktaḥ /

[003|02] nahi vinā 'bhidharmopadeśena śiṣyaḥ śakto dharmān pravicetumiti /

[003|03-003|04] sa tu prakīrṇa ukto bhagavatā bhadantakātyāyanīputra-prabhṛtibhiḥ piṇḍīkṛtya sthapitobhadanta dharmatrāto dānavargīyakaraṇavadityāhurvaibhāṣikāḥ /

[003|05] katame punaste dharmā yeṣāṃ pravicayārthamabhidharmopadeśa ityāha

[003|06] sāsravā 'nāsravā dharmāḥ (1-4a)

[003|07] eṣa sarvadharmāṇāṃ samāsanirddeśaḥ /

[003|07-003|08] tatra katame sāsravā dharmā ityāha

[003|08-003|09] saṃskṛtā mārgavarjitāḥ / sāsravāḥ (1-4b-4c1)

[003|10] mārgasatyaṃ varjayitvā 'nye saṃskṛtā dharmāḥ sāsravāḥ / kiṃ kāraṇam /

[003|11] āsravāsteṣu yasmāt samanuśerate (1-4c2-4d) // VAkK_1.4 //

[003|12-003|13] kāmaṃ nirodhamārgasatyālambanā api āsravā upajāyante na tinuśerate tatreti na tayoḥ sāsravatvaprasañgaḥ /

[003|13-003|14] yathā 'tra nānuśerate tat paścādanuśayanirdeśa eva jñāpayiṣyāmaḥ /

[003|14] uktāḥ sāsravāḥ /

[003|15] anasravāḥ katame /

[003|16] anāsravā mārgasatyaṃ trividhaṃ cāpyasaṃskṛtam / (1-5a-5b)

[003|17] katamattri vidham /

[003|18] ākāśaṃ dvau nirodhau ca (1-5c)

[003|19] katamau dvau / pratisaṃkhyānirodho 'pratisaṃkhyānirodhaśca /

[003|19-003|20] ityetadākāśādi trividhamasaṃskṛtaṃ mārgasatyaṃ cānāsravā dharmāḥ /

[003|20] kiṃ kāraṇam / nahi teṣvāsravā anuśerata iti /

[003|21] yadetat trividhamasaṃskṛtamuddiṣṭam

[003|22] tatrākāśamanāvṛtiḥ (1-5d) // VAkK_1.5 //

[003|23] anāvaraṇasvabhāvamākāśaṃ yatra rūpasya gatiḥ //

[003|24] pratisaṃkhyānirodho yo visaṃyogaḥ (1-6a-6b1)

[004|01] yaḥ sāsravairdharmairvisaṃyogaḥ sa pratisaṃkhyānirodhaḥ /

[004|01-004|02] duḥkhādīnāmāryasatyānāṃ pratisaṃkhyānaṃ pratisaṃkhyā prajñāviśeṣastena prāpyo nirodhaḥ /

[004|02] pratisaṃkhyānirodhaḥ /

[004|02-004|03] madhyapadalopāt gorathavat /

[004|04] kiṃ punareka eva sarveṣāṃ sāsravāṇāṃ dharmāṇāṃ pratisaṃkhyānirodhaḥ / netyāha /

[004|05] kiṃ tarhi /

[004|06] pṛthak pṛthak / (1-6b2)

[004|07] yāvanti hi saṃyogadravyāṇi tāvanti visaṃyogadravyāṇi /

[004|07-004|08] anyathā hi duḥkhadarśanaheyakleśanirodhasākṣātk karaṇāt sarvakleśanirodhasākṣātkriyā prasajyeta /

[004|08-004|09] sati caivaṃ śeṣapratipakṣabhāvanāvaiyarthyaṃ syāt /

[004|09-004|10] yattarhyuktam "asabhāgonirodha" ityasya ko 'rthaḥ /

[004|10-004|11] nāsya kaścit sabhāgaheturasti nāsau kasyacidityayamasya vākyasyārtho na tu nāsya kaśicat sabhāgo 'stīti /

[004|11] uktaḥ pratisaṃkhyānirodhaḥ //

[004|12] utpādātyantavighno 'nyo nirodho 'pratisaṃkhyayā (1-6c-6d) // VAkK_1.6 //

[004|13-004|14] anāgatānāṃ dharmāṇāmutpādasyātyantaṃ vighnabhūto visaṃyogād yo 'nyo nirodhaḥ so 'pratisaṃkhyānirodhaḥ /

[004|14] na hyasau pratisaṃkhyayā labhyate / kiṃ tarhi / pratyayavaikalyāt /

[004|14-004|16] yathaikarūpavyāsaktacakṣurmanaso yāni rūpāṇi śabdagandharasaspraṣṭavyāni cātyayante tadālambanaiḥ pañcabhirvijñānakāyairna śakyaṃ punarutpattum /

[004|16-004|17] na hi te satyā atītaṃ viṣayamālambayi tulmiti /

[004|17] ataḥ sa teṣāmapratisaṃkhyānirodhaḥ pratyayavaikalyāt prāpyate /

[004|18] catuṣkoṭikaṃ cātra bhavati / santi te dharmā yeṣāṃ pratisaṃkhyānirodha eva labhyate /

[004|19] tadyathā atitapratyutpannotpattidharmāṇāṃ sāsravāṇām /

[004|19-004|20] santi yeṣāmapratisaṃkhyānirodha eva /

[004|20] tadyathā 'nutpattidharmāṇāmanāsravasaṃskṛtānām / santi te yesāmubhayam /

[004|21] tadyathā sāsravāṇāmanutpasttidharmāṇām / santi yeṣāṃ nobhayam /

[004|21-004|22] tadyathā atītapratyutpannotpattidharmāṇāmaṇāsravāṇāmiti /

[004|22] uktaṃ trividhamasaṃskṛtam //

[004|23] yattūktaṃ "saṃskṛtā mārgavarjitāḥ /

[004|23-004|24] sāsravā" iti katame te saṃskṛtāḥ /

[004|25] te punaḥ saṃskṛtā dhārmā rūpādiskandhapañcakam / (1-7a-7b)

[004|26] rūpaskandho vedanāskandhaḥ saṃskāraskandho vijñānaskandhaścetyete saṃskṛtā dharmāḥ /

[004|27] sametya saṃbhūya pratyayaiḥ kṛtāḥ iti saṃskṛtāḥ / nahyekapratyayajanitaṃ kiñcidastīti /

[004|27-005|01] tajjātīyatvādanāgateṣvavirodho dugdhendhanavat /

[005|02] ta evādhvā kathāvastu saniḥsārāḥ savastukāḥ (1-7c-7d) // VAkK_1.7 //

[005|03] ta eva saṃskṛtā gatagacchadgamiṣyadbhāvādadhvānaḥ adyante 'nitayatyeti vā /

[005|03-005|04] kathā vāvāyam tasyā vastu nāma /

[005|04] sārthakavastugrahaṇāt tu saṃskṛntaṃ kathāvastūcyate /

[005|04-005|05] anyathā hi urakaraṇagrantho virudhyeta /

[005|05] "kathāvastūnyaṣṭādaśabhirdhatubhiḥ saṃgṛhītāni /"

[005|05-005|06] niḥsaraṇaṃ niḥsāraḥ sarvasya saṃskṛtasya nirvāṇam /

[005|06] tadeṣāmastīti saniḥsārāḥ /

[005|06-005|07] sahetukatvāt savastukāḥ /

[005|07] hetuvacanaḥ kila vastuśabda iti vaibhāṣicāḥ /

[005|07-005|08] ityete saṃskṛtadharmauaryāyāḥ /

[005|08] ta eva puyaḥ saṃskṛtā dharamāḥ /

[005|09] ye sāsravā upādānaskandhāste (1-8a-8b1)

[005|10] ataḥ kiṃ diddhaṃ /

[005|10-005|11] ya upādānaskandhāḥ skandhā api te syuḥ eva nopādānaskandhāḥ /

[005|11] anāsravāḥ saṃskārā iti tatra upādānāni kleśāḥ /

[005|11-005|12] tatsaṃbhūtatvādupādānaskandhāḥ //

[005|12] truṇatupāgnivat / taddhidheyatvādvā rājapurūpavat /

[005|12-005|13] upādānāni vā tebhyaḥ saṃbhavantīti upādānaskandhāḥ puṣpaphalavṛkṣavat /

[005|13-005|14] ta eva sāsravā dharmā ucyante /

[005|15] saraṇā api / (1-8b2)

[005|16] raṇsā hi kleśāḥ / ātmapāravyāvādhanāt / stadanuśayitatvāt saraṇāḥ / sāsravavat / punaḥ

[005|17] duḥkhaṃ samudayo loko dṛṣṭisthānaṃ bhavaśca te (1-8c-8d) // VAkK_1.8 //

[005|18] āryāṇāṃ pratikūlatvādduḥkham / samudetyasmād duḥkhamiti samudayaḥ /

[005|18-005|19] lakṣyata iti lokaḥ /

[005|19] dṛṣṭirasmiṃstiṣṭhatyanuśayanāditi dṛṣṭisthānam / bhavatīti bhavaḥ

[005|20] ityete sāsravāṇasaṃ dharmāṇāmānvarthaparyāyāḥ

[005|21] pañca rūpādayaḥ skandhā ityuktam / tatra

[005|22] rūpaṃ pañcendriyāṇyarthāḥ pañcāvijñaptireva ca / (1-9a-9b)

[005|23] pañcendriyāṇi cakṣuḥśtrotragrhāṇajihvākāyendariyā ṇa /

[005|23-005|24] pañcārthāsteṣāmevacakṣurādīnāmindriyāṇāṃ yathāsvaṃ ye pañca viṣayāḥ rūpaśabdagandharasaspraṣṭavyākhyāḥ /

[005|25] avijñaptiśceti / etāvān rūpaskandhaḥ

[005|26] tatra ya ete pañca rūpādayo 'rthā uktāḥ /

[005|27] tadvijñānāśrayā rūpaprasādāścakṣurādayaḥ (1-9c-9d) // VAkK_1.9 //

[006|01-006|02] rūpaśabdagandharasaspraṣṭavyavijñānānāmāśrayabhūtā ye pañca rūpātmakāḥ prasādāste yathākramaṃ cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyā veditavyāḥ /

[006|02-006|03] yathoktaṃ bhagavatā "cakṣurbhikṣo ādhyātmikamāyatanaṃ catvāri mahābhūtānyupādāya" rūpa prasāda iti vistaraḥ /

[006|03-006|04] yānyetāni cakṣurādīnyuktani tadvijñānāśrayā rūpaprasādāścakṣurādayaḥ /

[006|04-006|05] cakṣurvijñānādyāśrayā ityarthaḥ /

[006|05] evaṃ kṛtvā prakaraṇagraṇtho 'pyanuvṛtto bhavati / "cakṣuḥ katamat /

[006|05-006|06] cakṣurvijñānāśrayo rūpaprasāda" iti vistaraḥ /

[006|06] nirddiṣṭāni pañcendriyāṇi /

[006|07] arthāḥ pañcā nirddeśyāḥ / tatra tāvat]

[006|08] rūpaṃ dvidhā

[006|09] varṇaḥ saṃsthānaṃ ca / tatra varṇaścaturvidho nīlādiḥ / tadbhedā anye /

[006|09-006|10] samsthānamaṣṭavidhaṃ dīrghadi visātāntam /

[006|10] tadeva rūpāyatanaṃ punarucyate /

[006|11] vimśatidhā

[006|12-006|13] tadyathā nīlaṃ pītaṃ lohitamavadātaṃ dīrghaṃ hrasvaṃ vṛttaṃ parimaṇḍalaṃ unnatamavanataṃ sātaṃ visātaṃ abhraṃ dhūmo rajo mahikā cchāyā ātapaḥ ālokaḥ andhakāramiti /

[006|13-006|14] kecinnabhaścaikavarṇamiti ekaviṃśatiṃ saṃpaṭhanti /

[006|14] tatra sātaṃ samasthānam / visātaṃ viṣama sthānaml mahikā nīhāraḥ / ātapaḥ sūryaprabhā /

[006|14-006|15] ālokaḥ candratārakāgnyoṣadhimaṇīnaṃ prabhā /

[006|16] chāyā yatra rūpāṇāṃ darśanam / viparyayādandhakāram /

[006|16-006|17] śeṣaṃ sugamatvānna vipañcitam /

[006|17] asti rūpāyatanaṃ varṇato vidyate na saṃsthānataḥ

[006|17-006|18] nīlapītalohitavadātacchāyātapālokāndhakārākhyam /

[006|18] asti saṃsthānato na varṇataḥ /

[006|18-006|19] ghādīnāṃ pradeṣaḥ kāyavijñaptisvabhāvaḥ /

[006|19] astyubhayathā / pariśiṣṭaṃ rūpāyatanam /

[006|19-006|20] ātapālokāveva varṇato vidyete ityapare /

[006|20] "dṛśyate hi nīlādīnaṃ dīrghādipariccheda" iti /

[006|21] kathaṃ punarekaṃ dravyamubhayathā vidyate / astyubhayasya tatra prajñānāt /

[006|21-006|22] jñānārtho hyeṣa vidirna sattārthaḥ /

[006|22]

kāyavijñaptāvapi tarhi prasaṅgaḥ /
uktaṃ rūpāyatanaṃ //

[006|23] śabdastvaṣṭavidhaḥ /

[006|24] upāttānupāttamahābhūtahetukaḥ sattvāsattvākhyaśceti caturvidhaḥ /

[006|24-006|25] punarmanojñāmanojñabhedādaṣṭavidho bhavati /

[006|25-006|26] tatropāttamahābhūtahetuko yathā hastavākchabdaḥ /

[006|26] anupāttamahābhutahetuko yathā vāyuvanaspatinadīśabdaḥ /

[006|26-006|27] sattvākhyo vāgvijñaptiṣabdaḥ /

[006|27] asattvākhyo 'nyaḥ

[006|27-006|28] upāttānupāttamahābhūtahetuko 'pyasti śabda ityapare /

[006|28] tadyathā hastamṛdaṅgasaṃyogaja iti /

[006|28-007|01] sa tu yathaikau varṇaparamāṇurna bhūtacatuṣkadvayamupādāyeṣyate tathā naivaiṣṭavya iti /

[007|01] uktaḥ śabdaḥ //

[007|02] rasaḥ /

[007|03] ṣoḍha

[007|04] madhurāmlalavaṇakaṭukatittakaṣāyabhedāt /

[007|05] caturvidho gandhaḥ

[007|06] sugandhadurgandhayoḥ samaviṣamagandhatvāt / trividhastu śāstre /

[007|06-007|07] "sugandho durgandhaḥ samagandha" iti /

[007|08] spṛśyamekādaśātmadkam // VAkK_1.10 //

[007|09] spraṣṭavyamekādaśadravyasvabhāvam /

[007|09-007|10] catvāri mahābhūtāni ślakṣṇatvaṃ karkaśatvaṃ gurutvaṃ laghutvaṃ śītaṃ jighatsā pipāsā ceti /

[007|10] tatra bhūtāni paścādvakṣyāmḥ /

[007|10-007|11] ślakṣṇatvaṃ mṛdutā /

[007|11] karkaśatvaṃ paruṣatā / gurutvaṃ yena bhāvāstulyante / laghutvaṃ viparyayāt /

[007|11-007|12] śītamuṣṇābhilāṣakṛt /

[007|12] jighatsā bhojanābhilāṣakṛt / kāraṇe kāryopacārāt / yathā

[007|13-007|14] "buddhānāṃ sukha utpādaḥ sukhā dharmasya deśanā / sukhā saṅghasya sāmagrī samagrāṇāṃ tapaḥ sukhaṃ" // iti /

[007|15] tatra rūpadhātau jighatsāpipāse na staḥ / śeṣamasti

[007|15-007|16] yadyapi tatra vastrāṇyekaśo na tulyante sañcitāni punastulyante /

[007|16] śītamupaghātakaṃ nāsti /

[007|16-007|17] anugrāhakaṃ kilāsti /

[007|18-007|19] yadetadbahuvidhaṃ rūpamuktaṃ tatra kadācidekena dravyeṇa cakṣurvijñānamutpadyate yadā tatprakāravyavacchedo bhavati /

[007|19] kadācid bahubhiryadā na vyavacchedaḥ /

[007|19-007|20] tadyathā senāvyūhamanekavarṇasaṃsthānaṃ maṇisamūhaṃ ca dūrāt paśyataḥ /

[007|20] evaṃ śrotrādivijñānaṃ veditavyaṃ /

[007|21] kāyavijñānaṃ tu paraṃ pañcabhiḥ spraṣṭavyairutpadyata ityeke /

[007|21-007|22] caturbhirmahābhūtairekena ca ślakṣṇatvādinā /

[007|22] sarvairekādaśabhirityapare /

[007|22-007|23] nanu caivaṃ samastālambanatvāt sāmānyaviṣayāḥ pañca vijñānakāyāḥ prāpnuvanti na svalakṣaṇaviṣayāḥ /

[007|23-007|24] āyatanasvalakṣaṇaṃ pratyete svalakṣaṇaviṣayā iṣyante na dravyasvalakṣaṇamityadoṣaḥ /

[007|25] idaṃ vicāryate /

[007|25-007|26] kāyajihvendriyayoryugapad viṣayaprāptau satyāṃ katarad vijñānaṃ pūrvamutpadyate /

[007|26] yasya viṣayaḥ paṭīyān /

[007|26-007|27] samaprāpte tu viṣaye jihvāvijñānaṃ pūrvamutpadyate /

[007|27] bhoktukāmatāvarjitatvātsasntateḥ /

[007|27-007|28] uktāḥ pañācendriyārthāḥ yathā ca teṣāṃ grahaṇaṃ /

[007|29] avijñaptiridānīṃ vaktavyā / seyamucyate

[008|01-008|02]

vikṣiptācittakasyāpi yo 'nubaṇdhaḥ śubhāśubhaḥ /
mahābhūtānyupādāya sa hyavijñaptirucyate // VAkK_1.11 //

[008|03] vikṣiptacittakasyeti tadanyacittasyāpi //

[008|03-008|04] acittakasyāpītyasaṃjñinirodhasamāpattisamāpannasyāpi /

[008|04] apiśabdenāvikṣiptasacittasyāpīti vijñāyate /

[008|05] yo 'nu bandha iti yaḥ pravāhaḥ / śubhāśubha iti kuśalākuśalaḥ /

[008|05-008|06] kuśalākuśale prāptivāho 'pyastīdṛśa iti tadviśeṣaṇārthamucyate mahābhūtānyupādāyeti /

[008|07] hetvartha upādāyārtha iti vaibhāṣikāḥ / jananādihetubhāvāt /

[008|07-008|08] sa hyavijñaptiriti hiśabdastannāmakaraṇavijñāpanārthaḥ /

[008|08-008|09] rūpakriyāsvabhāvāpi satī vijñaptivat paraṃ na vijñāpayatītyavijñaptiḥ /

[008|09-008|09 ucyata iti ācāryavacanaṃ darśayati /

[008|09-008|10] samāsatastu vijñaptisamādhisaṃbhūtaṃ kuśalākuśalaṃ rūpamavijñaptiḥ /

[008|11] mahābhūtānyupādāyetyuktāni katamāni bhūtāni /

[008|12] bhūtāni pṛthivīdhāturaptejovāyudhātavaḥ

[008|13] ityete catvāraḥ svalakṣaṇopādāyarūpadhāraṇād dhātavaścatvāri mahābhūtāny ucyante /

[008|14] mahattvameṣāṃ sarvānyarūpāśrayatvenaudārikatvāt /

[008|14-008|15] atha vā tadudbhūtavṛttiṣu pṛthivyaptejovāyuskandheṣveṣāṃ mahāsṇniveśatvāt /

[008|15-008|16] te punahete dhātavaḥ kasmin karmaṇi saṃsidhāḥ kiṃsvabhāvāścetyāha

[008|17] dhṛtyādikarmasaṃsiddhāḥ

[008|18] dhṛtisaṃgrahapaktivyūhanakarmasvete yathākramaṃ saṃsiddhāḥ pṛthivyaptejovāyudhātavaḥ /

[008|18-008|19] vyūhanaṃ punarvṛddhiḥ prasarpaṇaṃ ca veditavyam /

[008|19] idameṣāṃ karma / svabhāvastu yathākramaṃ

[008|20] kharasnehosṇateraṇāḥ // VAkK_1.12 //

[008|21] kharaḥ pṛthivīdhātuḥ / sneho 'bdhātuḥ / uṣṇatā tejodhātuḥ /

[008|22] īraṇā vāyudhātuḥ / īryate 'nayā bhūtasroto deśāntarotpādanāt pradīperaṇavaditīraṇā /

[008|23] "vāyudhātuḥ katamo laghusamudīraṇatvam" iti prakāraṇeṣu nirdiṣṭaṃ sūtre ca /

[008|23-008|24] tattu laghutvamupādāya rūpamapyuktaṃ prakaraṇeṣu /

[008|24-008|25] ato ya īraṇāsvabhāvo dharmaḥ sa vāyuriti karṃaṇā 'sya svabhāvo 'bhivyaktaḥ /

[008|26] kaḥ punaḥ pṛthivyādināṃ pṛthivīdhātvādīnāṃ ca viśeṣaḥ /

[009|01] pṛthivī varṇasaṃsthānamucyate lokasaṃjñayā / [009|02] tathā hi pṛthivīṃ darśayanto varṇaṃ saṃsthānaṃ ca darśayanti / yathā pṛthivī evaṃ

[009|03] āpastejaśca

[009|04] varṇasaṃsthānamevocyate lokasaṃjñayā /

[009|05] vāyustu dhātureva

[009|06] ya eva tu vāyudhātuḥ sa eva loke vāyuarityucyate /

[009|07] tathapi ca // VAkK_1.13 //

[009|08] yathā pṛthivī varṇasaṃsthānamucyate lokasaṃjñayā tatha vāyuarapi /

[009|08-009|09] nīlikā vātyā maṇḍalikā vātyeti //

[009|10] kasmāt punarayamavijñaptiparyanto rūpaskandha ityucyate / raupaṇāt /

[009|10-009|11] uktaṃ bhagavatā "rūpyate rupyata iti bhikṣavastasmādrūpopādānasdandha ityucyate //

[009|11-009|12] kena rupyate /

[009|12] pāṇisparśenāpi spṛṣṭo rūpyata" iti vistaraḥ / rūpyate bādhyata ityarthaḥ /

[009|13] tathā hyarthavargīyeṣūktam

[009|14-009|15]

"tasya cet kāmayānasya cchandajātasya dehinaḥ /
te kāmā na samṛdhyanti śalyaviddha iva rūpyate //"

[009|16] rūpasya punaḥ kā badhanā / vipariṇāmotpādanā /

[009|16-009|17] pratighāto rūpeṇetyapare /

[009|17] paramāṇurūpaṃ tarhi rūpaṃ na prāpnotyarūpaṇāt /

[009|17-009|18] na vai paramāṇurūpamekaṃ pṛthag bhūtamasti /

[009|18] sañghātasthaṃ tu tad rūpyata eva /

[009|18-009|19] atītānāgataṃ tarhi rūpaṃ na prāpnoti /

[009|19] tadapi rūpitaṃ rūpayiṣyamāṇaṃ tajjātīyaṃ ceti rūpamindhanavat /

[009|19-009|20] avijñaptistarhi na prāpnoti /

[009|20] sāpi vijñaptirūpaṇād rūpitā bhavati /

[009|20-009|21] vṛkṣapracalane cchāyāpracalanavat /

[009|21] nāvikārāt /

[009|21-009|22] vijñaptinivṛttau cāvijñaptinivṛttiḥ syād vṛkṣābhāve cchāyā 'bhāvavat /

[009|22-009|23] āśrayabhūtarūpaṇādityapare evaṃ tarhi cakṣurvijñānādīnāmapyāśrayarūpaṇāt rūpatvaprasaṅgaḥ /

[009|23] viṣamo 'yamupanyāsaḥ /

[009|23-009|24] avijñaptirhi cchāyeva vṛkṣaṃ prabheva maṇiṃ bhūtānyāśrtya varttate /

[009|24-009|25] na tvevaṃ cakṣurādīnyāśritya varttante cakṣurvijñānādīni kevalaṃ tūtpattinimiktamātraṃ tāni teṣāṃ bhavantīti /

[009|25-009|26] idaṃ tāvadavaibhāṣikīyaṃ vṛkṣamāśritya cchāyā varttate maṇiṃ cāśritya prabheti /

[009|26-010|01] cchāyādivarṇaparamāṇūnāṃ pratyekaṃ svabhūtacatuṣkāśritatvābhyupagamāt /

[010|01] satyapi ca tadāśritatve cchāyāprabhayornāvijñaptistathaivāśritā / yujyate /

[010|02] niruddheṣvapi avijña ptyāśayeṣu mahābhūteṣu tasyā anirodho 'bhyupagamyate /

[010|02-010|03] ato na bhavatyeṣa parihāraḥ /

[010|03-010|04] anye punaratra parihāramāhuḥ cakṣurvijñānādīnāmāśrayo bhedaṃ gataḥ /

[010|04] kaṣcidrūpyate cakṣurādiḥ kaścinna rūpyate yathā manaḥ /

[010|05] na tvevamavijñaptiḥ /

[010|05-010|06] tasmādasamānaḥ prasaṅgaḥ ityata upapannametadāśraya rūpaṇādrūpamiti /

[010|07] ya eva rūpaskandhasvabhāvā uktāḥ

[010|08] indriyārthasta eveṣṭā aśāyatanadhātavaḥ /

[010|09] āyatanavyavasthāyāṃ daśāyatanāni /

[010|09-010|10] cakṣurāyatanaṃ rūpāyatanaṃ yāvat kāyāyatanaṃ spraṣṭavyāyatanamiti /

[010|10-010|11] dhātuvyavasthāyāṃ ta eva daśadhātavaścakṣurchātū rūpadhāturyāvat kāyadhātuḥ spraṣṭavyadhāturiti /

[010|11] ukto rūpaskandhastasya cāyatanavyavasthānam /

[010|12=01012] vedanādayo vaktavyaḥ /

[010|12] tatra

[010|13] vedanā 'nubhavaḥ

[010|14] trividho 'nubhavo vedanāskandhaḥ / sukho duḥkho , duḥkhāsukhaśca /

[010|14-010|15] sa punarbhidyamānaḥ ṣaḍ vedanākāyāḥ cakṣuḥsaṃsparśajā vedanā yāvamvanaḥsaṃsparśajā vedaneti /

[010|16] saṃjñā nimittodgrahaṇātmikā // VAkK_1.14 //

[010|17-010|18] yāvannīlapītadīrghahrasvastripuruṣamitramitrasukhaduḥkhādinimittodgrahaṇamasau saṃjñāskandhaḥ /

[010|18] sa punarbhidyamānaḥ ṣaṭsaṃjñākāyā vedanāvat //

[010|19] caturbhyo 'nye tu saṃskāraskandhaḥ

[010|20] rūpavedanāsaṃjñāvijñānebhyaścatubbryo 'nye tu saṃskārāḥ saṃskāraskandhaḥ/

[010|20-010|21] bhagavatā tu sūtre ṣaṭ cetanākāyā ityuktaṃ prādhānyāt /

[010|21-010|22] sā hi karmasvarūpatvādabhisaṃskaraṇe pradhānā /

[010|22-010|23] ata evoktaṃ bhagavatā "saṃskṛtamabhisaṃskaroti /

[010|23] tasmāt saṃskārā upādānaskandha ity ucyata" iti

[010|23-010|25] anyathā hi śeṣāṇāṃ caitasikānāṃ viprayuktānāṃ ca saṃskārāṇāṃ skandhāsaṃgrahādduḥkhasamudayasatyatvaṃ na syāditi parijñāparihāṇe api na syātām/

[010|25-010|26] uktaṃ ca bhagavatā "nāhamekadharmamapi anabhijñāyāparijñāya duḥkhasyāntakriyāṃ vadāmīti /

[010|26] evamaprahāye" tyuktam /

[011|01] tasmādavaśyameṣāṃ saṃskāraskandhasaṃgraho "bhyupagantavyaḥ /

[011|02] ete punastrayaḥ /

[011|03] vedanāsaṃjñāsaṃskāraskandhāḥ āyatanadhātuvyavasthāyāṃ

[011|04] dharmāyatanadhātvākhyāḥ sahāvijñaptyasaṃskṛtaiḥ // VAkK_1.15 //

[011|05] ityetāni sapta dravyāṇi dharmāyatanaṃ dharmadhātuścetyākhyāyante /

[011|06] vijñānaṃ prativijñaptiḥ

[011|07] viṣayaṃ viṣayaṃ prati vijñaptirupalabdhirvijñāna skandha ityucyate /

[011|07-011|08] sa punaḥ ṣaḍ vijñānakāyāḥ cakṣurvijñānaṃ yāvanmanovijñānamiti /

[011|08-011|09] ya eṣa vijñānaskandha ukta āyatanavyavasthāyāṃ

[011|10] mana āyatanaṃ ca tat /

[011|11] dhātuvyavasthāyāṃ sa eva

[011|12] dhātavaḥ saspta ca matāḥ

[011|13] katame sapta /

[011|14] ṣaḍ vijñānānyatho manaḥ // VAkK_1.16 //

[011|15] cakṣurvijñānadhāturyāvanmanovijñānadhātumanodhātuśca /

[011|15-011|16] evamatra pañca skandhā dvādaśāyatanāni aṣṭādaśa dhātavo nirddiṣṭā bhavaṇti /

[011|16-011|17] avijñaptivarjyo rūpaskandho daśāyatanāni daśa dhatavaḥ /

[011|17-011|18] vedanā dayaḥ skandhāstrayo "vijñaptirasaṃskṛtāni ca dharmāyatanaṃ dharmadhātuśca vijñānaskandho mana āyatanaṃ ṣaḍ vijñānadhātavo manodhātuśceti //

[011|19] nanu ca ṣaḍ vijñānakāyā vijñānaskandha ityuktam /

[011|19-011|20] atha ko "yaṃ punastebhyo "nyo manodhātuḥ na khalu kaścidanyaḥ /

[011|20] kiṃ narhi / teṣāmeva

[011|21] ṣaṇṇāmanantarātītaṃ vijñānaṃ yaddhi tanmanaḥ /

[011|22] yadyatsamanantaraniruddhaṃ vijñānaṃ tanmanodhāturityucyeta /

[011|22-011|23] tadyathā sa eva putro "nyasya pitā bhavati tadeva phalamanyasya bījamiti /

[011|23-011|25] evaṃ tarhi dravyataḥ saptadaśa dhātavo bhavanti dvādaśa vā ṣaḍvijñānadhātumanodhātūnāmitaretarāntarbhāvāditi kasmādaṣṭādāśa vyavasthāpyante /

[011|25] yadyapyevaṃ tathāpi

[011|26] ṣaṣṭhāśrayaprasiddhyartha dhātavo "ṣādaś smṛtāḥ // VAkK_1.17 //

[011|27] pañcānāṃ vijñānadhātūnāṃ cakṣurdhātvāyatanādayaḥ pañcāśrayāḥ /

[011|28] ṣaṣṭhasya manovijñānadhātorāśrayo "nyo nāsti /

[011|28-011|29] atastadāśrayaprasiddhacyartha manodhāturūpadiṣṭaḥ /

[011|29-012|01] evamāśrayāśritālambanaṣṭkavyavasathānādaṣṭādaśa dhātavo bhavantīti /

[012|01] arhatastarhi caramaṃ cittam na mano bhaviṣyati /

[012|02] nahi tadasti yasya tatsasmanantarātītaṃ syāditi / na /

[012|02-012|03] tasyāpi manobhāvenāvasthitatvāt /

[012|03] anyakāraṇavaikalyāttu nottaravijñānasaṃbhūtiḥ //

[012|04] tatra skandhaiḥ sarvasaṃskṛtasaṃgrahaḥ /

[012|04-012|05] upādānaskandhaiḥ sarvasāsravāṇāmā yatanadhātubhiḥ sarvadharmāṇām /

[012|05] samāsatastu jñātavyaḥ

[012|06-012|07] sarvasaṃgraha ekena skandehnāyatanena ca dhātunā ca

[012|08] rūpaskandhena mana āyatanena dharmadhātunā ca sarvadharmāṇāṃ saṃgraho boddhavyaḥ /

[012|08-012|09] sa khalveṣa saṃgraho yatra kvaciducyamāno veditavyaḥ /

[012|10] svabhāvena

[012|11] na parabhāvena / kim kāraṇam /

[012|12] parabhāvaviyogataḥ // VAkK_1.18 //

[012|13] viyukto hi parabhavena dharmaḥ / tasmānna yena viyuktastenaiva saṃgṛhīto yujyate /

[012|13-012|14] tadyathā cakṣurindriyaṃ rūpaskandhena cakṣurāyatanadhātubhyāṃ ca duḥkhasamudayasatyābhyāṃ ca saṃgṛhītam /

[012|15] tatsvabhāvatvāt / nānyaiḥ skandhādibhistadbhāva viyuktatvāt /

[012|15-012|16] yastvanyenānyasya saṃgraha ucyate yathā saṃgrahavastubhiḥ parṣadāṃ sa hi kādācitkatvāt sāṃketiko veditavyaḥ /

[012|17] nanu caikaviṃśatyā dhātubhirbhavitavyam / cakṣuṣo dvitvāt śrotraghrāṇayośca /

[012|18] na bhavitavyam / yasmāt /

[012|19-012|20] jātigocaravijñānasāmānyādekadhātutā dvitve "pi cakṣuradīnaṃ

[012|21] tra jātisāmānyamubhayoścakṣuḥsvabhāvatvāt /

[012|21-012|22] gocarasāmānyamubhayo rūpaviṣayatvāt /

[012|22] vijñānasāmānyamubhayorekacakṣurvijñānāśrayatvāt / tasmadeka eva cakṣurdhātuḥ /

[012|23] evaṃ śrotraghrāṇayorapi yojyam /

[012|24] śobhārthaṃ tu dvayodbhavaḥ // VAkK_1.19 //

[012|25] ekadhātutve "pi tu cakṣurādīnaṃ dvayoḥ saṃbhava āśrayasya śobhārtham /

[012|25-013|01] anya thā hyekacakṣuḥśrotrādhiṣṭhānaikanāsikāvilasaṃbhavāt mahad vairupyaṃ syāditi /

[013|02] uktāḥ skandhāyatanadhātavaḥ

[013|03] idaṃ tu vaktavyaṃ kaḥ skandhāyatanadhātvartha iti /

[013|04] rāśyāyadvāragotrārthāḥ skandhāyatanadhātavaḥ /

[013|05-013|07] 'yat kiñcidrūpamatītānāgatapratyutpannamādhyātmibāhyam audārikaṃ vā sūkṣmaṃ vā hīnaṃ vā praṇītaṃ vā yadvā dūre antike tatsarvamaikadhyamabhisaṃkṣipya rūpaskandha iti saṃkhyāṃ gacchatī ti vacanāt sūtre rāśyarthaḥ skandhārtha iti siddham /

[013|07-013|08] tatrātītaṃ rūpamanityatāniruddham /

[013|08] anāgatamanutpannam / pratyutpannamutpannāniruddham /

[013|09] ādhyātmikaṃ svāsāntānikaṃ bāhyamanyadāyatanato vā

[013|09-013|10] audārikaṃ sapratighaṃ sūkṣmamapratighamāpekṣikaṃ vā /

[013|10] āpekṣikatvādasiddhamiti cet / na /

[013|10-013|11] apekṣābhedāt /

[013|11] yadapekṣyau dārikaṃ na jātu tadapekṣya sūkṣmaṃ pitāputravat / hīnaṃ kliṣṭam /

[013|12] praṇitamakliṣṭam / dūramatītānāgatam / antikaṃ pratyutpannam /

[013|12-013|13] evaṃ yāvat vijñānam /

[013|13] ayaṃ tu viśaṣaḥ / audārikaṃ pañcendriyāśrayam sūkṣmaṃ mānasam /

[013|13-013|14] bhūmito veti vaibhāṣikāḥ /

[013|14] bhadanta āha audārikarūpaṃ pañacendriyagrāhyam sūkṣmamanyat /

[013|15] hīnamamanāpaṃ praṇītaṃ manāpam / dūramadṛśyadeśam / antikaṃ dṛśyadeśam /

[013|15-013|16] atītādīnāṃ svaśabdenābhi hitatvāt /

[013|16] evam vedanādayo 'pi veditavyāḥ /

[013|17]

dūrāntikatvaṃ tu teṣāmāśrayavaśāt /
audārikasūkṣmatvaṃ tu pūarvavaditi //

[013|18] cittacaittāyadvārārtha āyatanārthaḥ /

[013|18-013|19] nirvacanaṃ tu cittacaittānāmāyaṃ tanvantīti āyatanāni /

[013|19] vistṛṇvantītyarthaḥ / gotrārtho dhātvarthaḥ /

[013|19-013|21] yathaikasmin parvate bahūnyayastāmrarūpyasuvarṇādigotrāni dhātava ucyante evam ekasminnāśraye santāne vā aṣṭādaśa gotrāṇi aṣṭādaśa dhātava ucyante /

[013|21] ākarāstatra gotrāṇyuacyante /

[013|21-013|22] ta ime cakṣurādayaḥ kasyākarāḥ /

[013|22] svasyā jāteḥ / sabhāgahetutvāt /

[013|22-013|23] asaṃskṛtaṃ tarhi na dhātuḥ syāt /

[013|23] cittacittānāṃ tarhi jātivācako "yaṃ dhātuśabda ityapare /

[013|23-013|24] aṣṭādaśdharmāṇāṃ jātayaḥ svabhāvā aṣṭādaśa dhātava iti /

[013|24-013|25] yadi rāśyarthaḥ skandhārthaḥ prajñaptisantaḥ skandhāḥ prāpnuvanti /

[013|25] anekadravyasamūhatvāt rāśipudgalavat / na /

[013|26] ekasyāpi dravyaparamāṇoḥ skandhatvāt / na tarhi rāśyarthaḥ skandhārtha iti vaktavyam /

[013|27] na hyekasyāsti rāśitvamiti / kāryab hārodvahanārthaḥ skandhārtha ityapare /

[013|27-013|28] pracchedārtho vā /

[013|28] tathāhi vaktāro bhavanti tribhiḥ skandhakairdeyaṃ dāsyāma iti / tadetadutsūtram /

[013|29] sūtraṃ hi rāśyarthameva bravīti "yatkiñcidrūpamatītānāgatapratyutpannami"ti vistaraḥ

[013|30] pratyekamatītādirūpasya skandhatvaṃ tatra vijñāpyate /

[013|30-014|01] sarvametadatītādi rūpamekaśo rūpaskandha iti /

[014|01] na śakyamevaṃ vijñātum /

[014|01-014|02] "tatsarvamaikadhyamabhisaṃkṣipye"ti vacanāt / tasmādrāśivadeva skandhāḥ prajñaptisantaḥ

[014|02-014|03] rūpoīnyapi tarhyāyatanāni prajñaptisanti prāpnuvanti /

[014|03-014|04] bahunāṃ cakṣurādiparamāṇūnāmāyadvāra bhāvāt /

[014|04] na /

[014|04-014|05] ekaśaḥ samagrāṇāṃ kāraṇabhāvāt viṣayasahakāritvādvā nendriyaṃ pṛthagāyatanaṃ syāt / 01405-01405] vibhāṣāyāṃ tūcyate "yadyābhidharmikaḥ skandhaprajñaptimapekṣate /

[014|06] sa āha paramāṇurekasya dhātorekasyāyatanasyaikasya skandhasya pradeśaḥ /

[014|06-014|07] atha nāpekṣate /

[014|07] sa āha / paramāṇureko dhāturekamāyatanamekaḥ skandha" iti /

[014|07-014|08] bhavati hi pradeśe "pi pradeśivadupacāro yathā paṭṭaiakadeśe dagdhe paṭo dagdha iti /

[014|09] kirthaṃ bhagavān skandhādimudhena trividhāṃ deśanāmārabhate / āha / vineyānāṃ

[014|10] mohendriyarucitraidhāttisraḥ skandhādideśanāḥ // VAkK_1.20 //

[014|11] trayaḥ prakārāstraidham / triprakāraḥ kila sattvānāṃ mohaḥ /

[014|11-014|12] keciccaitteṣu saṃmūḍhāḥ piṇḍātmagrahaṇataḥ /

[014|12] kecidrūpa eva / kecidrūpacittayoḥ / indriyāṇyapi trividhāni /

[014|13] tīkṣṇamadhyamṛdvindriyatvāt / rūcirapi trividhā /

[014|13-014|14] saṃkṣiptamadhyavistaragrantharucitvāt /

[014|14] teṣāṃ yathākramaṃ tisraḥ skandhāyatanadhātudeśanā iti //

[014|15-014|16] kim punaḥ kāraṇaṃ caitasikā ekatra saṃskāraskandhanikṣiptā vedanāsaṃjñe tu pṛthak skandhīkṛte ityāha

[014|17-014|18]

vivādamūlasaṃsārahetutvāt kramakāraṇāt /
caittebhyo vedanāsaṃjñe pṛthakaskndhau niveśitau // VAkK_1.21 //

[014|19] dve vivādamūle / kāmādhyavasānaṃ dṛṣṭyadhyavasānaṃ ca /

[014|19-014|20] tayorvedanāsaṃjñe yathākramaṃ pradhānahetū /

[014|20-014|21] vedanāsvādavaśāddhi kāmānabhiṣvajante viparītasaṃjñāvaśācca dṛṣṭīriti /

[014|21] saṃsārasyāpi te pradhānahetū / vedanāsvādagṛddho hi viṣaryastasaṃjñaḥ saṃsarati /

[014|22-014|23] yacca skandhakrame kāraṇamupadekṣyamāṇaṃ tato 'pi kramakāraṇādanayoḥ pṛthakskandhīkaraṇaṃ veditavyam /

[014|23] etacca tredho papādayiṣyāmaḥ /

[014|24] skandheṣva saṃskṛtaṃ noktamarthāyogāt

[014|25] taddhi skandheṣūcyamānaṃ na tāvadeteṣvevāntarṇetuṃ śakyate arthāyogāt /

[014|25-015|01] nahi tadrūpaṃ nāpi yāvadvijñānamiti /

[015|01] nacāpi ṣaṣṭhaḥ skandho vaktuṃ śakyate / kutaḥ / arthāyogāt /

[015|02] "rāśyartho hi skandhārtha" ityuktam /

[015|02-015|03] nacāsaṃskṛtamatītādibhedabhinnaṃ rūpādivadyatastatsarvamaikadhyamabhisaṃkṣipyāsaṃskṛtaskandha iti saṃkhyāṃ gacchet /

[015|03-015|04] saṃkleśavastujñāpanārthaṃ khalūpādānaskandhavacanaṃ saṃkleśavyavadānavastujñāpanārthaṃ skandhavacanaṃ /

[015|04-015|05] nacobhayathā "pyasaṃskṛtamityarthāyogānna teśu vyavasthāpitam /

[015|05-015|06] yathā ghaṭoparamo na ghaṭa evaṃ skandhoparamo na skandho bhavitumarhatītyapare /

[015|06-015|07] teṣāṃ dhātvāyataneṣvapyeṣa prasaṅgaḥ /

[015|07] uktaḥ skandhānāmanyaḥ prakāraḥ //

[015|08] kramaḥ punaḥ /

[015|09] yathaudārikasaṃkleśabhājanādyarthadhātutaḥ // VAkK_1.22 //

[015|10] rūpaṃ hi sapratighatvātsarvaudārikam / arupiṇāṃ vedanā pracāraudārikatayā /

[015|10-015|11] tathā hi vyapadiśanti haste me vedanā pāde me vedaneti /

[015|11] dvābhyāṃ cau dārikatarā saṃjñā /

[015|11-015|12] vijñānātsaṃskārā ityato yadaudārikataraṃ tatpūrvamuktam /

[015|12-015|13] athavā anādimati saṃsāre strīpuruṣā anyonyaṃ rūpābhirāmāste ca vedanāsvādagarddhāt /

[015|13] tadgarddhaḥ saṃjñāviparyāsāt /

[015|14] tadviparyāsaḥ kleśaiścittaṃ aca tatsaṃkliṣṭamiti yathāsaṃkleśaṃ ca kramaḥ /

[015|14-015|15] bhājanādyarthena vā /

[015|15] bhajanabhojanavyañjanakarttṛ bhoktṛbhūtā hi rūpādayaḥ skandhāḥ / dhātuto vā /

[015|16] kāmaguṇarūpaprabhāvito hi kāmadhātuḥ / vedanāprabhāvitāni dhyānāni /

[015|16-015|17] saṃjñāprabhāvitāḥ trayaḥ ārūpyāḥ /

[015|17] saṃskāramātraprabhāvitaṃ bhavāgram /

[015|17-015|18] etā eva vijñānasthitayaḥ tāsu ca pratiṣṭhitaṃ vijñānamiti kṣetrabijasaṃdarśanārthaḥ skandhānukramaḥ /

[015|18-015|19] ata eva pañcaskandhā nālpīyāṃso na bhūyāṃsaḥ /

[015|19-015|20] ata eva ca kramakāraṇādvedanāsaṃjñe saṃskārebhyaḥ pṛthaka skandhīkṛte /

[015|20-015|21] yata ete audārikatare saṃkleśānukramahetū bhājanavyañjanabhūte tatprabhāvitaṃ ca dhātudvayamiti //

[015|22] āyatanadhātūnāṃ ṣaṇṇāṃ cakṣurādīnāmanukramo vaktavyaḥ /

[015|23] tadvaśenaiva hi tadviṣayavijñānānāṃ kramaḥ / teṣāṃ ca punaḥ ṣaṇṇāṃ /

[015|24] prāk pañca vārttamārthyāt

[015|25] cakṣurādīni pañca varttamānaviṣayatvāt pūrvamuktāni / manastvaniyataviṣayam

[015|25-016|01] kiñcidvarttamānaviṣayaṃ kiñcit vyadhvānadhraviṣayam /

[016|02] bhautikārthyāccatuṣṭayam /

[016|03] prāgiti varttate / pañcānāṃ punaśctvāri pūrvamuktāni / bhautikaviṣayatvāt /

[016|03-016|04] kāyasya tvaniyato viṣayaḥ

[016|04] kadācid bhūtāni kadācid bhautikam kadācidubhayam /

[016|05] dūrāśutaravṛttyā 'nyat

[016|06] śeṣaṃ punaritasmād yathāyogaṃ dūrāśutaravṛttyā pūrvamuktam / cakṣuḥśrotraṃ hi dūraviṣayam /

[016|07] tat pūrvamuktaṃ dvayāt / tayorapi cakṣuṣo dūratare vṛttiḥ /

[016|07-016|08] paśyato 'pi dūrānnadīṃ tacchabdāśravaṇādatastat pūrvamuktam /

[016|08] ghrāṇasya tu nāsti dūre vṛttiḥ / jihvāyāśca /

[016|09] tayorāśutaravṛttitvāt ghrāṇaṃ pūrvamuktamaprāptasyaiva jihvā bhojyasya gandhagrahaṇāt /

[016|10] yathāsthānaṃ kramo 'thavā // VAkK_1.23 //

[016|11] athavā asmin śarīre cakṣuṣo 'dhiṣṭhānamupāriṣṭāt niviṣṭam / tasmādadhaḥ śrotrasya /

[016|12] tasmādadho ghrāṇasya / tasmāt jihvāyāḥ takyāḥ syāsya bahulyena /

[016|12-016|13] manaḥ punastānyeva niśritamadeśasthaṃ ceti yathāsthānameṣāṃ kramaḥ syāt /

[016|14] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ daśasvāyataneṣu rūpaskandhasaṃgṛhīteṣvekaṃ rūpāyatanamucyate /

[016|14-016|15] sarveṣu ca dharmasvabhaveṣvekaṃ dharmāyatanamityāha

[016|16-016|17]

viśeṣaṇārthaṃ prādhānyādbahudharmāgrasaṃgrahāt /
ekamāyatanaṃ rūpamekaṃ dharmākhyamucyate // VAkK_1.24 //

[016|18] kathaṃ viśeṣaṇārtham /

[016|18-016|19] yathā gamyeta pratyekameṣāṃ daśānāmāyatanatvaṃ viṣayaviṣayitvena vyavasthānaṃ na samastānāmiti /

[016|19-016|20] cakṣurādibhiśca viśeṣitairyanna cakṣurādisaṃjñakaṃ rūpaṃ ca tadrūpakayātanaṃ jñāsyata ityasya punarnāmāntaraṃ nocyate /

[016|20-016|21] athavā rūpāyatanasya prādhānyāt /

[016|21] taddhi sapratighatvācca / pāṇyādisaṃsparśaiḥ spṛṣṭaṃ rūpyate /

[016|22] sanidarśanatvācca /

[016|22-016|23] idamihāmutreti nirūpaṇāt loke 'pi ca tadrūpamiti pratītaṃ nānyāni /

[016|23] viśeṣaṇārthameva caikaṃ dharmāyatanamuktaṃ na sarvāṇi /

[016|23-017|01] api cātrabahūnāṃ dharmāṇāṃ saṃgraho vedanādīnām /

[017|01] ataḥ sāmānyenābhidhānaṃ kriyate dharmaśabdena / [017|02] agrasya ca nirvāṇadharmasyātra saṃgraho nānyeṣviti /

[017|02-017|03] viṃśatiprakāratvenaudārikatvānmāṃsa divyāryaprajñācakṣustrayagocaratvāccaikaṃ rūpāyatanamityapare //

[017|04-017|05] anyānyapi skandhāyatanadhātusaṃśabditānyupalabhyante sūtreṣu teṣāṃ kiṃebhireva saṃgraho veditavya āhosvidvyatirekaḥ

[017|05] ebhireva saṃgraho na vyatirekaḥ / tatra tāvat

[017|06-017|07]

dharmaskandhasahasrāṇi yānyaśītiṃ jagau muniḥ /
tāni vāṅnāma vetyeṣāṃ rūpasaṃskārasaṃgrahaḥ // VAkK_1.25 //

[017|08] yeṣāṃ vāksvabhāvaṃ buddhavacanaṃ teṣāṃ tāni rūpaskandhasaṃgṛhītāni /

[017|09] yeṣāṃ nāmasvabhāvaṃ teṣāṃ saṃskāraskandhena //

[017|10] kiṃ punardharmaskandhasya pramāṇam /

[017|11] śāstrapramāṇa ityeke

[017|12] eke tāvat āhurdharmaskandhasaṃjñakasyaivābhidharmaśāstrasyāsya opramaṇamiti /

[017|12-017|13] tacca ṣaṭsahasrāṇi /

[017|13] apare punarāhuḥ

[017|14] skandhādīnaṃ kathaikaśaḥ /

[017|15-017|17] skandhāyatanadhātupratītyasamutpādasatyāhāradhyānāpramāṇārūpyavimokṣābhibhvāyatanakṛtsnāyatanabodhipākṣikābhijñāpratisaṃvitpraṇidhijñānāraṇādīnāṃ kathā prātyekaṃ dharmaskandha iti /

[017|18] caritapratipakṣastu dharmaskandho 'nuvarṇitaḥ // VAkK_1.26 //

[017|19] evaṃ tu varṇayantyaśītiścaritasahasraṇi sattvānām / rāgadveṣamohamānādicaritabhedena /

[017|20] teṣāṃ pratipakṣeṇa bhagavatā 'śītirdharmaskandhasahasrāṇyuktāni /

[017|20-017|21] yathaitānyaśītirdharmaskandhasahasrāṇyeṣveva pañcaskandheṣu opratipāditāni /

[017|22-017|23]

tathā 'nye 'pi yathāyogaṃ skandhāyatanadhātavaḥ /
pratipādyā yathokteṣu saṃpradhārya svalakṣaṇam // VAkK_1.27 //

[017|24-017|26] ye 'pyanye skandhāyatanadhātavaḥ sūtrāntareṣūktāste 'pyeṣveva yathokteṣu skandhādiṣu pratiopādyāḥ svaṃ svaṃ lakṣaṇameṣāṃ yathāvihitamasmiṃacchāstre saṃpradharya /

[017|26-018|02] tatra tāvat pañcānāṃ śīlasamādhiprajñāvimuktijñānadarśanaskandhānāṃ śīlaskandho rūpaskandhena saṃgṛhītaḥ /

[018|02-017|02] śeṣāḥ saṃskāraskandhena /

[018|02-018|03] daśānāṃ kṛtsnāyatanānāmaṣṭāvalobhasvabhāvatvāddharmāyatanena /

[018|03] saparivārāṇi tu pañcaskandhasvabhāvatvānmanodharmāyatanābhyām /

[018|04] tathā 'bhibhvāyatanāni /

[018|04-018|05] ākāśavijñānānantyāyatanakṛtsne catvāri cākāśānantyāyatanādīni catuḥskandhasvabhāvatvāt manodharmāyatanābhyām /

[018|05-018|06] pañca vimuktyāyatanāni prajñāsvabhāvatvāddharmāyatanena /

[018|06] saparivārāṇi tu śabdo manodharmāyatanaiḥ /

[018|07] dvayorāyatanayorasaṃjñisattvā daśabhirāyatanairgandharsāyatanābhāvāt /

[018|07-018|08] naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanopagā manodharmāyatanābhyām /

[018|08] evaṃ bahudhātuke 'pi dvāṣaṣṭirdhātavo deśitāḥ /

[018|08-018|09] teṣāṃ yathāyogaṃ saṃgraho veditavyaḥ //

[018|10-018|11] ya ime tatra ṣaḍ dhātavaḥ uktāḥ pṛthivīdhāturabdhātustejodhāturvāyudhāturākāśadhāturvijñānadhāturityeṣāṃ dvayorlakṣaṇamanuktam /

[018|11-018|12] tat kimākāśamevākāśadhāturveditavyaḥ sarvaṃ aca vijñānaṃ vijñānadhātuḥ/

[018|12] netyāha / kiṃ tarhi / dvāravātāyanamukhanāsikādiṣu

[018|13] chidramākāśadhātvākhyam

[018|14] chidramityucyamānaṃ kiṃ veditavyam /

[018|15] ālokatamasī kila /

[018|16] nahi chidramālokatamobhyāmanyad gṛhyate /

[018|16-018|17] tasmāt kilākāśadhāturālokatamaḥsvabhāvo rātrindivasvabhāvo veditavyaḥ /

[018|17-018|18] sa eva cāghasāmantakaṃ rūpamityucyate /

[018|18] aghaṃ kila cittasthaṃ rūpam / atyarthaṃ ghātāt /

[018|18-018|19] tasya tatsāmantakamiti /

[018|19] aghaṃ ca tadanyasya rūpasya tatrāpratighātātsāmantakaṃ cānyasya rūpasyetyapare /

[018|20] vijñānadhāturvijñānaṃ sāsravaṃ

[018|21] kasmādanāsravaṃ nocyate / yasmādime ṣaḍ dhātava iṣṭāḥ /

[018|22] janmaniśrayāḥ // VAkK_1.28 //

[018|23] ete hi janmanaḥ pratisandhicittādyāvat cyuticittasādhāraṇabhūtāḥ

[018|23-018|24] anāsravāstu dharmā naivamiti /

[018|24-018|25] tadevaṃ satyeṣāṃ catvāro dhātavaḥ spraṣṭavyadhātāvantarbhūtāḥ pañcamo rūpadhātau ṣaṣṭhaḥ saptasu vijñānadhātuṣviti /

[018|26] ye punarime aṣṭādaśa dhātava uktāsteṣāṃ kati sanidarśanāḥ katyanidarśanāḥ /

[019|01] sanidarśana eko 'tra rūpaṃ

[019|02]

sa hi śakyate nidarśayitumidamihāmutreti /
uktaṃ bhavati anidarśanāḥ śeṣā iti //

[019|03] kati sapratighāḥ katyapratighāḥ /

[019|04] saparatighā daśa /

[019|05] rūpiṇaḥ /

[019|06] ya ete rūpaskandhasaṃgṛhītā daśa dhātava uktāste sapratighāḥ /

[019|06-019|07] pratigho nāma pratighātaḥ sa ca trividhaḥ /

[019|07] āvaraṇaviṣayālambanapratighātaḥ /

[019|07-019|08] tatrāvaraṇapratighātaḥ svadeśe parasyotpattiporativandhaḥ /

[019|08] yathā hasto haste pratihanyate upale vā / upalo 'pi tayoḥ /

[019|09] viṣayapratighātaścakṣurādīnāṃ viṣayiṇāṃ rūpādiṣu viṣayeṣu /

[019|09-019|10] yathoktaṃ prajñaptā"vasti cakṣurjale pratihanyate na sthale /

[019|10] yathā matsyānām /

[019|10-019|11] asti sthale na jale /

[019|11] prāyeṇa manuṣyāṇām / astyubhayatra /

[019|11-019|12] śiśumāramaṇḍūkapiśācakaivarttādīnām /

[019|12] asti nobhayatra / etānākārān sthāpayitvā /

[019|12-019|13] asti cakṣuryadrātrau pratihanyate na divā /

[019|13] tadyathā titīlolūkādīnām / divā na rātrau /

[019|13-019|14] prāyeṇa manuṣyāṇām /

[019|14] rātrau divā ca / śvaśṛgālaturagadvīpimārjārādīnām / nobhayatra /

[019|14-019|15] etānākārān sthāpayitve"tyayaṃ viśayapratighātaḥ /

[019|15-019|16] ālambanapratighātaścittacaittānāṃ sveṣbālamvaneṣu /

[019|16] kaḥ punarviṣayālambanayorviśeṣaḥ /

[019|16-019|17] yasmin yasya kāritraṃ sa tasya viṣayaḥ /

[019|17] yaccittacaittairgṛhyate tadālambanam /

[019|17-019|18] kaḥ punaḥ svasminviṣaye pravarttamānamālamvane vā pratihanyata ityucyate /

[019|18] tasmāt pareṇāpravṛtteḥ /

[019|18-019|19] nipāto vā 'tra pratighāto yā svaviṣaye pravṛttiḥ

[019|19-019|20] tadihāvaraṇapratighātena daśānāṃ sapratighatvaṃ veditavyamanyonyāvaraṇāt /

[019|20-019|21] ye dharmā viṣayapratighātena sapratighā āvaraṇapratighātenāpi ta iti catuṣkoṭikaḥ

[019|21] prathamā koṭiḥ sapta cittadhātavo dharmadhātupradeśaśca yaḥ saṃprayuktaḥ /

[019|22] dvitīyā pañca viṣayāḥ / tṛtīyā pañcendriyāṇi /

[019|22-019|23] caturthī dharmadhātupradeśaḥ saṃprayuktakavarjyaḥ /

[019|23-019|24] ye dharmā viśayapratighātena sapratighā ālambana pratighātenāpi ta iti /

[019|24] paścātpādakaḥ / ye tāvadālambanapratighātenāpi viṣayapratighātenāpi te /

[019|25-010|25] syurviṣayapratighatenaiva nālambanapratighātena /

[019|25] pañcendriyāṇi /

[020|01-020|02] "yatrotpitsormanasaḥ pratighataḥ śakyate paraiḥ karttum / tatsapratighaṃ jñeyaṃ viparyayādapratighamiṣṭami"ti

[020|03]

bhadantakumāralātaḥ /
uktāḥ sapratighā apratighāśca //

[020|04] eṣāmaṣṭādaśadhātūnāṃ kati kuśalāḥ katyakuśalāḥ katyavyākṛtā /

[020|05] avyākṛtā aṣṭau

[020|06] katame aṣṭau / ya ete sapratighā daśoktāḥ /

[020|07] ta evārūpaśabdakāḥ // VAkK_1.29 //

[020|08] pañcendriyāṇi gandharasaspraṣṭavyā dhātavaśca /

[020|08-020|09] ete 'ṣṭau kuśalākuśalabhāvenāvyākaraṇādavyākṛtāḥ /

[020|09]

vipākaṃ pratyavyākaraṇādityapare /
evamanāsrave 'pi prasaṅgaḥ //

[020|10] tridhā 'nye

[020|11] anye daśa dhātavaḥ kuśalākuśalāvyākṛtāḥ /

[020|11-020|12] tatra sapta dhātavo 'lobhādisaṃprayuktā kuśalāḥ /

[020|12] lobhādisaṃprayuktā akuśalāḥ / anye avyākṛtāḥ /

[020|12-020|13] dharmadhāturalobhādisvabhāvasaṃprayuktasamutthaḥ pratisaṃkhyānirodhaśca kuśalaḥ /

[020|13-020|14] lobhādisvabhāvasaṃprayuktasamuttho 'kuśalaḥ

[020|14] anyo 'vyākṛtaḥ /

[020|14-020|15] rūpaśabdadhātū kuśalākuśalacittasamuṭthau kuśalākuśalau kāyavāgvijñaptisaṃgṛhītau /

[020|15] tadanyāvyākṛtau / uktaḥ kuśalādibhāvaḥ /

[020|16] eṣāmaṣṭādaśadhātūnāṃ kati kāmadhātvāptāḥ kati rūpadhātvāptāḥ /

[020|17] kāmadhātvāptāḥ sarve

[020|18] āptā aviyuktāḥ kāmadhātupratisaṃyuktā ityarthaḥ /

[020|19] rupe caturdaśa /

[020|20] rūpadhātau caturdaśa dhātavaḥ /

[020|21] vinā gandharasaghrāṇajihvāvijñānadhātubhiḥ // VAkK_1.30 //

[020|22] tatra hi gandharasau na staḥ /

[020|22-020|23] tayoḥ kavaḍīkārāhāratvāttaddvītarāgāṇāṃ ca tatropapatteḥ /

[020|23] tato ghrāṇajihvāvijñāne api na staḥ /

[020|23-020|24] ālambanābhāvāt /

[020|24] evaṃ tarhi spraṣṭavyadhātorapi tatrabhāvaprasaṅgaḥ / kavaḍīkārāhāratvāt /

[020|25] yo nāhārasvabhāvaḥ sa tatrāsti / gandharasayorapyeṣa prasaṅgaḥ /

[020|25-020|26] nāsti vinā 'bhyavahāreṇa gandharasayoḥ paribhogaḥ /

[020|26-021|01] asti tu spraṣṭavyasyendriyāśrayādhāraprāvaraṇabhāvena /

[021|01-021|02] tasmādabhyavahāravītarāgāṇāṃ gandharasau tatra niṣprayojanau na tu spraṣṭavyam /

[021|02] anye punarāhuḥ /

[021|02-021|03] dhyānasamāpattisaniśrayeṇeha rūpāṇi saṃdṛśyante śabdāśca śrūyante /

[021|03] prasrabdhisahagatena spraṣṭavya viśeṣeṇa ca kāyo 'nugṛhyate /

[021|03-021|04] ata eṣāmeva trayāṇāṃ dhyānopapattau saṃbhavo na gandharasayoriti /

[021|04] evaṃ tarhi ghrāṇajihvendriyayorabhāvaprasaṅgo niṣprayojanatvāt /

[021|05] asti prayojanam /

[021|05-021|06] tābhyāṃ hi vinā'; śrayaśobhaiva na syāditi vyavahārśca /

[021|06-021|07] yadyetat prayojanamadhiṣṭhānamevāstu śobhārthaṃ vacanārthaṃ ca mā bhūdindriyam /

[021|07] nānindriyamadhiṣṭhānaṃ saṃbhavati / puruṣendriyādhiṣṭhānavat /

[021|07-021|08] yuktastadasaṃbhavo niṣprayojanatvāt /

[021|08-021|09] ghrāṇajihvādhiṣṭhānaṃ tu saprayojanam

[021|09] ato 'sya vinā 'pīndriyeṇa yuktaḥ saṃbhavaḥ /

[021|09-021|10] niḥprayojanā 'pīndriyābhinirvṛttirbhavati /

[021|10] yathā garbhe niyatamṛtyūnām / syānnāma niḥprayojanā na tu nirhetukā /

[021|11] kaśca heturindriyotpatteḥ / indariyasatṛṣṇasya karmaviśeṣaḥ /

[021|11-021|12] yaśca viṣayādvitṛṣṇaḥ sa niyatamindriyādapīti /

[021|12] na tadviṣayavītarāgāṇāṃ ghrāṇajihvendriye saṃbhavitumarhataḥ /

[021|13] puruṣendraiyamapi vā kiṃ na nivarttate / aśobhākaratvāt /

[021|13-021|14] kośagatavastiguhyānāṃ kiṃ na śobheta /

[021|14] na ca prayojanavaśādutpattiḥ / kiṃ tarhi /

[021|14-021|15] kāraṇavaśādityaśobhākarasyāpi syādeva sati hetāvutpattiḥ /

[021|15] sūtraṃ tarhi virudhyate /

[021|15-021|16] "avikalā ahīnendariyā" iti /

[021|16] yāni tatrendriyāṇi tairavikalā ahīnendriyā iti ko 'tra virodhaḥ /

[021|16-021|17] itarathā hi puruśendriyasyāpi syāt prasaṅgaḥ /

[021|17] evaṃ tuvarṇayanti /

[021|17-021|18] sta eva tatra ghrāṇajivhendriye na tu gandharasau /

[021|18] ātmabhāvamukhena hi ṣaḍāyatane tṛṣṇāsamudācāro na viṣayamukhena /

[021|19] puruṣendriye tu maithunasparśamukheneti / tasmātsiddhametadrūpadhātvāptāścaturdaśa dhātava iti /

[021|20] ārūpyāptā manodharmamanovijñānadhātavaḥ /

[021|21-021|22] rūpavītarāgāṇāṃ tatropapattirato 'tra daśa rūpasvabhāvā dhātavastadāśrrayālambanāśca pañca vijñānadhātāvo na saṃabhavanti //

[021|23] kati sāsravāḥ katyanāsravāḥ / ya ete manodharmamanovijñānadhātava uktāḥ

[021|24] sāsravānāsravā ete trayaḥ

[021|25] ye mārgasatyāsaṃskṛtasaṃghṛhītāste 'nāsravā anye sāsravāḥ /

[021|26] śeṣāstu sāsravāḥ // VAkK_1.31 //

[022|01] pañcadaśa dhātavaḥ śeṣāstvekāntasāsravāḥ //

[022|02] kati savitarkāḥ savicārāḥ katyavitarkā vicāramātrāḥ katyavitarkā avicārāḥ /

[022|03] savitarkavicārā hi pañca vijñānadhātavaḥ /

[022|04] nityamete vitarkavicārābhyāṃ saṃprayuktāḥ / avadhāraṇārtho hiśabdaḥ /

[022|05] antyāstrayastriprakārāḥ

[022|06] manodhāturdharmadhāturmanovijñānadhātuścāntyāḥ ete trayastriprakārāḥ /

[022|06-022|08] tatra manodhāturmanovijñānadhātuḥ saṃprayuktaśca dharamadhāturanyatra vitarkavicārābhyāṃ kāmadhātau prathame ca dhyāne savitarkāḥ savicārāḥ /

[022|08] dhyānāntare 'vitarkā vicāramātrāḥ /

[022|08-022|09] dvitīyāddhyānāt prabhṛtyābhavāgrādavitarkā avicārāḥ /

[022|09-022|10] sarvaścāsaṃprayukto dharmadhāturdhyānātare aca vicāraḥ /

[022|10-022|11] vitarkastū nityamaviatarko vicāramātro dvitīyavitarkābhāvāt vicārasaṃprayogācca /

[022|11] kāmadhātau prathame dhyāne vicāra eṣu triprakāreṣu nāntarbhavati /

[022|11-022|12] sa kathaṃ vaktavyaḥ /

[022|12] avicāro vitarkamātaraḥ / dvitīyavicārābhāvāt vitarkasaṃprayogācca /

[022|13] ata evocyate "syuḥ savitarkasavicārāyāṃ bhūmau dharmāścatuḥprakārāḥ /

[022|14] savitarkāḥ savicārā vicāravitarkavarjyāḥ saṃprayuktāḥ /

[022|14-022|15] avitarko vicāramātro vitarkaḥ /

[022|15] avitarkā avicārā asaṃprayuktāḥ / avicāro vitarkamātro vicāra" iti /

[022|16] śeṣā ubhayavarjitāḥ // VAkK_1.32 //

[022|17] daśa rupiṇo dhātavaḥ śeṣā nityamavitarkā avicārā asaṃprayogitvāt //

[022|18] yadi pañca vijñānakāyāḥ savitarkāḥ savicārāḥ kathamavikalpakā ityucyante /

[022|19] nirūpaṇānusmaraṇavikalpenāvikalpakāḥ /

[022|20] trividhaḥ kila vikalpaḥ / svabhāvābhinirūpaṇānusmaraṇavikalpaḥ /

[022|20-022|21] tadeṣāṃ svabhāvavikalpo 'sti /

[022|21] netarau / tasmādavikalpakā ityucyante /

[022|21-022|22] yathā ekapādako 'śvo 'pādaka iti /

[022|22] tatra svabhāvavikalpo vitarkaḥ / sa caitteṣu paścānnirdekṣyate /

[022|22-022|23] itarau punaḥ kiṃsvabhāvau /

[022|23] yathākramaṃ

[022|24] tau prajñā mānasī vyagrā smṛtiḥ sarvaiva mānasī // VAkK_1.33 //

[022|25] manovijñānasaṃprayuktā prajñā mānasītyucyate / asamāhitā vyagretyucyate /

[022|25-022|26] sā hyabhinirūpaṇāvikalpaḥ /

[022|26] mānasyeva sarvā smṛtiḥ samāhitā cāsamāhitā cānusmaraṇavikalpaḥ /

[022|27] kati sālambanāḥ katyanālambanāḥ /

[023|01] sapta sālambanāścittadhātavaḥ

[023|02-023|03] cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyamanovijñānadhātavo manodhātuśca ete sapta cittadhātavaḥ sālambanā viṣayagrahaṇāt /

[023|04-021|04] ardhaṃ ca dharmataḥ /

[023|05] sālambanaṃ yaccaitasikasvabhāvam /

[023|05-023|06] śeṣā daśa rūpiṇo dhātavo dharmadhātupradeśaścāsaṃprayuktako 'nālambanā it isiddham /

[023|07] katyupāttāḥ katyanupāttāḥ /

[023|08] navānupāttāḥ /

[023|09] katame nava / ye sapta sālambanā uktāḥ aṣṭamaṣyārdhena sārdham /

[023|10] te cāṣṭau śabdaśca

[023|11] ime te navānupāttāḥ / sapta cittadhātavo dharmadhātuḥ śabdadhātuśca /

[023|12] anye nava dvidhā // VAkK_1.34 //

[023|13-013|13] upāttā anupāttāśca /

[023|13] tatra cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyāḥ pratyutpannā upāttāḥ /

[023|14] atītānāgatā anupāttāḥ /

[023|14-023|15] rūpagandharasaspraṣṭavyadhātavaḥ pratyutpannā indriyāvinirbhāgiṇa upāttāḥ /

[023|15-023|16] anye 'nupāttāstadyathā mūlavarjeṣu keśaromanakhadanteṣu viṇmūtrakheṭasiṃghāṇakaśeṇitādiṣu bhūmyudakādiṣu ca /

[023|16] upāttamiti ko 'rthaḥ /

[023|16-023|17] yaccittacaittairadhiṣṭhānabhāvenopiagṛhītamanugrahopaghātābhyāmanyonyānuvidhānāt /

[023|17] yalloke sacetanamityucyate /

[023|18] kati dhātavo bhūtasvabhāvāḥ kati bhautikāḥ /

[023|19] spraṣṭavyaṃ dvividhaṃ

[023|20] bhūtāni bhautikaṃ ca / tatra bhūtāni catvāri / bhautikaṃ ślakṣṇatvādi saptavidham /

[023|21] bhūteṣu bhavatvāt /

[023|22] śeṣā rūpiṇo nava bhautikāḥ /

[023|23] pañcendriyadhātavaśca catvāro viṣayāḥ / ete nava dhātavo bhautikā eva /

[023|24] dharmadhātvekadeśaśca

[023|25] avijñaptisaṃjñako bhautikaḥ /

[023|25-024|01] śeṣāḥ cittadhātavo dharmadhātuścāvijñaptivarjyo nobhayathā /

[024|01-023|01] "bhūtamātraṃ daśāyatanānī"ti bhadantbduddhadevaḥ /

[024|01-024|02] tacca naivaṃ bhūtānāṃ catuṣṭva khakkhaṭādilakṣaṇāvadhāraṇāt sūtre /

[024|02] teṣāṃ spraṣṭavyatvāt /

[024|02-024|03] na hi kāṭhinyādīni cakṣurādibhirgṛhyante nāpi varṇādayaḥ kāyendriyeṇa /

[024|03-024|05] uktaṃ ca sūtre "cakṣurbhikṣo ādhyātmikamāyatanaṃ catvāri mahābhūtānyupādāya rūpaprasādo arupyanidarśanaṃ saprataighaṃ evaṃ yāvat kāyaḥ

[024|05-024|06] rūpāṇi bhikṣo bāhyamāyatanaṃ catvāri mahābhūtānyupādāyarupi sanidarśanaṃ sapratigham /

[024|06-024|07] śabdo bhikṣo bāhyamāyatanaṃ catvāri mahābhūtānyupādāya rupyanidarśanaṃ sapratigham /

[024|07] evaṃ gandharasāḥ /

[024|07-024|08] spraṣṭavyāni bhikṣo bāhyamāyatanaṃ catvāri mahābhūtāni catvāri mahābhūtānyupādāya rūpyanidarśanaṃ sapratighami"ti /

[024|09] spraṣṭrvyāyatanikadeśenaiva bhūtānāṃ saṃgrahāccheṣaṃ na bhūtānīti spaṣṭamādarśitam /

[024|09-024|10] yattarhi sūtre uktaṃ "yaccakṣuṣi maṃsapiṇḍe khakkhaṭaṃ kharagatami"ti

[024|10-024|11] tenāvinirbhadivarttino maṃsapiṇḍsyaiṣa upadeśaḥ /

[024|11-024|12] ṣaḍdhāturayaṃ bhikṣo puruṣa"iti garbhavakrāntau maulasattvadravyasaṃdarśanārtham /

[024|12] punaḥ ṣaṭsparśyatanavacanāccaittābhāvaprasaṅgācca /

[024|12-024|13] na ca yuktaṃ cittameva caittā ityabhyupetum /

[024|13-024|14] "saṃjñā ca vedanā ca caitasika eṣa dharmaścittānvayāccittaniśrita'; iti sūtre vacanātsarāgacittādi vacanācca /

[024|15] tasmācyathoktaṃ dhātūnaṃ bhūtabhautikatvam /

[024|16] kati saṃcitāḥ katyasaṃcitāḥ /

[024|17] saṃcitā daśa rūpiṇaḥ // VAkK_1.35 //

[024|18] pañcendriyadhātavaḥ pañca viṣayāḥ saṃcitāḥ /

[024|18-024|19] paramāṇusaṃghātatvāt śeṣā na saṃcitā iti siddhaṃ bhavati //

[024|20-024|21] aṣṭādaśānaṃ dhātūnāṃ kaśchīnatti kaśiciādyate ko dahati ko dahyate kastulayati kastulyate /

[024|22] chinatti cchidyate caiva bāhyaṃ dhātue catuṣṭayam /

[024|23] rūpagandharasaspraṣṭavyākhyaṃ paraśudārvādisaṃjñakam / chedo nāma ka eṣa dharmaḥ /

[024|23-024|24] saṃbandhotpādinaḥ saṃghātasrotaso vibhaktotpādanam /

[024|24] na kāyendriyādīni cchidyante /

[024|24-024|25] niravaśeṣāṅgacchede tadadvaidhīkaraṇāt /

[024|25] na hīndriyāṇi dvidhā bhavanti /

[024|25-024|26] chinnasyāṅgasya nirindriyatvāt /

[024|26] na cāpi cchindanti / maṇiprabhāvadandhatvāt /

[024|26-024|27] yathā cchinattī cchiyate caiva bāhyaṃ dhātucatuṣṭayam /

[025|01] dahyate tulayatyevaṃ

[025|02] tadeva dahyate tadeva tulayati / nendriyāṇyacchatvānmaṇiprabhāvat / na śabda ucheditvāt /

[025|03] vivādo dagdhṛtulyayoḥ // VAkK_1.36 //

[025|04] kecidāhuḥ tadeva dhātucatuṣṭayaṃ dāhakaṃ tulyaṃ ca

[025|04-025|05] kecidāhustejodhātureva dagdhā gurutvameva ca tulyamiti /

[025|06-025|07] kati vipākajāḥ dhātavaḥ katyaupacayikāḥ kati naihṣyandikāḥ kati dravayuktāḥ kati kṣaṇikāḥ /

[025|07] āha /

[025|08] vipākajaupacayikāḥ pañcādhyātmaṃ /

[025|09-025|10] adhyātmaṃ tāvat pañca dhātavaḥ cakṣurādayo vipākajāścaupacayikāśca /

[025|10] naiḥṣyandikā na santi / tadvyatiriktaniṣyandābhāvāt /

[025|10-025|11] tatra vipākahetorjātāḥ vipākajāḥ /

[025|11] madhyapadalopāt gorathavat /

[025|11-025|12] phalakālaprāptaṃ vā karma vipāka ityucyate /

[025|12] vipacyata iti kṛtvā / tasmājjātā vipākajāḥ /

[025|12-025|13] phalaṃ tu vipaktireveti vipākaḥ /

[025|13] bhavatu phalahetau phalopacāro yathā phale hetūpacāraḥ /

[025|13-025|14] "ṣaḍimāni sparśāyatanāni paurāṇaṃ karma veditavyam"iti /

[025|14-025|15] āhārasaṃskārasvapnasamādhiviśeṣairupacitā aupacayikāḥ /

[025|15] brahṃacaryeṇa cetyeke / anupaghātamātraṃ tu tena syānnopacayaḥ /

[025|15-025|16] vipākasantānasyopacayasantānaḥ pratiprākāra ivārakṣā /

[025|16-025|17] śabda aupacayiko naiḥṣyandikaścāsti /

[025|18] vipākajaḥ /

[025|19] na śabdaḥ

[025|20] kiṃ kāraṇam / īhātaḥ pravṛtteḥ /

[025|20-025|21] yattarhi prajñaptiśāstre uktaṃ "pāruṣyavirateḥ subhāvitatvād brahmasvaratā mahāpuruṣalakṣaṇaṃ nirvartta iti /

[025|21] tṛtīyā 'sau paraṃparetyeke /

[025|22] karmabhyo hi bhūtāni bhūtebhyaḥ śabdaḥ iti / pañcamyasau paraṃparetyapare /

[025|22-025|24] karmabhyo hi vipākajāni mahābhūtāni tebhyaścaupacayikāni tebhyo naiḥṣyandikāni tebhyaḥ śabda iti /

[025|24-025|25] evam tarhi śāhī hikyapi vedanā karmajabhūtasaṃbhūtatvānna vipākaḥ prapnoti /

[025|25] yadi śabdavad yuktivirodhaḥ syāt /

[025|26] apratighā aṣṭau naiḥṣyandikavipoākajāḥ // VAkK_1.37 //

[025|27] katame 'ṣṭau / sapta cittadhātavo dharmadhātuśca / naiḥṣyandikāḥ sabhāgasarvatragahetujanitāḥ /

[026|01] vipākajā vipākahetujanitāḥ / aupacayikā na santyapratighānāṃ sañābhāvāt /

[026|02] tridhā 'nye

[026|03] anye catvāraḥ śeṣā rūparasagandhaspraṣṭavyadhātavaḥ /

[026|03-026|04] te vipākajā apyaupacayikā api naiḥṣyandrikā api /

[026|05] dravyavānekaḥ

[026|06] asaṃskṛtaṃ hi sāratvād dravyam / tacca dharmadhātāvastyato dharmadhātureko dravyayuktaḥ /

[026|07] kṣaṇikāḥ paścimāstrayaḥ /

[026|08] manodhāturdharmadhāturmanovijñānadhātuśca pāṭhakrameṇa paścimāḥ /

[026|08-026|09] te prathamānāsrave duḥkhe dharmajñānakṣāntikalāpe kṣaṇamekamanaiḥṣyandikā bhavantyataḥ kṣaṇikā ityucyante /

[026|09-026|10] anyasaṃbhūtasaṃskṛto nāsti kaścidanaiḥṣyandikaḥ /

[026|10-026|11] tatra duḥkhe dharmajñānakṣāntisaṃprayuktaṃ cittaṃ manodhāturmanovijñānadhātuśca /

[026|11] śeṣāstatsahabhuvo dharmadhātuḥ //

[026|12-025|12] idaṃ vicāryate /

[026|12-026|13] yaścakṣurdhātunā 'samanvāgataḥ samanvāgamaṃ pratilabhate cakṣurvijñānadhātunā 'pi saḥ /

[026|13] yo vā cakṣurvijñānadhātunā cakṣurdhātunā 'pi saḥ / āha /

[026|14] cakṣurvijñānadhātvoḥ syāt pṛthak lābhaḥ sahāpi ca // VAkK_1.38 //

[026|15] pṛthak tāvat syāccakṣurdhātunā na cakṣurvijñānadhātunā /

[026|15-026|16] kāmadhātau krameṇa cakṣurindriyaṃ pratilabhamānaḥ /

[026|16] ārupyadhātucyutaśca dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapadyamānaḥ /

[026|16-026|17] syāccakṣurvijñānadhātunā na cakṣurdhātunā /

[026|17-026|18] dvitīyādidhyānopapannaścakṣurvijñāna saṃmukhīkurvāṇastatpracyutaścādhastādupapadyamānaḥ /

[026|18-026|19] sahāpi syādubhayena samanvāgamaṃ pratilabhate /

[026|19] ārūpyadhātucyutaḥ kāmadhātau brahmaloke copapadyamānaḥ / nobhayena /

[026|20] etānākārān sthāpayitvā / yaścakṣurdhātunā samanvāgataścakṣurvijñānadhātunā 'pi saḥ /

[026|21] catuṣkoṭikaḥ / prathamā koṭirdvitīyādiṣu dhyāneṣūpapannaścakṣurvijñānāsaṃmukhīkurvāṇaḥ /

[026|22] dvitīyā kāmadhātāvalabdhavihīna cakṣuḥ /

[026|22-026|23] tṛtīyā kāmadhātau labdhāvihīnacakṣuḥ prathamadhyānopapanno dvitīyādidhyānopapannaśca paśyan /

[026|23-026|24] catuṛthyetānākārān sthāpayitvā /

[026|24-026|25] evaṃ cakṣurdhāturūpadhātvoścakṣurvijñānarūpadhātvośca pratilambhasamanvāgamau yathāyogamabhyūhitavyau /

[026|25] etasya prasaṅgasya samuccayārthaścaśabdaḥ sahāpi ca iti /

[027|01] katyādhyātmikā dhātavaḥ kati bāhyāḥ /

[027|02] dvādaśādhyātmikāḥ

[027|03] katame dvādaśa /

[027|04] hitvā rūpādan

[027|05] ṣaḍ vijñānāni ṣaḍāśrayā ityete dvādaśa dhātava ādhyātmakāḥ /

[027|05-027|06] rūpādayastu ṣaḍ viṣayadhātavo bāhyāḥ /

[027|06] ātmanyasati kathamādhyātmikaṃ bāhyaṃ vā /

[027|06-027|07] ahaṅkārasanniśrayatvāccittamātmetyupacaryate /

[027|08] "ātmanā hi sudāntena svargaṃ prāpnoti paṇḍitaḥ"

[027|09-026|09] ityuktam /

[027|09] cittasya cānyatra damanamuktaṃ bhagavatā /

[027|10] "cittasya damanaṃ sādhu cittaṃ dāntaṃ sukhāvaham" iti /

[027|11] ata ātmabhūtasya cittasyāśrayabhāvena pratyāsannatvāt /

[027|11-027|12] cakṣurādīnāmādhyātmikatvaṃ rūpādīnāṃ viṣayabhāvād bāhyatvam /

[027|12-027|13] evam tarhi ṣaḍ vijñānadhātava ādhyātmikā na prāpnuvanti /

[027|13] na hyete manodhātutvamaprāptāścittasyāśrayībhavanti /

[027|13-027|14] yadā tadā ta eva te bhavantīti lakṣaṇaṃ nātibarttante /

[027|14-027|15] anyathā hi manodhāturatīta eva syānnānāgatapratyutpannaḥ /

[027|15] iṣyante cāṣṭādaśa dhātavastraiyadhvikāḥ /

[027|15-027|16] yadi cānāgatapratyutpannasya vijñānasya manodhātulakṣaṇaṃ na syāt atīte 'pyadhvani manodhāturna vyavasthāpyeta /

[027|17] nahi lakṣaṇasyādhvasu vyabhicāro 'stīti //

[027|18] kati dhātavaḥ sabhāgāḥ kati tatsabhāgāḥ / ekāntena tāvat [027|19] dharmasaṃjñakaḥ /

[027|20] sabhāgaḥ

[027|21-027|22] yo hi viṣayo yasya vijñānasya niyato yadi tatra tadvijñānamutpantaṃ bhavatyutpattidharmi vā evaṃ sa viṣayaḥ sabhāga ityucyate /

[027|22-027|23] na ca so 'sti kaściddharmadhāturyatra nānantaṃ manovijñānamutpannamutpatsyate vā /

[027|23-027|24] tathā hi sarvāryapudgalānāmidaṃ cittamavaśyamutpadyate "sarvadharmā anātmāna" iti /

[027|14-027|25] tasya ca svabhāvasahabhūnirmuktāḥ sarvadharmā ālambanam /

[027|25-027|26] sa punaścittakṣaṇo 'nyasya cittakṣaṇasyālambanamiti dvayoḥ kṣaṇayoḥ sarvadharmā hyālambanaṃ bhavanti /

[027|26] tasmād dharmadhātuarnityaṃ sabhāgaḥ /

[027|27] tatsabhāgāśca śeṣāḥ

[027|28] sabhāgaśceti caśabdaḥ / ko 'yaṃ tatsabhāgo nāma /

[028|01] yo na svakarmakṛt // VAkK_1.39 //

[028|02] uktaṃ bhavati yaḥ svakarmakṛt sa sabhāga iti /

[028|02-028|03] tatra yena cakṣuṣā rūpāṇyapaśyat paśyati drakṣyati vā taducyate sabhāgaṃ acakṣuḥ /

[028|03-028|04] evaṃ yāvanmanaḥ svena viṣayakāritreṇa vaktavyam /

[028|04] tatsabhāgaṃ cakṣuḥ kāśmīrāṇāṃ caturvidham /

[028|04-028|05] yad dṛṣṭvā rūpāṇi niaruddhaṃ nirudhyate nirotsyate vā yaccānutpattidharmi /

[028|05-028|06] pāścāttyānāṃ punaḥ pañcavidham /

[028|06] tadevānutpattidharmi dvidhā kṛtvā vijñānasamāyuktaṃ cāsamāyusktaṃ ca /

[028|07] evaṃ yāvat kāyo veditavyaḥ / manastvanutpattidharmakameva tatsabhāgam /

[028|07-028|08] rūpāṇi ca yāni cakṣuṣā 'paśāyat paśyati drakṣyati vā tāni sabhāgāni /

[028|08] tatsabhāgāni caturvidhāni /

[028|09] yānyadṛṣṭānyeva niruddhāni nirudhyante nirutsyante vā yāni cānutpattidharmīṇi /

[028|09-028|10] evaṃ yāvat spraṣṭavyāni /

[028|10] svendriyakāritreṇa sabhāgatatsabhāgāni veditavyāni /

[028|10-028|11] yadekasya cakṣuḥ sabhāgaṃ tatsarveṣām /

[028|11] evaṃ tatsabhāgamapi /

[028|110-02811] tatha yāvanmanaḥ /

[028|11-028|12] rūpaṃ tu yaḥ paśyati tasya sabhāgaṃ yo na paśyati tasya tatsabhāgam /

[028|12] kiṃ kāraṇam /

[028|12-028|13] asti hi saṃbhavo yadrūpamekaḥ paśyati taddhavo 'pi paśyeyuryathā candranaṭmallaprekṣāsu /

[028|13-028|14] natu saṃbhavo 'sti yadekena cakṣuṣā dvau paśyetām /

[028|14] ato 'syāsādhāraṇatvādekasantānavaśena vyavasthānam /

[028|15] rūpasya tu sādhāraṇatvāt anekasantānavaśena /

[028|15-028|16] yathā raupamevaṃ śabdagandharasaspraṣṭavyadhātavo veditavyāḥ /

[028|16] bhavatu śabda evam /

[028|16-028|18] gandhādayastu ya ekena gṛhyante na te 'nyena prāptagṛhaṇādityasādhāraṇatvādeṣāṃ cakṣurādivadatideśo nyāyyaḥ /

[028|18] astyetadevamapi tveśāmapi saṃbhavaṃ prati sādhāraṇatvam /

[028|18-028|19] asti hyeṣa saṃbhavo ya eva gandhādaya ekasya ghrāṇādivijñānamutpādayeyusta evānyeṣāmapi /

[028|20] na tvevaṃ cakṣurādayaḥ / tasmāndeṣāṃ rūpādivadatideśaḥ /

[028|20-028|21] cakṣurvijñānādīnāṃ sabhāgatatsabhāgatvamutpattyanutpattidharmitvādyathā manodhātoḥ /

[028|22] sabhāga iti ko 'rthaḥ /

[028|22-028|23] indriyaviṣayavijñānānāmanyonyabhajanaṃ kāritrabhajanaṃ vā bhāgaḥ /

[028|23] sa eṣāmastīti sabhāgaḥ / sparśasamānakāryatvādvā /

[028|23-028|24] ye punarasabhāgāste teṣā sabhāgānāṃ jātisāmānyena sabhāgatvāt tatsabhāgāḥ /

[028|25] kati dhātavo darśanaheyāḥ kati bhāvanāheyāḥ katyaheyāḥ / rūpiṇastāvat

[028|26] daśa bhāvanayā heyāḥ pañca ca

[028|27] vijñānadhātavaḥ /

[028|28] antyāstrayastridhā /

[028|29] manodhāturdharmadhāturmanovijñānadhātuśca / ete trayo dhātavaḥ pāṭhānupūrvyā 'ntyāstriprakārāḥ /

[029|01] aṣṭāśītyanuśayāḥ tatsahabhuvastatpraptayaśāca sānucarā daṛśanaheyāḥ /

[029|01-029|02] śeṣāḥ sāsravā bhāvanāheyāḥ /

[029|02] anāsravā aheyāḥ /

[029|02-029|03] nanu cānyadapi darśanaprahātavyamasti pṛthagjanatvamāpāyikaṃ ca kāyavākkarma /

[029|03-029|04] āryamārgavirodhitvāt na tad daṛśanaprahātavyam /

[029|04] eṣa hi saṃkṣepaḥ /

[029|05] na dṛṣṭiheyamakliṣṭaṃ na rūpaṃ nāpyaḍaḍtḥajaṃ

[029|06] nāsti kiñcidakliṣṭaṃ darśanaprahātavyaṃ nāpi rūpam /

[029|06-029|07] akliṣṭavyākṛtaṃ ca pṛthagjanatvam /

[029|07] samucchinnakuśalamūlavītarāgāṇāmapi tatsamanvāmat rūpaṃ kāyavākkarma /

[029|08] tasmānna darśanaprahātavyam /

[029|08-029|09] satyeṣva vipratipatterduḥkhe dharmajñānakṣāntau prthagjanatvaprasaṅgācca /

[029|10] nāpyaṣaṣṭajam // VAkK_1.40 //

[029|11] ṣaṣṭhamucyate mana āyatanam /

[029|11-029|12] tasmādanyatra jātamaṣaṣṭhajaṃ pañcendriyajaṃ ca yattadapi nāsti darśnaprahātavyam //

[029|13] aṣṭādaśānāṃ dhātūnāṃ kati dṛṣṭiḥ kati na dṛṣṭiḥ /

[029|14] cakṣuśca dharmadhātośca pradeśu dṛṣṭiḥ

[029|15] katamaḥ sa ityāha

[029|16] aṣṭadhā /

[029|17-029|18] pañca satkāyadṛṣṭyādikā dṛṣṭayaḥ laukikī samyag dṛṣṭiḥ śaiṅkṣī dṛṣṭiraśaikṣī dṛṣṭirityayamaṣṭaprakāro dharmadhāturdṛṣṭi ravraśiṣṭo na dṛṣṭiḥ / tatra satkāyadṛṣṭyādīnāmanuśāyanirdeśe nirddeśaḥ prāptakālo bhaviṣyati /

[029|19-029|20] laukikī punaḥ samyagdṛṣṭirmanovijñānasaṃprayuktā kuśalasāsravā prajñā /

[029|20-029|21] śaikṣasyanāsravā dṛṣṭiḥ ṣaikṣī aśaikṣasya akśaikṣī /

[029|21-029|22] sameghāmegharatrindivarūpadarśanavat kliṣṭākliṣṭalaukikīśaikṣyaśaikṣībhirdṛṣṭibhirdharmadarśanam /

[029|22] atha kasmāllaudikī samyagdṛṣṭirmanovijñānasaṃprayuktaivocyate /

[029|23] yasmāt /

[029|24] pañcavijñānasahajā dhīrna dṛṣṭiratīraṇāt // VAkK_1.41 //

[029|25] santīrikā hi dṛṣṭirupadhyānapravṛttattvāt / na caivaṃ pañcavijñānasahājā prajñā /

[030|01] tasmādsau na dṛṣṭiḥ / ata eva cānyā 'pi kliṣṭā 'kliṣṭā vā prājñā na dṛṣṭiḥ /

[030|02] cakṣuridānīmasantīrakatve kathaṃ dṛṣṭiḥ / rūpālocanārthena / yasmāt

[030|03] cakṣuḥ paśyati rūpāṇi

[030|04] yadi cakṣuḥ paśyedanyavijñānasamaṅgino 'pi paśyet / na vai sarvaṃ cakṣuḥ paśyati / kiṃ tarhi /

[030|05] sabhāgaṃ

[030|06] savijñānakaṃ yadā bhavati tadā paśyatyanyadā neti /

[030|06-030|07] evam tarhi tadeva cakṣurāśritam vijñānaṃ paśyatītyastu /

[030|08] na tadāśritam /

[030|09] vijñānaṃ

[030|10] paśyatīti śasyamavijñātum / kiṃ kāraṇam /

[030|11] dṛśyate rūpaṃ na kilāntaritaṃ yataḥ // VAkK_1.42 //

[030|12] yasmāt kila rūpaṃ kuḍyādivyavahitaṃ na dṛśyate /

[030|12-030|13] yadi hi vijñānaṃ paśyettassyāpratighatvāt kuḍyādiṣu pratighāto nāsti ityvāṛtamapi rūpaṃ paśyet /

[030|13-030|14] naiva hāvṛte cakṣurvijñānamutpadyata ityanutpannaṃ kathaṃ drakṣyati /

[030|14] kiṃ khalu notpadyate /

[030|14-030|16] yasya tu cakṣuḥ paśyati tasya cakṣuṣaḥ saparatighatvādvyayavahite vṛttyabhāva iti vijñānasyānutpatti rāśrayeṇaika viṣayapravṛttatvāt yujyate /

[030|16-030|17] kiṃ nu vai cakṣuḥ prāptaviṣayaṃ kāyendriyavat yata āvṛtaṃ na paśyet /

[030|17] sapratighatvāt /

[030|17-030|18] kācābhrapaṭalasphaṭikāmbubhiścāntaritaṃ kathaṃ dṛśyate /

[030|18] sapratighatvāccakṣuṣa āvṛtasya rūpasyādarśanam /

[030|19] kiṃ tarhi /

[030|19-030|20] yatrālokasyāpratibandha āvṛte 'pi rupe tatropapadyata eva cakṣurvijñānam /

[030|20-030|21] yatra tu pratibandhastatra notpadyata ityanutpannatvādāvṛtaṃ nekṣyate /

[030|21] yattarhi sūtra uktaṃ "cakṣuṣā rūpāṇi dṛṣṭve"ti /

[030|21-030|22] tenāśrayeṇetyayamatrābhisandhiryathā "manasā dharmān vijñāye" tyāha /

[030|22-030|23] na ca mano dharmān vijānāti /

[030|23] atītatvāt / kiṃ tarhi / manovijñānam /

[030|23-030|24] āśritakarma vā āśrayasyopacaryate /

[030|24] yathā mañcāḥ krośantīti /

[030|24-030|25] yathā ca sūtra uktaṃ "cakṣurvijñeyāni rūpāṇīṣṭāni kāntāni"ti /

[030|25] na ca tāni cakṣuṣā vijñāyante /

[030|25-030|27] uktaṃ ca sūtre "cakṣurbrāhmaṇa dvāraṃ yāvadeva rūpāṇāṃ darśanāya" ityato gamyate cakṣuṣā dvāreṇa vijñānaṃ paśyatīti / ś

[030|27] darśane tatra dvārākhyā / nahyetadyujyate / cakṣurdārśanaṃ arūpāṇāṃ darśnāyeti /

[031|01] yadi vijñānaṃ kpaśyati ko vijānāti kaścānayorviśeṣaḥ /

[031|01-031|02] yadeva hi rūpasya vijñānaṃ tadevāsya darśnamiti /

[031|02-031|03] tadyathā kācit prajñā paśyatītyapyucyate prajānātītyapyevaṃ kiñcidvijñānaṃ paśyatītyapyucyāte vijānātītyapi /

[031|03] anye punarāhuḥ /

[031|03-031|04] "yadi cakṣuḥ paśyati kartṛbhūtasya cakṣuṣaḥ kā 'nyā dṛśikriye"ti vaktavyam /

[031|04] tadetadacodyam /

[031|04-031|05] yadi hi vijñānaṃ vijānātītīṣyate /

[031|05] na ca tatra kartṛkriyābhedaḥ / evamatrāpi /

[031|05-031|06] apare punarbruvate /

[031|06-031|07] "cakṣurvijñānaṃ darśanaṃ tasyāśrayabhāvāccakṣuḥ paśyatītyucyate /

[031|07] yathā nādasyāśrayabhāvāt ghaṇṭā nadatītyucyate" iti /

[031|07-031|08] nanu caīvaṃ vijñānasyāśrayabhāvācakṣurvijānātīti prāpnoti /

[031|08] na prāpnoti /

[031|08-031|09] tadvijñānaṃ darśanamiti ruḍhaṃ loke /

[031|09] tathā hi tasminnutpanne rūpaṃ dṛṣṭamityucyate na vijñātam /

[031|09-031|10] vibhāṣāyāmapyuktaṃ "cakṣuḥ saṃpraptaṃ cakṣurvijñānānubhūtaṃ dṛṣṭamityucyata" iti /

[030|10-031|11] tasmāccakṣuḥ paśyatītyevocyate na vijānātīti /

[031|11] vijñānaṃ tu sānnidhyamātreṇa rūpaṃ vijānātītyucyate /

[031|12] yathā sūryo divasakara iti / atra sautrāntikā āhuḥ / kimidamākāśaṃ khādyate /

[031|13] cakṣurhi pratītya rūpāṇi cotpadyate cakṣurvijñānam / tatra kaḥ paśyati ko vā dṛśyate /

[031|14] nivryāpāraṃ hīdaṃ dharmamātraṃ hetuphalamātraṃ ca /

[031|14-031|15] tatra vyavahārārthaṃ cchandata upacārāḥ kriyante /

[031|15] cakṣuḥ paśyati vijñānaṃ vijānātīti nātrābhiniveṣṭavyam /

[031|15-031|16] uktaṃ hi bhagavatā "janapadaniruktiṃ nābhiniviśeta saṃjñāṃ ca lokasya nābhidhāvedi"ti /

[031|16-031|17] eṣa tu kāśmīravaibhāṣikāṇāṃ siddhāntaḥ /

[031|17-031|18] cakṣuḥ paśyati śrotraṃ śṛṇoti ghrāṇaṃ jighrati jihvā āsvādayati kāyaḥ spṛśati mano vijānātīti /

[031|19] tadyadi cakṣuḥ paśyati kimekena cakṣuṣā rūpāṇi paśyatyāhosvidubhābhyām /

[031|20] nātra niyamaḥ /

[031|21] ubhābhyāmapi cakṣubhuyāṃ paśyati vyaktadarśanāt /

[031|22] ubhābhyāmapi cakṣurbhyāṃ paśyatītyābhidhārmikāḥ /

[031|22-031|23] tathā hi dvayorvivṛtayoḥ paraiśāuddhataraṃ darāśanaṃ bhavati /

[031|23-031|24] ekasmiṃścīnmīlite cakṣuṣi dvitīye cārdhanimīlite dvicandrādigrahaṇaṃ bhavati /

[031|24] naikatarānyathībhāvāt /

[031|24-031|25] na cāśrayavicchedād vicchedaparasaṅgo vijñānasya deśāpratiṣṭhitatvād raupavaditi /

[031|26-031|27] yadi cakṣuḥ paśyati śrotraṃ śṛṇoti yāvanmano vijānāti kimeṣāṃ prāpto viṣaya āhosvidaprāptaḥ /

[032|01] cakṣuḥśrotramano 'prāptaviṣayaṃ

[032|02] tathā hi dūrādrūpaṃ paśyatyakṣisthamañjanaṃ na paśyati / dūrācchabdaṃ śṛṇoti /

[032|02-032|03] sati ca prāptaviṣayatve divyaṃ cakṣuḥśrotramiha dhyāyināṃ nopajāyeta /

[032|03] ghrāṇādivat /

[032|03-032|04] yadyaprāptaviṣayaṃ cakṣuḥ kasmānna sarvamaprāptaṃ paśyati dūraṃ tiraskṛtaṃ ca /

[032|04-032|05] kathaṃ tāvadayskānto na sarvamaprāptamayaḥ karṣati /

[032|05] prāptaviṣayatve 'pi caitatsamānam /

[032|05-032|06] kasmānna sarvaṃ prāptaṃ paśyatyañjanaṃ śalākāṃ vā /

[032|06-032|07] yathā ca ghrāṇādīnaṃ prāpto viṣayo na tu sarvaḥ /

[032|7-03207] sahabhūgandhādyagrahaṇāt /

[032|07] evaṃ cakṣuṣo 'pyaprāptaḥ syānna tu sarvaḥ /

[032|07-032|08] manastvarūpitvāt prāptumevāśaktam /

[032|08] kecit punaḥ śrotraṃ praptāprāptaviṣayaṃ manyayante /

[032|09] karṇabhyantare 'pi śabdaśravaṇāt / śeṣaṃ tu ghrāṇajihvākāyākhyam /

[032|10] trayamanyathā // VAkK_1.43 //

[032|11] prāptaviṣayamityarthaḥ / ghrāṇaṃ kathaṃ prāptaviṣayam / nirucchvāsasya gandhāgrahaṇāt /

[032|12] keyaṃ prāptirnāma / nirantarotpattiḥ /

[032|12-032|13] kiṃ punaḥ paramāṇavaḥ spṛśantyanyonyamāhosvinna /

[032|13-031|13] na spṛśantīti kāśmīrakāḥ /

[032|13] kiṃ kāraṇam /

[032|13-032|14] yadi tāvat sarvānmanā spṛśeyurmiśrībhaveyurdravyāṇi /

[032|14] athaikadeśena sāvayavāḥ prasajyeran /

[032|15] niravayavāśca paramāṇavaḥ / kathaṃ śabdābhiniśpattirbhavati /

[032|15-032|16] ata eva yadi hi spṛśeyurhasto haste 'bhyāhataḥ sajyeto palaścopale / [032|16-032|17] kathaṃ citaṃ pratyāhataṃ na viśīryate /

[032|17] vāyudhātusaṃdhāritatvāt /

[032|17-032|18] kaścidvāyudhāturvikiraṇāya pravṛtto yathā saṃvarttanyāṃ kaścit saṃdhāraṇāya yathā vivarttanyāmiti /

[032|18-032|19] kathamidānīṃ nirantara prāptyā prāptaviṣayaṃ trayamucyate /

[032|19] tadevaiṣāṃ niruttaratvaṃ yanmadhye nāsti kiñcit /

[032|20] apikhlu saṃghātāḥ sāvayavatvāt spṛśantītyadvīṣaḥ /

[032|20-032|21] evaṃ ca kṛtvā 'yamapi grantha upapanno bhavati vibhāṣāyām /

[032|21-032|22] kiṃ nu spṛṣṭahetukaṃ spṛṣṭamutpadyate āhosvidaspṛṣṭahetukamiti praśnayitvāha"kāraṇaṃ prati /

[032|22-032|23] kadācit spṛṣṭahetukamaspṛṣṭamutpadhate yadā viśīryate /

[032|23] kadācidaspṛṣṭahetukaṃ spṛṣṭaṃ yadā cayaṃ gacchati /

[033|01] kadācit spṛṣṭahetukaṃ spṛṣṭaṃ yadā cayavatāṃ cayaḥ /

[033|01-033|02] kadācidaspṛṣṭahetukamaspṛṣṭaṃ yadā vātāyanaraja" iti /

[033|02] yadi paramāṇavaḥ spṛśeyuruttarakṣaṇāvasthānaṃ syāditi bhadantavasumitraḥ /

[033|03] na spṛśanti / nirantare tu spṛṣṭasaṃjñeti bhadantaḥ / bhadantamataṃ caiṣṭavyam /

[033|04] anyathā hi sāntarāṇāṃ paramāṇūnāṃ śūnyeṣvantareṣu gatiḥ kena pratibadhyeta /

[033|04-033|05] yataḥ sapratighā iṣyante /

[033|05] naca paramāṇubhyo 'nye saṃghātā iti /

[033|05-033|06] ta eva te saṃghātāḥ paramāṇavaḥ spṛśyante yathā rūpyante /

[033|06-033|07] yadi ca paramāṇordigbhāgabhedaḥ kalpyate spṛṣṭasyāspṛṣṭasya vā sāvayavatvaprasaṅgaḥ /

[033|07] no cet spṛṣṭasyāpyaprasaṅgaḥ //

[033|08-033|09] kiṃ punarebhiścakṣurādibhirātmaparimāṇatulyasyārthasya grahaṇaṃ bhavatyāśuvṛttyā ca parvatādīnāmalātakrādivadāhosvittulyātulyasya /

[033|09-033|10] yāni tāvadetāni prāptaviṣayāṇyuktānyebhiḥ /

[033|11] tribhirghrāṇādibhistulyaviṣayagrahaṇaṃ matam /

[033|12] yāvanto hīndriyaparamāṇavastāvanto hi viṣayaparamāṇavaḥ sametya vijñānaṃ janayanti /

[033|13] cakṣuḥśrotrābhyāṃ tvaniyamaḥ / kadācidalpīyāṃso yadā vālāgraṃ paśyati /

[033|13-033|14] kadācit samā yadā drākṣāphataṃ paśyati /

[033|14-033|15] kadācit bhūyāṃso yadā mahāntaṃ parvataṃ paśyatyunmiṣitamātreṇa /

[033|15] evam śrotreṇa maśakameghādiśabdaśravaṇe ghoṣam /

[033|15-033|16] manastvamūrttivadeveti nāsya parimāṇaparicchedaḥ saṃpradhāryate /

[033|16] katahaṃ punareṣāṃ cakṣurādīndriyaparamāṇūnāṃ saṃniveśaḥ /

[033|17] cakṣurindriyaparamāṇavastāvadakṣitārakāyāmajājīpuṣpavadavasthitāḥ /

[033|17-033|18] acchacarmāvacchāditāstu na vikīryante /

[033|18-033|19] adharauttaryeṇa piṇḍavadavasthitā ityapare /

[033|19] na cānyo 'nyamāvṛṇvanti sphaṭikavadacchatvāt /

[033|19-033|20] śrotrendriyaparamāṇavo bhūrjābhyantarāvasthitāḥ /

[033|20] ghrāṇendriyaparamāṇavo ghaṭābhyantareṇa śalākāvat /

[033|20-033|21] ādyāni trīṇīndriyāṇi mālāvadavasthitāni /

[033|21] jihvendriyaparamāṇvo 'rdhacandravat /

[033|21-033|22] vālāgramātraṃ kila madhyajivhāyāṃ jihvendriyaparamāṇubhirasphuṭam /

[033|22-033|23] kāyendriyaparamāṇavaḥ kāyavadavasthitāḥ /

[033|23] strīndriyaparamāṇavo bherīkaṭāhavat / puruṣendriyaparamāṇavo 'ṅguṣṭhavat /

[033|24] tatra cakṣurindriyaparamāṇavaḥ kadācit sarve sabhāgā bhavanti kadācittatsabhāgāḥ /

[033|24-033|25] kadācideke sabhāgāḥ eke tatsabhāgāḥ /

[033|25] evam yāvajjihvendriyaparamāṇavaḥ /

[033|25-033|26] kāyendriyaparamāṇavastu sarve sabhāgā na bhavanti /

[033|26-033|27] pradīptanarakābhyantarāvaruddhānāmapi hyaparimāṇāḥ kāyendriyaparamāṇavastatsabhāgā bhavanti /

[033|27-034|01] sarvaiḥ kila vijñānotpattāvāśrayo viśīryeta /

[034|01] na caika indriyaparamāṇurviṣayaparamāṇurvā vijñānaṃ janayati /

[034|01-034|02] saṃcitāśrayālambanatvāt pañcānāṃ vijñānakāyānām /

[034|02] ata evānidarśanaḥ paramāṇuradṛśyatvāt //

[034|03-034|04] ya ime ṣaḍvijñānadhātava uktāścakṣurvijñānaṃ yavanmanovijñānaṃ kimeṣāṃ yatha viṣayo varttamānaḥ pañcānāṃ caramasya trikāla evamāśrayo 'pi /

[034|05] netyāha /

[034|05-034|-5] kiṃ tarhi /

[034|06] caramasyāśrayo 'tītaḥ

[034|07] manovijñānadhātoḥ samanantaraniruddhaṃ mana āśrayaḥ /

[034|08-034|07] pañcānāṃ sahajaśca taiḥ // VAkK_1.44 //

[034|09] atītaśceti caśabdaḥ /

[034|09-034|10] tatra cakṣurvijñānasya cakṣuḥ sahaja āśārayo yāvat kāyavijñānasya kāyaḥ /

[034|10] atītaḥ punareṣāmāśrayo mana ityapyete pañca vijñānakāyā indriyadvayāśrayāḥ /

[034|11] ata evocyate "yaścakṣurvijñānasyāśrayabhāvena samanantarapratyayabhāvenāpi sa tasye"ti /

[034|12] catuṣkotikaḥ / prathamā kotiścakṣuḥ / dvitīyā samanantarātītaścaitasiko dharmadhātuḥ /

[034|13] tṛtīyā samanantarātītaṃ manaḥ / caturthī koṭiruktanirmuktā dharmāḥ /

[034|13-034|14] evaṃ yāvat kāyavijñānasya svamindriyaṃ vaktavyam /

[034|14] manovijñānasya pūrvapādakaḥ /

[034|14-034|15] yastāvadāśrayabhāvena samanantarapratyayabhāvenāpi saḥ /

[034|15] syātsamanantarapratyayabhāvena nāśrayabhāvena /

[034|15-034|16] samanantarābhyatītaścetasiko dharmadhāturiti /

[034|17-034|18] kiṃ punaḥ kāraṇamubhayādhīnāyāṃ vijñānotpattau cakṣurādayaḥ evāśrayā ucyante na rūpādayaḥ /

[034|19] tadvikāravikāritvādāśrayāścakṣurādayaḥ /

[034|20] dhātava ityadhikāraḥ /

[034|20-034|21] cakṣurādīnāṃ hi vikāreṇa tadvijñānānāṃ vikāro bhavatyanugrahopaghātapaṭumandatānuvidhānāt na tu rūpādīnāṃ vikāreṇa tadvikāraḥ /

[034|22] tasmāt sādhīyastadadhīnatvat ta evāśrayā na rūpādayaḥ /

[034|23-034|24] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ rūpādayaśca tairvijñāyante cakṣurvijñānaṃ cocyate yāvanmanovijñānam /

[034|24] na punā rūpavijñānaṃ yāvaddharmavijñānamiti /

[034|24-034|25] ya ete cakṣurādaya āśrayā eṣām /

[034|26] ato 'sādhāraṇatvāddhi vijñānaṃ tairnirucyate // VAkK_1.45 //

[034|27] kathamasādhāraṇatvam / na hi cakṣuranyasya vijñānasyāśrayībhavitumutsahate /

[034|27-034|28] rūpaṃ tu manovijñānasyālambanībhavatyanyacakṣurvijñānasyāpīti /

[034|28] evaṃ yāvat kāyo veditavyaḥ /

[034|29] tasmādāśrayabhāvādasādhāraṇatvācca vijñānaṃ tenaiva nirdiśyate na rūpādibhiḥ /

[034|29-034|30] yathā bherīśabdo yavāṅkura iti /

[035|01-035|02] atha yatra kāye sthitaścakṣuṣā rūpāṇi paśyati kiṃ tāni kāyacakṣūrūpavijñānānyekabhūmikānyeva bhavantyāhosvidanyabhūmikānyapi /

[035|02] āha / sarveṣāṃ bhedaḥ /

[035|03] kāmadhātūpapannasya svena cakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyataḥ sarvaṃ svabhūmikam bhavati /

[035|04-035|05] tasyaiva svāni rūpāṇi prathamadhyānabhūmīni paśyano rūpāṇi trīṇapi tadbhūmikāni /

[035|06-035|07] dvitīyadhyānacakṣuṣā svāni rūpoāṇi paśyataḥ kāyarūpe svabhūmike cakṣustadbhūmikaṃ vijñānaṃ prathamadhyāna bhūmikam / [035|07-035|06] prathamadhyānabhūmīni paśyato vijñānarupe tadbhūmike kāyaḥ kāmāvacaraścakṣurdvitīyadyānabhūmikam /

[035|08-035|10] dvitīyadhyānabhūmīni paśyataścakṣūarūpe tadbhūmike kāyaḥ kāmāvacaro vijñānaṃ prathamabhūmīkam /

[035|10-035|11] evaṃ tṛtīyacaturthadhyānabhūmikena cakṣuṣā tadbhūmikādharabhumikāni rūpāṇi paśyato yojayitavyam /

[035|11-035|12] prathmadhyānopapannasya svena cakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyataḥ sarvaṃ svabhūmikamadharāṇi paśyataḥ trayaṃ svabhūmikaṃ /

[035|12-035|13] dvitīyadhyānacakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyatastrayaṃ svabhūmikaṃ cakṣustadbhūmikam /

[035|13-035|14] kāmāvacarāṇi paśyataḥ kāyavijñāne svabhūmike rūpāṇyadharāṇi cakṣustadbhūmikam /

[035|14-035|15] dvitīyadhyānabhūmīni paśyataścakṣūrūpe tadbhūmike śeṣaṃ svabhūmikam /

[035|15] evaṃ tṛtīyadhyānacakṣuṣā yojyam /

[035|16-035|17] dvitīyādidhyānopapannasya svaparacakṣurbhyāṃ svaparabhūmikāni rūpāṇi paśyato yathāyogaṃ yojayitavyam /

[035|17] ayaṃ tu niyamaḥ /

[035|18] na kāyasyādharaṃ cakṣuḥ /

[035|19] pañcabhūmikāni hi kāyacakṣūrūpāṇi kāmāvacarāṇi yāvaccaturthadhyānabhūmikāni /

[035|20] dvibhūmikaṃ cakṣurvijñānaṃ kāmāvacaraṃ prathamadhyānabhūmikaṃ ca /

[035|20-035|21] tatra yadbhūmikaḥ kāyastadbhūmikaṃ cakṣurūrdhvabhūmikaṃ vā cakṣurbhavati na tvadharabhūmikam /

[035|21-035|22] yadbhūmikaṃ cakṣustadbhūmikamadharabhūmikaṃ vā rūpaṃ viṣayo bhavati /

[035|23] ūdhrvaṃ rūpaṃ na cakṣuṣaḥ /

[035|24] na hi kadācidūrdhrvabhūmikaṃ rūpamadhobhūmikena cakṣuṣā draṣṭuṃ śakyate /

[035|25] vijñānaṃ ca

[035|26] ūrdhva na cakṣuṣo rūpavat /

[036|01] asya rūpaṃ tu kāyasyobhe ca sarvataḥ // VAkK_1.46 //

[036|02] asyetyanantaroktasya cakṣurvijñānasya rūpaṃ sarvato viṣayaḥ ūrdhvamadhaḥ svabhūmau ca /

[036|03] kāyasya cobhe rūpavijñāne sarvato bhavataḥ / yathā cecaṃ cakṣuruttaṃ vistareṇa veditavyam

[036|04] tathā śrotraṃ

[036|05-036|06]

"na kāyasyādharaṃ śrotramūrdhvaṃ śabdo na ca śruteḥ /
vijñānaṃ cāsya śabdastu kāyasyobhe ca sarvataḥ //"iti

[036|07] vistareṇa yojyam /

[036|08] trayāṇāṃ tu sarvameva svabhūmikam /

[036|09] ghrāṇajihvākāyadhātūnāṃ kāyaviṣayavijñānāni svabhūmikānyeva /

[036|09-036|10] ityutsargaviśeṣeṇa kṛtvā punarviśeṣaṇārthamapavāda ārabhyate /

[036|11] kāyavijñānamadharasvabhūmi

[036|12] kāyaḥ kāyadhātuḥ spraṣṭavyaṃ ca svabhūmikānyeva nityaṃ bhavanti /

[036|12-036|13] kāyavijñānaṃ tu keṣāñcit svabhūmikaṃ yathākāmadhātuprathamadhyānopapannāṃ /

[036|13-036|14] keṣāñcidadharabhūmikaṃ yathā dvitīyādidhyānopapannānāmiti /

[036|15] aniyataṃ manaḥ // VAkK_1.47 //

[036|16-036|17] kadācit kāyamanovijñānadharmaiḥ samānabhūmikaṃ mano bhavati kadācidūrdhvādhobhūmikam /

[036|17-036|19] pañcabhūmike 'pi hi kāye sarvabhūmikāni mana ādīni bhavanti samāpattyupapattikāle yathāyogamiti vistareṇa samāpattinirdeśe kośasthāna etadākhyāyiṣyate /

[036|19-036|20] atihahugranthabhāraparihārārthaṃ tu nedānīṃ punarākhyāyate /

[036|20] alpaṃ ca prayojanaṃ mahāṃśca śrama iti samāpta ānuṣaṅgikaḥ prasaṅgaḥ /

[036|21] idamidānīṃ vicāryate /

[036|21-036|22] aṣṭādaśānāṃ cdātūnāṃ ṣaṇṇāṃ ca vijñānānāṃ kaḥ kena vijñeyaḥ /

[036|22] āha /

[036|23] pañca bāhyā dvivijñeyāḥ

[036|24-036|25] rūpaśabagandharasaspraṣṭavyadhātavo yathāsaṃkhyaṃ cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyavijñānairanubhūtā manovijñānena vijñāyante /

[036|25] evamete pratyekaṃ dvābhyāṃ vijñānābhyāṃ vijñeyā bhavanti /

[036|26-036|27] śeṣāstrayodaśa dhātavaḥ pañcānāṃ vijñānakāyānāmaviṣayatvādekena manovijñānena vijñeyā ityākhyātaṃ bhavati /

[037|01] eṣāmaṣṭādaśānāṃ dhātūnāṃ madhye kati nityāḥ katyanityāḥ /

[037|01-037|02] na kaśct sakalo 'sti nityo dhāturapi tu

[037|03] nityā dharmā asaṃskṛtāḥ /

[037|04] tena dhārmadhātvekadeśo nityaḥ śeṣā anityāḥ /

[037|05] katīndriyaṃ kati nendriyam /

[037|06] dharmārdhamindriyaṃ ye ca dvādaśādhyātmikāḥ smṛtāḥ // VAkK_1.48 //

[037|07] dvāviṃśatirindriyāṇyuktāni sūtre /

[037|07-037|11] cakṣurindriyaṃ śrotrendriyaṃ ghrāṇendriyaṃ jihvendriyaṃ kāyendriyaṃ manaindriyaṃ strīndriyaṃ puruṣendriyaṃ jīvitendriyaṃ sukhendriyaṃ duḥkhendriyaṃ saumanasyendriyaṃ daurmanasyendraiyaṃ upekṣendriyaṃ śraddhendriyaṃ vīryendriyaṃ smṛtīndriyaṃ smādhīndriyaṃ prajñendariyaṃ anājñātamājñāsyāmīndariyam ājñendriyaṃ ājñātāvīndriyamiti /

[037|11-037|12] ābhidhārmikāstu ṣaḍāyatanavyavasthānamādṛtya jīvitendriyānantaraṃ manaindriyaṃ paṭhanti /

[037|12] sālambanatvāt /

[037|12-037|13] tatra dharmārdhaṃ jīvitendriyādīnyekādaśendriyāṇi trayāṇāṃ ca bhāgo dharmadhātupradeśatvāt /

[037|13-037|14] dvādaśānāmādhyātmikānāṃ cakṣurādayaḥ pañca svanāmoktāḥ /

[037|14-037|15] sapta cittadhātavo manaindriyaṃ stripuruṣendriye kāyadhātupradeś iti paścād vakṣyati /

[037|15-037|16] śeṣāḥ pañca dhātavo dharmadhātupradeśaśca nendriyamiti siddham //

[037|17] abhidharmakośabhāṣye dhātunirdeśo nāma

[037|18] prathamaṃ kośasthānaṃ samāptam iti /

[037|19-037|21]

ye dharmā hetuprabhavā hetuṃ teṣāṃ tathāgato hyavadat /
teṣāṃ ca yo nirhodha evaṃvādīu mahāśramaṇaḥ //

[037|22] likhāpitamidaṃ śrīlāmāvākeneti /

dvitīyaṃ kośasthānam

=====================================================================

[038|02] oṃ namo buddhāya /

=====================================================================

[038|03] uktānīndriyāṇi / kaḥ punarindriyārthaḥ / "idi paramaiśvarye" /

[038|03-038|04] tasya indantīti indriyāṇi /

[038|04] ata ādhipatyārtha indriyārthaḥ / kasya caiṣāṃ kvādhipatyam /

[038|05] caturṣvartheṣu pañcānāmādhipatyaṃ

[038|06] cakṣuḥśrotrayostāvat pratyekaṃ caturṣvarthevādhipatyam /

[038|06-038|07] ātmabhāvaśobhāyāmandhabadhirayorakāntarūpatvāt /

[038|07] ātmabhāvaparikarṣaṇe dṛṣṭvā śrutvā ca viṣamaparivarjanāt /

[038|08] cakṣuḥśrotravijñānayoḥ sasaṃprayogayorutpattau /

[038|08-038|09] rūpadarśanaśabdaśāravaṇayoścāsādhāraṇakāraṇatve /

[038|09] ghrāṇajihvākāyānāmātmabhāvaśobhāyāṃ pūrvavat /

[038|09-038|10] ātmabhāvaparikarṣaṇe taiḥ kavaḍīkārāhāraparibhogāt /

[038|10] ghrāṇādivijñānānāṃ sasaṃprayogāṇāmutpattau /

[038|11] gandhaghrāṇarasāsvādanaspraṣṭavyaspaṛśanānāṃ cāsādhāraṇakāraṇatva iti /

[038|12] dvayoḥ kila /

[038|13] caturṇāṃ

[038|14] strīpuruṣajīvitamanaindriyāṇāṃ / dvayorarthayoḥ pratyekamādhipatyam /

[038|14-038|15] strī puruśendriyayyostāvatsattvabhedavikalpayoḥ /

[038|15] tatra sattvabhedaḥ stri puruṣa iti /

[038|15-038|16] sattvavikalpaḥ stanādisaṃsthānasvarācārānyathātvam /

[038|16] saṃsleśavyavadānayorityapare /

[038|17-038|18] tathā hi tadviprayuktavikalpānāṃ ṣaṇḍha paṇḍakobhayavyañjanānāmasaṃvarānantāryakuāśalamulasamucchedā na bhavanti saṃvaraphalaprāptivairāgyāṇi ceti /

[038|19] jīvitendriyasya nikāyasabhāgasaṃbandhasādhāraṇayoḥ /

[038|19-038|20] manaindriyasya punarbhavasaṃbandhavaśibhāvānuvarttanayoḥ /

[038|20-038|22] tatra punrbhavasaṃbandhe yathoktaṃ "gandharvasya tasmin samaye dvayościttayoranyatarānyataracittaṃ saṃmukhībhūtaṃ bhavatyanunayasahagataṃ vā pratighasahagataṃ ve"ti /

[038|22] vaśibhāvānuvarttane yathoktaṃ "cittenāyaṃ loko nīyata" iti vistaraḥ /

[038|22-038|23] yat punaḥ sukhādīndriyapañcakaṃ yāni cāṣṭau śraddhādīni teṣāṃ

[038|24] pañcakāṣṭānaṃ saṃkleśavyavadānayoḥ // VAkK_2.1 //

[038|25] ādhipatyaṃ yathākramaṃ pañcānāṃ sukhādīnāṃ saṃkleśe / rāgādīnāṃ tadanuśāyitvāt /

[038|25-039|01] śraddhādīnāṃ vyavadāne /

[039|01] tai rvyavadāyate / vyavadāne 'pi sukhādīnāmādhipatyamityapare /

[039|01-039|02] "yasmāt sukhitasya cittaṃ samādhīyate" /

[039|02-039|03] duḥdhupaniṣacchraddhāṣaṇnaiṣkramyāśritāḥ saumanasyādaya iti vaibhāṣikāḥ /

[039|03] apare punarāhuḥ /

[039|03-039|04] naiva cakṣuḥśrītrābhyāmātmabhāvaparikaṛṣaṇaṃ vijñāya viṣamaparihārāt /

[039|04] vijñāne tu tayorādhipatyam /

[039|04-039|05] nāpi vijñānādanyadrūpadarśanaṃ śabdaśravaṇaṃ vā 'sti /

[039|05] yatastayorasādhāraṇakāraṇatve pṛthagādhipatyaṃ yujyeta /

[039|05-039|06] tasmānnaivameṣāmindriyatvam /

[039|06] kathaṃ tarhi /

[039|07] svārthopalabdhyādhipatyāt sarvasya ca ṣaḍindriyam /

[039|08] cakṣurādīnāṃpañcānāṃ svasyasvasyārthasyopalabdhādhipatyam /

[039|08-039|09] manasaḥ punaḥ sarvārthopalabdhāvādhipatyam /

[039|09] ata etāni ṣaṭ pratyekamindriyam /

[039|09-039|10] nanu cārthānāmapyatrādhipatyam /

[039|10] nādhipatyam / adhikaṃ hi prabhutvamādhipatyam /

[039|10-039|11] cakṣuṣaścakṣūrūpopalabdhāvadhikamaiśvaryam /

[039|11-039|12] sarvarūpopalabdhau sāmānyakāraṇatvāttatpaṭumandatādyanuvidhānāccopalabdheḥ /

[039|12] na rūpasya / tadvi paryayāt / evaṃ yāvat manaso dharmeṣu yojyam /

[039|13] srītva puṃstvādhipatyāttu kāyāt strīpuruṣendriye // VAkK_2.2 //

[039|14] kāyendriyādeva strīpuruṣendriye pṛthak vyavasthāpyete / nārthantarabhūte /

[039|14-039|15] kaścidasau kāyendriyabhāga upastha pradeśo yaḥ strīpuruṣendriyākhyāṃ paratilabhate /

[039|15-039|16] yathākramaṃ strītvapuṃstvayyorādhipatyāt /

[039|16] tatra strībhāvaḥ striyākṛtiḥ svaraceṣṭā abhiprāyāḥ /

[039|16-039|17] etaddhi striyā strītvam /

[039|17] puṃbhāvaḥ puruṣākṛtiḥ svaraceṣṭā abhiprāyāḥ / etaddhi puṃsaḥ puṃstvam /

[039|18-039|19]

nikāyasthitisaṃkleśavyavadānādhipatyataḥ /
jīvitaṃ vedanāḥ pañca śraddhādyāścendriyaṃ matāḥ // VAkK_2.3 //

[039|20] nikāyasabhāgasthitau jīvitendriyasyādhipatyaṃ saṃkleśe vedanānām /

[039|20-039|21] tathāhi sukhāyāṃ vedanāyāṃ rāgo 'nuśete duḥkhāyāṃ pratigho 'duḥkhāsukhāyāmavidyetyuktaṃ sūtre /

[039|21-039|22] vyavadāne śraddhādīnāṃ pañcānām /

[039|22] tathāhi taiḥ kleśāśca viṣkabhyante mārgaścāvāhyate /

[039|23] ata ete 'pi pratyekamindriyamiṣṭāḥ /

[040|01] ājñāsyā myākhyamājñākhyamājñātāvīndriyaṃ tathā /

[040|02] uttarottarasaṃprāptinirvāṇādyādhipatyataḥ // VAkK_2.4 //

[040|03] pratyekamindrimityupadarśanārthaṃ tathāśabdaḥ /

[040|03-040|04] tatrājñāsyāmīndriyasyājñendriyasya prāptāvādhipatyam /

[040|04] ājñendraiyasyājñātāvīndriyaprāptau ājñātāvīndriyasya parinirvāṇe /

[040|05] nahyavimuktacittasyāsti parinirvāṇamiti / ādiśabdo 'nyaparyāyadyotanārthaḥ /

[040|06] katamo 'nyaḥ pāryāyaḥ / darśnaheyakleśaparihāṇam pratyājñāsyāmīndriyasyādhipatyam /

[040|07] bhāvanāheyakleāśaprahāṇaṃ pratyājñendriyasya / dṛṣṭadharmasukhavihāraṃ pratyājñātāvīndriyasya /

[040|08] vimuktiprītisukhasaṃvedanāditi /

[040|08-040|09] ādhipātyādindriyatve 'vidyādīnāmupasaṃkhyānaṃ karttavyam /

[040|09-040|10] avidyādīnāmapi hi saṃskārādiṣvādhipatyamata eṣāmapīndriyatvamupasaṃkhyātavyam /

[040|10] vāgādīnāṃ ca / vākyāṇipādapāyūpasthānāmapi cendriyatvamupasaṃkhyātavyam /

[040|11] vacanādānaviharaṇotsargānandeṣvādhipatyāt / na khalūpasaṃkhyātavyam / yasmādiheṣṭam

[040|12-040|13]

cittāśrayastadvikalpaḥ sthitiḥ saṃkleśa eva ca /
saṃbhāro vyavadānaṃ ca yāvatā tāvadindriyam // VAkK_2.5 //

[040|14] tatra cittāśrayaḥ ṣaḍindriyāṇi / etacca ṣaḍāyatanaṃ maulaṃ saṭtvadravyam /

[040|14-040|16] tasya strīpuruṣavikalpaḥ strīpuruṣendraiyābhyāṃ sthitirjīvitendriyeṇa saṃkleśo vedanā bhiḥ /

[040|16] vyavadānasaṃbharaṇaṃ pañcabhirvyavadānaṃ tribhiḥ /

[040|16-040|17] ato nāvidyādīnāmindriyatvamiṣṭam /

[040|18-040|19]

pravṛtterāśrayotpattisthitipratyupabhogataḥ /
caturdaśa tathā 'nyāni nivṛtterindriyāṇi vā // VAkK_2.6 //

[040|20] matavikalpārtho vāśabdaḥ / apare punarāhuḥ / pravṛtteraśrayaḥ ṣaḍindriyāṇi /

[040|20-040|21] utpattiḥ strīpuruṣendriye /

[040|21] tata utpatteḥ / sthitirjīvitendriyam / tenāvasthānāt /

[040|21-040|22] upabhogo vedanābhiḥ /

[040|22] ata etāni caturdaśendriyāṇi / tenaiva prakāreṇa nivṛtteranyāni /

[040|22-040|23] śraddhadīni hi nivṛtterāśrayāḥ /

[040|23-040|24] ājñāsyāmīndriyaṃ prabhavaḥ sthitirājñendriyam upabhoga ājñātāvīndriyeṇetyata etāvantyevendriyāṇi /

[040|24] ata eva caīṣāmeṣo 'nukramaḥ /

[040|25] vācastu nendriyatvaṃ vacane śikṣāviśeṣāpekṣatvāt /

[040|25-040|26] pāṇipādasya cādānaviharaṇādananyatvāt /

[040|26-040|27] tadeva hi tadanyathā 'nyatra cotpannamādānaṃ viharaṇaṃ cocyate /

[040|27] vināpi ca pāṇipādenādānaviharaṇāduragaprabhṛtīṇām /

[040|27-040|28] pāyorapi nendriyatvamutsarge gurudravyasyākāśe sarvatra patanāt /

[040|28] vāyunā ca tatpreraṇāt /

[041|01] upasthasyāpi nendriyatvamānande strīpuruṣendriyakṛtaṃ hi tat saukhyamiti /

[041|01-041|03] kaṇṭhadantākṣivartmaparvaṇāmapi cābhyavaharaṇacarvaṇonmeṣanimeṣākuñcanavikāśana kriyāsvindriyatvaṃ prasajyeta /

[041|03-041|04] sarvasya vā kāraṇabhūtasya svasyāṃ kariyāyāmityayukataṃ vāgādīnāmindriyatvam //

[041|05] tatra cakṣurādīnāṃ puruṣendriyaparyantānāṃ kṛto nirdeśaḥ /

[041|05-041|06] jīvitendriyasya viprayuktatvādviprayukteṣveva karisyate nirdeśaḥ /

[041|06] śraddhādīnāṃ caitteṣu kariṣyate /

[041|06-041|07] sukhādīnāmājñāsyāmīndriyādīnāṃ ca karttavyaḥ /

[041|07] so 'yaṃ kriyate /

[041|08] duḥkhendriyamaśātā yā kāyikī vedanā [041|09] aśātetyupadhātikā duḥkhetyarthaḥ /

[041|10] sukham /

[041|11] śātā

[041|12] sukhendriyaṃ kāyikī śāta vedanā / śātetyanugrāhikā sukhetyarthaḥ /

[041|13] dhyāne tṛtīye tu caitasī sā sukhendriyam // VAkK_2.7 //

[041|14] tṛtīye tu dhyāne saiva śātā vedanā caitasī sukhendriyam /

[041|14-041|15] nahi tatra kāyikī vedanā 'sti /

[041|15] pañcavijñānakāyābhāvāt /

[041|16] anyatra sā saumanasyaṃ

[041|17-041|18] tṛtīyāddhyānādanyatra kāmadhātau prathame dvitīye ca dhyāne sā caiatasikī śātā vedanā saumanasyendriyam /

[041|18-041|19] tṛtīye tu dhyāne prītivītarāgatvāt sukhendriyameva sā na saumanasyendriyam /

[041|19] prītirhi saumanasyam /

[041|20] aśātā caitasī punaḥ /

[041|21] daurmanasyamupekṣā tu madhyā

[041|22] naivaśātānāśātā aduḥkhāsukhā vedanā madhyetyucyate / sopekṣendriyam /

[041|22-041|23] kiṃ kāyikī caitasikītyāha /

[041|24] ubhayī

[041|25] kiṃ punaḥ kāraṇamiyamabhisamasyai kamindriyaṃ kriyate /

[042|01] avikalpanāt // VAkK_2.8 //

[042|02] caitasikaṃ hi sukhaduḥkhaṃ prāyeṇa vikalpanādutpadyate na tu kāyikam /

[042|02-041|03] viṣayavaśādarhatāmapyutpatteḥ /

[042|03] atastayorindriyatvena bhedaḥ /

[042|03-042|04] upekṣā tu svarasenāvikalpayata evotpadyate kāyikī caitasikī ce tyekamindriyam kriyate /

[042|04-042|05] anyathā ca kāyikam sukhamanugṛhṇātyanyathā caitasikam /

[042|05] evam duḥkhamanyathā kāyikamupahantyanyathā caitasikam /

[042|05-042|06] upekṣāyāṃ tveṣa vikalpo nāstyata upekṣaṇaṃ pratyavikalpanādabhedaḥ /

[042|07] dṛgbhāvanā 'saikṣapathe nava trīṇi

[042|08] manaḥ sukhasaumanasyopekṣāḥ sraddhādīni ca pañca /

[042|08-042|09] tāni navendriyāṇi triṣu mārgeṣu trīṇīndriyāṇyucyante /

[042|09-042|10] darśanamārge anājñātamājñāsyāmīndriyaṃ bhāvanāmārge ājñendriyam aśaikṣamārge ājñātāvīndriyamiti /

[042|10] kiṃ kāraṇam /

[042|10-042|11] darśanamārge hyanājñātamājñātuṃ pravṛttaḥ /

[042|11-042|12] bhāvanāmārge nāstyapūrvamājñeyaṃ tadeva tvājānāti śeṣānuśayaprahāṇārtham /

[042|12] aśaikṣamārge tvājñātmityavagama ājñātāvaḥ /

[042|12-042|13] so 'syāstīti ājñātāvī /

[042|13] ājñātamavituṃ śīlamasyeti vā / kṣayānutpādijñānalābhāt /

[042|14] "duḥkhaṃ me parijñātaṃ na punaḥ parijñātavyamiti" tathābhūtasyenriyamājñātāvīnriyam /

[042|15-042|16] svabhāvanirdeśāṃ kṛtvā prakārabhedo vaktavya kati sāsravāṇi katyanāsravāṇi inriyāṇityevamādi /

[042|16-042|17] tatra tāvadyadetadanantaroktamājñāsyāmīnriyādikametat /

[042|18] amalaṃ trayam /

[042|19] anāsravamityarthaḥ / malānāmāsravaparyāyatvāt /

[042|20] rūpīṇi jīvitaṃ duḥkhe sāsravāṇi

[042|21] rūpīṇi saptendriyāṇi jīvitendriyaṃ dukhaḥdaurmanasyendriye caikāntasāsravāṇi /

[042|22] rūpīṇi punaḥ sapta cakṣuḥ śrotraghrāṇajihvākāyastripuruṣendriyāṇi rūpaskandhasaṃgrahāt /

[042|23] dvidhā nava // VAkK_2.9 //

[042|24-042|25] manaḥsukhasaumanasyopekṣāḥ śraddhādīni ca pañca etāni navendriyāṇi sāsravāṇyanāsravāṇyapi /

[042|25] anāsravāṇyeva śraddhādīnītyeke /

[042|25-042|27] uktaṃ hi bhagavatā "yasyemāni pañcendriyāṇi sarveṇa srvaṃ na santi tamahaṃ bāhyaṃ pṛthagjanapakṣāvasthitaṃ vadāmī"ti /

[042|27] nedaṃ jñāpakamanāsravāṇyadhikṛtya vacanāt /

[042|27-042|28] tathā hyāryapudgalavyavasthānaṃ kṛtvā yasyemānītyāha /

[042|28] pṛthagjano vā dvividhaḥ /

[043|01] ābhyantarakaścāsamucchinna kuśalamūlo bāhyakaśca samucchinnakuśalamūlaḥ /

[043|02] tamadhikāṛtyāha "bāhyaṃ pṛthagjanapakṣāvasthitaṃ vadāmī"ti /

[043|02-032|04] uktaṃ ca sūtre "santi ca sattvā loke jātā loke vṛddhāstīkṣṇendriyā api madhyendriyā api mṛdvindriyā apī" tyapravarttita eva dharmacakre /

[043|04] tasmātsantyeva sāsravāṇi śraddhādīni /

[043|05-043|07] punaścoktaṃ "yāvacchāhameṣāṃ pañcānāmindriyāṇāṃ samudayaṃ cāstagamaṃ ca svādaṃ cādīnavaṃ ca niḥsaraṇaṃ ca yathābhūtaṃ nādhyajñāsiṣaṃ na tāvadahamasmātsadevakāllokādi"ti vistaraḥ /

[043|07] na cānāsravāṇāṃ dharmāṇāmeṣa parīkṣāprakāraḥ //

[043|08] katīndriyāṇi vipākaḥ kati na vipākaḥ / ekāntena tāvat

[043|09] vipāko jīvitaṃ

[043|10] atha yadarhan bhikṣurāyuḥsaṃskārān sthāpayati tajjīvitendriyaṃ kasya vipākaḥ /

[043|11] śāstra ukthaṃ "kathamāyuḥsaṃskārān sthāpayati /

[043|11-043|13] arhan bhikṣuḥ ṛddhimāṃścetovaśitvaṃ prāptaḥ saṃghāya va pudgalāya vā pātraḥ vā cīvaraṃ vā anyatamānyatamaṃ vā śrāmaṇakaṃ jīvitapariṣkāraṃ vā dattvā tat praṇidhāya prantakoṭikam caturthaṃ dhyānaṃ samāpadyate /

[043|14-043|15] sa tasmāt vyutthāya cittamutpādayati vācaṃ ca bhāṣate yanme bhogavipākaṃ tadāyurvipākaṃ bhavatviti /

[043|15] tasya yat bhogavipākaṃ tadāyurvipākaṃ bhavati /

[043|15-043|16 yeṣāṃ punarayamabhiprāyo vipākoccheṣaṃ vipacyata iti /

[043|16-043|17] ta āhuḥ pūrvajātikṛtasya karmaṇo vipākoccheṣaṃ /

[043|17] sa bhāvanābalenākṛṣya pratisaṃvedayata" iti /

[043|17-043|18] kathamāyuḥsaṃskārā nutsṛjati /

[043|18] tathaīva dānaṃ dattvā praṇidhāya prantakoṭikaṃ caturthaṃ dhyānaṃ samāpadyate/

[043|19] yanme āyurvipākaṃ tat bhogavipākaṃ bhavatviti tasya tathā bhavati /

[043|20] bhadantaghoṣakastvāha /

[043|20-043|21] tasminneva āśraye rūpāvacarāṇi mahābhūtāni dhyānabalena saṃmudhakarotyāyuṣo 'nukūlāni vaihodhikāni ca /

[043|21-043|22] evamāyuḥsaṃskārān sthāpayatyevamutsṛjatīti /

[043|22] evaṃ tu bhavitavyam /

[043|22-043|24] samādhiprabhāva eva sa teṣāṃ tadṛśo yena pūrvakarmajaṃ ca sthitikālāvedhamindriyamahābhūtānāṃ vyāvrttayantyapūrvaṃ ca samādhijamāvedhamākṣipanti /

[043|24] tasmānna tajjīvitendriyaṃ vipākaṃ tato 'nyattu vipākaḥ /

[043|25] praśnāt praśnāntaramupajāyate / kimarthamāyuḥsaṃskārānadhitiṣṭhanti /

[043|25-043|26] parahitārthaṃ śāsansthityarthaṃ vā /

[043|26] te hyātmanaḥ kṣīṇamāyuḥ paśyanti /

[043|27] na ca tatrānyaṃ śaktaṃ paśyanti / atha kimarthamutsṛjanti /

[044|01] alpaṃ ca parahitaṃ jīvite paśyanti rogābhibhūtaṃ cātmabhāvam / yathoktaṃ

[044|02-044|03]

"sucīrṇe brahmacarye 'smin mārge caiva subhāvite /
tuṣṭa āyuḥkṣayāt bhavati rogasyāpagame yathā //"

[044|04] iti / athaitadāyuḥ saṃskārāṇāṃ sthāpanārthamutsarjanaṃ vā kva kasya vā veditavyam /

[044|05] manuṣyeṣvevatriṣu dvīpeṣu strīpuruṣayorasamayavimuktasyārhataḥ prāntakoṭikadhyānalābhinaḥ /

[044|06] tasya hi samādhau vaśitvam / kleśaiścānupastabdhā santatiḥ / [044|06-044|07] sūtra uktam "bhagavān jīvitasaṃskārānadhiṣṭhāyāyuḥsaṃskārānustsṛṣṭavān" /

[044|07-044|08] teṣāṃ ko viśeṣaḥ /

[044|08] na kaścidityeke / tathā hyuktam "jīvitendriyaṃ katamat /

[044|08-044|09] traidhātukamāyuri"ti /

[044|09] pūrvakarmaphalamāyuḥsaṃskārāḥ pratyutpannakarmaphalaṃ jīvitasaṃskārā ityapare /

[044|10] yairvā nikāyasabhāgasthitista āyuḥsaṃskārāḥ /

[044|10-044|11] yaistu kālāntaraṃ jīvati te jīvitasaṃskārā iti /

[044|11-044|12] bahuvacanaṃ bahūnāmāyurjīvitasaṃskārakṣaṇānāmutsarjanā dhiṣṭhānāt /

[044|12] nahyekasya kṣaṇasyotsarjanamadhiṣṭhanaṃ cāsti /

[044|12-044|13] na ca kālāntarasthāvaramekamāyurdravyamiti dyotanārthamityeke /

[044|13-044|14] bahuśveva saṃskāreṣvāyurākhyā nāstyekamāyurdravyam /

[044|14] anyathā naiva saṃskāragrahaṇamakariṣyadityapare /

[044|14-044|15] kimarthaṃ punarbhagavatā āyuhsaṃskārā utsṛṣṭāścādhiṣṭitāśca /

[044|15-044|16] maraṇavaśitvajñāpanārthamutsṛṣṭājīvitavaśitvajñāpanārthamadhiṣṭitāḥ /

[044|16] traimāsyameva nodhrvam vineyakāryābhāvāt /

[044|17-044|18] yaccāpi tat pratijñātam "evaṃbhāvitairahaṃ caturbhirṛddhi pādairākāṅkṣankalpamapi tiṣṭheyaṃ kalpāvaśeṣamapī"ti /

[044|18] tasyāpi saṃpādanārtham /

[044|18-044|19] skandhamaraṇamārayornirjayārthamiti vaibhaṣikāḥ /

[044|19] bodhimūle kleśadevaputramārau nirjitāviti /

[044|19-044|20] niṣṭhitamānuṣaṅgikam //

[044|21] prakṛtamevārabhyate /

[044|22] dvedhā dvādaśa

[044|23] katamāni dvādaśa /

[044|24] antyāṣṭakādṛte /

[044|25] daurmanasyācca

[044|26] antyamaṣṭakaṃ śraddhādīni daurmanasyaṃ ca varjayitvā /

[044|27-045|01] jīvitendriyādanyāni dvādaśa dvividhāni vipākaścāvipākaśca /

[045|01] tatra cakṣurādīni saptaupacayikāni avipākaḥ / śeṣāṇi vipākaḥ /

[045|02] manoduḥkhasukhasaumanasyopekṣendriyāṇi kuśalakliṣṭānya vipākaḥ /

[045|02-045|03] airyāpathikaśāilpasthānikanairmāṇikāni ca yathāyogam /

[045|03] śeṣāṇi vipākaḥ /

[045|03-045|04] jīvitendriyaṃ cakṣurādīni dvādaśa hitvā śeṣāṇyavipāka iti siddham /

[045|04-045|05] yadi dauarmanasyendriyaṃ na vipāka iti sūtraṃ kathaṃ nīyate "trīṇi kāryāṇi /

[045|05-045|06] saumanasyavedanīyaṃ karma daurmanasyavedanīyaṃ karma upekṣā vedanīyaṃ karme"ti saṃprayogavedanīyatāmadhikṛtyoktam /

[045|06-045|07] daurmasyena saṃprayuktaṃ karma daurmanasyavedanīyam /

[045|07] yathā sukhasaṃparayuktaḥ sparśaḥ sukhavedanīyaḥ /

[045|07-045|08] saumanasyopekṣāvedanīye api tarhi karmaṇī evaṃ bhaviṣyataḥ /

[045|08] yathecchasi tathā 'stu /

[045|08-045|09] saṃprayoge 'pi na doṣaḥ vipāke 'pi na doṣaḥ /

[045|09] agatyā hyetadevaṃ gamyeta /

[045|09-045|10] kā punratra yuktirdaurmanasyaṃ na vipāka iti /

[045|10] daurmanasyaṃ hi parikalpaviśeṣairutpādyate ca vyupaśāmyate ca /

[045|10-045|11] nacaivam vipākaḥ /

[045|11] saumanasyamapyevaṃ na syādvipākaḥ /

[045|11-045|12] yadi tarhi daumanasyaṃ vipākaḥ syādānantaryakāriṇāṃ tannimittaṃ daurmanasyotpādāttatkarma vipakvaṃ syāt /

[045|13] saumanasyamapyevam /

[045|13-045|14] yadi saumanasyaṃ vipākaḥ syāt puṇyakāriṇāṃ tannimittaṃ saumanasyotpādāttatkarma vipakvaṃ syāt /

[045|14] vītarāgāṇāṃ tarhi daurmanasyāsaṃbhavāt /

[045|14-045|15] na caivaṃ vipākaḥ /

[045|15] saumanasyamapyeṣāmavyākṛtaṃ kodṛśaṃ vipākaḥ syāt / yādṛśaṃ tādṛśamastu /

[045|16] sati tu saṃbhave saumanasyasyāsti vipākāvakāśī na dauarmanasyasya /

[045|16-045|17] sarvathā 'samudācārāditi nāstyevaṃ daurmanasyaṃ vipāka iti vaibhāṣikāḥ /

[045|17-045|18] tatra jīvitendriyāṣṭamāni sugatau kuśalasya vipāko durgatāvakuśalasya /

[045|18] manaindriyamubhayorubhayasya /

[045|18-045|19] sukhasaumanasyopekṣendriyāṇi kuśalasya /

[045|19] duḥkhendriyamakuśalasya /

[045|19-045|20] sugatābubhayavyañjanasyākuśalenatatsthānapratilambhaḥ /

[045|20] natvindriyasya kuśalākṣepāt / gatametad /

[045|21] idaṃ nu vaktavyam / katīndriyāṇi savipākāni katyavipākāni /

[045|21-045|22] yadetat daurmanasyamanantaroktaṃ

[045|23] tattvekaṃ savipākaṃ /

[045|24] tadekaṃ savipākameva / tuśabda evakārārtho bhinnakramaśca veditavyaḥ /

[045|24-045|25] nahi tadavyākṛtamasti nāpyanāsravamasamāhitatvāt /

[045|25] ato nāstyavipākaṃ daurmanasyam /

[045|26] daśa dvidhā // VAkK_2.10 //

[045|27] savipākānyavipākāni ca / katamāni daśa /

[046|01] mano 'nyavittiśraddhādīni

[046|02] anyavittigrahaṇāt daurmanasyādanyat veditaṃ gṛhyate /

[046|02-046|03] śraddhādīni śraddhāvīryasmṛtisamāchiprajñāḥ /

[046|03-046|04] tatra manaḥsukhasaumanasyopekṣā akuāśalāḥ kuśalāḥ sāsravāśca savipākāḥ /

[046|04] anāsravā avyākṛtāścāvipākāḥ /

[046|04-046|05] duḥkhendriyaṃ kuśalākuāśalaṃ savipākamavyākṛtamavipākam /

[046|05] śraddhādīni sasravāṇi savipākānyanāsravāṇyavipākāni /

[046|06] anyadavipākamiti siddham /

[046|07] kati kuśalāni katyakuśalāni katyavyākṛtāni / ekāntena tāvat /

[046|08] aṣṭakaṃ kuśalaṃ [046|09] pañcaśraddhādīni trīṇi cājñāsyāmīndriyādīni /

[046|10] dvidhā /

[046|11] daurmanasyaṃ /

[046|12] kuśalaṃ cākuśalaṃ ca /

[046|13] mano 'nyā ca vittistredhā

[046|14] kuśalākuśalāvyākṛtāni /

[046|15] anyadekadhā // VAkK_2.11 //

[046|16]

kiñcidanyat /
jīvitāṣṭamaṃ cakṣurādi /
etadavyākṛtameva //

[046|17] katamadindriyaṃ katamadhātvāptameṣāmindriyāṇām /

[046|18] kāmāptamamalaṃ hitvā / [046|19] kāmapratisaṃyuktaṃ tāvadindriyaṃ veditavyam /

[046|19-046|20] ekāntānāsravamājñāsyāmīndriyāditrayaṃ hitvā /

[046|20] taddhyapratisaṃyuktameva /

[046|21] rūpāptaṃ strīpumindriye /

[046|22] duḥkhe ca hitvā

[046|23] amalaṃ ceti varttate / duḥkhe iti duḥkhadaurmanasye /

[046|23-046|24] tatra maithunadharmavairāgyādaśobhākaratvācca rūpadhātau strīpuruṣendriye na staḥ /

[046|24] kathamidānīṃ puruṣāsta ucyante /

[046|25] kvocyante / sūtre /

[046|25-046|26] "asthānamanavakāśo yat strī brahmatvaṃ kārayiṣyati /

[046|26] nedaṃ sthānaṃ vidyate / sthānametat vidyate yat puruṣa" iti /

[046|26-046|27] anyaḥ puruṣabhāvo yaḥ kāmachātau puruṣāṇāṃ bhavati /

[046|27-046|28] duḥkhendriyaṃ nāstyāśrayasyācchatvādakuśalā bhāvāccha /

[046|28] daurmanasyendriyaṃ nāsti śamathasnigdhasantānatvādāghātavastvabhāvācca /

[047|01-047|01] ārūpyāptaṃ sukhe cāpohya rūpi ca // VAkK_2.12 //

[047|02] strīpuruṣendriye duḥkhe cāmalaṃ hitveti varttate / kimavaśāiṣyate /

[047|02-047|03] manojīvitopekṣendriyāṇi śraddhādīni ca pañca /

[047|03] etānyārūpyapratisaṃyuktāni santi nānyāni /

[047|04] katīndriyāṇi darśanaprahātavyāni kati bhāvanāprahātavyāni katyaprahātavyāni /

[047|05] manovittitrayaṃ tredhā

[047|06] katamad vittitrayam / sukhasaumanasyopekṣāḥ /

[047|07] dviheyā durmanaskatā /

[047|08] dauarmanasyaṃ dvābhyāṃ praheyaṃ darśanabhāvanābhyām /

[047|09] nava bhāvanayā /

[047|10] heyānītyadhikāraḥ / jīvitāṣṭamāni cakṣurādīni duḥkhendriyaṃ ca bhāvanāheyānyeva /

[047|11] pañca tvaheyānyapi

[047|12] śraddhādīni pañca bhāvanāheyānyapyaheyānyapi / sāsravānāsravatvāt /

[047|13] na trayam // VAkK_2.13 //

[047|14] trayaṃ naiva praheyamājñāsyāmīndriyādikamanāsravatvāt / nahi nirdoṣaṃ prahāṇārham /

[047|15] uktaḥ prakārabhedaḥ /

[047|16] lābha idānīṃ vaktavyaḥ /

[047|16-047|17] katīndriyāṇi kasmindhātau vipākaḥ prathamato labhyante /

[047|18] kāmeṣvādau vipāko dve labhyate

[047|19] kāyendriyaṃ jīvitendriyaṃ ca / te punaḥ

[047|20] nopapādukaiḥ /

[047|21] upapādukapratiṣedhādaṇḍajajarāyujasaṃsvedajaīriti veditavyam / kasmānna manaupekṣendriye /

[047|22] pratisandhikāle tayoravaśyaṃ kliṣṭatvāt / athopapādukaiḥ kati labhyante /

[047|23] taiḥ ṣaḍa vā

[047|24] yadyavyañjanā bhavanti / yathā prāthamakalpikāḥ / katamāni ṣaṭ /

[047|24-047|25] cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyajīvitendriyāṇi /

[048|01] sapta vā

[048|02] yadyekavyañjanā bhavanti /

[048|02-048|92] yathā devādiṣu /

[048|03] aṣṭau vā

[048|04] yadyubhayavyañjanā bhavanti / kiṃ punarubhayavyañjanā apyupapādukā bhavanti /

[048|04-048|05] bhavantyapāyeṣu

[048|05] evaṃ tāvat kāmadhātau / atha rūpadhātāvārūpyadhātau ca kathamityāha /

[048|06] ṣaḍ rūpeṣu

[048|07] kāmapradhānatvāt kāmadhātuḥ kāmā iti nirdiśyate /

[048|07-048|08] rūpapradhānatvād rūpadhātū rūpāṇīti /

[048|08-048|09] sūtre 'pyuktaṃ "ye 'pi te bhikṣavaḥ śāntā vimokṣā atikramya rūpāṇyārupyā" iti /

[048|09] tatra rūpadhātau ṣaḍḍindriyāṇi vipākaḥ parathamato labhyante /

[048|09-048|10] yānyeva kāmadhātāvavyañjanaiarupapādukaiḥ

[048|11] ekamuttare // VAkK_2.14 //

[048|12] rūpadhātorārūpyadhāturuttaraḥ / samāpattitaśca paratvādupapattitaśca pradhānataratvāt /

[048|13] tasmin ekameva jīvitendriyaṃ vipākaḥ prathamato labhyate nānyat /

[048|14] ukto lābhaḥ /

[048|15] tyāga idānīṃ vaktavyaḥ / kasmindhātau mriyamāṇaḥ katīndriyāṇi nirodhayatīti

[048|16] nirodhayatyuparamānnārūpye jīvitam manaḥ /

[048|17] upekṣāṃ caiva rūpe 'ṣṭau

[048|18] rūpadhātau mriyalmāṇo 'ṣṭau nirodhayati / tāni ca trīṇi cakṣurādīni pañca /

[048|18-048|19] sarve hyupapādukāḥ samagrendriyā upapadyante mriyante ca /

[048|20] kāme daśa navāṣṭau vā // VAkK_2.15 //

[048|21] kāmadhātau mriyamāṇa ubhayavyañjanī daśendriyāṇi nirodhayati /

[048|21-048|22] tāni cāṣṭau strī puruṣendriye ca /

[048|22] ekavyañjano nava / avyañjano 'ṣṭau / sakṛnmaraṇa eṣa nyāyaḥ /

[048|23] kramamṛtyau tu catvāri /

[048|24] krameṇa tu mriyamāṇaścatvārīndriyāṇi nirodhayati / kāyajīvitamanaupekṣendriyāṇi /

[048|25] nahyeṣāṃ pṛthagnirodhaḥ / eṣa ca nyāyaḥ kliṣṭāvyākṛtacittasya maraṇe veditavyaḥ /

[048|26] yadā tu kuśale cetasi sthito mriyate tadā

[049|01] ṣubhe sarvatra pañca ca /

[049|02] kuśale cetasi mriyamāṇaḥ sarvatra yathoktamindriyāṇi nirodhayati /

[049|02-049|03] śraddhādīni ca pañcādhikāni /

[049|03] eṣāṃ kuśale cetasyavaśyaṃbhāvaḥ /

[049|03-049|04] evamārūpyeṣvaṣṭau nirodhayati rūpeṣu trayodaśāeti vistareṇa gaṇanīyam /

[049|05] indriyaprakaraṇe sarva indriyadharmā vicāryante /

[049|05-049|06] atha katamacchrāmaṇyaphalaṃ katibhirindriyaiḥ prāpyate /

[049|07] navāptirantya phalayoḥ

[049|08] navabhirindriyaiḥ praptirantyaphalayoḥ / ke punarantye / srota āpattiphalamarhattvaṃ ca /

[049|09] ke madhye / sakṛdāgāmiphalamanāgāmiphalaṃ ca /

[049|09-049|10] tatra srota āpattiphalasya śraddhādibhirājñātāvīndriyavarjyairmanaupekṣendriyābhyāṃ ceti navabhiḥ /

[049|10-049|11] ājñāsyāmīndriyamānantaryamārge veditavyamājñendriyaṃ ca vimuktimārge /

[049|11-049|12] ubhābhyāṃ hi tasya prāptirvisaṃyiogaprāpterāvāhakasanniśrayatvādyathākramam /

[049|12-049|13] arhattvamasya punaḥ śraddhādibhirājñāsyāmīndriyavarjyairmanaindriyeṇa sukhasaumanasyopekṣendriyāṇāṃ cānyatameneti navabhiḥ /

[049|14] saptāṣṭnavabhirdvayoḥ // VAkK_2.16 //

[049|15] sakṛdāgāmyanāgāmiphalayoḥ pratyekaṃ saptabhiraṣṭabhirnavabhiṣcendriyaiḥ prāptiḥ /

[049|15-049|16] kathaṃ kṛtvā /

[049|16-049|17] sakṛdāgāmiphalaṃ tāvadyadyānupūrvikaḥ prāpnoti sa ca laukikena mārgeṇa tasya saptabhirindriyaiḥ prāptiḥ /

[049|17] pañcabhiḥ śraddhādibhirupekṣāmanaindriyābhyāṃ ceti /

[049|17-049|18] atha lokottareṇa mārgeṇa tasyāṣṭabhirindriyai praptiḥ /

[049|18] ājñendriyamaṣṭamaṃ bhavati /

[049|18-049|19] atha bhūyovītarāgaḥ prāpnoti tasya navabhiryeneva srota āpattiphalasya /

[049|19-049|20] anāgāmiphalaṃ yadyānupūrvikaḥ prāpnoti sa ca laukikena mārgeṇa tasya saptabhirindriyaiḥ prāptiḥ /

[049|21] yathā sakṛdāgāmiphalasya /

[049|21-049|22] atha lokottareṇa mārgeṇa tasyāṣṭabhistathaiva /

[049|22] atha vītarāgaḥ prāpnoti tasya navabhiḥ /

[049|22-049|23] yathā srota āpattiphalasya /

04923-04923] ayaṃ tu viśeṣaḥ /

[049|23-049|24] sukhasaumanasyopekṣendriyāṇāmanyatamaṃ bhavati /

[049|24] niśrayaviśeṣāt /

[049|24-049|26] yadāpyayamānupūrviko navame vimūktimārge tīkṣṇenriyatvā ddhyānaṃ praviśāti laukikena mārgeṇa tadāpyaṣṭābhirindriyairanāgāmiphalaṃ prāpnoti /

[049|26] tatrahi navame vimuktimārge saumanasyendriyamaṣṭamaṃ /

[049|26-049|27] bhavatyānantaryamārge tūpekṣendriyameva nityamubhābhyāṃ ca tasya prāptiḥ /

[049|27-049|28] atha lokottareṇa praviśāti tasya navabhirindriyaiḥ prāptiḥ /

[049|28] ājñenriyaṃ navamaṃ bhavati /

[049|28-050|01] yattarhyabhidharma uktaṃ "katibhirindriyairarhattvaṃ prapnotītyāha ekādaśbhhiriti" /

[050|01-050|02] tat kathaṃ navabhirityucyate /

[050|02] navabhireva tat prāpnoti /

[050|03] ekādaśabhirarhattavamuktaṃ tvekasya saṃbhavāt /

[050|04-050|05] asti saṃbhavo yadekaḥ pudgalaḥ parihāya parihāya sukhasaumanasyīpekṣābhirarhattvaṃ prāpnuyādata ekādaśabhirityuktam /

[050|05-050|06] natu khalu saṃbhavo 'sti sukhādīnāmekasmin kāle /

[050|06] kathamanāgābhino 'pyeṣa prasaṅgo na bhavati /

[050|06-050|07] nahyasau parihīṇaḥ kadācitsukhendriyeṇa prāpnnoti na ca vītarāgapūrvī parihīyate /

[050|07-050|08] tadvairāgyasya dvimārgaprāpaṇāt /

[050|09] idaṃ vicāryate/ katamenendriyeṇa samanvāgataḥ katibhiḥ avaśyaṃ samanvāgato bhavati /

[050|10] tatra

[050|11] upekṣājīvitamanoyukto 'vaśyaṃ trayānvitaḥ // VAkK_2.17 //

[050|12-050|13] ya eṣāmupekṣādīnāmanyatamena samanvāgataḥ so 'vaśyaṃ tribhirindriyaiḥ samanvāgato bhavatyebhireva /

[050|13] nahyeṣāmanyo 'ynena vinā samanvāgamaḥ / śeṣaistvaniyamaḥ /

[050|13-050|14] syātsamanvāgataḥ syādasamanvāgataḥ /

[050|14-050|15] tatra tāvaccakṣuḥśrotraghrāṇajihvendriyai rārūpyopapanno na samanvāgataḥ /

[050|15] kāmadhātau ca yenāpratilabdhavihīnāni /

[050|15-050|16] kāyendriyeṇārūpyopapanno na samanvāgataḥ /

[050|16] strīndriyeṇa rūpārūpyopapannaḥ / kāmadhatau yenāpratilabdhavihīnam /

[050|16-050|17] evaṃ puruṣendriyeṇa /

[050|17] sukhendriyeṇa caturdhyānārūpyopapannaḥ pṛthagjano na samanvāgataḥ /

[050|18] saumanasyendriyeṇa tṛtīyacaturthadhyānārūpyopapannaḥ pṛthagjana eva /

[050|18-050|19] duḥkhendriyeṇa rūpārūpyopapannaḥ /

[050|19] daurmanasyena kāmavītarāgaḥ /

[050|19-050|20] śraddhādibhiḥ samucchinnakuśalamūlaḥ /

[050|20] ājñāsyāmīndriyeṇa pṛthagjanaphalathānasamanvāgatāḥ /

[050|20-050|21] ājñendriyeṇa pṛthagjanadarśanāśaikṣamārgasthāḥ /

[050|21] ājñātāvīndriyeṇa pṛthagjanaśaikṣaikṣyā asamanvāgatāḥ /

[050|22] apratipiddhāsvavasthāsu yathoktasamanvāgato veditavyaḥ /

[050|23] caturbhiḥ sukha kāyābhyāṃ

[050|24-050|25] yaḥ sukhendriyeṇa samanvāgataḥ so 'vaśyaṃ caturbhirindriyaistaiśca tribhirupekṣādibhiḥ sukhendriyeṇa ca /

[050|25] yaḥ kāyendriyeṇa so 'pi caturbhistaiśca tribhiḥ kāyendriyeṇa ca /

[051|01] pañcabhiścakṣurādimān /

[051|02] yaścakṣurindriyeṇa so 'vaśyaṃ pañcabhirupekṣājīvitamanaḥ kāyendriyaistena ca/

[051|02-051|03] evaṃ śrotraghrāṇajihvendriyairveditavyam /

[051|04] saumanasyī ca

[051|05] yaścāpi saumanasyendriyeṇa so 'vaśyaṃ pañcabhirupekṣājīvitamanaḥsukhasaumanasyaiḥ /

[051|06] dvitīyadhyānajastṛtīyadhyānālābhī katamena sukhendriyeṇa samanvāgato bhavati /

[051|07] kliṣṭena tṛtīyadhyānabhūmikena /

[051|08] duḥkhī tu saptabhiḥ /

[051|09] yo duḥkhendriyeṇa so 'vaśyaṃ saptabhiḥ kāyajīvitamanobhiścaturbhirvedanendriyaiḥ /

[051|10] strīndriyādimān // VAkK_2.18 //

[051|11] aṣṭābhiḥ

[051|12] yaḥ strīndriyeṇa samanvāgataḥ so 'vaśyamaṣṭabhiḥ taiśca saptabhiḥ strīndriyeṇaca /

[051|13] ādiśabdena puruṣendriyadaurmanasyaśaraddhādīnāṃ saṃgrahaḥ /

[051|13-051|14] tadvānapi pratyekamaṣṭābhiḥ samanvāgato bhavati /

[051|14] taiśca saptabhiraṣṭamena ca puruṣendriyeṇa / evaṃ daurmanasyendriyeṇa /

[051|14-051|15] śraddhādimāṃstu taiśca pañcabhirupekṣājīvitamanobhiśca /

[051|16] ekādaśabhistvājñājñātendriyānvitaḥ /

[051|17] ājñāta indriyamājñātendriyam /

[051|17-051|18] ya ājñātendriyeṇa samanvāgataḥ so 'vaśyamekādaśabhiḥ sukhasaumanasyopekṣājīvitamanaśraddhādibahirājñendriyeṇa ca /

[051|19] evamājñā tāvīndriyeṇāpi / taireva daśabhirājñātāvīndriyeṇa ca /

[051|20] ājñāsyāmīndriyopetastrayodaśabhiranvitaḥ // VAkK_2.19 //

[051|21] katamaistrayodaśabhiḥ /

[051|21-051|22] manojīvitakāyendriyaiḥ catasṛbhirvedanābhiḥ śraddhādibhirājñāsyāmīndriyeṇa ca //

[051|23] atha yaḥ srvālpaiḥ samanvāgataḥ sa kiyadbhirindriyaiḥ /

[051|24] sarvālpairniḥśubho 'ṣṭābhirvinmanaḥkāyajīvitaiḥ /

[051|25] yuktaḥ

[051|26] samucchinnakuśamūlo niḥśubhaḥ / sa sarvālpairaṣṭābhirindriyaiḥ samanvāgataḥ /

[051|26-052|01] pañcabhirvedanādibhiḥ kāyamanojīvitaiśca /

[052|01] vedanā hi vit vedayata iti kṛtvā / vedanaṃ vā vit /

[052|02] yathā saṃpadanaṃ saṃpat / yathā ca niḥśāubhaḥ sarvālpairaṣṭābhirindriyairyuktaḥ

[052|03] bālastathārūpye

[052|04] bāla iti pṛthagjanasyākhyā / katamairaṣṭābhiḥ /

[052|05] upekṣāyurmanaḥśubhaiḥ // VAkK_2.20 //

[052|06] upekṣājīvitamanobhiḥ śraddhādibhiśca //

[052|06-052|07] ekāntakuśalatvāt śraddhādīni śubhagrahaṇena gṛhyante /

[052|07] ājñāsyāmīndriyādīnāmapi grahaṇaprasaṅgaḥ / na /

[052|07-052|08] aṣṭādhikārād dvālādhikārācca //

[052|09] atha yaḥ sarvabahubhirindriyaiḥ samanvāgataḥ sa kiyadbhiḥ /

[052|10] bahubhiryukta ekānnaviṃāśatyā 'malavarjitaiḥ /

[052|11] anā sravaṇi trīṇi varjayitvā / sa punaḥ /

[052|12] dviliṅgaḥ

[052|13] dvivyañjano yaḥ samagrendriyaḥ ekānnaviṃśatyā samanvāgataḥ / kaścāparaḥ /

[052|14] āryo rāgī

[052|15] avītarāgo 'pi śaikṣaḥ sarvabahubhirekānnaviṃśatyā samanvāgataḥ /

[052|16] ekaliṅgadvayamalavarjitaiḥ // VAkK_2.21 //

[052|17] ekaṃ vyañjanaṃ dve cānāsrave varjayitvā / ājñātāvīndriyaṃ dvayośācānyatarat /

[052|17-052|18] ukta indriyāṇāṃ dhātuprabhedaprasaṅgenāgatānāṃ vistareṇa prabhedaḥ /

[052|19] idamidānīṃ vicāryate /

[052|19-052|20] kimete saṃskṛtā dharmā yathā bhinnalakṣaṇā evaṃ bhinnotpādā utāho niyatasahotpādā api kecitsanti /

[052|20] santītyāha /

[052|20-052|21 sarva ime dharmāḥ pañca bhavanti /

[052|21] rūpaṃ cittaṃ caitasikāścttaviprayuktāḥ saṃskārā asaṃskṛtaṃ ca /

[052|22] tatrāsaṃskṛtaṃ naivotpadyate / rūpiṇāṃ tu dharmāṇāmayaṃ niyamaḥ /

[052|23] kāme 'ṣṭadravyako 'śabdaḥ paramāṇuranindriyaḥ /

[052|24] sarvasūkṣmo hi rūpasaṃghātaḥ paramāṇur ity ucyāte / yato nānyataro vijñāyeta /

[052|24-052|25] sa kāma ghātāvaśabdako 'nindriyaścāṣṭadravyaka utpadyate nānyatamena hīnaḥ/

[052|25-053|01] aṣṭo dravyāṇicatvāri mahābhūtāni catvāri copādāyarūpāṇi rūpagandharasaspraṣṭavyāni /

[053|01-053|02] sendriyastu paramāṇuraśabdako navadravyaka utpadyate daśadravyako vā /

[053|02] tatra tāvat

[053|03] kāyendriyī navadravyaḥ

[053|04] kāyendriyamatrāstīti so 'yaṃ kāyendriyī / tatra navadravyāṇi / tāni cāṣṭau kāyendriyaṃ ca /

[053|05] daśadravyo 'parendriyaḥ // VAkK_2.22 //

[053|06] aparamindriyaṃ yatra paramāṇau tatra daśa dravyāṇi /

[053|06-053|07] tānyeva nava cakṣuḥśrotraghrāṇajihvendriyāṇāṃ cānyatamam /

[053|07-053|08] saśabdā punarete paramāṇava utpadyamānā yathākramaṃ navadaśaikādaśa dravyakā utpadyante /

[053|08-053|09] asti hīndriyāvinirbhāgī śabdo 'pi ya upāttamahābhūtahetukaḥ /

[053|09-053|10] kathamihāvinirbhāge bhūtānāṃ kaścideva saṃghātaḥ kaṭhina utpadyate kaścideva drava uṣṇo vā samudīraṇo vā /

[053|10-053|11] yadyatra paṭutamaṃ prabhāvata udbhūtaṃ tasya tatropalabdhiḥ /

[053|11] sūcītūnī kalāpasparśavat saktulavaṇacūrṇarasavacca /

[053|11-053|12] kathaṃ punasteṣu śeṣāstitvaṃ gamyate /

[053|12] karmataḥ saṃgrahaghṛtipaktivyūhanāt /

[053|12-053|13] pratyayalābhe ca sati kaṭhinādīnāṃ dravaṇā dibhāvāt apsu śaityātiśayādauṣṇyaṃ gamyata ityapare /

[053|13-053|14] avyati bhede 'pi tu syācchaityātiśayaḥ /

[053|14] śabdavedanātiśayavat /

[053|14-053|15] bījatas teṣu teṣāṃ bhāvo na svarūpata ityapare /

[053|15] "santyasmin dāruskandhe vividhā dhātava"iti vacanāt /

[053|15-053|16] kathaṃ vāyau varṇasadbhāvaḥ /

[053|16] śraddhānīya eṣo 'rtho nānumānīyaḥ /

[053|16-053|17] saṃspandato gandhagrahaṇāt tasya varṇāvyabhicārāt /

[053|17-053|18] rūpadhātau gandharasayorabhāva uktastena tatratyāḥ paramāṇavaḥ ṣaṭsaptāṣṭadravyakā ityuktarūpatvāt na punarucyante /

[053|19] kiṃ punaratra dravyameva dravyaṃ gṛhyate āhosvidāyatanam / kiṃ cātaḥ /

[053|19-053|20] yadi dravyameva dravyaṃ gṛhyate atyalpamidamucyate aṣṭadravyako navadaśādravyaka iti /

[053|20-053|21] avaśyaṃ hi taddravyasaṃsthānenāpi bhavitavyam /

[053|21] tasyāpi paramāṇusaṃcitatvāt /

[053|21-053|22] gurutvalaghutvayoścānyatareṇa ślakṣṇatvakarkaśatvayośca /

[053|22-053|23] śītenāpi kvacit jighatsayā pipāsayā ca /

[053|23] athāpyāyatanadravyaṃ gṛhyate ayivahṇidamucyate aṣṭadravyaka iti /

[053|23-053|24] caturdravyako hi vaktavyo yāvatā bhūtānyapi spraṣṭavyāyatanam /

[053|24-053|25] kiñcidatra dravyameva dravyaṃ gṛhyate yadāśrayabhūtaṃ kiñcidatrāyatanaṃ dravyaṃ gṛhyate yadāśritabhūtam /

[053|25-053|26] evamapi bhūyāṃsi bhūtadravyāṇi bhavantyupādāyarūpāṇāṃ pratyekaṃ bhūtacatuṣkāśritatvāt /

[054|01] atra punarjātidravyaṃ gṛhyate / bhūtacatuṣkāntarāṇāṃ svajātyanatikramāt /

[054|01-054|02] kaḥ punaryatsa evaṃ vikalpena vaktum /

[054|02] cchandato 'pi hi vācāṃ pravṛttirarthastu parīkṣyaḥ /

[054|03] ukto rūpiṇāṃ sahotpādaniyamaḥ / śeṣāṇāṃ vaktavyastatra tāvat /

[054|04] cittaṃ caittāḥ sahavaśyaṃ /

[054|05] nahyete vinā 'nyonyaṃ bhavitumutsahante /

[054|06] sarvaṃ saṃskṛtalakṣaṇaiḥ /

[054|07] sahāvaśyamiti varttate /

[054|07-054|08] yatkiṃ cidutpadyate rūpaṃ cittaṃ caitasikā viprayuktā vā sarvaṃ saṃskṛtalakṣaṇaiḥ sārdhamutpadyate /

[054|09] prāptyā vā /

[054|10-054|410] prāptyā saha satvākhyamevotpadyate nānyaditi vikalpārtho vāśabdaḥ /

[054|11] caittā ityucyante / ka ime caittāḥ /

[054|12] pañcadhā caittā mahābhūmyādibhedataḥ // VAkK_2.23 //

[054|13-054|14] pañca prakārāścaittā mahābhūmikāḥ kuśalamahābhūmikāḥ kleśamahābhūmikāḥ akuśalamahābhūmikāḥ parīttakleśamahābhūmikāśca /

[054|14] bhūmirnāma gativiśayaḥ /

[054|14-054|15] yo hi yasya gativiśayaḥ sa tasya bhūmirityucyate /

[054|15-054|16 tatra mahatī bhūmireśāmiti mahābhūmikāḥ ye sarvatra cetasi bhavanti /

[054|16] ke punaḥ sarvatra cetasi /

[054|17-054|18]

vedanā cetanā saṃjñā cchandaḥ sparśo matiḥ smṛtiḥ /
manaskāro 'dhimokṣaśca samādhiḥ sarvacetasi // VAkK_2.24 //

[054|19] ime kila daśa dharmāḥ sarvatra cittakṣaṇe samagrā bhavanti / tatra vedanā trividho 'nubhavaḥ /

[054|20] sukho duḥkho 'duḥkhā sukhaśca / cetanā cittābhisaṃskāro manaskarma /

[054|20-054|21] saṃjñā saṃjñānaṃ viṣayanimittodrūha /

[054|21] cchandaḥ karttṛkāmatā / [054|21-054|22] sparśa indriyaviṣayavijñānasannipātajā spṛṣṭiḥ /

[054|22] matiḥ prajñā dharmapravicayaḥ /

[054|22-054|23] smṛtirālambanāsaṃpramoṣaḥ /

[054|23] manaskāraścetasa ābhogaḥ / adhimokṣo 'dhimuktiḥ /

[054|23-054|24] samādhiścittasyaikāgratā /

[054|24] sūkṣmo hi cittacaittānāṃ viśeṣaḥ /

[054|24-054|25] sa eva duḥparicchedaḥ pravāheṣvapi tāvat kiṃ punaḥ kṣaṇeṣu /

[054|25-055|02] rūpiṇīnāmapi tāvadoṣadhīnāṃ bahurasānāṃ kāsaṃcidindriyagrāhyā rasaviśeṣā duravadhārā bhavanti kiṃ punarye dharmā arūpiṇo buddhigrāhyāḥ /

[055|02-055|03] kuśalā mahābhūmireṣāṃ ta ime kuśala mahābhūmikā ye sarvadā kuśale cetasibhavanti /

[055|03] ke punasta iti /

[055|04-055|05]

śraddhā 'pramādaḥ praśrabdhirupekṣā hrīrapatrapā /
mūladvayamahiṃsā ca vīryaṃ ca kuśale sadā // VAkK_2.25 //

[055|06] ime daśa dharmā kuśale cetasi nityaṃ bhavanti / tatra śraddhā cetasaḥ prasādaḥ /

[055|06-055|07] satyaratna karmaphalābhisaṃpratyaya ityapare /

[055|07] apramādaḥ duśalānāṃ dharmāṇāṃ bhāvanāḥ /

[055|07-055|08] kā punaste bhyo 'nyā bhāvanā /

[055|08] yā teṣvavahitatā /

[055|08-055|09] cetasa ārakṣeti nikāyāntarītāḥ sūtre paṭhanti /

[055|09] praśrabdhiścittakarmaṇyatā / nanu ca sūtre kāyapraśrabdhirapyuktā /

[055|09-055|10] na khalu noktā /

[055|10] sā tu yathā kāyikī vedanā tathā veditavyā /

[055|10-055|11] kathaṃ sā bodhyaṅgeṣu yokṣyate /

[055|11] tatra tarhi kāyakarmaṇyataiva kāyikī praśrabdhirveditavyā /

[055|11-055|12] kathaṃ sā bodhyaṅgamitayucyate /

[055|12] bodhyaṅgānukūlyāt /

[055|12-055|13] sā hi kāyakarmaṇyatā cittakarmaṇyatā bodhyaṅgamāvahati /

[055|13] asti punaḥ svacit anyatrāpyevaṃ dṛśyate / astītyāha /

[055|13-055|14] tadyathā prītiḥ prītisthānīyāśca dharmāḥ prītisaṃbodhyaṅgamuktaṃ bhagavatā /

[055|14-055|15] pratighaḥ pratighanimittaṃ ca vyāpādanivaraṇamuktam /

[055|15-055|16] samyakdṛṣṭisaṃkalpavyāyāmāśca prajñāskandha uktāḥ /

[055|16-055|17] naca saṃkalpavyāyāmau prajñāsvabhāvau tasyāstvanuguṇāviti tāsyātvanuguṇāviti tācchaydyaṃ labhete /

[055|17-055|18] evaṃ kāyapraśrabdhirapi bodhyaṅgānuguṇyādvodhyaṅgaśabdaṃ labhate /

[055|18] upekṣā cittasamatā cittānābhogatā / kathamidānīmetadyokṣyate /

[055|18-055|19] "tatraiva citte ābhogātmako manaskāro 'nābhogātmikā copekṣe"ti /

[055|19-055|20] nanu coktaṃ "durjñāna eṣāṃ viśeṣa" iti /

[055|20] asti hi nāma durjñānamapi jñāyate /

[055|20-055|21] idam tu khalvatidurjñānaṃ yadvirodhe 'pyavirodha iti /

[055|21] anyatrābhogo 'nyatrānābhoga iti ko 'tra virodhaḥ /

[055|21-055|22] na tarhīdānīmekālambanāḥ sarve saṃprayuktāḥ prāpnuvanti /

[055|22-055|23] evañjātīyakamatrānyadapyāyāsyatīti yastasya nayaḥ so 'syāpi veditavyaḥ /

[055|23] hrīrapatrāpyaṃ ca paścādvakṣyate /

[055|23-055|24] mūladvayaṃ dve kuśalamūle alobhādveṣau /

[055|24] amoho 'pyasti sa tu prajñātmakaḥ /

[055|24-055|25] prajñā ca mahābhūmiketi nāsau kuśalamahābhūmika evocyate /

[055|25] avihiṃsā aviheṭhanā / vīryaṃ cetaso 'bhyutsāhaḥ /

[056|01] uktāḥ kuśalā mahābhūmikāḥ /

[056|02] mahatī bhūmirmahābhūmiḥ /

[056|02-056|03] kleśā mahābhūmireṣāṃ ta ime kleśamahābhūmikā ye dharmāḥ sadaiva kliṣṭe cetasi bhavanti /

[056|03] ke punaste sadaiva kliṣṭe cetasi bhavanti /

[056|04] mohaḥ pramādaḥ kauśīdyamā śraddhyaṃ styānmuddhavaḥ /

[056|05] kliṣṭe sadaiva

[056|06] tatra moho nāmāvidyā 'jñānamasaṃprakhyānam /

[056|06-056|07] pramādaḥ kuśalānāṃ dharmāṇāmabhāvanā 'pramāda vipakṣo dharmaḥ /

[056|07] kauśīdyaṃ cetaso nābhyutsāhho vīryavipakṣaḥ /

[056|07-056|08] āśraddhyaṃ cetaso 'prasādaḥ śraddhāvipakṣaḥ /

[056|08] styānaṃ katamat /

[056|08-056|09] yā kāyagurutā cittagurutā kāyākarmaṇyatā cittākarmaṇyatā /

[056|09] kāyikaṃ satyānaṃ caitasikaṃ styānamityuktamabhidharme /

[056|10] kathaṃ caitasiko dharmaḥ kāyika ityucyate / yathā kāyikī vedanā /

[056|10-056|11] auddhatyaṃ punaścetaso 'vyupaśamaḥ /

[056|11] itīme ṣaṭ kleśamahābhūmikāḥ /

[056|11-056|12] nanu cābhidharme daśa kleśamahābhūmikāḥ paṭhyante /

[056|12-056|13] "āśraddhyaṃ kauśīdyaṃ muṣitasmṛtitā cetaso vikṣepaḥ avidyā asaṃprajanyamayoniśomanaskāro mithyādhimokṣa auddhatyaṃ pramādaśce" ti /

[056|14] praptijño devānāṃ priyo na tviṣṭijñaḥ / kā punaratreṣṭiḥ /

[056|14-056|16] muṣitasmṛtivikṣepāsaṃprajanyāyoniśomanasikāramithyādhimokṣā mahābhūmikatvāt na kleśamahābhūmikā evāvadhāryante /

[056|16] yathivāmohaḥ kuśalamahābhūmiko nāvadhāryate prajñāsvabhāvatvāt /

[056|17] smṛtireva hi kliṣṭā muṣitasmṛtitā / samādhireva kliṣṭo vikṣepa ityevamādi /

[056|18-056|19] ata evocyate "ye mahābhūmikāḥ kleśamahābhūmikā api ta" iti /

[056|19] catuṣkoṭikaḥ / prathamā koṭirvedanā cetanā saṃjñā cchandaḥ sparśaśca /

[056|19-056|20] dvitīyā 'śrāddhyaṃ kauśīdyamavidyā auddhatyaṃ pramādaśca /

[056|20-056|21] tṛtīyā muṣitasmṛtyādayaḥ pañca kliṣṭā yaṭhoktāḥ /

[056|21] caturthyetānākārān sthāpayitveti /

[056|21-056|22] kecittu mithyāsamādheranyacetaso vikṣepamicchanti /

[056|22] teṣāmanyathā catuṣkoṭikaḥ /

[056|22-056|23] styānaṃ punariṣyate sarvakleśasaṃprayogīti kleśamahābhūmikeṣu tasyāpāṭhe kasyāparādhaḥ /

[056|23-056|24] evaṃ tvāhuḥ paṭhitavyaṃ bhavetsamādhyanuguṇatvāttu na paṭhitam /

[056|24-056|25] kṣiprataraṃ kila styānacaritaḥ samādhimutpādayennauddhatyacarita iti /

[056|25-056|26] kaḥ punaḥ styānacarito yo nauddhatyacaritaḥ ko vā auddhatyacarito yo na styānacaritaḥ /

[056|26] nahyete jātu sahacariṣṇutāṃ jahītaḥ /

[056|26-056|27] tathāpi yadyasyādhimātraṃ sa taccarito jñātavyaḥ /

[056|27] ataḥ ṣaḍeva kleśamahābhūmikāḥ siddhyanti /

[056|28] ete hi sadā kleṣṭa eva cetasi bhavanti nānyatra //

[057|01] akuśale tvāhrīkyamanapatrapā // VAkK_2.26 //

[057|02-057|03] akuśale tu cetasyāhrīkyamanapatrāpyaṃ ca nityaṃ bhavata ityetau dvau dharmāvakuśalamahābhūmikāvucyete /

[057|03] tayośca paścāllakṣaṇaṃ vakṣyate /

[057|04-057|05]

krodhopanāhaśāṭhyerṣyāpradāsamrakṣamatsarāḥ /
māyāmada vihiṃsāśca parīttakleśbhūmikāḥ // VAkK_2.27 //

[057|06-057|07] parīttakleśā bhūmireṣāṃ ta ime parīttakleśabhūmikā avidyāmātreṇa bhāvanāheyena manobhūmikenaiva ca saṃprayogāt /

[057|07] eṣāṃ tu nirdekśa upakleśeṣu kariṣyate /

[057|08] uktā ime pañcaprakārāścaittāḥ /

[057|08-057|09] anye 'pi cāniyatāḥ santi vitarkavicārakaukṛtyamiddhādayaḥ /

[057|09] tatra vaktavyaṃ kasmiṃścitte kati caittā avaśyaṃ bhavantīti /

[057|10] kāmāvacaraṃ tāvat pañcavidhaṃ cittam / kuśalamakuśalam /

[057|10-057|11] tatrākuśalaṃ dvividhamāveṇikamanyakleśasaṃprayuktaṃ ca /

[057|11-057|12] avyākṛtaṃ dvividhaṃ nivṛtāvyākṛtam anivṛtāvyākṛtaṃ ca /

[057|12] tatra tāvat kāmāvacaracittamavaśyaṃ savitarkaṃ savicāram / ato 'tra

[057|13] savitarkavicāratvāt kuśale kāmacetasi /

[057|14] dvāviṃśatiścaitasikāḥ

[057|15] avaśyaṃ bhavanti / daśa mahābhūmikā daśa kuśalamahābhūmikā vitarko vicāraśca /

[057|16] kaukṛtyamadhikaṃ kvacit // VAkK_2.28 //

[057|17] nahi sarvatra kuśale cetasi kaukṛtyamasti /

[057|17-057|18] yatra tvasti tatra tadevādhikaṃ kṛtvā trayoviṃśatiścaittā bhavanti /

[057|18] kimidaṃ kaukṛtyaṃ nāma / kukṛtasya bhāvaḥ kaukṛtyam /

[057|19] iha tu punaḥ kaukṛtyālambano dharmaḥ kaukṛtyamucyate cetaso vipratisāraḥ /

[057|19-057|21] tadyathā śūnyatālalmvanaṃ vimokṣamukhṃ śūnyatetyucyate aśubhālambanaścālobho 'śubha iti /

[057|21-057|22] loke 'pi ca dṛṣṭaḥ sthānena sthānināmatideśaḥ sarvo grāma āgataḥ sarvo deśa āgata iti /

[057|22] sthānabhūtaṃ ca kaukṛtyaṃ vipratisārasya /

[057|22-057|23] phale vā hetūpacāro 'yam /

[057|23-057|24] yathoktaṃ "ṣaḍimāni sparśāyatanāni paurāṇaṃ karma veditavyami"ti /

[057|24] yattarhi akṛtālambanaṃ tat kathaṃ kaukṛtyam / akṛte 'pi kṛtākhyā bhavati /

[058|01] na mayā sādhu kṛtaṃ yanna kṛtamiti / katamat kaukṛtyaṃ kuśalam /

[058|01-058|02] yatkuśalamakṛtvātapyate akuśalaṃ ca kṛtvā /

[058|02] viparyayādakuśalaṃ kaukṛtyam /

[058|02-058|03] tadetadubhayamapyubhayādhiṣṭānam /

[058|04] āveṇike tvakuśale dṛṣṭiyukte ca viṃśātiḥ /

[058|05] yadakuśalaṃ cittamāveṇikaṃ tatra viṃśatiścaittāḥ /

[058|05-058|06] daśa mahābhūmikāḥ ṣaṭ kleāśamahābhūmikā dvāvakuśalamahābhūmikau vitarkovicāraśca /

[058|06-058|07] āveṇikaṃ nāma cittaṃ yatrāvidyaiva kevalā nānyaḥ kleśo 'sti rāgādiḥ /

[058|07-058|08] dṛṣṭiyukte 'pyakuśale viṃśatirya evāveṇike /

[058|08] nanu ca dṛṣṭyadhikatvādeka viṃśatirbhavanti / na bhavanti /

[058|08-058|09] yasmānmahābhūmika eva kaścit prajñāviśeṣo dṛṣṭirityucyate /

[058|09-058|10] tatrākuśalaṃ dṛṣṭiyuktaṃ yatra mithyādṛṣṭirvā dṛṣṭiparāmarśo vā śīlavrataparāmarśo vā /

[058|11] kleśaiścaturbhiḥ krodhādyaiḥ kaukṛtyenaikaviṃśatiḥ // VAkK_2.29 //

[058|12-058|13] yatra punaścaturbhiḥ kleśaiḥ saṃprayuktamakuśalaṃ cittaṃ rāgeṇa va pratighena vā mānena vā vicikitsayā vā tatraikaviṃśatirbhavanti /

[058|13-058|14] sa ca kleśaḥ āveṇikoktāśca viṃśatiḥ /

[058|14-058|15] krodhādibhirapyupakleśairyathoktaiḥ saṃprayukte citte ete ca viṃśatiḥ sa copakleśa ityekaviṃśatirbhavanti /

[058|15] kaukṛtyenāpyekaviṃśatiḥ /

[058|15-058|16] tadeva kaukṛtyamekaviṃśatitamaṃ bhavati /

[058|16] samāsata āveṇike cetasyakuśale dṛṣṭiyukte ca viṃśatiḥ /

[058|16-058|17] anyakleśopakleśasaṃprayukte tvekaviṃśatiḥ /

[058|18] nivṛte 'ṣṭadaśa

[058|19-058|18] satkāyāntagrāhadṛṣṭisaṃprayuktaṃ cittaṃ kāmadhātau nivṛtāvyākṛtam /

[058|19-058|20] tatrāṣṭādaśa caittāḥ /

[058|20] daśa mahābhūmikāḥ ṣaṭ kleśamahābhūmikāḥ vitarkavicārau ca /

[058|20-058|21] dṛṣṭiḥ pūrvavadeva nādhikā bhavati /

[058|22] aynatra dvādaśāvyākṛte matāḥ /

[058|23] nivṛtādanyadavyākṛtamanivṛtāvyākṛtam / tatra dvādaśa caittā iṣṭāḥ /

[058|23-058|24] daśa mahābhūmikā vitarkavicārau ca /

[058|24] bahirdeśakā avyākṛtamapi kaukṛtyamicchanti /

[058|24-058|25] teṣāṃ tatsaṃprayukte cetasi trayodaśa bhavanti /

[058|26] middhaṃ sarvāvirodhitvādyatra syādadhikam hi tat // VAkK_2.30 //

[058|27] sarvairebhiryathoktai ścaitairmiddhamaviruddhaṃ kuśalākuśalāvyākṛtatvāt /

[058|27-059|01] ato tatra tatsyāt tatrādhikaṃ tadveditavyam /

[059|01-059|02] yatra dvāviṃśatistatra trayoviṃśatiryatra trayoviṃśatistatra caturviṃśatirityevamādi /

[059|02] ya eva kāmadhātau caittānāṃ niyama uktaḥ

[059|03] kaukṛtyamiddhākuśalānyādye dhyāne na santyataḥ /

[059|04] ato yathoktāt kaukṛtyaṃ middhaṃ ca sarvathā nāsti prathame dhyāne yat kiñcidakuśalam /

[059|05] pratighaḥ śāṭhyamadamāyāvarjyāśca krodhādaya āhrīkyānapatrāpye ca / anyatsarva tathaiva /

[059|06] ya eva prathame dhyāne na santi ta eva

[059|07] dhyānāntare vitarkaśca

[059|08] nāsti / śeṣaṃ tathaiva /

[059|09] vicāraścāpyataḥ param // VAkK_2.31 //

[059|10-059|11] dhyānāntarāt pareṇa dvitīyādiṣu dhyāneṣvārūpyeṣu ca yathāpratiṣiddhaṃ nāsti vicāraśca /

[059|11] māyā śāṭhyaṃ cetyapiśabdāt / śeṣaṃ tathaiva /

[059|11-059|12] brahmaṇo hi yāvacchāṭhyaṃ paṭhyate parṣatsambandhatvānnordhvam /

[059|12-059|13] sa hi svasyāṃ parṣadyaśvajitā bhikṣuṇā praśnaṃ pṛṣṭaḥ "kutremāni brahman catavāri mahābhūtānyapariśeṣaṃ nirudhyante" iti /

[059|13-059|14] aprajānan kṣepamakārṣīt /

[059|14-059|15] "ahamasmin brahmā īśvaraḥ kartā nirmātā sraṣṭā sṛjaḥ pitṛbhūto bhūtānāmi"ti /

[059|15] uktametadyasyāṃ bhūmau yatra citte yāvantaścaittāḥ //

[059|16] idānīṃ keṣāñcideva caittānāṃ tantravihitaṃ nānākāraṇaṃ vakṣyate /

[059|16-059|17] āhrīkyasyānapatrāpyasya ca kiṃ nānākāraṇam /

[059|18] ahrīragurutā

[059|19-059|20] guṇeṣu guṇavatsu cāgauravatā apratīśatā abhayamavaśavartitā āhrīkyaṃ gauravapratidvandvo dharmaḥ //

[059|21] avadye bhayādarśitvamatrapā /

[059|22] avadyaṃ nāma yadvigarhitaṃ sadbhiḥ / tatrābhayadarśitā 'napatrāpyam /

[059|22-059|23] bhayamatrāniṣṭaṃ phalaṃ bhīyate 'smāditi /

[059|23-059|24] kathamidaṃ vijñātavyam abhayasya darśanamabhayadarśitā āhosvit bhayasyādarśanam /

[059|24] kiṃ cātaḥ /

[059|24-059|25] abhayasya darśanaṃ cet prajñā vijñāsyate bhayasyādarśanaṃ cedavidyā vijñāsyate /

[059|25] naiva hi darśanaṃ darśitā nāpyadarśanamadarśitā / kiṃ tarhi /

[059|25-059|26] yastayornimittamupakleśastaccānapatrāpyamiti /

[059|26] anye punarāhuḥ /

[059|26-060|01] ātmāpekṣayā doṣairalajjana māhrīkyaṃ parāpekṣayā 'napatrāpyamiti /

[060|01] evamapi dve apekṣe yugapat kathaṃ setsyataḥ /

[060|01-060|03] na khalūcyate yugapadātmānaṃ paraṃ cāpekṣata ityapi tvastyasau kadācidalajjā yā ātmānamapekṣamāṇasyāpi pravartate sā āhrīkyam /

[060|03-060|04] asti yā paramapekṣamāṇasya pravarttate sā 'napatrāpyam /

[060|04] viparyayeṇa hrīrapatrāpyaṃ ca veditavyam /

[060|04-060|05] pratahamena tāvat kalpena sagauravatā sapratīśatā na bhayavaśavrtitā hrīḥ /

[060|05] avadyeṣvabhayadarśiatā 'patrāpyam /

[060|06] dvitīyena kalpenātmaparāpekṣābhyāṃ lajjane /

[060|07] premṇo gauravasya ca kiṃ nānākāraṇam /

[060|08] prema śraddhā /

[060|09] dvividhaṃ hi prema kliṣāṭamakliṣṭaṃ ca / tatra kliṣṭaṃ tṛṣṇā yathā putradārādiṣu /

[060|09-060|10] akliṣṭaṃ śraddhā śāstṛguruguṇānviteṣu /

[060|10] syācchraddhā naprema /

[060|10-060|11] duḥdhasamudayālambanā śraddhā /

[060|11] syāt prema na śraddhā / kliṣṭaṃ prema /

[060|11-060|12] ubhayaṃ nirodhamārgālambanā śraddhā /

[060|12] nobhayametānākārān sthāpayitvā /

[060|12-060|13] pudgaleṣu tu prema na gauravaṃ putradārasārdhaṃ vihāryantevāsiṣu /

[060|13] gauravaṃ na prema anyaguruṣu / ubhayaṃ svaguruṣu /

[060|13-060|14] nobhayam etānākārān sthāpayitvā /

[060|14] śraddhā hi nāma guṇasaṃbhāvanā / tatpūrvikā ca priyatā prema /

[060|15] tasmānna saiva premetyapare /

[060|16] gurutvaṃ hrīḥ /

[060|17] gauravaṃ hi nāma sapratīśatā / tatpūrvikā ca lajjā hrīḥ /

[060|17-060|18] ato na gauravameva hlīrityapare /

[060|19] te punaḥ kāmarūpayoḥ // VAkK_2.32 //

[060|20] ārūpyadhātau premagaurave na staḥ /

[060|20-060|21] nanu ca śraddhā hrīśca kuśalamahābhūmikatvāttatrāpi vidyete /

[060|21] dvividhā hi śraddhā dharmeṣu pudgaleṣu ca / evaṃ sapratīśatā 'pi /

[060|21-060|22] tatra ye pudgalālambane śraddhāhriyau te tatra na staḥ /

[060|22] te ceha premagaurave abhiprete /

[060|23] vitarkavicārayoḥ kiṃ nānākāraṇam /

[060|24] vitarkacārā vaudāryasūkṣmate /

[060|25] kasya / cetasa iti paścādvakṣyati / cittaudārikatā vitarkaḥ / cittasūkṣmatā vicāraḥ /

[060|25-060|26] kathaṃ punaḥ anayorekatra citte yogaḥ /

[060|26] kecidāhuḥ /

[060|26-061|01] yathā 'pyasuniṣṭhyūtaṃ sarpiḥ sūryaraśmibhirūpariṣṭātspṛṣṭaṃ nātiśyāyate nātivilīyate evaṃvitarkavicārayogāccittaṃ nātisūkṣmaṃ bhavati nātyodārika mityubhayorapi tatrāsti vyāpāraḥ /

[061|01-061|03] evaṃ tarhi nimiṭtabhūtau vitarkavicārāvaudārika sūkṣmatayoḥ prāpnuto yathā payaścā tapaścasarpiṣaḥ śyānatva vilīnatvayornatu punastatsvabhāvau /

[061|03-061|04] āpekṣikī caudārikasūkṣmatā bhūmiprakārabhedādityābhavāgrādvitarkavicārau syātām /

[061|04-061|05] nacaudārikasūkṣmātayā jātibhedo yukataḥ //

[061|05] anye punarāhuḥ /

[061|05-061|06] vāksaṃskārā vitrkavicārāḥ sūtra uktāḥ /

[061|06] "vitarkya vicārya vācaṃ bhāṣate nāvitasryāvicārye"ti /

[061|06-061|07] tatra ye audārikāste vitarkāḥ ye sūkṣmāste vicārāḥ /

[061|07-061|08] yadi caikatra citte 'nyo dharma audāriko 'nyaḥ sūkṣmaḥ ko 'tra virodha iti /

[061|08-061|09] na syādvirodho yadi jātibhedaḥ syādvedanāsaṃjñāvat /

[061|09] ekasyāṃ jātau mṛdvadhimātratā yugapanna saṃbhavati /

[061|10] jātibhedo /pyasti / sa tarhi vaktavyaḥ / durvaco hyasāvato mṛdvadhimātratayā vyajyate /

[061|11] naivaṃ vyakto bhavati / pratyekaṃ jātīnāṃ mṛdvadhimātratavāt /

[061|11-061|12] naiva hi vitarkavicārāvekatra citte bhavata ityapare /

[061|12] kathamidānīṃ prathamaṃ dhyānaṃ pañcāṅgayuktam /

[061|13] bhūmitastat pañcāṅgayukataṃ na kṣaṇataḥ //

[061|14] mānamadayoḥ kiṃ nānākāraṇam /

[061|15-061|16]

māna unnatiḥ /
madaḥ svadharme raktasya paryādānaṃ tu cetasaḥ // VAkK_2.33 //

[061|17] yena kenacit parato viśeṣaparikalpena cetasa unnatiḥ mānaḥ /

[061|17-061|18] madastu svadharmeṣveva raktasya yaccetasaḥ paryādānam /

[061|18] yathā madyaja evaṃ rāgajaḥ /

[061|18-061|19] saṃprahaṛśaṇaviśeṣo mada ityapare /

[061|20] uktāḥ saha cittena caittāḥ prakāraśa steṣāṃ punarimāḥ saṃjñāḥ paribhāṣyante /

[061|21] pravacana etābhiḥ sadvyavahārāt /

[061|22] cittaṃ mano 'tha vijñānamekārthaṃ

[061|23] cinotīti cittam / manuta iti manaḥ / vijānātīti vijñānam /

[061|23-062|01] cittaṃ śubhāśubhairdhātubhiriti cittam /

[062|01] tadevāśrayabhutaṃ manaḥ / āśritabhūtaṃ vijñānamityapare /

[062|01-062|02] yathā cittaṃ mano vijñānamityeko 'rthaḥ /

[062|02] evaṃ /

[062|03] cittacaitasāḥ /

[062|04] sāśrayā lambanākārāḥ saṃparayuktāśca /

[062|05] eko 'rthaḥ / ta eva hi cittacaittāḥ sāśrayā ucyante indriyāśritatvāt /

[062|05-062|06] sālambanā viṣayagrahaṇāt /

[062|06] sākārāstasyaivālambanasya prakāraśa ākaraṇāt /

[062|06-062|07] samprayuktāḥ samaṃ prayuktatvāt /

[062|07] kena prakāreṇa samaṃ parayuktā ityāha

[062|08] pañcadhā // VAkK_2.34 //

[062|09] pañcabhiḥ samatāprākārairāśrayālambanākārakāladravyasamatābhiḥ / keyaṃ samatā /

[062|09-062|10] yathaiva hyekaṃ cittamevaṃ caittā apyekaikā iti /

[062|10] nirdiṣṭāścittacaittāḥ savistaraprabhedāḥ /

[062|11-062|12]

viprayuktāstu saṃskārāḥ prāptyaprāptī sabhāgatā /
āsaṃjñikaṃ samāpattī jīvitaṃ lakṣaṇāni ca // VAkK_2.35 //

[062|13] nāmakāyādayaśceti

[062|14] ime saṃskārā na cittena asaṃprayuktā naca rūpasvabhāvā iti cittaviprayuktāucyante /

[062|15] tatra tāvat

[062|16] praptirlābhaḥ samanvayaḥ / [062|17] dvividhā hi prāptiraprāptavihīnasya ca lābhaḥ pratilabdhena ca samanvāgamaḥ /

[062|18] viparyayādaprāptiriti siddham / kasya punarime prāptyaprāptī /

[062|19] prāptyaprāptī svasaṃtāna patitānāṃ

[062|20] na parasaṃtānapatitānām / nahi parakīryaiḥ kaścitsamanvāgataḥ nāpyasaṃtatipatitānām /

[062|21] na hyasatatvasaṃkhyātaiḥ kaścitsamanvāgataḥ / eṣa tāvat saṃskṛteṣu niyamaḥ /

[062|21-062|22] asaṃskṛteṣu punaḥ prāptyaprāptī

[062|23] nirodhayoḥ // VAkK_2.36 //

[062|24] sarvasattvā apratisaṃkhyānirodhena samanvāgatāḥ /

[062|24-062|25] ata eva hi cottamabhidharme "anāsravairdharmaḥ kaḥ samanvāgataḥ /

[062|25] āha /

[062|25-062|26] sarvasattvā" iti /

[062|26-063|01] pratisaṃkhyānirodhena sakalabandhanādikṣaṇasthavarjyāḥ sarva āryāḥ pṛthagjanāśca kecitsamanvāgatāḥ /

[063|01-063|02] ākāśena tu nāsti kaścitsamanvāgataḥ /

[063|02] tasmādasya nāsati prāptiḥ /

[063|02-063|03] yasya ca nāsti prāptistastasyāprāptirapi nāstīti siddhāntaḥ /

[063|03] prāptirnāmāsti kiñcit bhāvāntarmiti / kuta etat /

[063|04] āha sūtrāt /

[063|04-063|05] sūtre hyustaṃ "sa eṣāṃ daśānāmaśaikṣāṇāṃ dharmaṇāmutpādāt pratilambhātsamanvāgamādaryo bhavati pañcāṅgaviprahīṇa" iti vistaraḥ /

[063|06] tena tarhi asattvākhyairapi samanvāgamaḥ prāpnoti parasattvaiśca / kiṃ kāraṇam /

[063|07] sūtra vacanāt / "rājā bhikṣavaścakravarti saptabhī ratnaiḥ samanvāgata" iti vistaraḥ /

[063|08] vaśitvamatra samanvāgamaśabdenoktam / tasya teṣu ratneṣu vaśitvaṃ kāmacāra iti /

[063|09] atra vaśitvaṃ samanvāgamo 'nyatra punardravyāntaramiti / kuta etat kaḥ punarevamayogaḥ /

[063|10-063|11] ayam ayogaḥ yad asyā naiva svabhāvaḥ prajñāyate rūpaśabdādivad rāgadveṣādivad vā na cāpi kṛtyaṃ cakṣuḥśrotrādivat /

[063|11] tasmāt dravyadharmāsaṃbhavādayogaḥ /

[063|11-063|12] utpattiheturdharmāṇāṃ prāptiriti cet /

[063|12] asaṃskṛtasya na syāt /

[063|12-063|13] ye ca dharmā aprāptā ye ca tyaktā bhūmisaṃcāravaiarāgyatasteṣāṃ kathamutpattiḥ syāt /

[063|13] sahajaprāptihetukā cet /

[063|13-063|14] jātiridānīṃ kiṅkarī jātijātirvā /

[063|14-063|15] sakalabandhanānāṃ khalvapi mṛdumadhyādhimātrakleśotpattibhedo na syāt prāptyabhedāt /

[063|15] yato vā sa bhedastata evāstu tadutpattiḥ /

[063|15-063|16] tasmānnotpattihetuḥ prāptiḥ /

[063|16] kaścaivamāhotpattihetuḥ prāptiriti / kiṃ tarhi /

[063|16-063|17] vyavasthā hetuḥ /

[063|17-063|18] asatyāṃ hi prāptau laukikamānasānāmāryapṛthagjanānāmāryā ime pṛthagjanā ima iti na syād vyavasthānam /

[063|18-063|19] prahīṇāprahīṇa kleśatāviśeṣādetat bhavitumarhati /

[063|19-063|20] etaccaiva kathaṃ bhaviṣyatyeṣāṃ prahīṇaḥ kleśa eṣāmaprahīṇa iti /

[063|20] praptau satyāmetatsidhyati tadvigamāvigamāt / āśrayaviśeṣādetatsidhyati /

[063|21-063|22] āśrayo hi sa āryāṇāṃ darśanabhāvanāmārgasāmarthyāttathā parāvṛtto bhavati yathā na punastatpraheyāṇāṃ kleśānāṃ prarohasamartho bhavati /

[063|22-063|23] ato 'gnidagdhavrīhivadavījībhūte āśraye kleśānāṃ prahīṇakleśa ityucyate /

[063|23] upahatavījabhāve vā laukikena mārgeṇa /

[063|24] viparyayādaprahīṇakleśaḥ /

[063|24-063|25] yaścāprahīṇastena samanvāgato yaḥ prahīṇastenā samanvāgata iti prajñapyate /

[063|25-063|26] kuśalā api dharmā dviprakārā ayatnabhāvino yatnabhāvinaśca ye ta ucyante utpattipratilambhikāḥ prāyogikāśceti /

[063|26-063|27] tatrāyatnabhāvibhirāśrayasya tadvījabhāvānupaghātāt samanvāgata upaghātādasamanvāgata ucyate samucchinnakuāśalamūlaḥ /

[063|27-064|01] tasya tūpaghāto mithyādṛṣṭyā veditavyaḥ /

[064|01-064|02] na tu khalu kuśalānāṃ dharmāṇāṃ vījabhāvasyātyantaṃ santatau samudghātaḥ /

[064|02-064|03] yepunaryatnabhāvinastairutpannaistadutpattirvaśitvā vighātātsantateḥ samanvāgata ucyate /

[064|03-064|05] tasmādvījamevātrānapoddhṛtamanupahatam paripṛṣṭaṃ ca vāśiatvakāle samanvāgamākhyāṃ tabhate nānyad dravyam /

[064|05] kiṃ punaridaṃ bījaṃ nāma /

[064|05-064|06] yannāmarūpaṃ phalotpattau samartha sākṣāt pāraṃparyeṇa vā /

[064|06] santatipariṇāmaviśeṣāt / ko 'yaṃ pariṇāmo nāma /

[064|06-064|07] santateranyathātvam / kā ceyaṃ santatiḥ/

[064|07] hetuphalabhūtastraiyadhvikāḥ saṃskārāḥ /

[064|07-064|08] yat tūkta "lobhena samanvāgato 'bhavyaścatvāri smṛtyupasthānāni bhāvayitumi"ti /

[064|08-064|09] tatrādhivāsanaṃ lobhasyāvinodanaṃ vā samanvāgamaḥ /

[064|09-064|10] yāvaddhi tasyādhivāsako 'vinodako bhavati tāvat bhavyastāni bhāvayitum /

[064|10-064|11] evamayaṃ samanvāgamaḥ sarvāthā prajñaptidharmo na tu dravyadharmaḥ /

[064|11] tasya ca pratiṣedho 'samanvāgama iti /

[064|11-064|12] dravyameva tu vaibhāṣikāḥ ubhayaṃ varṇayanti /

[064|12] kiṃ kāraṇam / eṣa hi naḥ siddhānta iti / sā kilaiṣā praptiḥ

[064|13] traiyadhvikānāṃ trividhā

[064|14] atītānāṃ dharmāṇāmatītā 'pi prāptirastyanāgatyā 'pi pratyutpannā 'pi /

[064|14-064|15] evamanāgataparatyutpannānāṃ pratyekaṃ trividhā /

[064|16] ṣubhādīnāṃ ṣubhādikā /

[064|17] kuśalākuśalāvyākṛtānāṃ kuāśalākuśalāvyākṛtaiva yathākramaṃ prāptiḥ /

[064|18] svadhātukā tadāptānāṃ

[064|19] ye dharmāstaddhātvāptāsteṣāṃ svadhātukā prāptiḥ /

[064|19-064|20] kāmarūpārūpyāvacarāṇāṃ kāmarūpārūpyāvacarī yathākramam /

[064|21] anāptā nāṃ caturvidhā // VAkK_2.37 //

[064|22] anāsravāṇāṃ dharmāṇāṃ caturvidhā praptiḥ / samāsena traidhātukī cānāsravā ca /

[064|23-064|24] tatrāpraptiṃsaṃṅkhyānirodhasya traidhātukī pratisaṃkhyānirodhasya rūpārūpyāvacarī cānāsravā ca /

[064|24] mārgasatyasyānāsravaiva / seyaṃ samasya caturvidhā bhavati /

[064|25] śaikṣāṇāṃ dharmāṇāṃ śaikṣaiva prāptiḥ akṣaikṣāṇāmaśaikṣānāśaikṣāṇāntubhedaḥ /

[065|01] sa nirdiśyate

[065|02] tridhā naśaikṣā 'śaikṣāṇāṃ

[065|03] naivaśaikṣānāśaikṣā dharmā ucyante sāsravā dharmā asaṃskāṛtaṃ ca /

[065|03-065|04] teṣāṃ śaikṣādibhedena trividhā prāptiḥ /

[065|04] sāsravāṇāṃ tāvat naivaśaikṣānāśaikṣī prāptiḥ /

[065|04-065|05] apratisaṃkhyānirodhasya ca pratisaṃkhyānirodhasya cānāryeṇa praptasya /

[065|05-065|06] tasyaiva śaikṣeṇa mārgeṇa praptasya śaikṣī aśaikṣeṇāśaikṣī /

[065|06-065|07] darśanabhāvanāheyānāṃ yathākramaṃ darāśanabhāvanāheyaiva parāptiḥ /

[065|07] aheyānāṃ tu bhedaḥ / sa nirdiśyate

[065|08] aheyānāṃ dvidhā matā /

[065|09-065|10] apraheyādharmā anāsravāḥ / teṣāmapratisaṃkhyānirodhasya bhāvanāheyā prāptiḥ anāryaprāptasya ca pratisaṃkhyānirodhasya /

[065|10-065|11] tasyaivāryamārgaprāptasyānāsravā 'heyā mārgasatyasya ca /

[065|12] yaduktaṃ "traiyadhvikānāṃ trividhe" ti tasyotsargasyāyamapavādaḥ

[065|13] avyākṛtāptiḥ sahajā

[065|14] anivṛtāvyākṛtānāṃ sahajaiva prāptirnāgrajā na paścātkālajā / durbalatvāt /

[065|14-065|15] tenateṣāmatītānāmatītaiva yāvat pratyutpannānāṃ pratyutpannaiva /

[065|15-065|16] kiṃ sarvasyaivānivṛtāvyākṛtasya /

[065|16] na sarvasya /

[065|17] abhijñānairmāṇikādṛte // VAkK_2.38 //

[065|18] dve abhijñe avyākṛte nirmāṇacittaṃ ca varjayitvā /

[065|18-065|19] teṣāṃ hi balavattvāt prayogaviśeṣaniṣpatteḥ pūrva paścāt sahajā prāptiḥ /

[065|19-065|20] śailpasthānikasyāpi kasyacidīryāpathikasyā tyarthamabhyastasyecchanti /

[065|21] kimanivṛtāvyākṛtasyaiva sahajā praptirityāha

[065|22] nivṛtasya ca rūpasya

[065|23-065|24] nivṛtāvyākṛtasyāpi vijñaptirūpasya saharjaiva prāptiradhimātreṇāpyavijñaptyanutthāpanādaurbalyasiddheḥ /

[065|25-065|26] yathā 'vyākṛtānāṃ dharmāṇāmayaṃ praptibhedaḥ kimevaṃ kuśalākuśalānāmapikaścit prāptibhedo 'sti /

[065|26] astītyāha /

[065|27] kāme rūpasya nāgrajā /

[065|28] kāmāvacarasya vijñaptyavijñaptirūpasyāgrajā praptiḥ sarvathā nāsti /

[065|28-065|29] sahajā cāsti paścātkālajā ca /

[065|30] kimaprāpterapi prāptivatprakārabhedaḥ / netyāha / kiṃ tarhi /

[066|01] akliṣṭāvyākṛtā 'prāptiḥ

[066|02] aprāptiranivṛtāvyākṛtaiva sarvā / adhvabhedena punaḥ

[066|03] sā 'tītājātayostridhā // VAkK_2.39 //

[066|04] pratyutpannasya nāratyaprāptiḥ pratyutpannā /

[066|04-066|05] atītānāgatayostu traiyadhvikī /

[066|06] kāmādyāptāmalānāṃ ca

[066|07] trividheti varttate / kāmāptānāṃ kāmarūpārūpyāvacarī /

[066|07-066|08] evaṃ rūpārūpyāptānāmanāsravāṇāṃ ca nāstyanāsravā kācidaprāptiḥ /

[066|08] tathāhi /

[066|09] mārgasyāprāptiriṣyate /

[066|10] pṛthagjanatvam

[066|11] "pṛthagjanatvaṃ katamat / āryadharmāṇāmalābha" iti śāstrapāṭhaḥ /

[066|11-066|12] alābhaśca nāmāprāptiḥ /

[066|12] naca pṛthagjanatvamanāsravaṃ bhavitumarhati /

[066|12-066|13] katameṣāmāryadharmāṇāmalābhaḥ /

[066|13] sarveṣāmaviśeṣavacanāt / sa tu yo vinā lābhenālābhaḥ /

[066|13-066|14] anyathā hi cuddho 'pi śrāvakapratyekabuddhagotrakai rasamanvāgamādanāryaḥ syāt /

[066|14-066|15] evaśabdastarhi paṭhitavyaḥ /

[066|15] na paṭhitavyaḥ / ekapadānyapi hyavadhāraṇāni bhavanti /

[066|15-066|16] tadyathā abbhakṣo vāyubhakṣa iti /

[066|16] duḥkhe dharmajñānakṣāntitatsahabhuvāmalābha ityapare /

[066|16-066|17] na ca tadyogā danāryatvaprasaṅgaḥ /

[066|17] tadalābhasyātyantaṃ hatatvāt /

[066|17-066|18] te tarhi trigotrā iti katameṣāmalābhaḥ /

[066|18] sarveṣām / evaṃ tarhi sa eva doṣaḥ / punaḥ sa eva parihāraḥ /

[066|18-066|19] yatnastarhi vyarthaḥ /

[066|19] evaṃ tu sādhu yathā sautrāntikānām / kathaṃ ca sautrāntikānām /

[066|20] "anutpannāryadharmasantatiḥ pṛthagjanatvami"ti /

[066|21] atheyamaprāptiḥ kathaṃ vihīyate / yasya yā dharmasya prāptirasau

[066|22] tatprāptibhusaṃcārād vihīyate // VAkK_2.40 //

[066|23-066|24] yathā tāvadāryamārgasyālābhaḥ pṛthagjanatvaṃ tasya lābhāttadvihīyate bhūmisaṃcārācca /

[066|24] evamanyeṣāmapi yojyam /

[066|24-066|25] vihīyata iti tasyā aprāpteraprāptirutpadyate prāptiśchidyate /

[066|25-066|26] kiṃ punaraprāptiprāptyorapi prāptyaprāptī bhavataḥ /

[066|26] ubhayorapyubhayaṃ bhavtītyāhuḥ /

[066|26-066|27] nanu caivamanavasthā prasaṅgaḥ praptīnām /

[066|27] nānavasthāprasaṅgaḥ / parasparasamanvāgamāt /

[066|27-067|01] ātmanā tṛtīyo hi dharma utpadyate /

[067|01] sa ca dharmastasya prāptiḥ prāptiprāptiśca /

[067|01-067|02] tatra prāptyutpādāttena dharmeṇa samanvāgato bhavati prāptiprāptyā ca /

[067|02-067|03] prāptiprāptyutpādāt punaḥ prāptyaiva samanvāgato bhavatyato nānavsthā /

[067|03-067|04] evaṃ ca kṛtva ātmanā tṛtīyasya dharmasya kuśalasya kliṣṭasya kliṣṭasya vā dvitīye kṣaṇe tisraḥ prāptayo jāyante /

[067|04-067|05] tāsāṃ ca punastisro 'nuprāptaya iti ṣaḍ bhavanti /

[067|05-067|06] tṛtīye kṣaṇe prathamadvitīyakṣaṇotpannānāṃ dravyāṇāṃ nava prāptayaḥ sārdhamanuprāptibhirityaṣṭādāśa bhavanti /

[067|06-067|10] evamuttarottaravāṛddhiprasaṇṅgenaitāḥ praptayo visarpantyaḥ sarveṣāmatītānāgatānāṃ kleśopakleśakṣaṇānāmupapattilābhikānāṃ ca kuśalakṣaṇānāṃ saṃprayoga sahabhuvāmanādyantasaṃsāraparyāpannānāmanantā ekasya prāṇinaḥ kṣaṇe kṣaṇe upajāyante ityanantadravyāḥ pratisantānamātmabhāvakṣaṇāḥ sattvānāṃ bhavanti /

[067|10] atyutsavo vatāyaṃ prāptīnāṃ varttate /

[067|11] kevalaṃ tu apratighātinyo yato 'vakāśamākāśe labhante /

[067|11-067|12] itarathā hyākāśe 'pyava kāśo na syāt dvitīyasya prāṇinaḥ //

[067|13] atha keyaṃ sabhāgatā /

[067|14] sabhāgatā sattvasāmyaṃ

[067|15] sabhāgatā nāma dravyam / sattvānāṃ sākṛśyaṃ nikāyasa bhāga ityasyāḥ śāstre saṃjñā /

[067|16] sā punarabhinnā bhinnā ca / abhinnā sarvasattvānāṃ sattvasabhāgatā /

[067|16-067|17] pratisattvaṃ sarveṣu bhāvāt /

[067|17-067|18] bhinnā punasteṣāmeva sattvānāṃ dhātubhūmigatiyonijātistrīpuruṣopāsakabhikṣuśaikṣā śaikṣyādibhedena pratiniyatā dharmasabhāgatā /

[067|18-067|20] punaḥ skndhāyatanadhātutaḥ yadi satvasabhāgatā dravyamaviśiṣtaṃ na syāt anyonyaviśeṣabhinneṣu sattveṣu sattvasttva ityabhedena buddhirna syāt prajñaptiśca /

[067|20-067|21] evaṃ skandhādi buddhiprajñaptayyo 'pi yojyāḥ /

[067|21] syāccyavetopapadyeta na ca sattvasabhāgatāṃ vijahyānna ca pratilabheteti /

[067|22] catuṣkoṭikaḥ / prathamā koṭiḥ yataścyavate tatraivopapadyamānaḥ /

[067|22-067|23] dvitīyā niyāmamavkrāman /

[067|23] sa hi pṛthagjanasabhāgatāṃ vijahyādāryasabhāgatāṃ pratilabhate /

[067|24] tṛtīyā gatisaṃcārāt / caturthyetānākārān sthāpayitvā / [067|25] yadi pṛthagjanasabhāgatā nāma dravyamasti kiṃ punaḥ pṛthagjanatvena /

[067|26] nahi manuṣyasabhāgatāyā anyanmanuṣyatvaṃ kalpyete /

[067|26-068|02] naiva ca lokaḥ sabhāgatāṃ paśyatyarūpiṇītvāt nacaināṃ prajñayā paricchinatti pratipadyate ca satvānāṃ jātyabhedamiti satyā api tasyāḥ kathaṃ tatra vyāpāraḥ /

[068|02] apicāsattvasabhāgatā 'pi kiṃ neṣyate /

[068|03-068|04] śāliyavamudgamāsāmrapanasalohakāñcanādīnāṃ svajātisādṛśyāt tāsāṃ ca sabhāgatānāmanyonyabhinnānāṃ kathamabhedena sabhāgatā prajñaptiḥ kriyate /

[068|04-068|05] vaiśeṣikāścaivaṃ dyotitā bhavanti /

[068|05] teṣāmapi hyeṣa siddhāntaḥ /

[068|05-068|06] sāmānyapadārtho nāmāsti yataḥ samānapratyayotpattiratulyaprakāreṣvapīti /

[068|06] ayaṃ tu teṣāṃ viśeṣaḥ /

[068|06-068|07] sa eko 'pyanekasmin varttate yadi dyotitā yadi na dyotitā /

[068|07-068|08] astyeṣā tu sabhāgatā sūtre vacanāditi vaibhāṣikāḥ /

[068|08-068|09] ustaṃ hi bhagavatā "sa ceditthantvamāgacchati manuṣyāṇāṃ sabhāgatāmi"ti /

[068|09] uktametannatūktaṃ dravyāntaramiti / kā tarhi sā /

[068|09-068|10] ta eva hi tathābhūtāḥ saṃskārā yeṣu manuṣyādiprajñaptiḥ śālyādiṣu sabhāgatāvat /

[068|10-068|11] tattvetanna varṇayanti /

[068|12] atha kimidamāsaṃjñikaṃ nāma /

[068|13] āsaṃjñikamasaṃjñiṣu /

[068|14] nirodhaścittacaittānāṃ

[068|15-068|17] asaṃjñisattveṣu devepūpapannānāṃ yaścittacaittānāṃ nirodhastadāsaṃjñikaṃnāma dravyaṃ yena cittacaittā anāgate 'dhvani kālāntaraṃ saṃnirudhyante notpattuṃ labhante /

[681|7-06817] nadītoyasaṃnirodhavat /

[068|17] tat punarekāntena

[068|18] vipākaḥ

[068|19] kasya vipākaḥ / asaṃjñisamāpatteḥ / katame te sattvā yeṣvasaṃjñisattvāḥ /

[068|20] te bṛhatphalāḥ // VAkK_2.41 //

[068|21] bṛhatphalā nāma devā yeṣāṃ kecidasaṃjñisattvāḥ pradeśe bhavanti dhyānāntarikāvat /

[068|22] kiṃ punastenaiva kadāciat saṃśino bhavanti / bhavantyupapattikāle cyutikāle ca /

[068|23-068|24] "prakṛṣṭamapi kālaṃ sthitvā saha saṃjñotpādātteṣāṃ sattvānāṃ tatsthānāt cyutirbhavatī"ti sūtre pāthaḥ /

[068|24-068|25] te ca tato dīrghasvapnavyutthitā iva cyutvā kāmadhātāvupapadyante nānyatra /

[068|25-068|26] pūrvasamāpattisaṃskāraparikṣayāt apūrvānupacayācca kṣiptā iva kṣīṇavegā iṣavaḥ pṛthivīṃ patanti /

[068|26-068|27] yena ca tatropapattavyaṃ tasyāvaśyaṃ kāmāvacaraṃ karmāparaparyāyavedanīyaṃbhavati /

[068|27] yathottarakauravāṇāṃ devopapāttivedanīyam /

[068|28] atha samāpattī iti yaduktaṃ katame te samāpattī /

[068|28-068|29] asaṃjñisamāpattirnirodhasamāpattiśca /

[068|29] keyamasaṃjñisamāpattiḥ /

[068|29-068|30] yathaivāsaṃjñikamuktaṃ "niarodhaścittacaittānāmi"ti /

[069|01] tathā 'saṃjñisamāpattiḥ

[069|02] asaṃjñināṃ samāpattirasaṃjñā ve tyasaṃjñisamāpattiḥ /

[069|02-069|03] sā 'pi cittacaittānāṃ nirodhaḥ /

[069|03] etāvattathāśabdenānvākṛṣyate / sā tu samāpattiḥ /

[069|04] dhyāne 'ntye

[069|05] antyadhyānaṃ caturthaṃ tatparyāpannā 'sau nānyabhumikā / kimarthamenāṃ samāpadyante /

[069|06] niḥsṛtīcchayā /

[069|07] niḥsaraṇameṣāṃ manyante / ato mokṣakāmatayā samāpadyante /

[069|07-069|08] āsaṃjñikaṃ vipākatvāt avyākṛtamiti siddham /

[069|08] iyaṃ tu

[069|09] śubhā

[069|10] kuśalaivāsaṃjñisamāpattiḥ / tasyā asaṃjñisattveṣu pañcaskandhako vipākaḥ / kuśalā satī

[069|11] upapadyavedyaiva

[069|12] upapadyavedanīyaiva / na dṛṣṭadharmaparyāyavedanīyā nāpi aniyatā /

[069|12-069|13] yo 'pyenāmutpādya parihīyate so 'pi kilāvaśyaṃ punarutpādyāsaṃjñisattveṣūpapadyata iti /

[069|13-069|14] ata eva tallābhī niyāmaṃ nāvakrāmati /

[069|14] seyaṃ pṛthagjanasyaiveṣyate /

[069|15] nāryasya

[069|16] nahyāryāṃ asaṃjñisamāpattiṃ samāpadyante vinipātasthānamivaitāṃ paśyantaḥ/

[069|16-069|17] niḥsaraṇasaṃjñino hi tāṃ samāpadyante /

[069|17-069|18] atha kimenāmāryāścaturthadhyānalābhādatītānāgatāṃ pratilabhante dhyānavat /

[069|18] anye 'pi atāvanna pratilabhante / kiṃ kāraṇam /

[069|18-069|19] eṣā hyucitā 'pi satī mahābhisaṃskārasādhyatvādacittakatvācca /

[069|20] ekādhvikāpyate // VAkK_2.42 //

[069|21] ekakāliketyarthaḥ / varttamānakālikaiva labhyate

[069|21-069|22] yathā prātimokṣasaṃvaraḥ /

[069|22-069|23] labdhayā tu dvitaīyādiṣu kṣaṇeṣvatītayā 'pi samanvāgato bhavati yāvanna tyajati /

[069|23] acittaka tvānnānāgatā bhāvyate /

[069|24] nirodhasamāpattiridāniṃ katamā /

[070|01] nirodhākhyā tathaiveyaṃ

[070|02] yathaivāsaṃjñimāpatthiḥ / tathāśabdena kaḥ prakāro gṛhyate / "nirodhaścittacaittānāmi"ti /

[070|03] ayaṃ tvasyā viśeṣaḥ / iyaṃ

[070|04] vihārārthaṃ

[070|05] śāntavihārasaṃjñāpūarvakeṇa manasikāreṇa enāṃ samāpadyante /

[070|05-070|06] tāṃ tu niḥsaraṇasaṃjñā pūrvakeṇa /

[070|06] sā khalvapi caturthadhyānabhūmikā / iyaṃ tu

[070|07] bhavāgrajā /

[070|08] naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanabhūmikaiva / sā ceyaṃ

[070|09] śubhā

[070|10] kuśalaiva na klilṣṭā nāvyākāṛtā / kuśalā satī

[070|11] dvivedyā 'niyatā ca /

[070|12] dvayoḥ kālayorvedyā upapadyavedanīyā cāparaparyāyavedanīyā ca /

[070|12-070|13] aniyatā ca vipākaṃ prati kadācinna vipacyate /

[070|13-070|14] yadīha pariniarvāyāt tasyā hi bhavāgre catuḥskandhako vipākaḥ /

[070|14] sā ceyamekāntena

[070|15] āryasya

[070|16-070|17] nahi pṛthagjanā nirodhasamāpattimutpādayituṃ śaknuvantyucchedabhīrutvādāryamārgabalena cotpādanāddṛṣṭadharmanirvāṇasya tadadhimuktitaḥ /

[070|17] āryasyāpi ceyaṃ na vairāgyalabhyā / [070|18] kiṃ tarhi /

[070|19] āpyā prayogataḥ // VAkK_2.43 //

[070|20] prayogalabhyaiveyam / na cātītā labhyate nāpyanāgata bhāvyate /

[070|20-070|21] cittabalena tadbhāvanāt /

[070|21] kiṃ bhagavato 'pi parāyogikī / netyāha /

[070|22] bodhilabhyā muneḥ

[070|23-070|24] kṣayajñānasamanaṃ kālaṃ buddhā bhagavanta enāṃ labhante nāsti kiñcidbuddhānāṃ prāyogikaṃ nāma /

[070|24] icchāmātrapratibaddho hi teṣāṃ sarvaguṇasaṃpātsaṃmukhībhāvaḥ /

[070|25] tasmādeṣāṃ sarvavairāgyalābhikam /

[070|25-070|26] kathaṃ khalvi dānīmanutpāditāyāṃ nirodhasamāpattau kṣayajñānakāle bhagavānubhayotobhāgavimuktaḥ sidhyati /

[070|27-071|01] sidhyatyutpāditāyāmiva tasyāṃ vaśitvāt prāgeva tāṃ bodhisattvaḥ śaikṣyāvasthāyāmutpādayatīti pāścattyāḥ /

[071|01] atha kasmādevaṃ neṣyate /

[071|01-071|02] evaṃ ca sthaviropaguptasyāpīdaṃ netrīpadaṃ prāmāṇikaṃ bhaviṣyati /

[071|02-071|03] "nirodhasamāpattimutpādya kṣayajñānamutpādayatīti vaktavyaṃ tathāgata"iti /

[071|04] na prāk

[071|05] nahi pūrvaṃ tasyā utapādanaṃ yujyata iti kāśmīrakāḥ / kiṃ kāraṇam /

[071|06] catustriṃśatkṣaṇāptitaḥ /

[071|07] catusriṃśatā kila cittakṣaṇairbodhisattvo bodhimanuprāptaḥ /

[071|07-071|09] satyābhisamaye ṣoḍaśabhirbhavāgravairāgye cāṣṭādaśabhirnavaprakārāṇāṃ kleśānāṃ prahāṇāya navānantaryavimuktimārgotpādanāt /

[071|09] ta ete catustriṃśat bhavanti /

[071|09-071|10] ākiñcanyāyatanavītarāgasyāsyaniyāmāvakramaṇādadhobhūmikā na punaḥḥ praheyā bhavanti /

[071|10-071|11] ata etasminnantare visabhāgacittāsaṃbhavānnirodhasamāpatterayoga iti /

[071|11-071|12] kiṃ punaḥ syādyadi visabhāgacittamantarā saṃmukhīkkuryāt /

[071|12-071|13] vyutthānāśayaḥ syādavyutthānāśayāśca bodhisattvāḥ /

[071|13] satyamavyutthānāśayā natu āsrava mārgāvyutthānāt /

[071|13-071|14] kathaṃ tarhi "na tāvat bhetsyāmi paryaṅkamaprāpte āsravakṣaya" iti /

[071|14-071|15] asyāśayasyāvyutthānā dekāyana eva sarvārthaparisamāpteriti bahirdeśakāḥ /

[071|15-071|16] pūrvameva tu varṇayanti kāśmīrāḥ /

[071|16] yadyapyanayoḥ samāpattyorbahuprakāro viśeṣaḥ /

[071|17] kāmarūpāśraye bhūte

[071|18] ubhe api tvete asaṃjñinirodhasamāpattī kāmadhātau rūpadhātau cotpatsyete /

[071|18-071|19] ye tvasaṃjñisamāpattiṃ rūpadhātau necchanti teṣāmayaṃ grantho virudhyate /

[071|19-071|20] syādrūpabhavo na cāsau bhavaḥ pañcavyavacāraḥ /

[071|20-071|22] syādrūpāvacarāṇāṃ sattvānāṃ saṃjñināṃ devānāṃ visabhāge citte sthitānāmasaṃjñisamāpattiṃ nirodhasamāparttiṃ ca samāpannānāmasaṃjñināṃ ca devānāmāsaṃjñike pratilabdhe yo bhava" iti /

[071|22] ata ubhe apyete kāmarūpāśraye /

[071|22-071|23] tatrāpi tvayaṃ viśeṣaḥ /

[071|24] nirodhākhyādito nṛṣu // VAkK_2.44 //

[071|25] nirodhasamāpattiḥ prathamato manuṣyepūtpādyate paścādrūpadhātau parihīṇapūrvaiḥ /

[071|26] kimato 'pyasti parihāṇiḥ / astītyāha /

[071|26-072|01] anyathā hi ndāyi sūtraṃ virudhyeta /

[072|01-072|02] "ihāyuṣmanto bhikṣuḥ śīlasaṃpannaśca bhavati samādhisaṃpannaśca prajñāsaṃpannaśca /

[072|02-072|05] so 'bhīkṣṇaṃ saṃjñāvedayita nirodhaṃ samāpadyate ca vyuttiṣṭhate cāsti caitat sthānamiti yathābhūtaṃ prajānāti sa na haiva dṛṣṭa eva dharme pratipattye vājñāmārāgayati nāpi maraṇakālasamaye bhedācca kāyasyātikramya devān kavaḍīkārāhāra bhakṣānanyatarasmin divye manomaye kāya upapadyate /

[072|05-072|06] sa tatropapanno 'bhīkṣṇaṃ saṃjñāveditanirodhaṃ samāpadyate ca vyuttiṣṭahate cāsti caitat sthānamiti yathābhūtaṃ prajānātī"ti /

[072|06-072|07] atra hi divyo manomayaḥ kāyo rūpāvacara ukto bhagavatā /

[072|07] iyaṃ ca samāpattirbhāvāgrikī /

[072|08] tatkathamaparihīṇasya tallābhino rūpadhātau syādupapattiḥ /

[072|08-072|09] caturthadhyānabhūmikāmapi nirodhasabhāpatiṃ nikāyāntarīyā icchanti /

[072|09] teṣāṃ vināpi parihāṇyā sidhyatyetat /

[072|10] etadeva tu na sidhyati / caturthadhyānabhūmikā 'pyasāvastīti / kiṃ kāraṇam /

[072|11] "navānupūrvasamāpattaya" iti sūtre vacanāt /

[072|11-072|12] yadyeṣa niyamaḥ kathaṃ vyutkrāntasamāpattayo bhavanti /

[072|12] prāthamakalpikaṃ pratyeṣa niyamaḥ /

[072|12-072|13] praptaprakāmavāśitvāstu santo vilaṅghyāpi samāpadyante /

[072|13] evamanayoḥ samāpattyorbhūmito 'pi viśeṣaḥ /

[072|14] caturthadhyānatayā 'grābhūmikatvāt /

[072|14-072|15] prayogato 'pi niḥsaraṇavihārasaṃjñāpūrvakamanasikāraprayogāt /

[072|15] saṃtānato 'pi pṛthagjanāryasaṃtānatvāt /

[072|15-072|16] phalato 'pyāsaṃjñikabhavāgraphalatvāt /

[072|16-072|17] vedanīyato 'pi niyatāniyatopapadyobhayathāvedanīyatvāt /

[072|17] prathamotpādanato 'pi dvidhātumanuṣyotpādanāt /

[072|17-072|18] kasmāt punarete cittatacaittanirodhasvabhāve satyāvasaṃjñisamāpattiḥ saṃjñāveditanirodhasamāpattiścocyate /

[072|18-072|19] tatprātikūlyena tatsamāpattiprayogāt /

[072|19] vedanādijñāne 'pi paracittajñānavacanavat /

[072|19-072|20] kathamidānīṃ bahukālaṃ niruddhāccittāt punarapi cittaṃ jāyate /

[072|20-072|21] atītasyāpyastitvāt iṣyate vaibhāṣikaiḥ samanantarapratyayatvam /

[072|21] apare punarāhuḥ /

[072|21-072|22] kathaṃ tāvad rūpopapannānāṃ ciraniruddhe 'pi rūpe punarapi rūpaṃ jāyate /

[072|22] cittād eva hi taj jāyate na rūpāt /

[072|22-072|23] evaṃ cittam apy asmād eva sendriyāt kāyāj jāyate na cittāt /

[072|23-072|24] anyonyabījakaṃ hy etadubhayaṃ yaduta cittaṃ ca sendriyaśca kāya iti pūrvācāryāḥ /

[072|24-072|25] bhadantavasumitrastvāha paripṛcchāyāṃ "yasyācittikā nirodhasamāpattistasyaiṣa doṣo mama tu sacittikā samāpattiri"ti /

[072|26] ti / bhadantaghoṣaka āha tadidaṃ nopapadyate /

[072|26-072|27] "sati hi vijñāne trayāṇāṃ saṃnipātaḥ sparśaḥ /

[072|27-072|28] sparśapratyayā ca vedanā saṃjñā cetan''etyuktaṃ bhagavatā /

[072|28] ataḥ saṃjñāvedanayorapyatra nirodho na syāt / athāpi syāt /

[073|01] yathā vedanāpratyayā tṛṣṇe"tyuktam /

[073|01-073|02] satyāmapi tu vedanāyāmarhato na tṛṣṇotpattirevaṃ satyapi sparśe vedannādayo na syuriti /

[073|02] tasyāviśeṣitatvāt /

[073|02-073|03] avidyāsaṃsparśajaṃ hi veditaṃ pratītyotpannā tṛṣṇetyuktaṃ natu vedanotpattau sparśo viśeṣita ityasamānametat /

[073|04] tasmādacittikā nirodhasamāpattiriti vaibhāṣikāḥ /

[073|04-073|05] kathamacittikāyāḥ samāpattitvam /

[073|05] mahābhūtasamatāpādanāt /

[073|05-073|06] samāpatticittena ca tāṃ samāpadyante samāgacchantīti samāpattiḥ /

[073|06] kiṃ punarete samāpattī dravyataḥ sta utāho prajñaptitaḥ /

[073|07] dravyata ityāha / cittotpattipratibandhanāt / na / samāpatticittenaiva tatpratibandhanāt /

[073|08-073|09] samāpatticittameva hi taccittāntaraviruddhamutpadyate yena kālāntaraṃ cittasyā pravṛttimātraṃ bhavati /

[073|09] tadviruddhāśrayāpādanāt /

[073|09-073|11] yā 'sau samāpattiriti prajñapyate taccāpravṛttimātraṃ na pūrvamāsīnna paścāt bhavati vyutthitasyeti saṃskṛtā 'sau samāpattiḥ prajñapyate /

[073|11] athavā āśrayasyaiva tathā samāpādanaṃ samāpattiḥ /

[073|11-073|12] evamāsaṃjñikamapi draṣṭavyam /

[073|12-073|13] cittamevāsau tatra cittapravṛttiviruddhaṃ labhate taccāpravṛttimātramāsaṃjñikaṃ prajñapyata iti tadetanna varṇayanti /

[073|13] vyākhyāte samāpattī //

[073|14] jīvitaṃ katamat /

[073|15] āyurjīvitam

[073|16] evaṃ hyuktamabhidharme 'jīvitenriyaṃ katamat / traidhātukamāyuri"ti /

[073|16-073|17] etaccaiva na jñāyate āyurnāma ka eṣa dharma iti /

[073|18] ādhāra ūṣmavijñānayorhi yaḥ /

[073|19] idamuktaṃ bhagavatā

[073|20-073|21]

"āyurūṣmātha vijñānaṃ yadā kāyaṃ jahatyamī /
apaviddhastadā śete yathā kāṣṭhamacetana" iti //

[073|22] tad ya ūṣmaṇo vijñānasya cādhārabhūto dharmaḥ sthitihetustadāyuḥ /

[073|22-073|23] tasyedānīmāyuṣaḥ ka ādhārabhūtaḥ /

[073|23-073|24] evaṃ tarhi parasparāpekṣyavṛttitvādeṣāṃ kaḥ pūrvaṃ nivartiṣyate /

[073|24] yadvaśādibhavau vivarttiṣyete iti nityānivṛttiprasaṅgaḥ /

[073|25] āyuṣastarhi karmādhārabhūtaṃ yāvadākṣiptaṃ karmaṇā tāvadanuvarttanāt /

[073|25-073|26] ūṣmavijñānayorapi kimarthaṃ karmaivādhārabhūtaṃ neṣyate /

[073|26] mā bhūt sarvaṃ vijñānamāmaraṇādvipāka iti /

[073|27] ūṣmaṇastarhi karmādhārbhūtaṃ bhaviṣyati ūṣmā ca vijñānasya /

[073|27-073|28] evamapyārūpyeṣvanādhāraṃ vijñānaṃ syādūṣmābhāvāt /

[073|28] tasya punaḥ karmādhāro bhaviṣyati /

[073|28-074|01 na vai labhyate kāmacāro yat kvacidevoṣmā vijñānasyādhāro bhaviṣyati kvacideva karmeti /

[074|02] uktaṃ cātra / kimuktam /

[074|02-074|03] "mā bhūtsarvaṃ vijñānamāmaraṇādvipāka" iti /

[074|03] tasmādastyeva tayorādhārabhūtamāyuḥ /

[074|03-074|04] nahi nāstīti brūmo natu dravyāntaram /

[074|04] kiṃ tarhi / traidhātukena karmaṇā nikāyasabhāgasya sthitikālāvedhaḥ /

[074|05-074|06] yāvaddhi karmaṇā nikāyasabhāgasyāvedhaḥ kṛto bhavatyetāvantaṃ kālamavasthātavyamiti tāvat so 'vatiṣṭhate tadāyurityucyate /

[074|06-074|07] sasyānāṃ pākakālāvedhavat kṣipteṣusthitikālāvedhavacca /

[074|07-074|08] yastu manyate saṃskāro nāma kaścin guṇaviśeṣa iṣau jāyate yadvaśādgamanamāpatanād bhavatīti /

[074|08-074|09] tasya tadekatvāt pratipannābhāvācca deśāntaraiḥ śīghra taratamaprāptikālabhedā nupapattiḥ patanānupapattiśca /

[074|09-074|10] vāyunā tatpratibandha iti cet /

[074|10] arvākpatanaprasaṅgo na vā kadācidvāyoraviśeṣāt /

[074|10-074|11] evaṃ tu varṇayanti dravyāntaramevāyurastīti /

[074|12] atha kimāyuḥkṣayādeva maraṇaṃ bhavatyāhosvidanyathāpi /

[074|12-074|13] prajñaptāvuktam "āyuḥkṣayānmaraṇaṃ na puṇyakṣayādi"ti /

[074|13] catuṣkoṭiḥ /

[074|13-074|14] prathamā koṭirāyurvipākasya karmaṇaḥ paryādānāt /

[074|14] dvitīyā bhogavipākasya / tṛtīyobhayoḥ /

[074|14-074|15] caturthī viṣamāparihāreṇa /

[074|15] āyurutsargācceti vaktavyakm / na vaktavyam / āyuḥkṣayādeva tanmaraṇam /

[074|16] prathamakoṭyantargamāt /

[074|16-074|17] kṣīṇe tvāyuṣi puṇyakṣayasya maraṇe nāsti sāmarthyam /

[074|17] tasmādubhayakṣaye sati maraṇamāyuḥkṣayādityuktam /

[074|17-074|18] jñānaprasthāne 'pyuktam "āyuḥ santatyupanibaddhaṃ vartata iti vaktavyam /

[074|18] sakṛdutpannaṃ tiṣṭhanīti vaktavyam /

[074|19] āha /

[074|19-074|20] kāmāvacarāṇāṃ sattvānāmasaṃjñisamāparttiṃ nirodhasamāparttiṃ ca samāpannānāṃ santatyupanibaddhaṃ varttata iti vaktavyam /

[074|20-074|21] samāpannānāṃ rūpārūpyāvacarāṇāṃ ca sattvānāṃ sakrdutpannaṃ tiṣṭhatīti vaktavyam" /

[074|21] ko 'sya bhāṣitasyārthaḥ /

[074|21-074|22] yasyāśrayopaghātādupāghatastatsantatyadhīnatvāt prathamam /

[074|22-074|23] yasya tvāśrayopaghāta eva nāsti tadyatho tpannāvasthānāt dvitīyam /

[074|23-074|24] sāntarāyaṃ prathamaṃ nirantarāyaṃ dvitīyamiti kāśmīrāḥ /

[074|24] tasmādastyakālamṛtyuḥ /

[074|24-074|25] sūtra uktam "catvāra ātmabhāvapratilambhāḥ /

[074|25] astyātmabhāvapratilambho yatrātmasaṃcetanā kramate na parasaṃcetane"ti /

[074|26] catuṣkoṭikaḥ /

[074|26-074|27] ātmasaṃcetanaiva kramate kāmadhātau krīḍāpramoṣkāṇāṃ devānāṃ manaḥpradūṣakāṇāṃ ca /

[074|27-074|28] teṣāṃ hi praharṣamanaḥopradoṣābhyāṃ tasmāt sthānāccyutirbhavati nānyathā/

[074|28] duddhānāṃ ceti vaktavyam /

[075|01] svayaṃmṛtyutvāt / parasaṃcetanaiva kramate garbhāṇḍagatānām /

[075|01-075|02] ubhayamapyeṣāṃ kāmāvacarāṇāṃ prāyeṇa /

[075|02-075|06] nobhayaṃ sarveṣā mantarābhavikāṇāṃ rūpārūpyāvacarāṇāmanekajātīyānāṃ kāmāvacarāṇāṃ tadyathā nārakāṇā muttarakauravāṇāṃ darśanamārgamaitrīnirodhāsaṃjñi samāpattisamāpannānāṃ rājarṣijinadūtajinādiṣṭa dharmilo ttaragaṅgila śreṣṭhiputrayaśaḥ dumārajīvakādīnāṃ sarveṣā caramabhavikānāṃvodhisattva mātustadgarbhāyāḥ cakravarttinaścakravarttimātuśca tadgarbhāyāḥ/

[075|06-075|07] atha kasmātsūtra uktaṃ katame te bhadanta sattvā yeṣāṃ nātmasaṃcetanā kramate na parasaṃacetanā /

[075|07-075|08] naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanopagāḥ śāriputre"ti /

[075|08-075|09] anyeṣu kila dhyānarūpyedhvātmasaṃcetanāsvabhūmika āryamārgaḥ parasaṃcetanā uttarabhūmisāmantakastatra cobhayaṃ nāstīti /

[075|09-075|10] nanu caivaṃ tatrāpi parabhūmika āryamārgaḥ parasaṃcetanā prāpnoti /

[075|10] paryantagrahaṇāttarhi tadādisaṃpratyayaḥ /

[075|11] kvacidādisaṃpratyayaḥ kvacidādinā paryanto 'pi pratīyate / yadāha /

[075|11-075|12] "tadyathā devā brahmakāyikāḥ /

[075|12] iyaṃ prathamā sukhopapattiriti / kvacit paryantenādirapi pratīyate /

[075|13] yadāha / tadyathā devā ābhāsvarāḥ / iyaṃ dvitīyā sukhopapattiri"ti

[075|13-075|14] ayamatra tadyathāśabdo dṛṣṭāntavācaka iti yukta etasmāccheṣasaṃ pratyayaḥ /

[075|14-074|15] eṣa hi dṛṣṭāntadharmo yadekamapi tajjātīyakaṃ dṛśyate /

[075|15-075|16] sa ceha tadyathāśabdo nāstītyanupasaṃhāra eṣaḥ /

[075|16] yadyayaṃ tadyathāśabdo dṛṣṭāntavācakaḥ syādiha na prāpnuyāt /

[075|16-075|17] santi sattvā nānātvakāyā nānātvasaṃjñinastadyathā manuṣyastadekatyāścadevā iti /

[075|17-075|18] tasmādupadarśanārtha evāyaṃ draṣṭavya ityalamatiprasaṅgena /

[075|18] uktaṃ jīvitam //

[075|19] lakṣaṇāni punarjātirjarā sthitiranityatā // VAkK_2.45 //

[075|20] etāni hi saṃskṛtasya catvāri lakṣaṇāni /

[075|20-075|21] yatraitāni bhavanti sa dharmaḥ saṃskṛto lakṣyate / [075|21] viparyayādasaṃskṛtaḥ /

[075|21-075|22] tatra jātistaṃ dharmaṃ janayati sthitiḥ sthapayati jarā jarayati anityatā vināśayati /

[075|22-075|23] nanu "trīṇimāni saṃskṛta lakṣaṇānī"ti sūtra uktam /

[075|23] caturthamapyatra vaktavyaṃ syāt / kiṃ cātra noktam / āha /

[075|24] sthitiḥ / yattarhi "idaṃ sthityanyathātvami"ti /

[075|24-075|25] jarāyā eṣa paryāyastadyathā jāterutpāda ityanityatāyāśca vyaya iti /

[075|25-076|01] ye hi dharmāḥ saṃskārāṇāmadhvasaṃcārāya pravṛttāsta eva sūtre lakṣaṇānyuktānyudvejanārtham /

[076|01-076|02] jātirhi yā saṃskārānanāgatādadhvanaḥ pratyutpannamadhvānaṃ saṃcārayati /

[076|02-076|03] jarā 'nityate punaḥ pratyutpannādatītaṃ durbalīkṛtya pratighātāt /

[076|03] tadyathā kila gahanapraviṣṭasya puruṣasya trayaḥ śatravaḥ /

[076|03-076|04] tata eka enaṃ gahanādākarṣet dvau punarjīvitādvacyaparopayetāṃ tadvaditi /

[076|04-076|05] sthitistu tān saṃskārānupaguhya tiṣṭhatyaviyogamivecchantī /

[076|05-076|06] ato 'sau saṃskṛtalakṣaṇaṃ na vyavasthāpitā /

[076|06] asaṃskṛtasyāpi ca svalakṣaṇe sthitibhāvāt /

[076|06-076|07] anye punaḥ kalpayanti sthitiṃ jarāṃ cābhisamasya sthityanyathātvamityekaṃ lakṣaṇamuktaṃ sūtre /

[076|07] kiṃ prayojanam /

[076|08-076|09] eṣā hyeṣu saṅgāspadamataḥ śriyamivaināṃ kālakarṇīsahitāṃ darśayāmāsa tasyāmanāsaṅgārthamiti /

[076|09] ataścatvāryeva saṃskṛta lakṣaṇāni /

[076|09-076|10] teṣāmapi nāma jātyādīnāṃ saṃskṛtatvādanyairjātyādibhirbhavitavyam /

[076|10] bhavantyeva /

[076|11] jātijātyādayasteṣāṃ

[076|12] teṣāmapi catvāryanulakṣaṇāni bhavanti /

[076|12-076|13] jātijātiḥ sthitisthitiḥ jarājarā anityatā 'nityatā iti /

[076|13] nanu caikasyaikasya caturlakṣaṇī prāpnoti aparyavasānadoṣaśca /

[076|14] teṣāṃ punaranyajātyādiprasaṅgāt / na prāpnoti / yasmāt /

[076|15] te 'ṣṭadharmaikavṛttayaḥ /

[076|16] teṣāṃ jātyādīnāmaṣṭāsu dharmeṣu vṛttiḥ / kimidaṃ vṛttiriti / kāritraṃ puruṣakāraḥ /

[076|17] jātijātyādīnāṃ caikatra dharme kathaṃ kṛtvā ātmanā navamo hi dharma utpadyate /

[076|18] sārdhaṃ lakṣaṇānulakṣaṇairaṣṭābhiḥ /

[076|18-076|19] tatra jātirātmānaṃ virahayyānyānaṣṭau dharmān janayati /

[076|19] jātijātiḥ puna stāmeva jātim /

[076|19-076|20] tadyathā kila kācit kukkuṭī bahūnya patyāni prajāyate kācidalpāni /

[076|20-076|21] tadvat sthitirapyātmānaṃ varjayitvā 'nyānaṣṭau dharmān sthāpayati sthitisthitistu tāmeva sthitim /

[076|21-076|22] evaṃ jarā 'nityate api yathāyogyaṃ yajye /

[076|22] tasmānā bhavatyanavasthāprasaṅgaḥ /

[076|22-076|23] tadetadākāśaṃ pāṭyata iti sautrāntikāḥ /

[076|23-076|24] nahyete jātyādayo dharmā dravyataḥ saṃvidyante yathā 'bhivyajyante /

[076|24] kiṃ kāraṇam / pramāṇābhāvāt /

[076|24-076|25] nahyeṣāṃ dravyato 'stitve kiñcidapi pramāṇamasti pratyakṣamanumānamāptāgamo vā yathā rūpādīnāṃ dharmāṇāmiti /

[076|26-076|27] yattarhi sūtra uktaṃ "saṃskṛtasyotpādo 'pi prajñāyate vyayo 'pi sthityanyathātvamapī" ti /

[076|27] granthajño devānāṃ priyo natvarthajñaḥ / arthaśca pratiśaraṇa muktaṃ bhagavatā /

[076|28] kaḥ punarasyārthaḥ /

[076|28-076|29] avidyāndhā hi bālāḥ saṃskārapravāhamātmāta ātmīyataścādhimuktā abhiṣvajante /

[076|29-077|02] tasya mithyādhimokṣasya vyāvarttanārthaṃ bhagavāṃstasya saṃskārapravāhasyasaṃskṛtatvaṃ pratītyasamutpannatāṃ dyotayitukāma idamāha "triṇīmāni saṃskṛtasya saṃskṛtalakṣaṇāni" /

[077|02] na tu kṣaṇasya / nahi kṣaṇasyotpādādayaḥ prajñāyante /

[077|03] nacāprajñāyamānā ete lakṣaṇaṃ bhavitumarhanti /

[077|03-077|04] atha evātra sūtre "saṃskṛtasyotpādo 'pi prajñāyata" ityuktam /

[077|04-077|05] punaḥ saṃskṛtagrahaṇaṃ saṃskṛtatve lakṣaṇānīti yathā vijñāye ta /

[077|05-077|06] maivaṃ vijñāyi saṃskṛtasya vastuno 'stitve lakṣaṇāni jalavalākāvat sādhvasādutve vā kanyālakṣaṇavaditi /

[077|06-077|07] tatra pravāhasyādirutpādo nivṛttirvyayaḥ /

[077|07] sa eva pravāho 'nuvarttamānaḥ sthitiḥ /

[077|07-077|08] tasya pūrvāparaviśeṣaḥ sthityanyathātvam /

[077|08-077|09] evaṃ ca kṛtvoktaṃ "viditā eva nandasya kulaputrasya vedanā utpadyante viditā ava tiṣṭhante viditā astaṃ parikṣayaṃ paryādānaṃ gacchantī"ti /

[077|10] āha cātra

[077|11-077|12]

"jātirādiḥ pravāhasya vyayaśchedaḥ sthitistu saḥ /
sthityanyathātvaṃ tasyaiva pūrvāparaviśiṣṭatā //"

[077|13-077|14]

"jātirapūrvo bhāvaṃ sthitiḥ prabandho vyayastaducchedaḥ /
sthityanyathātvamiṣṭaṃ prabandhapūrvāparaviśeṣa" iti //

[077|15-077|16]

"kṣaṇikasya hi dharmasya vinā sthityā vyayo bhavet /
na ca vyetyeva tenāsya vṛthā tatparikalpanā //"

[077|17] tasmāt pravāha eva sthitiḥ / evaṃ ca kṛtvā 'yamapyabhidharmanirdeśa upapannno bhavati /

[077|18] "sthitiḥ katamā / utpannānāṃ saṃskārāṇāmavināśa" iti /

[077|18-077|19] nahi kṣaṇasyotpannasyāvināśo 'stīti /

[077|19] yadapi ca jñānaprasthāna uktam "ekasmiṃścitte ka utpādaḥ /

[077|20] āha / jātiḥ / ko vyayo maraṇam / kiṃ sthityanyathātvaṃ jare"ti /

[077|20-077|21] tatrāpi nikāyasabhāgacittaṃ yujyate /

[077|21-077|22] pratikṣaṇaṃ cāpi saṃskṛtasyaitāni lakṣaṇāni yujyante vinā 'pi dravyāntarakalpanayā /

[077|22] kathamiti /

[077|23] pratikṣaṇamabhūtvābhāva utpādaḥ / bhūtvā 'bhāvo vyayaḥ /

[077|23-077|24] pūrvasya pūrvasyottarakṣaṇānuvandhaḥ sthitiḥ /

[077|24] tasyāvisdṛśatvaṃ sthityanyathātvamiti / yadā tarhi sadṛśā utpadyante /

[077|24-077|25] na te nirviśeṣā bhavanti /

[077|25] kathamidaṃ jñāyate /

[077|25-077|26] kṣiptākṣiptabalidurbalakṣiptasya vajrādeścirāśutarapātakālabhedāttanmahābhūtānāṃ pariṇāmaviśeṣasiddheḥ /

[077|26-077|27] nātivahuviśeṣabhinnāstu saṃskārāḥ satyapyanyathātve sadṛśā eva dṛśyante /

[077|27-077|29] antimasya tarhi śabdārciḥkṣaṇasya parinirvāṇakāle ca ṣaḍāyatanasyottarakṣaṇābhāvāt sthityahnyanyathātvaṃ nāstītyavyāpinī lakṣaṇavyavasthā prāpnoti /

[077|29] na vai saṃskṛtasya sthitirevocyate /

[078|01] lakṣaṇamapi tu sthityanyathātvam /

[078|01-078|02] ato yasyāsti sthitistasyāvaśyamanyathātvaṃ bhavatīti nāsti lakṣaṇavyavasthābhedaḥ /

[078|02-078|04] samāsatastvatra sūtre saṃskṛtasyedaṃ lakṣaṇamiti dyotitaṃ bhagavatā "saṃskṛtaṃ nāma yadbhūtavā bhavati bhūtvā ca punarna bhavati yaścāsya sthitisaṃjñakaḥ prabandhaḥ so 'nyathā cānyathā ca bhavatī"ti /

[078|04-078|05] kim atra dravyāntarair jātyādibhiḥ katham idānīṃ sa eva dharmo lakṣyas tasyaiva lakṣaṇaṃ yokṣyate /

[078|05-078|08] kathaṃ tāvan mahāpuruṣalakṣaṇāni mahāpuruṣān nānyāni sāsnā-lāṅgūla-kakuda-śapha-viṣāṇādīni ca gotvalakṣaṇāni gor nānyāni kāṭhinyādīni ca pṛthivīdhātvādīnāṃ lakṣaṇāni tebhyo nānyāni /

[078|08-078|09] yathā codhrvagamanena dūrāddhūmasya dhūmatvaṃ lakṣyate naca tattasmādanyat /

[078|09] sa evātra nyāyaḥ syāt /

[078|09-078|10] naca saṃskṛtānāṃ rūpādīnāṃ tāvat saṃskṛtatvaṃ lakṣyate /

[078|10-078|11] gṛhṇatāpi svabhāvaṃ yāvat prāgabhāvo na jñāyate paścācca santateśca viśeṣaḥ /

[078|11-078|12] tasmānna tenaiva tallakṣitaṃ bhavati naca tebhyo dravyāntarāṇyeva jātyādīni vidyante /

[078|12] athāpi nāma dravyāntarāṇyeva jātyādīni bhaveyuḥ /

[078|12-078|13] kimayuktaṃ syāt /

[078|13-078|14] eko dharmaḥ ekasminneva kāle jātaḥ sthito jīrṇo naṣṭaḥ syādeṣāṃ sahabhūtvāt /

[078|14] kāritrakālabhedāt / anāgatā hi jātiḥ kāritraṃ hi karoti /

[078|14-078|16] yasmānna jātaṃ janyate janite tu dharme varttamānāḥ kṣityādayaḥ kāritraṃ kurvantīti na yadā jāyate tadā tiṣṭati jīryati vinaśyati vā /

[078|16] idaṃ tāvadiha saṃpradhāryaṃ bhavet /

[078|16-078|17] kimanāgataṃ dravyato 'sti nāstīti paścājjanayati vā naveti sidhyet /

[078|17-078|18] satyapi tu tasmin jātiḥ kāritaraṃ kurvatī kathamanāgatā sidhyatītyanāgata lakṣaṇaṃ vaktavyam /

[078|18-078|20] uparatakāritrā cotpannā kathaṃ varttamānā sidhyatīti varttamānalakṣāṇaṃ vaktavyam /

[078|20-078|21] sthityādayo 'pi ca yugapat kāritre varttamānā ekakṣaṇa eva dharmasya sthitajīrṇavinaṣṭatāṃ prasañjeyuḥ /

[078|21-078|22] yadaiva hyenaṃ sthitiḥ sthāpayati tadaiva jrā jarayati anityatā vināśayatīti /

[078|22-078|24] kimayaṃ tatra kāle tiṣṭatvāhosvijjīryatu vinaśyatu vā yo 'pi hi brūyāt sthityādīnāmapi kāritraṃ krameṇeti tasya kṣaṇikatvaṃ bādhyate /

[078|24] athāpyevaṃ brūyāt eṣa eva hi naḥ kṣaṇo yāvataitat sarvaṃ samāpyata iti /

[078|25-078|26] evamapoi tābhyāṃ sahotpannā sthitistāvat sthāpayati na jrā jarayati anityatā vā vināśyatīti /

[078|26] kuta etat / sthiterbalīyastvāt / punaḥ kenāvalīyastvam /

[078|26-078|27] yadaināṃ saha dharmeṇānityatā hanti /

[078|27] kṛtakṛtyā punaḥ karttuṃ notsahate jātivat /

[078|28] sthaturyuktamanutsoḍhum /

[078|28-078|29] nahi śakyaṃ jātyādijanyaṃ vartamānatāmānītaṃ punarānetum /

[078|29] śakyaṃ tu khalu sthityā sthāpyamatyantamapi sthāpayitum /

[078|29-079|01] ato na yuktaṃ yannotsahate /

[079|01] ko vā 'tra pratibandhaḥ / te eva jarā 'nityate /

[079|01-079|02] yadi hi te balīyasyau syātāṃ pūrvameva syātām /

[079|02-078|04] nivṛttakāritrāyāṃ khalvapi sthitau ta cāpi na tiṣṭataḥ sa cāpi dharma iti kathaṃ kutra vā kāritraṃ karttumutsahiṣyete kiṃ vā punastābhyāṃ karttavyam /

[079|04-079|05] sthitiparigrahāddhi sa dharma utpannamātro na vyanaśyat /

[079|05-079|06] sa tu tayā vyupekṣyamāṇo niyataṃ na sthāsyatyayamevāsya vināśaḥ /

[079|06] syācca tāvadekasya dharmasyotpannasyāvināśaḥ sthitiḥ vināśo 'nityatā /

[079|07] jarā tu khalu sarvathātvena na tathā / pūrvāparaviśeṣāt vipariṇāmācca /

[079|07-079|08] atastadanyathātve 'nya eva /

[079|08] uktaṃ hi

[079|09-079|10] "tathātvena jarā 'siddhiranyathātve 'nya eva saḥ / tasmānaikasya bhāvasya jarā nāmopapadyate"//

[079|11-079|12] yo 'pyāha nikāyāntarīyo "vināśa kāraṇaṃ prāpyānityatā vināśāyatī"ti tasya harītakīṃ prāpya devatā virecayatītyāpannaṃ bhavati kiṃ punastāṃ kalpayitvā /

[079|12-079|15] tat evāstu vināśakāraṇādvināśaḥ cittacaittānāṃ ca kṣaṇikatvābhyupagamāttadanityatāyā vināśakāraṇānapekṣatvāt sthityanityate kāritramabhinnakālaṃ kuryātāmityekasyaikatra kāle sthita vinaṣṭatā saṃprasajyeta /

[079|15-070|16] tasmāt pravāhaṃ pratyetāni saṃskṛtalakṣaṇānyuktānītyevametatsūtraṃ sūnītaṃ bhavati /

[079|17] apica yadyanāgatā jātirjanyasya janikā kimarthaṃ sarvamanāgataṃ yugapannotpadyate / yasmāt

[079|18] janyasya janikā jātirna hetupratyayairvenā // VAkK_2.46 //

[079|19] nahi vinā hetupratyayasāmagrayā jātirjanikā bhavati /

[079|19-079|20] hetupratyayānāmeva tarhi sāmarthyaṃ paśyāmaḥ /

[079|20-079|21] sati sāmargya bhāvādasati cābhāvānna jāteriti hetupratyayā eva jana kāḥsantaḥ /

[079|21] kiṃ ca bhoḥ sarvaṃ vidyamānamupalabhyate /

[079|22] sūkṣmā api dharmaprakṛtayaḥ saṃvidyante /

[079|22-079|23] jātamityeva tu na syādasatyāṃ jātau ṣaṣṭhivacanaṃ ca rūpasyotpādaḥ iti yathā rūpasya rūpamiti /

[079|23-079|24] evaṃ yāvadanityatā yathāyogaṃ vaktavyā /

[079|24] tena tarhy anātmatvam apy eṣṭavyam anātmabuddhi-siddhyartham /

[079|24-079|26] saṃkhyā-parimāṇa-pṛthaktva-saṃyoga-vibhāga-paratva-aparatva-sattādayo 'pi tīrthakara-parikalpitā abhyupagantavyā eka-dvi-mahadaṇu-pṛthak-saṃyukta-viyukta-parāpara-sadādi-buddhi-siddhyartham /

[079|26-079|27] ṣaṣṭīvidhānārthaṃ ca rūpasya saṃyoga iti /

[079|27] eṣā ca ṣaṣṭo kathaṃ kalpyate /

[079|27-079|28] rūpasya svabhāva iti /

[079|28] tasmāt prajñaptimātramevaitadabhūtvābhāvajñāpanārthaṃ kriyate jātamiti /

[079|28-080|01] sa cābhūtvābhāvalakṣāṇa utpādo bahuvikalpaḥ /

[080|01-080|02] tasya viśeṣaṇārthaṃ rūpasyotpāda iti ṣaṣṭīṃ kurvanti yathā rupasaṃjñaka evotpādaḥ pratīyeta mā 'nyaḥ pratyāyīti /

[080|02-080|03] tadyathā candanasya gandhādayaḥ śilāputrakasya śarīramiti /

[080|03-080|04] evaṃ sthityādayo 'pi yathāyogaṃ veditavyāḥ /

[080|04] yadi jātyā vinā jāyate kasmādasaṃskṛtamapyākāśādikaṃ na jāyate /

[080|05] jāyat ityabhūtvā bhavati / asaṃskṛtaṃ ca nityamastīti na jāyate /

[080|05-080|06] yathā ca dharmatayā na sarvaṃ jātimadiṣyate tathā na sarvaṃ jāyata ityeṣṭavyam /

[080|06-080|08] yathā ca tulye jātimattve tadanye pratyayāstadanyasyotpādane na samarthā bhavantyevamevāsaṃskṛtasyotpādane sarve 'pyasamarthāḥ syuḥ /

[080|08] siddhā eva tu dravyabhāvena jātyādaya iti vaibhāṣikāḥ /

[080|09-080|10] nahi dūṣakāḥ santītyāgamā apāsyante nahi mṛgāḥ santīti yavā noṣyante nahi makṣikāḥ patantīti modakā na bhakṣyante /

[080|10-080|11] tasmāddoṣeṣu pratividhātavyaṃ siddhāntaścānuvarttitavyaḥ /

[080|11] uktāni lakṣaṇāni //

[080|12] nāmakāyādayaḥ katame /

[080|13] nāmakāyādayaḥ saṃjñāvākyākṣarasamuktayaḥ /

[080|14] ādigrahaṇena padavyañjanakāyagrahaṇam / tatra saṃjñākaraṇaṃ nāma /

[080|14-080|15] tadyathā rūpaṃ śabda ityevamādiḥ /

[080|15-080|16] vākyaṃ padaṃ yāvatā 'rthaparisamāptistadyathā "anityā vata saṃskārā" ityevamādi yena kriyāguṇakālasaṃbandhaviśeṣā gamyante /

[080|16-080|17] vyañjanamakṣaraṃ tadyathā a ā ityevamādi /

[080|17] nanu cākṣarāṇyapi lipyavayavānāṃ nāmāni /

[080|17-080|18] na vai lipyavayavānāṃ pratyāyanārthamakṣārāṇi praṇītānyakṣarāṇāmeva tu pratyāyanārthaṃ lipyavayavāḥ praṇītāḥ /

[080|19] kathamaśrūyamāṇāni lekhyena pratīyeranniti nākṣarāṇyeṣāṃ nāmāni /

[080|19-080|20] eṣāṃ ca saṃjñādīnāṃ samuktayo nāmādikāyāḥ /

[080|20] uca samavāye paṭhanti / tasya samuktirityetad rūpaṃ bhavati /

[080|21] yo 'rthaḥ samavāya iti so 'rthaḥ samuktiriti /

[080|21-080|22] tatra nāmakāyastadyathā rūpaśabdagandharasaspraṣṭavyānītyevamādi /

[080|22-080|23] padakāyaḥ tadyathā "sarvasaṃskārā anityāḥ sarvadharma anātmānaḥ śāntaṃ nirvāṇami" tyevamādi /

[080|23-080|24] vyañjanakāyastadyathā ka kha ga gha ñetyevamādi /

[080|24-080|25] nanu caite vāksvabhāvatvācchabdātmakā iti rūpasvabhāvā bhavanti /

[080|25] kasmāccittaviprayuktā ityucyante / naite vāksvabhāvāḥ /

[080|25-080|26] ghoṣo hi vāk naca ghoṣāmātrenārthāḥ pratīyante /

[080|26] kiṃ tarhi /

[080|26-080|28] vāṅnāmni pravrttate nāmārthaṃ dyotayati naiva ghoṣamātraṃ vāg yena tu ghoṣeṇārthaḥ pratīyate sa ghoṣo vāk /

[080|28] kena punarghoṣeṇārthaḥ pratīyate /

[080|28-081|01] yo 'rtheṣu kṛtāvadhirvaktṛbhistadyathāgaurityeṣa śabdo navasvartheṣu kṛtāvadhiḥ /

[081|02-081|03]

"vāgdigbhūraśmivajreṣu paśvakṣisvargavāriṣu /
navasvartheṣu medhāvī gośabdamupadhārayedi"ti //

[081|04-081|05] yo 'pi hi manyate nāmārthaṃ dyotayatīti tenāpyetadavaśyamabhyupagantavyaṃ yadi pratīpadārthakaṃ bhavatīti /

[081|05-081|06] taccaita cchabdamātrādeva pratītapadārthakāt sidhyatīti kimartharaṃ nāma kalpayitvā /

[081|06] idaṃ cāpi na jñāyate kathaṃ vāṅnāmni pravarttata iti /

[081|06-081|07] kiṃ tāvadutpādayatyāhosvit prakāśayati /

[081|07] yadyutpāda yati /

[081|07-081|09] ghoṣasvavatvādvācaḥ sarvaṃ ghoṣamātraṃ nāmotpādayiṣyati yādṛśo vā ghoṣaviāśeṣa iṣyate nāmna utpādakaḥ sa evārthasya dyotako bhaviṣyati /

[081|09] atha prakāśayati /

[081|09-081|11] ghoṣasvabhāvatvādvācaḥ sarvaṃ ghoṣamātraṃ nāma prakaśayiṣyati yādṛśo vā ghoṣaviśeṣa iṣyate nāmnaḥ parakāśakaḥ sa evārthasya dyotako bhaviṣyati /

[081|11] na khalvapi śabdānāṃ sāmargyamasti kṣaṇaikamilanam /

[081|12] na caikasya bhāgaśa utpādo yukta iti kathamutpādayantī vāṅnāmotpādayet /

[081|12-081|13] kathaṃ tāvadatītāpekṣaḥ paścimo vijñaptikṣaṇa utpādayatyavijñaptim /

[081|13-081|14] evaṃ tarhi paścima eva de nāmna utpādādyo 'pi tamevaikam śṛṇoti so 'pyarthaṃ pratipadyeta /

[081|14-081|15] athāpyevaṃ kalpyeta vāgvyañjanaṃ janayati vyañjanaṃ tu nāmeti /

[081|15-081|16] atrāpi sa eva prasaṅgo vyañjanāṃ sāmargyābhāvāt /

[081|16] eṣa eva ca prasaṅgo nāmnaḥ prakāśakatve vācaḥ /

[081|16-081|18] vyañjanāṃ pi vāgviśiṣṭaprajñā apyavahitacetaskā lakṣaṇataḥ paricchettum notsahanta iti vyañjayāpi vāk naivotpādikā na prakāśikā yujyate /

[081|18-081|19] athāpyarthasahajaṃ nāma jātyādivadiṣyate /

[081|19] evaṃ satyatītānāgatasyārthasya varttamānaṃ nāma na syād /

[081|19-081|21] apatyānāṃ pitṛbhiryatheṣṭaṃ nāmāni kalpyanta iti katamannāma tatsahajaṃ syāt asaṃskṛtānāṃ ca dharmāṇāṃ kena sahajaṃ nāma syādityaniṣṭireveyam /

[081|21-081|22] yadapyuktaṃ bhagavatā

[081|23] "nāmasaṃniśāritā gāthā gāthānāṃ kavirāśrayaḥ" iti

[081|24-081|25] atrārtheṣu kṛtāvadhiḥ śabdo nāma nāmnā ca racanāviśeṣo gātheti nāmasaṃnitābhavati racanāviśeṣāśca dravyāntaraṃ nopapadyate /

[081|25] paṅktivaccittānupūrvyavacca /

[081|26] astu vā vyañjanamātrasya dravyāntarabhāvaparikalpanā /

[081|26-081|27] tatsamūhā eva nāmakāyādayo bhaviṣyantītyapārthikā tatprajñaptiḥ /

[081|27-081|28] santyeva tu viprayuktasaṃskārabhāvanā nāmakāyā dravyata iti vaibhāṣikāḥ /

[081|28] nahi sarva dharmāstarkagamyā bhavantīti /

[082|01-082|02] atha kiṃpratisaṃyuktā ete nāmakāyādayaḥ sattvākhyā asattvākhyā vipākajā aupacayikā naiḥṣyandikāḥ kuśalā akuśalā avyākṛtā iti vaktavyam /

[082|02] āha

[082|03] kāmarūpāptasattvākhyā niḥṣyandāvyākṛtāḥ /

[082|04] kāmāptā rūpāptāśceti / ārupyāptā api santi te tvanabhilāpyā ityapare /

[082|05] sattvākhyā ete / yaśca dyotayati sa taiḥ samanvāgato na yo dyotyate /

[082|05-082|06] naiḥṣyandikā anivṛtāvyākṛtāśca /

[082|06-082|07] yathā caite nāmakāyādayaḥ sattvākhyā naiḥṣyandikā anivṛtāvyākṛtāśca /

[082|08] tathā // VAkK_2.47 //

[082|09] sabhāgatā sā tu punarvipāko 'pi

[082|10] na kevalaṃ naiḥṣyandikī kāmarūpārūpyāvacarī /

[082|11] āptayo dvidhā /

[082|12] prāptayo naiḥṣyandikyo vipākajāśca /

[081|13] lakṣaṇāni ca /

[081|14] dvidheti varttate prāptivat /

[082|15] niḥṣyandāḥ samāpattya samanvayāḥ // VAkK_2.48 //

[082|16] dve acittasamāpattī asamanvāgamaśca naiḥṣyandikā eva / śeṣameṣāṃ vaktavyamuktam /

[082|17] śeṣayoścāsaṃjñikajīvitayorato na punarbrumaḥ / kathaṃ prāptyādīnāṃ sattvākhyatoktā samanvāgamavacanāt /

[082|18]

kathaṃ lakṣaṇānāṃ sattvāsattvākhyatoktā /
sarvasaṃskṛṭasahabhūtvāt //

uktā viprayuktāḥ //

[082|19-082|20] yaktūktaṃ "janyasya janikā jātirna hetupratyayairvinā" iti ka ime hetavaḥ keca pratyayāḥ /

[082|21-082|22]

kāraṇaṃ sahabhūścaiva sabhāgaḥ saṃprayuktakaḥ /
sarvatrago vipākākhyaḥ ṣaḍvidho heturiṣyate // VAkK_2.49 //

[082|23] ṣaḍime hetavaḥ /

[082|23-082|24] kāraṇahetuḥ sahabhūhetuḥ sabhāgahetuḥ saṃprayuktakahetuḥ sarvatragahetuḥ vipākaheturiti /

[082|24] tatra

[082|25] svato 'nye kāraṇaṃ hetuḥ

[082|26] saṃskṛtasya hi dharmasya svabhāvavrjyāḥ sarvadharmāḥ kāraṇaheturutpādayati /

[082|27] avighnabhāvāvasthānāt /

[082|27-083|02] nanu ca ye 'syājānata udapatsyantāsravā jānato 'sya te notpadyanta iti jñānameṣāṃ vighnamuatpattau karoti sūryaprabhāvajjyotiṣāṃ darśanasyeti kathaṃ svabhāvavarjyāḥ sarvadharmāḥ saṃskṛtasya kāraṇaheturbhavanti /

[083|02] utpadyamānasyāvidhnabhāvenāvasthānāditi jñātavyam /

[083|03] bhavettāvadutpattau vidhnakāraṇe samarthānāmavighnakāraṇāddhetutvam /

[083|03-083|04] tadyathā anupadrotāraṃ bhojakamadhikṛtya grāmīṇā bhavanti vaktāraḥ svāminā smaḥ sukhitā iti /

[083|04-083|06] yasya punarnāstyeva śaktirvighnayituṃ tasya kathaṃ hetubhāvastadyathā nirvāṇasyānutpattidharmakāṇāṃ ca sarvotpattau nārakādīnāṃ carūpyasattva skandhotpattau /

[083|06-083|07] asanto 'pi hyete tathaiva vidhnaṃ karttumasamarthaḥ syuḥ /

[083|07-083|08] asamarthe 'pi hi bhojake tathā vaktāro bhavantīti sa evātra dṛṣṭāntaḥ sāmānyenaiva nirdeśaḥ /

[083|08-083|09] yastu pradhānaḥ kāraṇahetuḥ sa utpādane 'pi samartho yathā cakṣūrūpe cakṣurvijñānasya āhāraḥ śarīrasya vījādayo 'ṅkurādīnāmiti /

[083|10-083|11] yastvevaṃ codayati anāvaraṇabhāvena cetsarva dharmahetavo bhavanti kasmānā sarvasyotpādo yugapadbhavati prāṇātipātena ca ghātakavat sarve tadbhājo bhavantīti /

[083|11-083|12] tasyedamacodyam /

[083|12] yasmādanāvaraṇabhāvena sarvadharmāḥ hetuḥ pratijñāyante na kārakabhāveneti /

[083|13] sarvasyaiva kāraṇahetoḥ sarvotpattau sāmarthyamityapare /

[083|13-083|14] tadyathā nirvāṇasyāpi cakṣurvijñānam /

[083|14] kathaṃ kṛtvā /

[083|14-083|16] tena hyālambanāt manovijñānamutpadyate kuśalākuśālaṃ yataḥ krameṇa paścāccakṣurvijñānamiti kāraṇaparaparayā tasyāpi pratyayībhāvādasti sāmarthyam /

[083|16] evamanyasyāpi pratipattavyam / eṣā hi dik /

[083|16-083|17] uktaḥ kāraṇahetuḥ /

[083|18] sahabhūrye mithaḥphalāḥ /

[083|19] mithaḥ pāraṃparyeṇa ye dharmāḥ parasparaphalāste parasparaḥ sahabhūheturyathā / katham /

[083|20] bhūtavaccittacittānuvartilakṣaṇalakṣyavat // VAkK_2.50 //

[083|21] catvāri mahābhūtānyanyonyaṃ sahabhūhetuḥ / cittaṃ cittānuvarttināṃ dharmāṇāṃ te 'pi tasya /

[083|22] saṃskṛtalakṣaṇāni lakṣyasya so 'pi taṣām /

[083|22-083|23] evaṃ ca kṛtvā sarvameva saṃskṛtaṃ sahabhūheturyathāyogam /

[083|23-083|24] vināpi cānyonyaphalatvena dharmo 'nulakṣaṇānāṃ sahabhūheturna tāni tasyetyupasaṃkhyātavyam //

[083|25] ke punarete cittānuvarttino dharmāḥ /

[083|26] caittā dvau saṃvarau teṣāṃ cetaso lakṣaṇāni ca /

[083|27] cittānuvarttinaḥ

[083|28] sarvecittasaṃprayuktāḥ / dhyānasaṃvaro 'nāsravasaṃvarasteṣāṃ ca ye jātyādayaścittasya ca /

[083|28-084|01] ete dharmāścittānuvarttina ucyante /

[084|01] kathamete cittamanuparivarttante / samāsataḥ

[084|02] kālaphalādiśubhatādibhiḥ // VAkK_2.51 //

[084|03] kālastāvaccitenaikotpādasthitinirodhatayā ekādhvapatitatvena ca /

[084|03-084|04] phalādibhirekaphalavipākaniḥṣyandatayā /

[084|04] pūrvakastvekaśabdaḥ sahārthe veditavyaḥ /

[084|05] śubhatādibhiḥ kuśalākuśalāvyākṛtacitte kuśalākuśalāvyākṛtatayā /

[084|05-084|06] evaṃ daśabhiḥ kāraṇaiścittānuparivarttina ucyante /

[084|06-084|07] tatra sarvālpa cittamaṣṭapañcāśato dharmāṇāṃ sahabhūhetuḥ /

[084|07-084|08] daśānāṃ mahābhūmikānāṃ cattvāriṃśatastallakṣaṇānāmaṣṭānāṃ ca svalakṣaṇānulakṣāṇānām /

[084|08] tasya punaścatuḥpañcāśaddharmāḥ sahabhūhetuḥ /

[084|08-084|09] svānyanulakṣaṇāni sthāpayitvā /

[084|09] caturdaśetyapare / daśa mahabhūmikāḥ svānyeva ca lakṣaṇānīti /

[084|09-084|10] tadetanna varṇayanti /

[084|10] prakaraṇagrantho hyevaṃ virudhyeta /

[084|10-084|11] "syādduḥkhasatyaṃ satkāyadṛṣṭihetukaṃ na satkāyadṛṣṭerhetuḥ /

[084|11-084|13] satkāyadṛṣṭestatsaṃprayuktānāṃ ca dharmāṇāṃ jātiṃ jarāṃ sthitimanityatāṃ ca sthāpayitvā yattadanyat kliṣṭaṃ duḥkhasatyaṃ satkāyadṛṣṭihetukaṃ na satkāyadṛṣṭerhetuḥ /

[084|13] satkāyadṛṣṭekśca heturyadetat sthāpitami" ti /

[084|13-084|15] ye tarhi "tatsaṃprayuktānāṃ ca dharmāṇā mi" tyetanna pathanti tairapyetat pathitavyam arthato vaivaṃ boddhavyamiti kāśmīrāḥ /

[084|15] yaktāvat sahabhūhetunā hetuḥ sahabhvapi tat /

[084|15-084|16] syāttu sahābhūrna sahabhūhetunā hetuḥ /

[084|16] dharmasyānulakṣaṇāni / tāni cānyonyam /

[084|16-084|19] anuparivarttyanulakṣanāni caivaṃ cittasya tāni cānyonyaṃ sapratighaṃ copādāyarūpamanyonyamapratighaṃ ca kiñcit sarvaṃ ca bhūtaiḥ prāptayaśca sahajāḥ prāptimataḥ sahabhuvo na sahabhūheturanekaphalavipāka niṣyandatvāt /

[084|19-084|20] na caitāḥ sahacariṣṇavaḥ pūrvamapyutpatteḥ paścādapīti /

[084|20] sarvamapyetat syāt /

[084|20-084|21] kiṃ tu prasiddhahetuphalabhāvānāṃ bījādīnāmeṣa nyāyo na dṛṣṭa iti vaktavyametat kathaṃ sahotpannānāṃ dharmāṇāṃ hetuphalabhāva iti /

[084|22] tadyathā pradīpaprabhayoraṅkuracchāyayośca /

[084|22-084|24] saṃpradhāryaṃ tāvadetatkiṃ prabhāyāḥ pradīpo heturāhosvit pūrvotpannaiva sāmagrī saprabhasya pradīpasya sacchāyasyāṅdurasyotpattau heturiti /

[084|24] itastarhi bhāvābhāvayostadvattvāt /

[084|24-084|25] etaddhi hetuhetumato lakṣaṇamācakṣater hetukāḥ /

[084|25-084|26 yasya bhāvābhāvayoḥ yasya bhāvābhāvau niyamataḥ sa heturitaro hetumāniti /

[084|26-085|01] sahabhuvām ca dharmāṇāmekasya bhāve sarveṣāṃ bhāva ekasyābhāve sarveṣāmabhāva iti yukto hetuphalabhāvaḥ /

[085|01] syāttāvatsahotpannānāṃ parasparaṃ tu katham /

[085|02-085|03] atha evāha evaṃ tarhyavinirbhāviṇo 'pyupādāyarūpasyānyonyameṣa prasaṅgaḥ bhūtaiśca sārdhaṃ cittānulakṣaṇādīnāṃ ce cittādibhiḥ /

[085|03-085|04] tridaṇḍānyonyabalāvasthānavattarhi sahabhuvāṃ hetuphalabhāvaḥ sidhyati /

[085|04] mīmāṃsyaṃ tāvadetat /

[085|04-085|06] kimeṣāṃ sahotpannabalenāvasthānamāhosvit pūrvasāmagrīvaśāttathaivotpāda iti annyadapi ca tatra kiñcidbhavati sūtrakaṃ śaṅkuko vā pṛthivī vā dhārikā /

[085|06-085|07] eṣāmapi nāmānye 'pi sabhāgahetutvādayo bhavantīti siddhaḥ sahabhūhetuḥ /

[085|08] sabhāgahetuḥ katamaḥ /

[085|09] sabhāgahetuḥ sadṛśāḥ

[085|10-085|11] sadṛśā dharmāḥ sadṛśānāṃ dharmāṇāṃ sabhāgahetustadyathā kuśalāḥ pañca skandhāḥ kuśalānāmanyoyyaṃ kliṣṭāḥ kliṣṭānāmavyākṛtā avyākṛtānāṃ rūpamavyākṛtaṃ pañcānām /

[085|12] catvārastu na rūpasyetyapare / nyūnatvāt /

[085|12-085|13] kalalaṃ kalalādīnāṃ daśānāmavasthānām arvudāyo 'rvudādīnāmekaikāparhāsenaikasminnikāyasabhāge /

[085|13-085|14] anyeṣu tu samānajātīyeṣu daśāpyavasthā daśānām /

[085|14-085|15] bāhyeṣvapi yavo yavasya śāliḥ śāleriti vistareṇa yojyam /

[085|15-085|16] ye tu rūpaṃ rūpasya necchanti sabhāgahetuṃ teṣāmeṣa granthaḥ icchāvighātāyasaṃpravarttate "atītāni mahābhūtānyanāgatānāṃ mahābhūtānāṃ heturadhipati" riti /

[085|17] kiṃ punaḥ sarve sadṛśānāṃ sabhāgahetaḥ / netyāha / kiṃ tarhi /

[085|18] svanikāyabhuvaḥ /

[085|19] svo nikāyo bhūścaiṣāṃ ta ime svanikāyabhuvaḥ /

[085|19-085|20] pañca nikāyāḥ duḥkhadarśanaprahātavyo yāvat bhāvanāprahātavyaḥ /

[085|20] nava bhūmayaḥ /

[085|20-085|21] kāmadhāturaṣṭau ca dhyānārūpyāḥ /

[085|21] tatra duḥkhadarśanaheyāḥ duḥkhadarśanaheyānāṃ sabhāgaheturnānyeṣām /

[085|21-085|22] evaṃ yāvat bhāvanāheyā bhāvanāheyānām /

[085|22-085|24] te 'pi kāmāvacarāḥ kāmāvacarāṇāṃ prathamadhyānabhūmikāḥ prathamadhyānabhūmikānāṃ yāvat bhavāgrabhūmikāstadbhūmikānāmevaṇānyaṣām /

[085|24] te 'pi na sarve / kiṃ tarhi /

[085|25] agrajāḥ /

[085|26] pūrvotpannāḥ paścimānāmutpannānutpannānāṃ sabhāgahetuḥ / anāgatā naiva sabhāgahetuḥ /

[085|27] evamatīte kuta etat āha / śāstrāt / "sabhāgahetuḥ katamaḥ /

[085|27-086|02] pūrvotpannāni kuśalamūlānipaścādutpannānāṃ kuśalamūlānāṃ tatsaṃprayuktānāṃ ca dharmāṇāṃ svadhātau sabhāgahetunā hetuḥ /

[086|02] evamatītānyatītapratyutpannānām /

[086|02-086|03] atītapratyutpannānyanāgatānāmiti vaktavyam" /

[086|03-086|04] idapi śāstraṃ "yo dharmo yasya dharmasya hetuḥ kadācitsa dharmastasya na hetuḥ /

[086|04] āha /

[086|04-086|05] na kadāciditi sahabhūsaṃprayuktakavipākahetvabhisandhivacanādadoṣaḥ eṣaḥ /

[086|05-086|06] yastu manyate anāgato 'pi sa dharma utpadyamānāvasthāyāṃ sabhāgahetutve niyatībhūto bhavatyatastāṃ caramāvasthāmabhisaṃdhāyoktaṃ "na kadācinna heturi"ti /

[086|06-086|08] tasyā yamaparihāro yasmātsa dharma utpadyamānāvasthāyāḥ pūrvaṃ sabhāgaheturabhūtvā paścāt bhavati /

[086|08-086|10] ihapi ca praśne yo dharmo yasya dharmasya samanantaraḥ kadācit sa dharmastasya dharmasya na samanantara iti śakyamanayā kalpanayā vaktuṃ syānna kadāciditi /

[086|10] kasmādevamāha /

[086|10-086|11] yadi sa dharmo notpanno bhavatīti dvimukhasaṃdarśanārthaṃ yathā tatra tathehāpi karttavyam /

[086|11] yathā ceha tathā tatreti /

[086|11-086|12] evaṃ sati ko guṇo labhyata ityakauśala mevātra śāstrakārasyaiva saṃbhāvyeta /

[086|12-086|13] tasmāt pūrvaka evātra parihāraḥ sādhuḥ /

[086|13-086|15] yattarhīdamuktam "anāgatānāṃ satkāyadṛṣṭiṃ tatsaṃprayuktaṃ ca duḥkhasatyaṃ sthāpayitvā yattadanyat kliṣṭaṃ duḥkhasatyaṃ tatsatkāyadṛṣṭihetukaṃ na satkāyadṛṣṭerheturyattu sthāpitaṃ tatsatkāyadṛṣṭihetukaṃ satkāyadṛṣṭeśca heturi"ti /

[086|15-086|16] anāgatasatkāyadṛṣṭisaṃprayuktaṃ duḥkhasatyaṃ sthāpayitvetyevametat karttavyamarthato 'pi caivaṃ boddhavyamiti /

[086|16-086|18] idaṃ tarhi prajñaptibhāṣyaṃ kathaṃ nīyate "sarvadharmāścatuṣke niyatā hetauphale āśraye ālamvane niyatā" iti /

[086|18] heturatra saṃprayuktakahetuḥ sahabhūhetuśca /

[086|18-086|19] phalaṃ puruṣakāraphalamadhipatiphalaṃ ca /

[086|19] āśrayaścakṣurādirālambanaṃ rūpādikamiti draṣṭavyam /

[086|19-086|20] nanu caivaṃ sati sabhāga heturabhūtvā heturbhavatīti prāptam /

[086|20-086|21] iṣyata evāvasthāṃ prati na dravyam /

[086|21] avasthāphalalṃ hi sāmargyaṃ na dravyaphalam /

[086|21-086|22] kiṃ punaḥ syādyadi vipākahetuvadanāgato 'pi sabhāgahetuḥ syāt /

[086|22] śāstre tasya grahaṇaṃ syāt /

[086|22-086|23] sa eva hi phaladānagrahaṇakriyāsamarthastasyaiva grahaṇādadoṣaḥ /

[086|23] naitadasti /

[086|23-086|24] niḥṣyandaphalena hi saphalaḥ sabhāgahetuḥ /

[086|24] taccānāgatasyāyuktaṃ pūrvapaścimatā 'bhāvāt /

[086|24-086|25] na cotpannamanāgatasya niṣyando yujyate /

[086|25] yathā 'tītaṃ varttamānasya / mā bhūddhetoḥ pūrvaṃ phalamiti /

[086|26] nāstyanāgataḥ sabhāgahetuḥ / vipākaheturapi evamanāgato na prapnoti /

[086|26-086|27] vīpākaphalasya pūrvaṃ saha cāyogādanāgate cādhvati pūrvapaścimatā 'bhāvāt /

[086|27] naitadasti /

[086|28-086|29] sabhāgahetorvinā paurvāparyeṇa sadṛśaḥ sadṛśasya sabhāgaheturityanyonyahetutvādanyonyaniḥṣyandatā saṃprasajyeta /

[086|29] nacānyonyaniḥṣyandatā yuktimatīti /

[087|01] natveva vipākahetorvinā paurvāparyeṇānyonyahetuphalatā saṃprasajyate /

[087|01-087|02] bhinnalakṣaṇātvāddhetuphalayoḥ /

[087|02-087|03] tasmādavasthāvyavsthitaṃ eva sabhāgaheturlakṣaṇavyavasthitastupākaheturityanāgato 'pi na vāryate /

[087|04] yaduktaṃ svabhūmikaḥ sabhāgaheturbhavatīti kimeṣa niyamaḥ sarvasya sāsravasyaiṣa niyamaḥ /

[087|05] anyo 'nyaṃ navabhūmistu mārgaḥ

[087|06] sabhāgaheturityadhikāraḥ /

[087|06-087|07] anāgamye dhyānāntarikāyāṃ caturṣuraneṣu triṣu cārūpyeṣu mārgasatyamanyo 'nyaṃ sabhāgahetuḥ /

[087|07] kiṃ kāraṇam /

[087|07-087|08] āgantuko hyasau tāsu bhūmiṣu na taddhātupatitastadbhami kābhistṛṣṇābhirasvīkṛtatvāt /

[087|08-087|09] ataḥ mānajātīyasyānyabhūmikasyāpi sabhāgaheturbhavati /

[087|09] sa punaḥ /

[087|10] samaviśiṣṭayoḥ // VAkK_2.52 //

[087|11] nyūnasya heturbhavati /

[087|11-087|12] tadyathā duḥkhe dharmajñānakṣāntistasyā evānāgatāyāḥ sabhāgahetuviśiṣṭasyaca yāvadanutpādajñānasya /

[087|12-087|13] anutpādajñānamanutpādajñānasyaivānyaviśiṣṭabhāvāt /

[087|13] darśanabhāvanā 'śaikṣyamārgāstridhyekeṣām /

[087|13-087|14] tatrāpi mṛdvindriyamārgo mṛdutīkṣṇendriyamārgasya hetuḥ /

[087|14] tīkṣṇendriyamārgastīkṣṇendriyamārgasyaiva /

[087|14-087|15] tadyathā śraddhānusāriśraddhādhimuktasamayavimukttamārgāḥ ṣaṇṇāṃ caturṇāṃ dvayośca /

[087|15-087|16] dharmānusāriṣṭaprāptāsamayavimuktamārgāḥ trayāṇāṃ dvayorekasya /

[087|16-087|17] kathaṃ punarūrdhvaṃbhūmikasyādhobhūmmikomārgaḥ samo vā bhavati viśiṣṭo vā /

[087|17] indriyato hetūpacayataśca /

[087|17-087|18] tatra darśanādimārgāṇāṃ mṛdumṛdvādīnāṃ cottarottara hetūpacitatarāḥ /

[087|18-087|19] yadyapyekasantāne śraddhārnusārimārgayorasaṃbhavaḥ utpannastvanāgatasya hetuḥ /

[087|20] kiṃ punaḥ mārga eva samaviśiṣṭayoḥ sabhāgaheturbhavati / netyāha /

[087|20-087|21] laukikā api hi

[087|22] prayogajāstayoreva

[087|23] samaviśiṣṭayoḥ sabhāgaheturbhavanti na nyūnasya / yathā katame ityāha

[087|24] śrutacintāmayādikāḥ /

[087|25-087|26] ete hi prāyogikāḥ śrutacintābhāvanāmayā guṇāḥ samaviśiṣṭayoreva heturnanyūnānām /

[087|26-087|27] tadyathā kāmāvacarāḥ śrutamayāḥ śrutacintāmayānāṃ cintāmayācintāmayānām /

[087|27] bhāvanāmayābhāvāt /

[087|27-087|28] rūpāvacarāḥ śrutamayāḥ śrutabhāvanāmayānāṃ cintāmayābhāvāt /

[087|28] bhāvanāmayā bhāvanāmayānāmeva /

[087|28-087|29] ārūpyāvacarābhāvanāmayā bhāvanāmayānāmeva /

[087|29-088|01] teṣāmapi navaprakārabhedāt mṛdumṛdavaḥ sarveṣāṃ mṛdumadhyā aṣṭānāmityeṣānītiḥ /

[088|01-088|02] upapattipratilambhikāstu kuśalā dharmāḥ sarve navaprakārāḥ paraspara sabhāgahetuḥ /

[088|02] kliṣṭā apyevam /

[088|02-088|03] anivṛtāvyākṛtāstu caturvidhāḥ /

[088|03] vipākajā airyapathikāḥ śailpasthānikāḥ nirmāṇacittasahajāśca /

[088|03-088|04] te yathākramaṃ catustrīdvekeṣāṃ sabhāgahetuḥ nirmāṇacittamapoi kāmāvacara caturdhyanaphalam /

[088|05] tatra nottaradhyānaphalamadharadhyānaphalasya /

[088|05-088|06] nahyābhisaṃskārikasya sabhāgahetorhīyamānaṃ phalaṃ bhavati /

[088|06-088|07] tadyathā śāliryavādīnāṃ mā bhūnniṣphalaḥ prayatna iti /

[088|07-088|08] ata eva cāhuḥ syādutpanno 'nāsravo 'nutpannasyāsravasya na hetuḥ syāttadyathā duḥkhe dharmajñānamutpanāmanutpannānāṃ duḥkhe dharmajñānakṣāntīnām/

[088|08-088|09] sarvaṃ ca viśiṣṭaṃ nyūnasya na hetuḥ /

[088|09-088|10] syādekasantānaniyataḥ pūrvapratilabdho 'nāsravo dharmaḥ paścādutpannasya nahetuḥ /

[088|10-088|11] syādanāgatāḥ duḥkhe dharmajñānakṣāntayo duḥkhe dharmajñānasyayasmānna pūrvataraṃ phalamastyanāgato vā sabhāgahetuḥ /

[088|11-088|12] syāt pūrvotpanno 'nāsravo dharmaḥ paścādutpannasyānāsravasya na hetuḥ /

[088|12] syādavimātro nyūnasya /

[088|12-088|14] tadyathottaraphalaparihīṇasyāvara phalasaṃmukhībhāve duḥkhe dharmajñānaprāptiścottarottara kṣaṇa sahotpannānāṃ duḥkhe dharmajñānakṣāntiprāptīnāṃ nyūnatvāditi /

[088|14] uktaḥ sabhāgahetuḥ /

[088|15] saṃprayuktakahetustu cittacaittāḥ /

[088|16] evaṃ sati bhinnakālasantānajānāma pyanyonyasaṃprayuktakahetutvaprasaṅgaḥ /

[088|16-088|17] ekākārā lambanāstarhi /

[088|17] evamapi sa eva prasaṅgaḥ / ekakālāstarhi /

[088|17-088|18] evaṃ tarhi sati bhinnasantānajānāmapi prasaṅgo navacandrādīni paśyatām /

[088|18] tasmāttarhi

[088|19] samāśrayāḥ // VAkK_2.53 //

[088|20] samāna āśrayo yeṣāṃ te cittacaittāḥ anyonyaṃ saṃprayuktakahetuḥ /

[088|20-088|22] samāna ityabhinnastatadyathā ya eva cakṣurindriyakṣaṇaścakṣurvijñānasyāśrayaḥ sa eva tatsaṃprayuktānāṃ vedanādīnāmeva yāvanmanaḥ /

[088|22] indriyakṣaṇo manovijñānatsaṃprayukṭānāṃ veditavyaḥ /

[088|22-088|23] yaḥ saṃprayuktakahetuḥ sahabhūheturapi saḥ /

[088|23] atha kenārthena sahabhūhetuḥ kena saṃprayuktakahetuḥ /

[088|24] anyonyaphalārthena sahabhūhetuḥ / sahasārthikānyonyabalamārgaprayāṇavat /

[088|24-088|25] pañcabhiḥ samatābhiḥ saṃprayogārthena saṃprayuktakahetuḥ /

[088|25-088|26] teṣāmeva sārthikānāṃ samānānnapānādiparibhogakriyāprayogavat /

[088|26-088|27] ekenāpi hi vinā sarveṇa na saṃprayujyanta ityayameṣāṃ hetubhāvaḥ /

[088|27] uktaḥ saṃprayuktakahetuḥ /

[089|01] sarvatragahetuḥ katamaḥ /

[089|02] sarvatragākhyaḥ klilṣṭānāṃ svabhūmau pūrvasarvagāḥ /

[089|03] svabhūmikāḥ pūrvotpannāḥ sarvatragā dharmāḥ paścimānāṃ kliṣṭānāṃ dharmāṇāṃ sarvatragahetuḥ /

[089|04] tān punaḥ paścādanuśayanirdeśakośasthāna eva vyākhyāsyāmaḥ /

[089|04-089|05] kliṣṭadharmasāmānyakāraṇatvenāyaṃ sabhāgahetoḥ pṛthak vyavasthāpyate /

[089|05-089|06] nikāyāntarīyāṇāmapi hetutvādeṣāṃ hi prabhāveṇānyanaikāyikā api kleśā upajāyante /

[089|06-089|07] kimāryapudgalasyāpi kliṣṭā dharmāḥ sarvatragahetukāḥ /

[089|07-089|08] sarva eva kliṣṭā dharmā darśanaprahātavyahetukā iti kāśmīrāḥ /

[089|08-089|09] tathā prakāraṇeṣūktaṃ "darśanaprahātavyahetukāḥ dharmāḥ katame /

[089|09] kliṣṭā dharmāḥ yaśca darśanaprahātavyānāṃ dharmāṇāṃ vipāka iti /

[089|09-089|10] avyākṛtahetukā dharmāḥ katame / [089|10] avyākṛtāḥ saṃskṛtā dharmā akuśalāśceti /

[089|10-089|13] duḥkhasatyaṃ syāt satkāyadṛṣṭihetukaṃ na satkāyadṛṣṭerheturiti vistaro yāvanna satkāyadṛṣṭeḥ teṣāṃ ca dharmāṇāṃ jātiṃ jarāṃ sthitimanityatāṃ ca sthāpayitvā yattadanyat kliṣṭam duḥkhasatya"miti /

[089|13] idaṃ tarhi prajñaptibhāṣyaṃ kathaṃ nīyate "syāddharmo 'kuśalo 'kuśalahetuka eva /

[089|14-089|15] syādāryapudgalaḥ kāmavairāgyāt parihīyamāṇo yāṃ tatprathamataḥ klilṣṭāñcetanāṃ saṃmukhīkarotī"ti /

[089|15] aprahīṇahetumetat saṃdhāyoktam /

[089|15-089|16] darśanaprahātavyo hi tasyā hetuḥ prahīṇatvānnoktaḥ /

[089|16] uktaḥ sarvadagahetuḥ /

[089|17] vipākahetuḥ katamaḥ /

[089|18] vipākaheturaśubhāḥ kuśalāścaiva sāsravāḥ // VAkK_2.54 //

[089|19] akuśalāḥ kuśalasāsravāśca dharmā vipākahetuḥ / vipākadharmatvāt /

[089|19-089|20] kasmādavyākṛtā dharmāḥ vipākaṃ na nirvarttayanti /

[089|20] durbalatvāt / pūti bījavat /

[089|21] kasmānnānāsravāḥ / tṛṣṇānabhiṣyanditatvāt / anabhiṣyanditasārabījavat /

[089|21-089|22] apratisaṃyuktā hi kiṃpratisaṃyuktaṃ vipākamabhinirvarttayeyuḥ /

[089|22] śeṣāstūbhayavidhatvānnirvarttayanti /

[089|23] sārābhiṣyanditabījavat /

[089|23-089|24] kathamidaṃ vijñātavyaṃ vipākasya heturvipākaheturāhosvidvipāka eva heturvipākahetuḥ /

[089|24] kiṃ cātaḥ /

[089|24-089|25] yadi vipākasya heturvipākahetuḥ "vīpākajaṃ cakṣuri"ti etanna prāpnoti /

[089|25-089|26] atha vipāka eva heturvipākahetuḥ "karmaṇo vipāka" ityetanna prāpnoti /

[089|26]

naiṣa doṣaḥ /
"ubhayathāpi yoga" ityuktaṃ prāk //

[089|26-089|27] atha vipāka iti ko 'rthaḥ /

[089|27] visadṛśaḥ pāko vipākaḥ / anyeṣāṃ tu hetūnāṃ sadṛśaḥ pākaḥ /

[089|27-090|01] ekasyobhayatheti vaibhāṣikāḥ /

[090|01] naiva tu teṣāṃ pāko yuktaḥ /

[090|01-090|02] pāko hi nāma santatipariṇāmaviśeṣajaḥ phalaparyantaḥ /

[090|02-090|03] na ca sahābhūsaṃprayuktahetvoḥ santatipariṇāmaviśeṣajaṃ phalamasti /

[090|03] na cāpi sabhāgahetvādīnāṃ phalaparyanto 'sti /

[090|03-090|04] punaḥ punaḥ kuśalādyāsaṃsāraphalatvāt /

[090|04] kāmadhātāvekaskandhako vipākaheturekaphalaḥ pratyayastajjātyādayaśca /

[090|05] dviskandhaka ekaphalaḥ kāyavākkarma tajjātyādayaśca /

[090|05-090|06] catuskandhaka ekaphalaḥ kuśalākuśalāścittacaittāḥ saha jātyādibhiḥ //

[090|06-090|07] rūpadhātāvekaskandhako vīpākaheturekaphalaḥ prāptirasaṃjñisamāpattiśca saha jātyādibhiḥ /

[090|07-090|08] dviskandhaka ekaphalaḥ prathame dhyāne vijñaptiḥ saha jātyādibhiḥ /

[090|08-090|09] catuskandhaka ekaphalaḥ kuśale cetasyasamāhite /

[090|09] pañcaskandhaka ekaphalaḥ samāhite //

[090|09-090|10] ārūpyadhātāvekaskandhako vipākaheturekaphalaḥ prāptirnirodhasamāpatiśca saha jātyādibhiḥ /

[090|10-090|11] catuskandhakaḥ kuśalāścittacaittāḥ tajjātyādayaśca /

[090|11-090|12] asti karma yasyaikameva dharmāyatanaṃ vīpāko vipacyate jīvitendriyam /

[090|12] yasya mana āyatanaṃ tasya dve manodharmāyatane /

[090|12-090|13] evaṃ yasya spraṣṭavyāyatanaṃ yasya kāyāyatanaṃ tasya trīṇi kāyaspraṣṭavyadharmāyatanāni /

[090|13-090|14] evaṃ yasya rūpagandharasāyatanāni /

[090|14] yasya cakṣurāyatanaṃ tasya catvāri cakṣuḥkāyaspraṣṭavyadharmāyatanāni /

[090|15] evaṃ yasya śrotragrāṇajihvāyatanāni /

[090|15-090|16] asti tat karma yasya pañca ṣaṭ saptāṣṭau nava daśaikādaśāyatanāni vipāko vipacyate /

[090|16-090|17] vicitrāvicitraphalatvāt karmaṇo bāhyabījavat /

[090|17] tadyathā bāhyāni vījāni kānicidvicitraphalāni bhavanti /

[090|17-090|18] tadyathā padmadāḍimanyagrodhādīnām /

[090|18] kānicidavicitraphālāni tadyathā yavagodūmādīnām /

[090|19] ekādhvikasya karmaṇastraiyadhviko vipāko vipacyate /

[090|19-090|20] na tu dvaiyadhvikasyāpyekādhviko mā bhūdatinyūnaṃ hetoḥ phalamiti /

[090|20-090|21] ekamekakṣanikasya bahukṣāṇiko nanu viparyayāt /

[090|21-090|22] na ca karmaṇā saha vipāko vipacyate nāpyanantaraṃ samanantarapratyayākṛṣṭatvāt samanantarakṣaṇasya /

[090|22] pravāhāpekṣo hi vipākahetuḥ /

[090|23] atha ka eṣāṃ hetūnāmadhvaniyamaḥ /

[090|23-090|24] ukta eṣāmarthato 'dhvaniyamaḥ natu sūtrita ityataḥ sūtryate /

[090|25] sarvatragaḥ sabhāgaśca dvayadhvagau

[090|26] atītapratyutpannāveva anāgatau na staḥ / uktaṃ cātra kāraṇam /

[090|27] tryadhvagā strayaḥ /

[090|28] sahabhūsaṃprayuktakavipākahetava strikālāḥ / kāraṇahetustu kālaniyamānupadarśanāt /

[090|29] sarvādhvaka ścādhvaviprayuktaśca veditavyaḥ / uktā hetavaḥ /

[090|30] kiṃ punastatphalaṃ yasyaite hetavaḥ /

[091|01] saṃskṛtaṃ savisaṃyoga phalaṃ

[091|02] phalaṃ dharmāḥ / katame / "saṃskṛtā dharmāḥ pratisaṃkhyānirodhaśce"ti śāstram /

[091|02-091|04] evaṃ tarhi phalatvādasaṃskṛtasya hetunā bhavitavyaṃ yasya tat phalaṃ hetutvācca phalena bhavitavyaṃ yasya taddhetuḥ /

[091|04] saṃskṛtasyaiva dharmasya hetuphale bhavataḥ /

[091|05] nāsaṃskṛtasya te // VAkK_2.55 //

[091|06] kiṃ kāraṇam / ṣaḍvidhahetvasaṃbhavāt pañcavidhaphalāsaṃbhavācca /

[091|06-091|07] kasmāt mārgo visaṃyogasya kāraṇaheturneṣyate /

[091|07-091|08] yāsmāt sa utpādāvighnabhāvena vyavasthāpito na cāsaṃskṛtamutpattimat /

[091|08] kasyedānīṃ tatphalaṃ kathaṃ vā mārgasya phalam /

[091|09] tadbalena prāpteḥ / prāptireva tarhi mārgasya phalaṃ prāpnoti /

[091|09-091|10] tasyāmeva tasya sāmarthyānna visaṃyogaḥ /

[091|10] anyathā hysya prāptau sāmarthyamanyathā visaṃyoge /

[091|10-091|11] kathamasya prāptau sāmarthyam /

[091|11] utpādanāt / kathaṃ visaṃyoge / prapaṇāt /

[091|11-091|12] tasmānna tāvadasya mārgaḥ kathañcidapi hetuḥ /

[091|12] phalaṃ cāsya visaṃyogaḥ /

[091|12-091|13] athāsatyadhipatiphale kathamasaṃskṛtaṃ kāraṇahetuḥ /

[091|13] utpattyanāvaraṇabhāvena kāraṇahetuḥ /

[091|13-091|14] na cāsya phalamastyadhvavinirmuktasya phalapratigrahaṇadānāsamarthatvāt /

[091|14] naiva hi kvacidasaṃskṛtaṃ bhagavatā heturityuktam /

[091|15] uktaṃ tu paryāyeṇa heturiti sautrāntikāḥ / kathamuktam /

[091|16] "ye hetavo ye pratyayā rūpasyotpādāya te 'pyanityāḥ /

[091|17] anityān khalu hetupratyayān pratītyotpannaṃ rūpaṃ kuto nityam bhaviṣyati"

[091|18] evaṃ yāvaddhi vijñānamiti /

[091|18-091|19] evaṃ tarhi vijñānasyālamabanapratyayo 'pyasaṃskṛtaṃ na prāpnoti /

[091|19] utpādāyetyavadhāraṇāt / prāpnoti /

[091|20] "ye hetavo ye pratyayā vijñānasyotpādāya te 'pyanityā"

[091|21] ityuktaṃ natūktaṃ ye vijñānasya pratyayāḥ tepyanityā iti /

[091|21-091|23] nanu ca hetavo 'pi ya utpādāya ta evānityā iti vacanādasaṃskṛtasyānāvaraṇabhāvamātreṇa kāraṇahetutvāpratiṣedhaḥ /

[091|23-091|24] ukta ālambanapratyayaḥ sūtre na tvanāvaraṇaheturiti na sūtre sidhyatyasaṃskṛtasya hetubhāvaḥ /

[091|24] yadyapi nokto natu pratiṣiddhaḥ /

[091|24-091|25] sūtrāṇi ca bahūnyantarhitānīti kathametannirdhāryate nokta iti /

[091|26] atha ko 'yaṃ visaṃyogo nāma / nanu coktaṃ prāk "pratisaṃkhyānirodha" iti /

[091|27-092|01] tadānīṃ "pratisaṃkhyānirodhaḥ katamo yo visaṃyoga" ityuktamidānīṃ isaṃyogaḥkathamaḥ /

[092|01] yaḥ pratisaṃkhyānirodha ityucyate /

[092|01-092|02] tadidamitaretarāśrayaṃ vyākhyānamasamarthaṃ tatsvabhāvadyotane /

[092|02] tasmādanyathā tatsvabhāvo yaktavyaḥ /

[092|02-092|03] āryaireva tatsvabhāvaḥ pratyātmavedyaḥ /

[092|03] etāvaktu śakyate vaktum nityaṃ kuśalaṃ cāsti dravyāntaram /

[092|03-092|04] tadvisaṃyogaścocyate pratisaṃkhyānirodhaśceti /

[092|04] sarvamevāsaṃskṛtamadravyamiti sautrāntikāḥ /

[092|05] nahi tadrūpavedanādiyat bhāvāntaramasti / kiṃ tarhi / spraṣṭavyābhāvamātramākāśam /

[092|06] tadyathā hyandhakāre pratidhātamavindanta ākāśamityāhuḥ /

[092|06-092|07] utpannānuśayajanmanirodhaḥ pratisaṃkhyāvalenānyasyānutpādaḥ pratisaṃkhyānirodhaḥ /

[092|07-092|08] vinaiva pratisaṃkhyayā pratyayavaikalayādanutpādo yaḥ so /pratisaṃkhyānirodhaḥ /

[092|08-092|09] tadyathā nikāyasabhāgaśeṣasyāntarāmaraṇe /

[092|09] nikāyāntarīyāḥ punarāhuḥ /

[092|09-092|10] anuśayānāmutpattau prajñāyāḥ sāmarthyamato 'sau pratisaṃkhyānirodhaḥ /

[092|10-092|11] yastu punaḥ duḥkhasyānutpādaḥ saḥ utpādakāraṇānuśayavaikalyādeveti na tasminprajñāyāḥ sāmarthyamastyato 'sāvapratisaṃkhyānirodha iti /

[092|12] so 'pi tu nāntareṇa pratisaṃkhyāṃ sidhyatīti pratisamkhyānirodha evāsau /

[092|12-092|13] ya evotpannasya paścādabhāvaḥ sa eva svarasa nirodhādapratisaṃkhyānirodha ityapare /

[092|13-092|14] asyāṃ tu kalpanāyāmanityo 'pratisaṃkhyānirodhaḥ prāpnotyavinaṣṭe tadabhāvāt /

[092|14-092|15] nanu ca pratisaṃkhyānirodho 'pyanityaḥ prāpnoti /

[092|15] pratisaṃkhyāpūrvakatvāt /

[092|15-092|16] na vai sa pratisaṃkhyāpūrvako nahi poūrvaṃ pratisaṃkhyā paścādanutpannānāmanutpādaḥ /

[092|16] kiṃ tarhi /

[092|16-092|17] pūrvameva sa teṣāmanutpādo 'sti /

[092|17-092|18] vinā tu pratisaṃkhyayā ye dharmā utpatsyante tadutpannāyāṃ pratisaṃkhyāyāṃ punarnopapadyanta iti /

[092|18-092|19] etadatra pratisaṃkhyāyā samarthyaṃ yadutākṛtotpattipratibandhānāmutpattipratibandhabhāvaḥ /

[092|19-092|21] yadi narhi anutpāda eva nirvāṇamidaṃ sūtrapadaṃ kathaṃ nīyate "pañcemānīndriyāṇi āsevitāni bhāvitāni bahulīkṛtānyatītānāgatapratyūtpannasya duḥkhasya prahāṇāya saṃvarttanta" iti /

[092|21-092|22] prahāṇaṃ hi nirvāṇamanāgatasyaiva cānutpādo nātītapratyutpannasyete /

[092|22] astyetadevam /

[092|22-092|24] kiṃ tu tadālambanakleśaprahāṇāt duḥkhasya prahāṇamuktaṃ bhagavatā "yo rūpe cchandarāgastaṃ prajahīta /

[092|24-092|25] cchandarāge prahīṇe evaṃ vastadrūpaṃ prahīṇaṃ bhaviṣyati pārijñātaṃ vistareṇa yāvad vijñānami"ti /

[092|25] evaṃ traiyadhvikasyāpi duḥkhasya prahāṇaṃ yujyate /

[092|26] athāpyatītānāgatapratyutpannasya kleśasya prahāṇāyetyucyeta / atrāpyeṣa nayaḥ /

[092|27-092|29] athavā 'yamabhiprāyo bhavedatītaḥ kleśaḥ paurvajanmikaḥ pratyutpannaḥ kleśa aihajanmiko yathā tṛṣṇā vicariteṣvaṣṭādaśa tṛṣṇāvicaritānyatītamadhvānamupādāyetyatītaṃ janmādhikṛtyoktamevaṃ yāvat pratyutpannam /

[092|29-093|01] tenā ca kleśadvayenāsyāṃ santatau bījabhāva āhito 'nāgatasyotpattaye /

[093|01] tasya prahāṇāttadapi prahīṇaṃ bhavati /

[093|01-093|02] yathā vipākakṣayātkarmaṃ kṣīṇaṃ bhavati /

[093|02-093|03] anāgatasya punarduḥkhasya kleśasya vā bījābhāvāt atyantamanutpādaḥ prahāṇam /

[093|03-093|04] anyathā hyatītapratyutpannasya kiṃ prahātavyam /

[093|04] nahi niruddhe nirodhābhimukhe ca yatnaḥ sārthako bhavatīti /

[093|04-093|06] yadyasaṃskṛṭaṃ nāstyeva, yaduktaṃ bhagavatā "ye keciddharmāḥ saṃskṛtā vā 'saṃskṛtā vā virāgasteṣāmagra ākhyāyate" iti kathamasatāmasannagro bhavitumarhati /

[093|06-093|07] na vai nāstyevāsaṃskṛtamiti brūmaḥ /

[093|07] etattu tadīdṛśaṃ yathā 'smābhiruktam /

[093|07-093|08] tadyathā asti śabdasya prāgabhāvo 'sti paścādabhāva ityucyate /

[093|08] atha ca punarnābhāvo bhāvaḥ sidhyati /

[093|08-093|09] evamasaṃskṛtamapi draṣṭavyam /

[093|09-093|10] abhāvo 'pi ca kaścit praśasyatamo bhavati yaḥ sakalasyopadravasyātyantamabhāva ityanyeṣāṃ so 'gra iti praśaṃsāṃ labdhumarhati /

[093|10] vineyānāṃ tasminnupacchandanārtham /

[093|11] yadyapyasaṃskṛtamabhāvamātraṃ syānnirodha āryasatyaṃ na syāt / nahi tatu kiñcidastīti /

[093|12] kastāvadayaṃ satyārthaḥ / nanu cāviparītārthaḥ /

[093|12-093|14] ubhayamapi caitadaviparītaṃ dṛṣṭamāryairyaduta duḥkhaṃ ca duḥkhameveti duḥkhābhāvaścābhāva eveti ko 'syāryasatyatve virodhaḥ kathamabhāvaśca nāma tṛtīyaṃ cāryasatyaṃ syāt /

[093|14-093|15] ustaṃ yathāryasatyaṃ dvitīyasyānantaraṃ dṛṣṭamuddṛṣṭaṃ ceti tṛtīyaṃ bhavati /

[093|15-093|16] yadyasaṃskṛtamabhāvamātraṃ syādākāśanirvāṇālambanavijñānamasadālambanaṃ syāt /

[093|16-093|17] etadatītānāgatasyāstitvacintāyāṃ cintayiṣyāmaḥ /

[093|17] yadi punardravyamevāsaṃskṛtamiṣyeta kiṃ syāt /

[093|17-093|18] kiṃ ca punaḥ syāt /

[093|18] vaibhāṣikapakṣaḥ pālitaḥ syāt /

[093|18-093|19] devatā enaṃ pālayiṣyanti pālanīyaṃ cet maṃsyate /

[093|19] abhūtaṃ tu parikalpitaṃ syāt / kiṃ kāraṇam /

[093|19-093|20] nahi tasya rūpavedanādivat svabhāva upalabhyate nacāpi cakṣurādivatkarma /

[093|20-093|21] amuṣya ca vastuno 'yaṃ nirogha iti ṣaṣṭhīvyavasthā kathaṃ prakalpyate /

[093|21-093|22] nahi tasya tena sārdhaṃ kaścitsaṃbandho hetuphalādibhāvāsaṃbhavāt /

[093|22] pratiṣedhamātraṃ tu yujyate amuṣyābhāva iti /

[093|22-093|23] bhāvāntaratve 'pi yasya kleśasya prāptivicchedāydyo nirodhaḥ prāpyate sa tasyeti vyavadiśyate /

[093|24] tasya tarhi prāptiniyame ko hetuḥ /

[093|24-093|25] "dṛṣṭadharmanirvāṇaprāpto bhikṣuri"tyuktaṃ sūtre /

[093|25] tatra kathamabhāvasya prāptiḥ syāt /

[093|25-093|26] pratipakṣalābhena kleśapunarbhavotpādātyantaviruddhāśraya lābhāt prāptaṃ nirvāṇamityucyate /

[093|26-093|27] āgamaścāpyabhāvamātraṃ dyotayati /

[093|27] evaṃ hyāha /

[093|27-094|01] "yat svalpasya duḥkhasyāśeṣaprahāṇaṃ pratiniḥsargo vyantībhāvaḥ kṣayo virāgo nirodho vyupakṣamo 'staṅgamaḥ anyasya ca duḥkhasyāprati sandhiranutpādo 'prādurbhāvaḥ /

[094|01-094|02] etatkāntametatpraṇītaṃ yaduta srvopādhipraniniḥ sargastṛṣṇākṣayo virāgo nirodho nirvāṇa" miti /

[094|02-094|03] kimevaṃ neṣyate nāsmin prādurbhavbatītyato 'prādurbhāva iti /

[094|03] asamarthāmetāṃ saptamīṃ paśyāmaḥ / kimuktaṃ bhavati /

[094|04-094|05] nāsminprādurbhavatīti yadi satītyabhisaṃbadhyate nityamevāprādurbhāvaprasaṅgo nirvāṇasya nityatvāt /

[094|05-094|06] atha prāpta ityabhisaṃbadhyate yata eva tatprāptiḥ parikalpyate tasminneva saṃmukhībhūte prāpte vā duḥkhasyeṣyatāmaprādurbhāvaḥ /

[094|06-094|07] ayaṃ ca dṛṣṭānta evaṃ sūpanīto bhavati /

[094|08] "pradyotasyeva nirvāṇaṃ vimokṣastasya cetasa" iti /

[094|09] yathā pradyotasya nirvāṇamabhāva evaṃ bhagavato 'pi cetaso vimokṣa iti /

[094|09-094|10] abhidharme 'pi coktam "avastukā dharmāḥ katame /

[094|10] asaṃskṛtā dharmā" iti /

[094|10-094|11] avastukā aśarīrā asvabhāvā ityuktaṃ bhavati /

[094|11] nāsyāyamarthaḥ /

[089|411-09411] kastarhi /

[094|11] pañcavidhavastu /

[094|11-094|12] svabhāvavastu yathoktaṃ "yadvastu pratilabdhaṃ samanvāgataḥ sa tena vastune"ti /

[094|12] ālambanavastu /

[094|12-094|13] yathoktaṃ "sarvadharmajñeyā jñānena yathāvastve"ti /

[094|13] saṃyogavastu /

[094|13-094|14] yathoktaṃ "yasmin vastuni anunayaḥ saṃyojanena saṃprayuktaḥ pratighasaṃyojanenāpi tasminni"ti /

[094|14-094|15] hetuvastu yathoktaṃ "savastukā dharmāḥ katame /

[094|15] saṃskṛtā dharmā" iti //

parigrahavastu /

[094|15-094|16] yathoktaṃ "kṣatravastu gṛhavastvi"ti /

[094|16-094|17] tadatra heturvastuśabdenoktastasmādastyevāsaṃskṛtaṃ dravyata iti vaibhāṣikāḥ /

[094|17] tasya tu hetuphale na vidyete iti / gataṃ tāvadetat /

[094|18] athaiṣāṃ phalānāṃ katamat phalaṃ kasya hetoḥ /

[094|19] vipākaphalamantyasya

[094|20] vipākaheturantye 'bhihitatvāt antyaḥ / tasya vipākaphalam /

[094|21] pūrvasyādhipataṃ phalam /

[094|22] kāraṇahetuḥ pūrvamuktatvāt pūrvaḥ / tasyādhipajaṃ phalam /

[094|22-094|23] anāvaraṇabhāvamātreṇāvasthitasya kimādhipatyam /

[094|23-094|24] etadeva aṅgībhāvo 'pi cāsti kāraṇahetostadyathā "pañcasu vijñānakāyeṣudaśānāmāyatanānāṃ bhājanaloke ca karmaṇām /

[094|24-094|25] śrotrādīnāmapyasti cakṣurvijñānotpattau pāraṃparyeṇādhipatyam /

[094|25-094|26] śrutvā draṣṭukāmatotpatte" rityevamādi yojyam /

[094|27] sabhāga sarvatragayorniṣyandaḥ

[094|28] sadṛśaphalatvādanayorniḥṣyandaphalam /

[095|01] pauruṣaṃ dvayoḥ // VAkK_2.56 //

[095|02] sahabhūsaṃprayuktakahetvoḥ puruṣakāraphalam / puruṣabhāvavyatirekāt puruṣakāraḥ puruṣaṃ eva /

[095|03] tasya phalaṃ pauruṣam / ko 'yaṃ puruṣakāro nāma / yasya dharmasya yat kāritram /

[095|04] puruṣakāra iva hi puruṣakāraḥ / tadyathā kākajaṅghā oṣadhirmattahastī manuṣya iti /

[095|05] kimanyeṣāmapyasti puruṣakāraphāmutāho dvayoreva /

[095|05-095|06] anyeṣāmapyastyanyatra vipākahetoḥ /

[095|06-095|07] yasmātsahotpannaṃ vā samanantarotpannaṃ vā puruṣakāraphalaṃ bhavati /

[095|07] na caivaṃ vipākaḥ / tasyāpyasti viprakṛṣṭapuruṣakāraphalam /

[095|07-095|08] yathā karṣakāṇāṃ sasyamityapare /

[095|09] kiṃ punaridaṃ vipākaphalaṃ nāma kiṃ yāvadadhipatiphalam /

[095|10] vipāko 'vyākṛto dharmaḥ /

[095|11] anivṛtāvyākṛto hi dharmaḥ vipākaḥ / asattvākhyo 'pi syādata āha /

[095|12] sattvākhyaḥ

[095|13] aupacayiko 'pi syāt naiḥṣyandiko 'pyat āha /

[095|14] vyākṛtodbhavaḥ /

[095|15] kuśalākuśalaṃ hi vipākaṃ prati vyākaraṇādvyākṛtam /

[095|15-095|16] tasmādya utarakālaṃ bhavati na saha nāntaraṃ sa vipākaḥ /

[095|16] etadvipākasya lakṣaṇam /

[095|16-095|17] kasmādasattvākhyo 'rthaḥ karmajo na vipākaḥ /

[095|17] sādhāraṇatvāt / anyo 'pi hi tattathaiva paribhoktuṃ samarthaḥ /

[095|18] asādhāraṇastu vipākaḥ / nahyanyakṛtasya karmaṇo 'nyo vipākaṃ pratisaṃvedayate /

[095|18-095|19] adhipatiphalaṃ kasmāt pratisaṃvedayate /

[095|19] sādhāraṇakarmasaṃbhūtatvāt /

[095|20] niḥṣyando hetusadṛśaḥ /

[095|21] hetoryaḥ sadṛśo dharmaḥ sa niṣyandaphalam / tadyathā sabhāgasarvatragahetvoḥ /

[095|21-095|22] yadi sarvatragahetorapi samānaṃ phalaṃ kasmānna sabhāgahetoreveṣyate /

[095|22-095|23] yasmāt bhūmitaḥ kliṣṭatayā cāsya sādṛśyaṃ natu prakārataḥ /

[095|23-095|24] yasya tu prakārato 'pi sādṛśyaṃ so 'bhyupagamyata eva sabhāgahetuḥ /

[095|24-095|25] atha eva yo yasya sabhāgahetuḥ sarvatragaheturapi sa tasyeti catuṣkoṭikaḥ kriyate /

[095|25] prathamā koṭirasarvatragaḥ sabhāgahetuḥ /

[095|25-095|26] dvitīyā 'nyanaikāyikaḥ sarvatragahetuḥ /

[095|26] tṛtīyaikanaikāyikaḥ sarvatragahetuḥ /

[095|26-095|27] caturthyatānākārānsthāpayitveti /

[096|01] visaṃyogaḥ kṣayo dhiyā // VAkK_2.57 //

[096|02] kṣayo nirodhaḥ / dhīḥ prajñā / tenā pratisaṃkhyā nirodho visaṃyogaphalamityuktaṃ bhavati /

[096|03] yadvalājjāyate yattatphalaṃ puruṣakārajam /

[096|04-096|05] tadyathā adharabhūmikasya prayogacittasyoparibhūmikaḥ samādhiḥ sāsravasyānāsravo dhyānacittasya nirmāṇacittamityevamādi /

[096|05-096|06] pratisaṃkhyānirodhastu yadvalāt prāpyata iti vaktavyam /

[096|07-095|607] apūrvaḥ saṃskṛtasyaiva saṃskṛto 'dhipateḥ phalam // VAkK_2.58 //

[096|08] pūrvotpannādanyaḥ saṃskṛto dharmaḥ saṃskṛtasyaiva sarvasyādhipatiphalam /

[096|08-096|09] puruṣādhipatiphalayoḥ kiṃ nānā kāraṇam /

[096|09] kartuḥ puruṣakāraphalam / akarturapyadhipatiphalam /

[096|10] tadyathā śilpini śilpaṃ puruṣakāraphalamadhipatiphalaṃ ca / anyeṣāmadhipatiphalameva /

[096|11] athaiṣāṃ hetūnāṃ katammo hetuḥ kasminkāle phalaṃ pratigṛhṇāti dadāti vā /

[096|12] vartamānāḥ phalaṃ pañca gṛhṇanti

[096|13] nātītāḥḥ pratigṛhītatvānnāpyanāgatā niṣpuruṣakāratvāt / kāraṇaheturapyevam /

[096|13-096|14] sa tu nāvaśyaṃ saphala iti nocyate /

[096|15] dvau prayacchataḥ /

[096|16] sahabhūsaṃprayuktakahetū varttamānau phalaṃ prayacchataḥ /

[096|16-096|17] samānakālameva hyanayeḥ phaladānagrahaṇam /

[096|18] varttamānābhyatītau dvau [096|19] phalaṃ prayacchataḥ sabhāgasarvatragahetū / yuktaṃ tāvadyadatītāviti /

[096|19-096|20] atha kathaṃ varttamānau niṣyandaphalaṃ prayacchataḥ /

[096|20] samanantaranivarttanāt /

[096|20-096|21] nivṛtte tu phale tau cābhyatītau bhavataḥ /

[096|21] phalaṃ cāpi dattaṃ na punastadeva dattaḥ /

[096|21-096|22] asti kuśalaḥ sabhāgahetuḥ phalaṃ pratigṛhṇāti na dadātīti catuṣkoṭikaḥ /

[096|22-096|23] prathamā koṭiḥ kuśalamūlāni samucchindan yāḥ prāptīḥ sarvapaścādvijahāti /

[096|23-096|24] dvitīyā kuśalamūlāni pratisaṃdadhāno yāḥ sarvaprathamaṃ pratilabhate /

[096|24] evaṃ tu vaktavyam /

[096|24-096|25] syāttā eva pratisaṃdadhānasya tṛtīyā asamucchinnakuśalamūlasya śeṣāsvavasthāsu /

[096|25] caturthyatānākārān sthāpayitvā /

[096|26] akuśalasya tu prathamā koṭiḥ /

[096|26-096|28] kāmavairāgyamanuprāpnuvan yāḥ prāptīḥ sarvapaścādvijahāti dvitīyā kāmavairāgyāt parihīyamāṇo yāḥ sarvaprathamaṃ pratilabhate /

[096|28] evaṃ tu vaktavyam /

[096|28-096|29] syāttā eva parihīyamāṇasya /

[096|29] tṛtīyā kāmāvītarāgasya śeṣāsvavasthāsu /

[096|29-097|01] caturthyatānākārān sthāpayitvā /

[097|01-097|02] evaṃ nivṛtāvyākṛtasyāpyarhattvaprāptiparihāṇito yathāyogaṃ yojyam /

[097|02] anivṛtāvyākṛtasya paścātpādakaḥ /

[097|02-097|03] yāstāvat dadāti pratigṛhṇātyapi saḥ /

[097|03] syāt pratigṛhṇāti na dadātyarhataścaramāḥ skndhāḥ /

[097|03-097|04] sālambananiyamena tu kṣaṇaśaḥ /

[097|04] kuśalaḥ sabhāgahetuḥ phalaṃ pratigṛhlāti na dadātīti / catuṣkokṭikaḥ /

[097|05] prathamā koṭiḥ kuśalacittānantaraṃ kliṣṭamavyākṛtaṃ vā cittaṃ saṃmukhīkarotīti /

[097|06] dvitīyā viparyayāt / tṛtīyā kuśalacittānantaraṃ kuśalameva /

[097|06-097|07] caturthyatānākārān sthāpayitvā /

[097|07] evamakuśalādayo 'pi yojyāḥ / kathaṃ punaḥ phalaṃ pratigṛhītaṃ bhavati /

[097|08] tasya bījabhāvopagamāt /

[097|09] eko 'tītaḥ prayacchati // VAkK_2.59 //

[097|10] vipākaheturatīta eva phalaṃ prayacchati / yasmānna saha vā samanantaro vā 'sti vipākaḥ /

[097|11] punaranye caturvidhaṃ phalamāhuḥ / pratiṣṭhāphalam /

[097|11-097|12] yathā jalamaṇḍalaṃ vāyumaṇḍalasya yāvattṛṇādayaḥ pṛthivyāḥ /

[097|12] prayogaphalam / yathā 'śubhāyā yāvadanutpādajñānam /

[097|13] sāmagrīphalam / yathā cakṣurādīnāṃ cakṣurvijñānādīni / bhāvanāphalam /

[097|13-097|14] yathā rūpāvacarasya cittasya nirmāṇam /

[097|14-097|15] etattu puruṣakārādhipatiphalayorantarbhūtam /

[097|15] uktā hetavaḥ phalāni ca //

[097|16-097|17] tatra katame dharmāḥ katibhiḥ hetubhirutpadyanta ityāha samāsata ime caturvidhā dharmāstadyathā kliṣṭā dharmā vipākajāḥ prathamānāsravāstebhyaśca śeṣāḥ /

[097|17-097|18] ke punaḥ śeṣāḥ /

[097|18] vipākavarjyāḥ avyākṛtāḥ prathamānāsravakṣaṇavarjyāśca kuśalā iti /

[097|18-097|19] ete caturvidhā dharmāḥ /

[097|20-097|21]

kliṣṭā vipākajāḥ śeṣāḥ prathamāryā yathākramam /
vipākaṃ sarvagaṃ hitvā tau sabhāgaṃ ca śeṣajāḥ // VAkK_2.60 //

[097|22] kliṣṭā dharmā vipākahetuṃ hitvā śeṣebhyaḥ pañcabhyo jāyante /

[097|22-097|23] vipākajā sarvatragahetuṃ hetvā śeṣebhyaḥ pañcabhya eva /

[097|23-097|24] śeṣā dharmāstau vipākasarvatragahetū hitvā śeṣebhyaścaturbhryo jāyante /

[097|24-097|25] prathamānāsravāstau ca vipākasarvatragahetū sabhāgahetuṃ ca hitvā śeṣebhyaḥ tribhyo jāyante /

[097|26] katame ime dharmāścaturvidhā nirdiṣṭā ityāha

[097|27] cittacaittāḥ

[097|28] atha ye cittaviprayuktā rūpiṇaśca dharmāste kathamityāha /

[097|29] tathā 'nye 'pi saṃprayuktakavarjitāḥ /

[097|30-098|01] prayuktakahetunaikena varjitāḥ anye 'pi kliṣṭādayo dharmāstathaivotpadyante yathā cittacaīttāḥ /

[098|01] tatra kliṣṭāścatubhryo vipākajāśca /

[098|01-098|02] śeṣāstribhyaḥ prathamānāsravā dvābhyām /

[098|02] ekahetusaṃbhūto nāsti dharmaḥ //

samāpto hetuvistaraḥ //

[098|03] pratyayāḥ katame /

[098|04] catvāraḥ pratyayā uktāḥ

[098|05] kvavoktāḥ / sūtre / "catasraḥ pratyayatāḥ /

[098|05-098|06] hetupratyayatā samanantarapratyayatā ālambanapratyayatā adhipatipratyayatā ce"ti /

[098|06] pratyayajātiḥ pratyayatā / tatra

[098|07] hetvākhyaḥ pañca hetavaḥ // VAkK_2.61 //

[098|08] kāraṇahetuvarjyāḥ paṇyca hetavo hetupratyayaḥ /

[098|09] cittacaittā acaramā utpannāḥ samanantaraḥ /

[098|10] arhataḥ paścimānapāsyotpannāścittacaittāḥ samanantarapratyayaḥ /

[098|10-098|11] samaścāyamanantaraśca pratyaya iti samanantarapratyayaḥ /

[098|11] ata eva rūpaṃ na samanantarapratyayo viṣamotpatteḥ /

[098|12-098|13] tathāhi kāmāvacarasya rūpasyānantaraṃ kadācit kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ cāvijñaptirūpamutpadyate kadācitkāmāvacaraṃ cānāsravaṃ ceti vyākulo rūpasaṃmukhībhāvaḥ /

[098|14-098|15] avyākulastu samanantarapratyayaḥ aniruddha evaikasminnaupa cayikarūpasantāne dvitīyotpatteriti bhadantavasumitraḥ /

[098|15] alpabahutarotpatteriti bhadantaḥ /

[098|15-098|16] kadāciddhi mahato rūpādalpamutpadyate /

[098|16] tadyathā palālarāśerbhasma / kadācidalpādvahūtpadyate /

[098|16-098|17] tadyathā vaṭanikāyāḥ krameṇa yāvadanekaśākhāvaroho nyagrodha iti /

[098|17-098|18] nanu cāsti caittānā mapyalpabahutarotpattiḥ /

[098|18-098|19] kuśalākuśalāvyākṛteṣu cittesu savitarkasavicārādau ca samādhitraye /

[098|19] asti jātyantaraṃ prati na svajātim /

[098|19-098|20] nahi kadācidvahutarā vedanotpadyate saṃjñādayo vā /

[098|20-098|21] kiṃ punaḥ svajātereva samanantarapratyayo bhavati /

[098|21] naitadasti /

[098|21-098|22] sakala eva kalāpaḥ sakalasya kalāpāntarasya samanantarapratyayo natvalpakādvedanādidravyāt prabhūtaṃ vedanādi dravyamutpadyata ityetāvadevātrottam /

[098|23] santānasabhāgikāstu manyante "svajātereva samanantarapratyayaḥ /

[098|23-098|24] tadyathā cittaṃ cittasyaiva vedanā vedanāyā eve"ti vistaraḥ /

[098|24-098|26] yadā tvakliṣṭāntaraṃ kliṣṭamutpadyate tasya kleśasya pūrvaniruddhaḥ kleśaḥ samanantarapratyayastadyathā nirodhasamāpatticittaṃ vyutthānacittasyeti /

[098|26] tadetanna vatsryate /

[098|26-098|27] prathamānāsravacittānutpattiprasaṅgat cittaviprayuktā api saṃskārāḥ /

[098|27-098|29] ata eva vyākulasaṃmukhībhāvānna samanantarapratyayastraivātukāpratisaṃyuktānāṃ yugapat saṃmukhībhāvāt / [098|29] kasmādanāgato neṣyate samanantarapratyayaḥ /

[098|29-099|01] vyākulatvādanāgatasyādhvanaḥ pūrvottaratā 'bhāvāt /

[099|01-099|02] kathaṃ tarhi bhagavān jānāti amuṣyānāgatattyānantaramidamanāgataṃ bhāvīti /

[099|02] atītasāṃpratānumānāt /

[099|02-099|03] atītaṃ kilādhvānaṃ paśyati bhagavānevañjātīyakātkarmaṇaḥ evañjātīyako vīpākaḥ utpanno dharmādvā dharmaḥ /

[099|04] idaṃ cāpi saṃpratyevañjātīyakaṃ karma /

[099|04-099|05] tasmādato 'pyevañjātīyako vipāka utpatsyate dharmādvā dharma iti jānāti /

[099|05] nacānyat jñānamānumānikaṃ bhavati /

[099|05-099|07] yasmādatītasāṃpratānumānena bhagavān vikīrṇānyanāgatāni dravyāṇi pratyakṣamīkṣitvā jānātyanena pudgalenaivaṃvidhaṃ karma kurvatedamanāgataṃ phalaṃ parigṛhītamiti /

[099|07-099|08] evaṃ tarhi bhagavān pūrvāntamadṛṣṭvā 'parāntaṃ na jānīyāt /

[099|08] anye punarāhuḥ /

[099|08-099|10] phalacihnabhūtaḥ sattvānāṃ santatau cittaviprayuktaḥ saṃskāraviśeṣo 'sti yaṃ vyavalokya bhagavānanāgataṃ jānātyasaṃmukhīkṛtvāpi dhyānamabhijñāṃ ceti /

[099|10-099|11] naimiktiko hi nāma bhagavān syādevaṃ sati na punaḥ sākṣātkārī /

[099|11] tasmātsarvamicchāmātreṇa bhagavān jānātīti sautrāntikāḥ /

[099|12] "acintyo hi buddhānāṃ buddhiviṣaya" ityuktaṃ bhagavatā /

[099|12-099|13] atha asatyanāgatasya kramaniyamāvasthāne kasmādagradharmānantaraṃ duḥkhe dharmajñānakṣāntirevotpadyate nānyo dharmaḥ /

[099|14] evaṃ yāvadvarjo pamānantaraṃ kṣayajñānamevotpadyate nānyo dharma iti /

[099|15] yasya yatpratibaddha utpādaḥ sa tasyānantaramutpadyate /

[099|15-099|16] tadyathā vījādīnāmaṅkurādayo vināpi samanantarapratyayeneti /

[099|16] kasmādarhataścaramāścittacaittā na samanantarapratyayaḥ /

[099|17] anyacittāsaṃbandhanāt /

[099|17-099|18] nanu caivaṃ samanantaraniruddhaṃ cittaṃ mano bhavatītyanantara vijñānābhāvāt mano 'pi caramaṃ cittaṃ na prāpnoti /

[099|18-099|19] āśrayabhāvapratibhāvitaṃ mano na kāritraprabhāvitamityastyevāśrayabhāvaḥ /

[099|19-099|20] kāraṇāntaravaikalyāttu vijñānāntaraṃ notpadyata iti /

[099|20-099|21] kāritraprabhāvitastu samanantarapratyayastena yo dharmaḥ phalaṃ kpratigṛhītaḥ sa sarvairapi dharmaīḥ sarvaprāṇibhirvā na śakyaṃ pratibnddhuṃ yathā notpadyate /

[099|21-099|22] ye dharmāścittasamanantarāścittanirantarā api te /

[099|22] catuṣkoṭikaḥ /

[099|22-099|23] prathamā koṭiracittakāyāḥ samāpattervyutthāna cittaṃ dvitīyādayaśca samāpattikṣaṇāḥ /

[099|23-099|24] dvitīyā koṭiḥ prathamasya samāpattikṣaṇasya sacittakāyāścāvasthāyā jātyādayaḥ /

[099|24-099|25] tṛtīyā koṭiḥ prathamaḥ samāpattikṣaṇaḥ sacittikā cāvasthā /

[099|25-099|26] caturthī koṭi dvīrtīyādīnāṃ samāpattikṣaṇānāṃ jātyādayo vyutthānacittasya ca /

[099|26-099|27] ye dharmāścittasamanantarāḥ samāpattinirantarā api te /

[099|27] catuṣkoṭikaḥ /

[099|27-100|01] ye tṛtīyāvaturthyau te prathamādvitīye ye prathamādvitīye te tṛtīyācaturthyau karttavye /

[100|01-100|02] kathamidānīṃ dūrāntaravicchinnaṃ vyutthānacittaṃ samāpatticittasya samanantaramityucyate /

[100|02] cittāntarāvyavahitatvāt //

uktaḥḥ samanantarapratyayaḥ //

[100|03] ālambanaṃ sarvadharmāḥ /

[100|04] yathāyogaṃ cakṣurvijñānasya sasaṃprayogasya rūpam / śrotravijñānasya śabdaḥ /

[100|04-100|05] grāṇavijñānasya gandhaḥ /

[100|05] jihvāvijñānasya rasaḥ / kāyavijñānasya spraṣṭavyam /

[100|05-100|06] mannovijñānasya sarvadharmāḥ /

[100|06] yo dharmo yasya dharmasyālambanaṃ na kadācitsa dharmastaddharmasya nālambanam/

[100|07] anālambyamāno 'pi tathālakṣaṇatvād /

[100|07-100|08] yathā 'nidhyamānamapīndhanamucyate kāṣṭhādikaṃ tathālakṣāṇatvāditi /

[100|08-100|09] ta ete cittacaitā dharmā āyatanadravyalakṣaṇaniyamenālambane yathāsvaṃ niyatāḥ /

[100|09] kimāśrayaniyamenāpi niyatāḥ / omityāha /

[100|09-100|10] utpannāstvāśrayasahitā anutpannā hyatītā āśrayaviśliṣṭāḥ /

[100|10] atītā apyāśrayasahitā ityapare //

[100|11] ukta ālambanapratyayaḥ //

[100|12] kāraṇākhyo 'dhipaḥ smṛtaḥ // VAkK_2.62 //

[100|13] ya eva kāraṇahetuḥ sa evā dhipatipratyayaḥ /

[100|13-100|14] adhiko 'yaṃ pratyaya ityadhipatipratyayaḥ /

[100|14-100|15] ālambanapratyayo 'pi savandharmāḥ adhipatipratyayo 'pīti kimastyādhikyam /

[100|15] na jātu sahabhuvo dharmā ālambanaṃ bhavanti /

[100|15-100|16] bhavanti tvadhipati pratyaya ityasyaivādhikyam /

[100|16] adhikasya vā pratyayaḥ /

[100|16-100|17] sarvaḥ sarvasya saṃskṛtasya svabhāvavarjyasya /

[100|17] syāddharmo dharmasya caturbhirapi pratyayairna pratyayaḥ /

[100|17-100|18] syātsvabhāvaḥ svabhāvasya parabhāvo 'pi /

[100|18] syātsaṃskṛtamasaṃskṛtasyāsaṃskṛtaṃ cāsaṃskṛtasya /

[100|19-100|18] athaite pratyayāḥ kāritraṃ kurvantaḥ kimavasthe dharme kurvanti /

[100|19-100|20] hetupratyayastāvat pañcavidha uktaḥ /

[100|20] tatra

[100|21] nirudhyamāne kāritraṃ dvī hetū kurutaḥ /

[100|22] nirudhyamānaṃ nāma varktamānam / nirodhābhimukhatvāt /

[100|22-100|23] tatra sahabhūsaṃprayuktakahetu kāritraṃ kurutaḥ /

[100|23] sahotpanne 'pi phale tayorvyāpāraḥ /

[100|24] trayaḥ /

[100|25] jāyamāne

[100|26] jāyamānaṃ nāmānāgatamutpādābhimukham /

[100|26-100|27] tatra sabhāgasarvatragavipākahetavaḥ kāritraṃ kurvanti /

[100|27] evaṃ tāvaddhetupratyayaḥ /

[101|01] tato 'nyau tu pratyayau tadviparyayāt // VAkK_2.63 //

[101|02-101|03] yena kāritranyāyena hetupratyayau dvidhā kṛtvoktastadviparyayātsamanatarapratyayālambanapratyayau veditavyau /

[101|03-101|04] samantarapratyayo jāyamāne kāritraṃ karotyavakāśadānāt /

[101|04] ālambanapratyayo nirudhyamāne / varttamānaiścittacaitairgrahaṇāt /

[101|04-101|05] adhipatipratyayastu sarvasyāmavasthāyāmanāvaraṇabhāvenāvasthita ityetadevāsya kāritram //

[101|06] uktāḥ sakāritrāḥ pratyayāḥ //

[101|07] atha katamo dharmaḥ katibhiḥ pratyayairutpadyate /

[101|08] caturbhiścattacaittā hi

[101|09] tatra hetupratyaya eṣāṃ sarve pañca hetavaḥ /

[101|09-101|10] samantarapratyayaḥ pūrvakāścittacaittā anyairavyavahitāḥ /

[101|10] ālambanapratyayo yathāyogaṃ pañca viṣayāḥ sarve dharmāśca /

[101|10-101|11] adhipatipratyayaḥ svabhāvarjyāḥ sarvadharmāḥ /

[101|12] samāpattidvayaṃ tribhiḥ /

[101|13] nirodhāsaṃjñisamāpattyo rālambanapratyayo nāsti / nahi te ālambike /

[101|13-101|14] hetupratyayastutayordvividho hetuḥ /

[101|14-101|15] sahabhūhetuśca jātyādayaḥ sabhāgahetuśca pūrvotpannā samānabhūmikāḥ kuśalā dharmāḥ /

[101|15] samanantarapratyayaḥ sasaṃprayogaṃ samāpatticittam /

[101|15-101|16] adhipatipratyayaḥ pūrvavat /

[101|16] cittābhisaṃskārajatvādete samāpattī cittasamanantare /

[101|16-101|17] cittotpattivibandhakatvāt na samanantarapratyayaḥ /

[101|18] dvābhyāmanye tu jāyante

[101|19-101|20] anye tu viprayuktā rūpiṇaśca dharmā hetvadhipatipratyayābhyāṃ jāyante yathāvihitameva /

[101|20-101|21] āha tu "pratyayebhyo bhāvā upajāyante na punaḥ sarvasyaiva jagataḥ īśvarapuruṣapradhānādikaṃ kāraṇamiti /

[101|21] ko 'tra hetuḥ / yadi khalu hetukṛtāṃ siddhiṃ manyase /

[101|22] nanu ca atha evāsya vādasya vyudāsaḥ prāpnotyekaṃ kāraṇamīśvarādikaṃ sarvasyeti /

[101|23] apica

[101|24] neśvarādeḥ kramādibhiḥ // VAkK_2.64 //

[101|25] yadi hyekameva kāraṇamīśvaraḥ syādanyadvā yugapatsarveṇa jagatā bhavitavyaṃsyāt /

[101|26] dṛśyate ca bhāvānāṃ kramasaṃbhavaḥ /

[101|26-101|27] sa tarhi cchandavaśā dīśvarasya syādayamidānīmutpadyatāmayaṃ nirudhyatāmayaṃ paścāditi /

[101|27] cchandabhedāttarhi siddhamanekaṃ kāraṇaṃ syāt /

[101|27-102|01] sa cāpi cchandarbhedo yugapatsyāttaddhetorīśvarasyābhinnatvāt /

[102|01-102|02] kāraṇāntarabhedāpekṣaṇe vā neśvara eva kāraṇaṃ syāt /

[102|02-102|04] teṣāmapi ca kramotpattau kāraṇāntarabhedāpekṣaṇādanavasthāprasaṅga syādityanantarabhedāyāḥ kāraṇaparaṃparāyā anāditvābhyupagamādayamīśvarakāraṇādhimuktaḥ śākyayūrvīyameva nyāyaṃ nātivṛttaḥ syāt /

[102|04-102|05] yogapadye 'pīśvaracchandānāṃ jagato na yaugapadyam /

[102|05] yathācchandamutpādanādi ti cet / na /

[102|05-102|06] teṣāṃ paścādviśeṣābhāvāt /

[102|06] kaśca tāvadīśvarasyeyatā sargaprayāsenārthaḥ /

[102|06-102|08] yadi prītistāṃ tarhi nāntareṇopāye śaktaḥ kartumiti na tasyāmīśvaraḥ syāttathaiva cānyasmin /

[102|08-102|09] yadi ceśvaro narakādiṣu prajāṃ bahubhiścetibhirūpasṛṣṭāṃ sṛṣṭvā tena prīyate namo 'stu tasmai tādṛśāyeśvrāya /

[102|09] sugītaścāyaṃ tamārabhya śloko bhavati /

[102|10] "yannirdahati yattīkṣṇo yadugro yatpratāpavān /

[102|11] māṃsaśoṇitamajjādo yattato rudra ucyata" iti /

[102|12-102|13] ekaṃ khalvapi jagataḥ kāraṇaṃ parigṛhṇatā 'nyeṣāmarthānāṃ pratyakṣaḥ puruṣakāro nihgṛhṇtaḥ syāt /

[102|13] sahāpi ca kāraṇaiḥ kāraka mīśvaraṃ kalpayatā kevalo bhaktivādaḥ syat /

[102|14] kāraṇebhyo 'nyasya tadutpattau vyāpārādarśanāt /

[102|14-102|15] sahakāriṣu cānyeṣu kāraṇeṣvīśvaro neśvaraḥ syāt /

[102|15] athādisarga īśvarahetukaḥ /

[102|15-102|16] tasyāpyanyānapekṣatvādīśvaravadanāditvaprasaṅga /

[102|16] evaṃ pradhāne 'pi yathāyogaṃ vācyam /

[102|16-102|17] tasmānna lokasyaikaṃ kāraṇamasti /

[102|17] svānyevaiṣāṃ karmāṇi tasyāṃ tasyāṃ jātau janayanti /

[102|17-102|18] akṛtabuddhayastu varākāḥ svaṃ svaṃ vipākaphalaṃ cānubhavanta īśvaramaparaṃ mithyā parikalpayanti /

[102|19] gatametadyattu khalu taduktaṃ "dvābhyāmanye tu jāyanta" iti /

[102|20] atha kathaṃ bhūtāni bhūtānāṃ hetupratyayaḥ /

[102|21] dvidhā bhūtāni taddhetuḥ

[102|22] bhūtaheturityarthaḥ / sabhāgasahabhūhetubhyāṃ

[102|23] bhautikasya tu pañcadhā /

[102|24] bhautikasya tu bhūtāni pañcaprakāro hetuḥ / katham /

[102|25] "jananānniḥśrayāt sthānādupastambhogavṛṃhaṇāt"

[102|26] so 'yaṃ kāraṇahetureva punaḥ paṇycadhā bhinnaḥ /

[102|26-102|27] jananahetustebhya utpatteḥ /

[102|27-102|28] niśrayaheturjātasya bhūtānuvidhāyitvāt puruṣakāraphalādācāryādiniḥśrayavat /

[102|28] pratiṣṭhāheturādhārabhāvāt / citrakṛtyavat /

[103|01] upastambhaheturanucchedahetutvāt /

[103|01-103|02] evameṣāṃ janmavikārādhārasthitivṛddhihetutvamākhyātaṃ bhavati /

[103|03] tridhā bhautikamanyonyaṃ /

[103|04] hetusahabhūsabhāgavipākahetubhiḥ kāraṇaheturaviśeṣayattitvāt na sarvadā gaṇyate /

[103|04-103|05] tatra sahabhūheturanyonyaṃ cittānuparivartti kāyavākkarma /

[103|05] nānyadupādāyarūpam /

[103|05-103|06] sabhāgahetuḥ sarvaṃ pūrvotpannaṃ sabhāgasya /

[103|06] vipākaheturyasya vākkarmaṇaścakṣurādayo vipākaḥ /

[103|07] bhūtānāmekadhaiva tat // VAkK_2.65 //

[103|08] bhūtānāṃ tu tadbhūtikaṃ rūpaṃ vipākahetureva yasya kāyavākkarmaṇo bhūtāni vipākāḥ /

[103|09-103|10] abhedena cittacaittāḥ samanantarapratyaya uktā niyamastu noktaḥ kasya cittasyānantaraṃ kasyotpaktiriti /

[103|10] sa idānīṃ vaktavyaḥ /

[103|10-103|11] tatra tāvat samāsena dvādaśa cittāni /

[103|11] kimarthamityāha

[103|12] kuśalākuśalaṃ kāme nivṛtānivṛtaṃ manaḥ /

[103|13] kāmadhātau catvāri cittāni /

[101|13] kuśalamakuśalaṃ nivṛtāvyākṛtamanivṛtāvyākṛtaṃ ca /

[103|14] rūpārūpyeṣvakuśalādanyatra

[103|15] rūpadhātāvakuśalaṃ nāsti / trīṇi santi / evamārūpyadhātau /

[103|15-103|16] ityetāni sānusravāṇi daśa cittāni bhavanti /

[103|17] anāsravaṃ dvidhā // VAkK_2.66 //

[103|18] śaikṣamaśaikṣaṃ ca / evametāni dvādaśa cittāni bhavanti / tatra

[103|19] kāme nava śubhāccittāccittāni

[103|20] anantaramiti paścādvakṣyati /

[103|20-103|21] kāmadhātau yatkuśalaṃ cittaṃ tasmādanantaraṃ nava cittānyutpadyante /

[103|21] svabhūmikāni catvāri / rūpāvacare dve /

[103|21-103|22] samāpattikāle kuśalaṃ pratisandhikāle nivṛtam /

[103|22] ārūpyāvacaraṃ nivṛtameva pratisandhikāle /

[103|22-103|23] ativiprakṛṣṭatvāt na kuśalam /

[103|23] ārūpyā hi kāmadhātoścatasṛbhirdūratābhirdūre /

[103|23-103|24] āśrayākārālambanapratipakṣadūratābhiḥ /

[103|24] śaikṣamaśaikṣaṃ ceti /

[103|25] aṣṭābhya eva tat /

[103|26] tatra punaḥ kāmāvacaraṃ kuśalaṃ cittamaṣṭābhyaḥ samanantaramutpadyate /

[103|26-103|27] svabhūmikebhyaścaturbhyo rūpāvacarābhyāṃ dvābhyām /

[103|27] kuśalācca vyutthānakāle / [103|27-103|28] nivṛtācca kliṣṭasamāpattyutpīḍitasyādhārakuśalabhūmisaṃśrayaṇāt /

[103|28] śaikṣāśaikṣābhyāṃ ca vyutthānakāle /

[104|01] daśabhyo 'kuśalaṃ

[104|02-104|03] śaikṣāśaikṣe hitvā kāmadhātau hi pratisandhimukhataḥ sarvebhyo rūpārūpyacittebhyaḥ samanantaramakuśalaṃ cittamutpadyate /

[104|04] tasmāccatvāri /

[104|05] akuśalāccittāt samanantaraṃ cittānyutpadyante svabhūmikānyeva /

[104|05-104|06] yathā 'kuśalamuktaṃ kāmadhātau

[104|07] nivṛtaṃ tathā // VAkK_2.67 //

[104|08] daśabhya eva samanantaram / tasmācca punaścatvāryeva /

[104|09] pañcabhyo 'nivṛtaṃ

[104|10] kāma iti varttate / anivṛtāvyākṛtaṃ cittaṃ pañcabhyaḥ samanantaramutpadyate /

[104|10-104|11] svabhūmikebhya ścaturbhyo rūpāvacarācca kuśalānnirmāṇacittam /

[104|12] tasmātsapta cittānyanantaram /

[104|13] anivṛtāvyākṛṭātkāmāvacarātsvabhūmikāni catvāri / rūpāvacare dve /

[104|13-104|14] kuśalaṃ nirmāṇacittādanantaram /

[104|14] kliṣṭam pratisandhikāle /

[104|14-104|15] ārūpyāvacaraṃ ca kliṣṭam pratisandhikāla eva /

[104|16] rūpe daśaikaṃ ca śubhāt

[104|17] rūpe dhātau yatkukśalaṃ cittaṃ tasmādanantaramekādaśa cittānyutpadyante /

[104|17-104|18] ārupyāvacaramanivṛtāvyākṛtaṃ varjayitvā /

[104|19] navabhyastadanantaram // VAkK_2.68 //

[104|20] rūpāvacaraṃ tu kuśalaṃ cittaṃ navabhyaḥ samanantaramutpadyate /

[104|20-104|21] kāmāvacaraṃ kliṣṭadvayamārupyāvacaraṃ cānivṛtāvyākṛtaṃ hitvā /

[104|22] aṣṭābhyo nivṛtaṃ

[104|23] nivṛtāvyākṛtaṃ rūpāvacaraṃ cittamaṣṭabhya utpadyate /

[104|23-104|24] kāmāvacaraṃ kliṣṭadvayaṃ śaikṣāśaikṣe ca sthāpayitvā /

[104|25] tasmāt ṣaṭ

[104|26] rūpāvacarānnivṛtāvyākṛtādanantaraṃ ṣaṭ /

[104|26-104|27] svabhūmikāni trīṇi kāmāvacarāṇi cānivṛtāvyākṛtaṃ muktvā /

[104|28] tribhyo 'nivṛtaṃ punaḥ /

[104|29] rūpāvacaramanivṛtāvyākṛtaṃ tribhyaḥ svabhūmikebhya eva /

[105|01] tasmāt ṣaṭ

[105|02] svabhūmikāni trīṇi / kāmāvacare ca kliṣṭe / ārūpyāvacaraṃ ca /

[105|02-105|03] yathā rūpadhātāvanivṛtāvyākṛtamuktam /

[105|04] evamārūpye tasya nītiḥ /

[105|05] tatastadapyanivṛtāvyākṛtaṃ tribhya evotpadyate svabhūmikebhyaḥ /

[105|05-105|06] tasmādapi ca ṣaḍevotpadyante /

[105|06] svabhūmikāni trīṇi adharadhātukāni ca kliṣṭāni /

[105|07] śubhātpunaḥ // VAkK_2.69 //

[105|08] nava cittāni

[105|09] ārūpyāvacarātṛ kukśalānnava cittānyutpadyante /

[105|09-105|10] kāmāvacaraṃ kukśalaṃ kāmarūpāvacare cānivṛtāvyākṛte hitvā /

[105|11] tat ṣaṇṇāṃ

[105|12] ārūpyāvacaraṃ kukśalaṃ svebhyastribhyo rūpāvacarāt kukśalācchaikṣāśaikṣābhyāṃ ca /

[105|13] nivṛtātsapta

[105|14-105|15] ārūpyāvacarānnivṛtātsvabhūmikāni trīṇi rūpāvacaraṃ kuśalaṃ nivṛtaṃ ca kāmāvacaraṃ kliṣṭadvayam /

[105|16] tattathā /

[105|17] tadapi saptabhya evotpadyate / kāmarūpāvacarāṇi kliṣṭāni śaikṣāśaikṣe ca hitvā /

[105|18] caturbhyaḥ śaikṣam /

[105|19] traidhātukebhyaḥ kuśalebhyaḥ śaikṣācca /

[105|20] asmāttu pañca

[105|21] tānyeva catvāryaśaikṣaṃ ca /

[105|22] aśaikṣaṃ tu pañcakāt // VAkK_2.70 //

[105|23] ata evānantaroktāt /

[105|24] tasmāccatvāri cittāni

[105|25] tasmātpunaraśaikṣāccittātsamanantaraṃ catvāri cittānyutpadyante /

[105|25-105|26] traidhātukāni kuśalānyaśaikṣaṃ ca //

[105|26] samāptāni dvādaśa cittāni //

[105|27] punaḥ kriyante

[106|01] dvādaśaitāni viṃśatiḥ /

[106|02] kathaṃ kṛtvā /

[106|03] prāyogikopapattyāptaṃ śubhaṃ bhittvā triṣu dvidhā // VAkK_2.71 //

[106|04] triṣu dhātuṣu kuśalaṃ cittaṃ dvidhā bhidyate / prāyogikaṃ copapattilābhikaṃ ca

[106|05] vipākajaiyapithikaśailpasthānikanairmitam /

[106|06] caturdhā 'vyākṛtaṃ kāme

[106|07] bhittveti varttate / kāmāvacaramanivṛtāvyākṛtaṃ caturdhā bhidyate /

[106|07-106|08] vipākajamairyāpathikaṃ śelpasthānikaṃ nirmāṇacittaṃ ca /

[106|09] rūpe śilpavivarjitam // VAkK_2.72 //

[106|10] rūpadhātau tridhā bhidyate śailpasthānikaṃ varjayitvā / tatra śilpābhāvāt /

[106|10-106|11] evametāni dvādaśa cittāni punarviśartirbharvanti /

[106|11-106|12] ṣoḍhā kuśalamanivṛtāvyākṛtaṃ ca saptadhā bhidyate /

[106|12] airyāpathikādīni cittānīryāpathādyabhāvādārūpyadhātau na santi /

[106|13] rūpagandharasaspraṣṭavyānyeṣāmālambanam / śailpasthānikasya tu śabdo 'pi /

[106|13-106|14] etāni manovijñānānyeva /

[106|14] pañca tu vijñānakāyā airyāpathikaśailpasthānikayoḥ prāyogikāḥ /

[106|15-106|16] airyāpathikābhinirhṛtaṃ manovijñānamasti dvādaśāyatanālambananityapare /

[106|17] eṣāṃ punarviśatekścittānāṃ kasya katamatsamanantaram /

[106|17-106|18] kāmāvacarāṇāṃ tāvadaṣṭānāṃ prāyogikānantaraṃ daśa cittānyutpadyante /

[106|18-106|19] svabhūmikāni saptā 'nyatrābhijñāphalāt /

[106|19] rūpāvacaraṃ prāyogikaṃ śaikṣalmaśaikṣaṃ ca / tat punaraṣṭacittānantaram /

[106|19-106|20] svebhyaḥ kuśalakliṣṭebhyaḥ rūpāvacarābhyāṃ prāyogika kliṣṭābhyāṃ śaikṣāśaikṣābhyāṃ ca /

[106|20-106|21] upapattipratilambhikānantaraṃ nava /

[106|21-106|22] svabhūmikāni sapta 'nyatrābhijñāphalādrūpā rūpāvacare ca kliṣṭe /

[106|22] tat punarekādaśānantaram /

[106|22-106|23] svebhyaḥ saptabhyaḥ pūrvavat rūpāvacarābhyāṃ prāyogikakliṣṭābhyāṃ śaikṣāśaikṣābhyāṃ ca /

[106|23] akuśala nivṛttāvyākṛtānantaraṃ sapta /

[106|24] svānyeva pūrvavat / te punaścaturdaśacittānantaram /

[106|24-106|25] svebhyaḥ saptabhyaḥ rūpāvacarebhyaścaturbhyo 'nyatra prāyogikābhijñāphalābhyām /

[106|25-106|26] ārupyāvacarebhyastribhyo 'nyatra prāyogikāt /

[106|26] airyāpathikavipākajānantaramaṣṭau /

[106|26-106|27] svabhūmikāni ṣaḍanyatra prāyogikābhijñāphalābhyāṃ rūpārupyāvacāre ca kliṣṭe /

[106|27-106|28] te punaḥ saptacittānantaraṃ svebhya eva pūrvavat /

[106|28] śailpasthānikānantaraṃ ṣaṭ / svānyevānyatra prāyogikābhijñāphalābhyām /

[106|29] tat punaḥ saptānantaraṃ svebhya evānyatrābhijñāphalāt /

[107|01] abhijñāphalānantaraṃ dve / svaṃ cābhijñāphalameva / rūpāvacaraṃ ca prāyogikam /

[107|01-107|02] tadapyasmādeva dvayāt /

[107|03] rūpāvacarāṇāmidānīṃ ṣaṇṇāṃ vakṣāmaḥ / prāyogikānantaraṃ dvādaśa /

[107|03-107|05] kāmāvacare kuśale abhijñāphalaṃ ca svāni ṣaṭ ārupyāvacaraṃ ca prāyogikaṃśaikṣamaśaikṣaṃ ca /

[107|05] tat punardaśacittānantaram /

[107|05-107|07] kāmāvacarābhyāṃ prāyogikābhijñāphalābhyāṃ svebhyaścaturbhyo 'nyatreryāpathikavipākajābhyāmārūpyāvacarābhyāṃ prāyogikakliṣṭābhyāṃ śaikṣāśaikṣābhyāṃ ca /

[107|07] upapattipratilambhikānantaramaṣṭau /

[107|07-107|08] kāmāvacare kliṣṭe svāni pañcānyatrābhijñāphalāt ārupyāvacaraṃ kliṣṭam/

[107|08-107|09] tat punaḥ pañcabhyaḥ svebhyaḥ evānyatrābhijñāphalāt /

[107|09] kliṣṭānantaraṃ nava /

[107|09-107|10] kāmāvacarāṇi catvāri kuśalakliṣṭāni svāni pañcānyatrābhijñāphalāt /

[107|10] tat punarekādaśacittānantaram /

[107|11-107|12] kāmāvacarebhya utpattipratilambhikairyāpathika vipākajebhyaḥ svebhyaḥ pañcabhyo 'nyatrābhijñāphalāt ārūpyāvacarebhyastribhyo 'nyatra prāyogikāt /

[107|12-107|13] airyāpathikānantaraṃ sapta /

[107|13-107|14] kāmāvacare kliṣṭe svāni catvāryanyatra prāyogikābhijñāphalābhyāmārūpyāvacaraṃ ca kliṣṭam /

[107|14-107|15] tat punaḥ paṇycānantaraṃ svebhya evānyatrābhijñāphalāt /

[107|15] evaṃ vipākajaṃ vaktavyam / abhijñāphalānantaraṃ dve /

[107|15-107|16] sve eva prāyogikābhijñāphale /

[107|16] tadapyābhyāmeva /

[107|17] ārūpyāvacarāṇāmidānīṃ caturṇāṃ vakṣyāmaḥ / prāyogikānantaraṃ sapta /

[107|17-107|18] rūpāvacaraṃ prāyogikaṃ svāni catvāri śaikṣamaśaikṣaṃ ca /

[107|18] tat punaḥ ṣaṭcittānantaram /

[107|18-107|19] rūpāvacarāt prāyogikātsvebhyastribhyo 'nyatra vīpākajāt śaikṣāśaikṣābhyāṃ ca /

[107|19-107|20] upapattiprātilambhikānantaraṃ sapta /

[107|20] svāni catvāryadharabhūmikāni ca kliṣṭāni /

[107|20-107|21] tat punaścaturbhyaḥ svebhya eva /

[107|21] kliṣṭānantaramṣṭau /

[107|21-107|22] svāni catvāri rūpāvacare prāyogikakliṣṭe kāmāvacāre kliṣṭe /

[107|22] tat punardaśānantaram /

[107|22-107|23] svebhyaścaturbhyaḥ kāmāvacararūpāvacarebhyaścopapattiprātiṃlambhikairyāpathikavipākajebhyaḥ /

[107|23] vipākajānantaraṃ ṣaṭ /

[107|24] svāni trīṇyanyatra prāyogikādadharāṇi trīṇi kliṣṭāni /

[107|24-107|25] tat punaścaturbhyaḥ svebhya eva /

[107|25] śaikṣānantaraṃ ṣaṭ /

[107|25-107|26] traidhātukāni prāyogikāṇi kāmāvacaramupapattipratilambhikaṃ śaikṣamaśaikṣaṃ ca /

[107|26] tat punaścaturbhyaḥ /

[107|26-107|27] prāyogikebhyaḥ tribhyaḥ śaikṣācca /

[107|27] aśaikṣānantaraṃ pañca / yathā śaikṣānantaraṃ śaikṣamekaṃ hitvā /

[107|27-107|28] tat punaḥ pañcabhyaḥ /

[107|28] tribhyaḥ prāyogikebhyaḥ śaikṣāśaikṣābhyāṃ ceti /

[108|01-108|02] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ prāyogikacittānantaraṃ vīpākajaiyāpathikaśailpasthānikānicittānyutpadyante na punrebhyaḥ prāyogikam /

[108|02-108|03] īryāpathaśilpābhisaṃskaraṇapravṛttatvāt durbalānabhisaṃskāravāhitvāccaittāni na prāyogikānukūlāni /

[108|03-108|04] niṣkramaṇacittaṃ tvanabhiskāravāhīti yukto 'sya prāyogikacittānantaramutpādaḥ /

[108|04-108|05] evaṃ tarhi kliṣṭebhyo 'pi prāyogikaṃ notpadyate /

[108|05] viguṇatvāt /

[108|05-108|06] tathāpi kleśasamudācāraparikhinnasya tatparijñānadyuktaḥ prāyogikasaṃmukhībhāvaḥ /

[108|06-108|07] kāmāvacaramupapattipratilambhikaṃ paṭutvāt śaikṣāśaikṣābhyāṃ rūpāvacaraprāyogikāccānantaramutpadyate /

[108|07-108|08] anabhisaṃskāravāhitvāttasmādetāni notpadyante /

[108|08-108|09] rūpāvacarakilaṣṭānantaraṃ kāmāvacaramupapattipratilambhikamutpadyate /

[108|09] paṭutvāt /

[108|09-108|10] ārūpyāvacarakliṣṭānantaraṃ tu rūpāvacaramupapattipratilambhikaṃ notpadyate 'paṭutvāditi //

[108|11] trayo manaskārāḥ //

svalakṣaṇamanaskāraḥ /

[108|11-108|12] tadyathā "rūpaṇālakṣaṇaṃ rūpa"mityevamādi /

[108|12] sāmānyalakṣaṇamanaskāraḥ / ṣoḍaśākārasaṃprayuktaḥ /

[108|12-108|13] adhimuktimanaskāraḥ /

[108|13-108|14] aśubhāpramāṇārūpyavimokṣābhibhvāyatanakṛtsnāyatanādiṣu /

[108|14-108|16] trividhamanaskārānantaramāryamārgaṃ saṃmukhīkaroti tasmādapi trividhaṃ māskāram evaṃ sati yutamidaṃ bhavati "aśubhāsahagataṃ smṛtisaṃbodhyaṅga bhāvayatī"ti /

[108|16] sāmānyamanaskārānantaramevāryamārga saṃmukhīkaroti / tasmāttu trividhamityapare /

[108|17] aśubhayā tu cittaṃ damayitvā sāmānyamanaskārānantaraṃ mārgaṃ saṃmukhīkaroti /

[108|18] ataḥ pāraṃparyamabhisaṃdhāyoktam "aśubhāsahagataṃ smṛtisaṃvodhyaṅgaṃ bhāvayatī"ti /

[108|19] āryamārgānantaramapi sāmānyamanaskāramevetyapare /

[108|19-108|21] syāttāvadanāgamyāditribhūmisaṃniḥśrayeṇa niyāmāvakrāntau tanmārgānantaraṃ kāmāvacaraṃ sāmānyamanaskāraṃ saṃmukhīkuryād /

[108|21] atha dvitīyādidhyānasaṃniḥśrayeṇa niyāmā vakrāntau katham /

[108|21-108|22] nahi kāmāvacaraḥ śakyo 'tiviprakṛṣṭatvāt /

[108|22-108|23] naca tadbhūmikaḥ pratilabdho 'nyatra nirvedhabhāgīyāt /

[108|23] nacāryo nirvedhabhāgīyaṃ punaḥ saṃmukhīkaroti /

[108|23-108|24] nahi prāptaphalasya tatprayogasaṃmukhībhāvo yukta iti anyo 'pyasya tajjātīyaḥ sāmānyamanaskāro bhāvanāṃ gacchati /

[108|25-108|26] tadyathā "sarvasaṃkārā anityāḥ sarvadharmā anātmānaḥ śāntaṃ nirvāṇa"miti tatsaṃmukhī kariṣyati /

[108|26] tadetanna varṇayanti /

[108|26-108|27] anāgamyaṃ niśrityārhattvaṃ prāpnuvataḥ tadbhūmikaṃ kāmāvacaraṃ vā vyutthānaṃ cittam /

[108|27-108|28] ākiñcanyāyatanaṃ niśritya tadbhūmikaṃ bhāvāgrikaṃ vā /

[108|28] śeṣāsu svabhūmikameva /

[108|28-108|29] kāmadhātau trayo manaskārāḥ śrutacintāmayopapattipratilambhikāḥ /

[108|29] bhāvanāmayo nāsti /

[108|30] rūpadhātau trayaḥ śrutabhāvanāmayopapattipratilambhikāḥ / cintāmayo nāsti /

[108|30-108|31] yadā cintamitumārabhante tadaiṣāṃ samādhirevopatiṣṭhate / [108|31-109|01] ārūpyadhātau bhāvanāmayopapattipratilambhikau /

[109|01-109|02] tatra pañcavidhamanaskārānantaramāryamārgasaṃmukhībhāvo 'nyatropapattipratilabhbhikebhyaḥ /

[109|02] prayogapratibaddhatvāt /

[109|02-109|03] mārgānantaraṃ tūpapattipratilambhikasyāpi kāmāvacarasya saṃmukhībhāvaḥ /

[109|03] paṭutvāditi //

[109|04] yāni dvādaśa cittāni uktānyeṣāṃ katamasmiṃścitte katīnāṃ lābhaḥ /

[109|05] kliṣṭe traidhātuke lābhaḥ ṣaṇṇāṃ ṣaṇṇāṃ dvayoḥ

[109|06] kāmāvacare kliṣṭe citte saṃmukhībhūte ṣaṇṇāṃ cittānāṃ lābhaḥ /

[109|06-109|07] tairsamanvāgatasya kāmāvacarasya kuśalasya vicikitsayā kuśalamūlapratisaṃdhānāddhātupratyāgamanācca /

[109|08-109|09] akuśalanivṛtāvyākṛtayoḥ rūpāvacarasya ca kliṣṭasya dhātupratyāgamanāt parihāṇitaśca /

[109|09] ārūpyāvacarasya kliṣṭasya parihāṇitaḥ śekṣasya ca /

[109|10]

rūpāvacare 'pi klilṣṭe ṣaṇṇāṃ lābhaḥ /

[109|10-109|11] rūpāvacarāṇāṃ trayāṇāṃ kāmāvacarasya cānivṛtāvyākṛtasya dhātupratyāgamanāt /

[109|11-109|12] ārūpyāvacarasya kliṣṭasya śaikṣasya ca parihāṇitaḥ /

[109|12] ārūpyāvacare tu kliṣṭe dvayorlābhaḥ /

[109|12-109|13] parihāṇitastasyaiva kliṣṭasya śaikṣasya ca /

[109|14] śubhe /

[109|15] trayāṇāṃ rūpaje

[109|16-109|17] rūpāvacare kuśale trayāṇāṃ cittānāṃ lābhastasyaiva kuśalasya kāmarūpāvacarayoścānivṛtāvyākṛtayoḥ /

[109|18] śaikṣe caturṇāṃ

[109|19] tasyaiva śaikṣasya kāmarūpāvacarayoścānivṛtāvyākṛtayorārūpyāvacārasya ca kuśalasya /

[109|20] āryamārgeṇa kāmarūpadhātuvairāgye /

[109|21] tasya śeṣite // VAkK_2.73 //

[109|22] śeṣaṃ kṛtaṃ śeṣitam /

[109|22-109|23] yatra citte lābhho na vyākhyātastatra tasyaiva lābho draṣṭavyo nānyasya /

[109|23] anye punarabhedenāhuḥ /

[109|24-109|25]

"kliṣṭe citte navānāṃ hi lābhaḥ ityucyate budhaiḥ /
ṣaṇṇāṃ tu kuśale citte tasyaivā vyākṛṭe khalu //"

[109|26] tatra saptānāṃ kuśale citta iti vaktavyam /

[109|26-110|02] kāmāvacarasya kuśalasya samyagdṛṣṭyā kuśalamūlapratisaṃdhānāt kāmarūpāvacarayoranivṛtāvyākṛtayorvairāgyataḥ rūpārūpyāvacarayoḥ kuśalayostatastyasamādhilābhataḥ śaikṣāśaikṣasya ca niyāmāvakrāntyarhattvayoḥ śeṣamata evavyākhyānādavadhāryam /

[110|02] saṃgrahaślokaḥ /

[110|03-110|04]

"upapattisamāpattivairāgyaparihāṇiṣu /
kuśalapratisaṃdhau ca cittalābho hyatadvataḥ" //

[110|04] iti /

[110|05] //samāptaḥ pratyayaprasaṅgaḥ //

=====================================================================

[110|06] abhidharmakośabhāṣye indriyanirddeśo nāma

[110|07] dvitīyaṃ kośasthānaṃ

[110|08] samāptamiti /

=====================================================================

[110|09] śrīlāmāvākasya

=====================================================================

tṛtīyaṃ kośasthānam

=====================================================================

[111|02] oṃ namo duddhāya /

[111|03] idamidānīṃ vaktavyam / kāmarūpārūpyanaiyamyena cittādīnāṃ kṛto nirdeśaḥ /

[111|03-111|04] tatra katame te kāmarūpārūpyadhātava ityucyate

[111|05] narakapretatiryañco manuṣyāḥ ṣaḍ divaukasaḥ /

[111|06] kāmadhātuḥ

[111|07] catasro gatayaḥ /

[111|07-111|09] ṣaṭ ca devanikāyāstadyathā cāturmahārājakāyikā strāyastriṃśā yāmāstuṣitā nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavarttinaścetyeṣa kāmadhātuḥ saha bhājanalokena /

[111|09] sa eṣa kati sthānānītyāha

[111|10] sa narakadvīpabhedena viṃśatiḥ // VAkK_3.1 //

[111|11] sthānānīti vākyaśeṣaḥ saṃbadhyate / aṣṭau mahānarakāḥ /

[111|11-111|12] saṃjīvaḥ kālasūtraḥ saṃghāto rauravo mahārauravastapanaḥ pratāpano 'vīciśceti /

[111|12] catvāro dvīpāḥ /

[111|12-111|13] jambūdvīpaḥ pūrvavideho 'varagodānīyaḥ uttarakuruśca /

[111|13-111|14] ṣaṭ cānantaroktā devanikāyāḥ tiryaścaḥ pretāśca viṃśatiḥ sthānāni /

[111|14-111|15] kāmadhātuḥ paranirmitavaśavartibhyo yāvadavīciḥ sabhājanagrahaṇena tu yāvadvāyumaṇḍalam /

[111|15] etasmācca kāmadhātoḥ

[111|16] ūrdhvaṃ saptadaśasthāno rūpadhātuḥ

[111|17] kathamityāha

[111|18] pṛthak pṛthak

[111|19] dhyānaṃ tribhūmikaṃ tatra

[111|20] prathamadvitīyatṛtīyadhyānāni pratyekaṃ tribhūmikāni /

[111|21] caturthaṃ tvaṣṭabhūmikam // VAkK_3.2 //

[111|22] tatra prathamadhyānaṃ brahmakāyikā brahmapurohitāḥ mahābrahmāṇaḥ /

[111|22-111|23] dvitīyaṃ parīttābhā apramāṇābhā ābhāsvarāḥ /

[111|23-111|24] tṛtīyaṃ parīttaśubhā apramāṇaśubhāḥ śubhakṛtsnāḥ /

[111|24-111|25] caturthamanabhrakāḥ puṇyaprasavāḥ bṛhatphalā abṛhā atapāḥ sudṛśāḥ sudarśanā akaniṣṭhā ityetāni saptadaśa sthānāni rūpadhātuḥ /

[111|25-111|26] saha tannivāsibhiḥ sattvaiḥ ṣoḍaśeti kāśmīrāḥ /

[111|26-111|27] brahmapurohiteṣveva kila sthānamutkṛṣṭataraṃ mahābrahmaṇaḥ parigaṇa ivābhinirvṛttamekanāyakaṃ natu bhūmyantaramiti /

[112|01] ārūpyadhāturasthānaḥ

[112|02] nahyarūpiṇāṃ dharmānāṃ sthānamasti /

[112|02-112|03] atītānāgatāvijñaptyarūpiṇo hi dharmā ādeśasthā iti niyamaḥ /

[112|03] sa tu

[112|04] upapattyā caturvidhaḥ /

[112|05] upapattibhedena caturvidha ārūpyadhātuḥ /

[112|05-112|06] yaduta ākāśānantyāyatanaṃ vijñānānantyāyatanamākiñcanyāyatanaṃ naivarāñjñānāsaṃjñāyatanamiti /

[112|06] natveṣāṃ deśakṛtamauttarādharya bhidyate /

[112|07] yatraiva hi deśe tatsmāpattilābhinaścyavante tatraivopapadyante iti /

[112|07-112|08] punaśca tasmāccyavamānānāṃ tatraivāntarābhavo 'bhinirvarttate /

[112|09-112|10] yathā rūpiṇāṃ sattvānāṃ rūpaṃ niśritya pravarttate cittasaṃtatirevamārūpyeṣu kiṃ niśritya pravrttate /

[112|11] nikāyaṃ jīvitaṃ cātra niśritā cittasantatiḥ // VAkK_3.3 //

[112|12] nikāyasabhāgaṃ jīvitendriyaṃ ca niśrityetyābhidhārmikāḥ /

[112|13] rupiṇāmapi tarhi sattvānāṃ kimartha na tadeva dvayaṃ niśritya pravarttate cittasantatiḥ /

[112|14] durbalatvāt / tasyāḥ kena balavattvam / samāpattiviśeṣajatvāt /

[112|14-112|15] sā hi samāpattirvibhūtarūpasaṃjñā /

[112|15] tata eva tarhi balavattvāt pravarttiṣyate kim punarniśrayeṇa /

[112|15-112|16] idaṃ cāpi vaktavyam /

[112|16-112|17] yathā rūpiṇāṃ sattvānāṃ rūpaṃ niśritya pravarttate nikāyasabhāgo jīvitendriyaṃ ca evamarūpiṇāṃ sattvānāṃ kiṃ niśritya pravarttate /

[112|17] tadeva dvayamanyo 'nyam /

[112|18] rūpiṇāmapi tarhi kimarthaṃ na tadeva dvayamanyonyam / durbalatvāttayoḥ /

[112|18-112|19] tatredānīṃ kena balavattvām /

[112|19] samāpattiviśeṣajatvāt /

[112|19-112|20] tadetaccittasantatau samānaṃ cittacaitteṣu vā /

[112|20-112|21] tasmānnāstyarūpiṇāṃ sattvānāṃ cittasantateranyonyam niśraya iti sautrāntikāḥ /

[112|21-112|23] api tu yasyāścittasantaterākṣepaheturavītatṛṣṇo rūpe tasyāḥ saha rūpeṇa saṃbhavādrūpaṃ niśritya pravṛttiryasyāstu heturvītatṛṣṇo rūpe tasyā anapekṣya rūpaṃ pravṛttiḥ /

[112|23] hetostadvimukhatvāditi /

[112|24] atha kasmādete kāmarūpārūpyadhātava ityucyante / svalakṣaṇadhāraṇāddhātuḥ /

[112|25-112|26] kāmapratisaṃyuktodhātuḥ kāmadhātuḥ rūpapratisaṃyukto dhātū rūpadhāturmadhyapadalopādvajrabālakavat maricapānakavacca /

[112|26] nātra rūpamastityarūpaḥ /

[112|27] arūpasya bhāva ārupyam / rūpaṇīyo vā rūpyaḥ /

[112|27-112|28] na rūpyo 'rūpyastadbhāva ārūpyam /

[112|28] tatpratisaṃyukto dhāturārūpyadhātuḥ /

[112|28-113|01] kāmānāṃ dhātuḥ kāmadhātuḥ kāmān yo dadhāti /

[113|01] evaṃ rūpārūpyadhātū veditavyau / ko 'yaṃ kāmo nāma /

[113|01-113|02] samāsātaḥ kavaḍīkārāhāra maithunopasaṃhito rāgaḥ /

[113|03-113|04]

"na te kāmā yāni citrāṇi loke saṃkalparāgaḥ puruṣasya kāmaḥ /
tiṣṭhanti citrāṇi tathaiva loke aṭhātra dhīrā vinayanti kāmam" //

iti

[113|05] gāthābhidhānān / ajīvaka āryaśāriputraṃ pratyāha

[113|06-113|07] "na te kāmā yāni citrāṇi loke saṃkalparāgaṃ vadasīha kāmam / bhikṣurbhaviṣyatyapi kāmabhogī saṃkalpayan so 'kuśalān vitarkān" /

[113|08] āryaśāriputra āha

[113|09-113|10] te cetkāmā yāni citrāṇi loke saṃkalparāgo yadi te na kāmaḥ / śāstā 'pi te bhavitā kāmabhogī dṛṣṭvaiva rūpāṇi manoramāṇi"//

[113|11-113|12] kiṃ punarye kecana dharmāḥ kāmarūpārupyadhātuṣu samudācaranti sarve te kāmarūpārūpyapratisaṃyuktāḥ /

[113|12] netyāha / kiṃ tarhi / yeṣu kāmarūpārupyarāgā anuśerate /

[113|13] ke punaramī kāmarūpārūpyarāgāḥ /

[113|13-113|14] ye kāmarūpārūpyadhātuṣvanuśerate /

[113|14] idamidānīṃ tadaśvavandhīyam / kasyāyamaśvabandho yasyāyamaśvaḥ /

[113|14-113|15] kasyāyamaśvaḥ /

[113|15] yasyāyamaśvabandhaḥ / ityubhayamapi na jñāyate / nedamaśvabandhīyam /

[113|15-113|16] kṛtanirdeśāni hi sthānāni kāmadhātau /

[113|16] teṣvavītarāgasya yo rāgaḥ sa kāmarāgaḥ /

[113|17] yatrānuśete so 'pi dharmaḥ kāmapratisaṃyuktaḥ /

[113|17-113|18] evaṃ rūpārūpyarāgāvadhovītarāgasya yathāyogaṃ veditavyau /

[113|18] asamāhitabhūmiko vā rāgaḥ kāmarāgaḥ /

[113|18-113|19] dhyānārūpyeṣu rāgo rūpārūpyarāgaḥ /

[113|19] nirmāṇacitte kathaṃ kāmarāgaḥ /

[113|19-113|20] śrutvā parihāya ca tadāsvādanāt /

[113|20] nirmāṇavaśena vā nirmāyaka citto 'pi rāgaḥ / gandharasanirmāṇādvā /

[113|21] tasya kāmavacaratvam / rūpāvacareṇa tayoranirmāṇāt / kiṃ punarekameva traidhātukam /

[113|22] traidhātukānāmanto nāsti / yāvadākāśaṃ tāvanto dhātavaḥ /

[113|22-113|23] atha eva ca nāstyapūrvasattvaprādurbhāvaḥ /

[113|23-113|24] pratibuddhotpādaṃ cāsaṃkhyeyasattvaparinirvāṇe 'pi nāsti sattvānāṃ parikṣaya ākāśavat /

[113|25] kathamavasthānaṃ lokadhatūnāṃ /

[113|25-113|27] tiryaksūtra uktaṃ tadyathā "īṣādhāre deve varṣati nāsti vīcirvā antarikā va antarīkṣādvāridhārāṇāṃ prapatantīnām /

[113|27-113|28] evaṃ pūrvasyāṃ diśi nāsti vīcirvā antarikā vā lokadhātūnāṃ saṃvarttamānānāṃ vivarttamānāṃ ca /

[113|28-113|29] yathā pūrvasyāṃ diśi evaṃ dakṣiṇāsyāṃ paścimāyāmuttarasyāmi"ti /

[113|29] natūktamūrdhvamadhaśceti /

[114|01] ūrdhvamapyadhho 'pītyapare / nikāyāntarapāṭhād / akaniṣṭhādūrdhvaṃ punaḥ kāmadhātuḥ /

[114|02] kāmadhātoścādhaḥ punarakaniṣṭhāḥ / yaścaikasmāt kāmadhātorvītarāgaḥ sa sarvebhyaḥ /

[114|03] evaṃ rūpārūpyebhyaḥ /

[114|03-114|04] yaśca prathamadhyānasaṃniśrayāddhi utpādayati sa yatra lokadhātau jāta utpādayati tatratyameva brahmalokamupāgacchati nānyam /

[114|04-114|05] ya ete trayo dhātava uktāḥ /

[114|06] narakādisvanāmoktā gatayaḥ pañca teṣu

[114|07] narakāstiryañcaḥ pretā devā manuṣyā iti /

[114|07-114|08] svaireva nāmabhisteṣu pañca gatayaḥ proktāḥ /

[114|08] kāmadhāto catasro gatayaḥ pañcamyāśca pradeśaḥ /

[114|08-114|09] rūpārūpyadhātvorekasyā devagateḥ pradeśaḥ /

[114|09] kiṃ punargatinirmuktāḥ santi dhātavo yata dhātuṣvityucyante /

[114|10] santi kuśalakliṣṭabhājanāntarābhavasvabhāvā api dhātavaḥ / yāstu pañca gatayaḥ /

[114|11] tāḥ /

[114|12] akliṣṭāvyākṛtā eva sattvākhyā nāntarābhavaḥ // VAkK_3.4 //

[114|13] anivṛtāvyākṛtā eva gatayaḥ / anyathā hi gatisaṃbhedaḥ syāt /

[114|13-114|14] sattvākhyā eva ca nacāntarābhavasvabhāvāḥ /

[114|14-114|15] prajñyaptipūktam "catasṛbhiryonibhiḥ pañca gatayaḥ saṃgṛhītā natu pañcabhirgatibhiścatasro yonayaḥ /

[114|15] kimasaṃbṛhītam /

[114|16] antarābhava" iti / dharmaskandhe 'pi coktam "cakṣurdhātuḥ katamaḥ /

[114|16-114|18] catvāri mahābhūtānyupādāya yo rūpaprasādaścakṣuścakṣurindriyaṃ cakṣurāyatanaṃ cakṣurdhātunarikastairyagyonikaṃ paitṛviṣayiko devyo mānuṣyako bhāvanāmayo 'ntarābhavikaśce"ti /

[114|18-114|19] sūtre 'pi ca bahiṣkṛto 'ntarābhavo gatibhyaḥ /

[114|19] kasmin sūtre /

[114|19-114|20] "sapta bhavā narakabhavastiryagbhavaḥ pretabhavo devabhavo manuṣyabhavaḥ karmabhavo 'ntarābhava" iti /

[114|20-114|21] atra hi pañca gatayaḥ sahetukāḥ sahāgamanāścoktāḥ /

[114|21] atha eva cānivṛtāvyākṛtāḥ sidhyanti /

[114|22] taddhetoḥ karmabhavasya tābhyo bahiṣkaraṇāt / kāśmīrāśca sūtraṃ paṭhanti /

[114|22-114|24] sthaviraśāriputreṇoktaṃ "nārakāṇāmāyuṣmannāsravāṇāṃ saṃmukhībhāvānnarakavedanīyāni karmāṇi karotyupacinoti /

[114|24-114|25] teṣāmāyuṣman kāyavāṅmanovaṅkānāṃ kāyavāṅmanodoṣakaṣāyāṇā narakeṣu rūpaṃ saṃjñā vedanā saṃskāro vijñānaṃ vipāko vipacyate /

[114|26-224|26] nirvṛtte vipāke nāraka iti saṃkhyāṃ gacchati /

[114|26-114|27] tatrāyuṣmannārako nopalabhyate 'nyatra tebhyo dharmebhya" iti /

[114|27] ato 'pyanivṛtāvyākṛtā eva gatayaḥ /

[114|27-115|01] prakaraṇāgranthastarhi parihāryo "gatiṣu sarve 'nuśayā anuśerata" iti /

[115|01-115|02] pratisaṃdhicittāni hi gatīnāṃ pañcaprakārāṇi santyataḥ sapraveśagatigrahaṇādadoṣa eva /

[115|02-115|03] grāmagrahaṇe grāmopacāra grahaṇavat /

[115|03] kuśalakliṣṭā apītyapare /

[115|03-115|04] yaktūktam "karmabhavasya tābhyo bahiṣkaraṇā"diti /

[115|04] nāvaśyaṃ pṛthagvacanādbahiṣkṛto bhavati /

[115|04-115|05] tadyathā pañcasu kaṣāyeṣu kleśadṛṣṭikaṣāyau pṛthaguktau /

[115|05] na ca dṛṣṭayo na kleśāḥ /

[115|05-115|06] evaṃ karmabhavo 'pi gatiśca syāt /

[115|06] pṛthak cāsya vacanaṃ syāt gatihetujñāpanāṛtham /

[115|07] antarābhave 'pyeṣa prasaṅgaḥ / nāyogāt / gacchanti tāmiti gatiḥ /

[115|07-115|08] nacāntarābhavo gantavyaścyutideśa evotpādanāt /

[115|08] ārūpyā api gatirna bhaviṣyanti /

[115|09-015|09] cyutideśa evotpādāt /

[115|09-115|10] evaṃ tarhyantarābhavatvādevāntarābhavo na gatirgatyantarālatvāt /

[115|10] yadi hi gatiḥ syādantarābhava ityeva na syāt /

[115|10-115|11] yatarhi sthaviraśāriputreṇoktaṃ "nirvṛtte vipāke nāraka iti saṃkhyāṃ gacchatī"ti /

[115|11-115|12] nirvṛtte vīpāka ityuktaḥ natu vipāka eveti /

[115|12-115|13] yattarhyaktaṃ "tatrāyuṣmannārako nopalabhyate 'nyatra tebhyo dharmebhya" iti /

[115|13-115|14] gatigāminaḥ pudgaladravyasya pratiṣedhaṃ karoti nānyatra skandhebhya upalabhyate nāraka iti na tu skandhāntarapratiṣedham /

[115|14-115|15] avyākṛtā eva tu gatayo varṇyante vaibhāṣikaiḥ /

[115|15] tāśca vipākasvabhāvā evetyeke /

[115|15-115|16] aupacayikasvabhāvā apītyapare /

[115|17] atraiva pañcagatike dhātutraye yathākramaṃ veditavyāḥ

[115|18] nānātvakāyasaṃjñāśca nānākāyaikasaṃjñinaḥ /

[115|19] viparyayāccaikakāyasaṃjñāścārūpiṇasrayaḥ // VAkK_3.5 //

[115|20] vijñānasthitayaḥ sapta

[115|21-115|22] sūtre uktaḥ "rupiṇaḥ santi sattvā nānātvakāyā nānātvasaṃjñinastadyathāmanuṣyāstadekatyāśca devāḥ /

[115|22] iyaṃ prathamā vijñānasthitiḥ / katame punaste tadekatyā devāḥ /

[115|23] kāmāvacarāḥ prathamaghyānabhūmikāśca prathamābhinirvṛttavarjyāḥ" /

[115|23-115|24] nānātvena kāya eṣāmiti nānātvakāyāḥ /

[115|24] anekavarṇaliṅgasaṃsthānatvāt /

[115|24-115|25] nānātvena saṃjñā nānātvasaṃjñā /

[115|25-115|24] saiṣāmastīti nānātvasaṃjñinaḥ /

[115|25] sukhaduḥkhāduḥkhāsukhasaṃjñitvāt /

[115|25-115|27] rūpiṇaḥ santi nānātvakāyā ekatvasaṃjñinastadyathā devā brahmakāyikā ye tatprathamābhinirvṛttāḥ /

[115|27] iyaṃ dvitīyā vijñānasthitiḥ /

[115|27-115|28] te hi prathamābhinirvṛttāḥ sarva ekaikasaṃjñino bhavanti anena vayaṃ brahmaṇā sṛṣṭā iti /

[115|28-115|29] brahmaṇo 'pyevaṃ bhavati mayaite sṛṣṭā ityabhinnakārasaṃjñānādekatvasaṃjñinaḥ /

[115|29-115|31] anyathaiva tu mahābrahmaṇa ārohapariṇāha ākṛtivigraho vāgbhāṣā cīvaradhāraṇaṃ ca anyathā tatparṣada iti nānātvakāyāḥ /

[115|31-116|02] yadidamuktaṃ sūtre "teṣāmevaṃ bhavati imaṃ vayaṃ sattvamadrākṣma dīrghāyuṣaṃ dīrghamadhvānaṃ tiṣṭhantaṃ yāvadaho vatānye 'pi sattvā ihopapadyeranmama sabhāmatāyāmi"ti /

[116|02] asya ca sattvasyaivañcetasaḥ praṇidhirvayaṃ cehopapannā iti /

[116|02-116|03] kathaṃ tamadrākṣuḥ /

[116|03] ābhāsvarasthā ityeke /

[116|03-116|05] tato hi te pracyutāḥ kathamidānīmalabdhāyāṃ dvitīyadhyānasamāpattau tadbhūmikaṃ pūrvenivāsamasmārṣuḥ labdhāyāṃ vā kathaṃ mahābrahmālambanāṃ śīlavrataparāmarśadṛṣṭiṃ niviṣṭāḥ /

[116|05] antarābhavasthā adrākṣurityapare /

[116|06] tatrāpi na dīrghamadhvānamavasthātuṃ saṃbhavaḥ pratibandhābhāvāditi /

[116|06-116|07] kathaṃ teṣāmevaṃ bhavati sma "imaṃ vayaṃ sattvamadrākṣma dīrghāyuṣaṃ dīrghamadhvānaṃ tiṣṭhantami"ti /

[116|08-116|09] tasmāttatrasthā eva te tasya pūrvavṛttāntaṃ samanusmaranta eva dīrghamadhvānaṃ tiṣṭhantaṃ dṛṣṭavanto dṛṣṭvā ca paścādadrākṣmetyeṣāṃ babhūva /

[116|09-116|10] rupiṇaḥ santi sattvā ekatvakāyā nānātvasaṃjñinastadyathā devā ābhāsvarāḥ /

[116|10] iyaṃ tṛtīyā vijñānasthitiḥ /

[116|10-116|11] atra punaḥ paryantagrahaṇātsakaladvitīyadhyānagrahaṇaṃ veditavyam /

[116|11-116|12] anyathā hi parīttābhā apramāṇābhāśca kasyāṃ vijñānasthitau vyavasthāpyeran /

[116|12-116|13] tatrābhinnavarṇaliṅgasaṃsthānatvādekatvakāyāḥ /

[116|13] sukhasaṃjñitvādaduḥkhāsukhasaṃjñitvācca nānātvasaṃjñinaḥ /

[116|14-116|15] te kila maulyāṃ bhūmau saumanasyendriyaparikhinnāḥ sāmantakādupekṣendriyaṃ saṃmukhībhavanti /

[116|15-116|16] sāmantake copekṣendriyaparikhinnāḥ punamaulyā bhumeḥ saumanasyendriyaṃ saṃmukhīkurvanti /

[116|16-116|17] yathā kāmaratiparikhinnā īśvarā dharmaratiṃ pratyanubhavanti dharmaratiparikhinnāḥ kāmaratimiti /

[116|17] nanu ca śubhakṛtsneṣvapyeṣa prasṅgaḥ /

[116|17-116|18] na teṣāṃ tena sukhenāsti parikhedaḥ /

[116|18] kiṃ kāraṇam /

[116|18-116|19] śāntaṃ hi tatsukhamaśāntaṃ ca saumanasyaṃ cetasa utplāvakatvāditi sautrāntikā vyācakṣate /

[116|19-116|20] sūtra uktaṃ "yathā te nānātvasaṃjñinaḥ /

[116|20-116|22] tatra ye sattvā ābhāsvare devanikāye 'ciropapannā bhavanti naiva saṃvarttanīkuśalā na vivarttanīkuśalā asya lokasya te tāmarciṣaṃ dṛṣṭvā bhītāḥ santa udvijante saṃvegamāpadyante /

[116|22] sahaivaiṣā 'rciḥ śūnyaṃ brāhmaṃ vimānaṃ dagdhvā 'rvāgāgamiṣyatīti /

[116|23-116|24] tatra ye sattvā ābhāsvare devanikāye ciropapannāḥ saṃvarttanīkuśalā vivarttanīkuśalāścāsya lokasya te tān sattvān bhītānāśvāsayanti /

[116|24-116|25] mā bhaiṣṭa māṛṣāḥ mā bhaiṣṭa mārṣāḥ /

[116|25] pūrvamapyeṣā 'rciḥ śūnyaṃ brāhmaṃ vimānaṃ dagdhvā 'traivāntarhite"ti /

[116|26-116|27] ato 'rciṣa āgamavyapagamasaṃjñitvāt bhītā bhītasaṃjñitvācca te nānātvasaṃjñino na sukhāduḥkhāsukhasaṃjñitvāditi /

[116|27-116|28] rūpiṇaḥ santi sattvā ekatvakāyā ekatvasaṃjñinastadyathā devāḥ śubhakṛtsnāḥ /

[116|28] iyaṃ caturthī vijñānasthitiḥ /

[116|28-117|01] tatrābhinnavarṇasaṃsthānaliṅgatvādekatvakāyāḥ /

[117|01] ekatvasaṃjñinaḥ sukhasaṃjñitvāt /

[117|01-117|02] tatra prathame dhyāne kliṣṭayā saṃjñayā ekatvasaṃjñinaḥ /

[117|02-117|03] dvitīye kuśalayā saṃjñayā nānātvasaṃjñinastṛtīye vipākajayā saṃjñayāekatvasaṃjñinaḥ /

[117|03-117|04] ārupyāstrayo yathāsūtramityetāḥ sapta vijñānasthitayaḥ /

[117|04] kā 'tra vijñānasthitiḥ /

[117|04-117|05] tatpratisaṃyuktāḥ pañca skandhāścatvāraśca yathāyogam /

[117|05] śeṣaṃ kasmānnā vijñānasthitiḥ /

p[11705] yasmāt

[117|06] śeṣaṃ tatparibhedavat /

[117|07] kiṃ punaḥ śeṣam / durgatayaścaturtha dhyānaṃ bhavagraṃ ca /

[117|07-117|08] atra hi vijñānaparibhedāḥ santyata eva na vijñānasthitiḥ /

[117|08] kaḥ punaḥ paribhedaḥ yena vijñānaṃ paribhidyate

[117|08-117|09] tatrāpāyeṣu duḥkhā vedanā paribheda upadhātidatvāt /

[117|09] catuteṃ dhyāne āsaṃjñikamasaṃjñisamāpattiśca /

[117|10] bhavāgre nirodhasamāpattiścittasantaticchedāt / punarāha /

[117|10-117|11] yatrehasthānāṃ gantukāmatā tatrasthānāṃ cāvyuccalitukāmatā 'sau vijñānasthitiruktā /

[117|11-117|12] apāyeṣu cobhayaṃ nāshi /

[117|12-117|13] caturthe dhyāne sattvā uccalitamānasāḥ pṛthagjanā āsaṃjñikaṃ praveṣṭukāmā āryāḥ śuddhāvāsān bhavāgrānapaṭupracāratvānna vijñānasthitiriti /

[117|14] etāśca sapta vijñānasthitayo yathoktāḥ /

[117|15] bhavāgrāsaṃjñisattvāśca sattvāvāsā nava smṛtāḥ // VAkK_3.6 //

[117|16] eṣu hi sattvā āvasanti svecchayā /

[117|17] anicchāvasanānnānye

[117|18] ke punaranye / apāyāḥ / teṣu hi sattvā akāmakāḥ karmarākṣasairāvāsyante /

[117|19] natvicchayā vasanti / atastena sattvāvāsā bandhanasthānavat /

[117|19-117|20] anyatra sūtre sapta vijñānasthitaya uktāḥ anyatra

[117|21] catasraḥ sthitayaḥ punaḥ /

[117|22] katamāścatasraḥ / rūpopagā vijñāna sthitirvedanopagā saṃjñopagā saṃskāropagā iti /

[117|23] tāsāṃ kaḥ svabhāvaḥ / tā hi yathākramaṃ /

[117|24] catvāraḥ sāsravāḥ skandhāḥ

[117|25] te punaḥ

[117|26] svabhūmāveva

[117|27] nānyatra bhūmau / kiṃ kāraṇam / pratiṣṭā hi sthitiḥ /

[117|27-117|28] na ca visabhāgabhūmikeṣu skanheṣu vijñānaṃ tṛṣṇāvaśāt pratitiṣṭhatīti /

[117|28-117|29] kasmānna vijñānaṃ vijñānasthitirucyate yathā saptasu vijñānasthitiṣu pañca skandhā iti /

[117|29] sthātuḥ parihāreṇa sthitividhānāt /

[118|01] nahi sthātaiva sthitirucyate /

[118|01-128|01] yathā na rājaiva rājāsanamiti /

[118|01-118|02] yāṃśca dharmānabhiruhya vijñānaṃ vāhayati naunāvikanyāyena te dharmā vijñānasthitaya uktāḥ /

[118|03] natu vijñānaṃ vijñānamevāruhya vāhayatyato noktamiti vaibhāṣikāḥ /

[118|03-118|04] yattarhi sūtra uktaṃ "vijñāne āhāre asti nandī asti rāga iti /

[118|04-118|05] yatrāsti nandī asti rāgaḥ pratiṣṭhitaṃ tatra vijñānamadhirūḍhami"ti /

[118|05] tatkatham /

[118|05-118|06] "sapta ca vijñānasthitayaḥ pañcaskandhasaṃgṛhītā" iti tatkatham /

[118|06-118|07] evaṃ tarhyabhedenopapattyāyatanasaṃgṛhīteṣu skandheṣu sābhirāmāyāṃ vijñānapravṛttau vijñānaṃ vijñānasthitiḥ /

[118|07-118|08] pratyekaṃ tu yathā rūpādayo vijñānasya saṃkleśāya bhavanti /

[118|08] tasmāccatasṛṣu vijñānasthitiṣu

[118|09] kevalam // VAkK_3.7 //

[118|10] vijñānaṃ na sthitiḥ proktaṃ

[118|11] api ca kṣetrabhāvena bhagavatā catasro vijñānasthitayo deśitāḥ /

[118|11-118|13] vījabhāvena ca sopādānaṃ vijñānaṃ kṛtsnameveti na punarbījaṃ bījasya kṣetrabhāvena vyavasthāpayāṃbabhūvetyabhiprāyaṃ parikalapayāmāsa /

[118|13-118|14] ye dharmāḥ sahavarttino vijñānasya te 'sya kṣetrabhāvena sādhīyāṃso bhavantīti ta evāsya sthitaya uktāḥ /

[118|15-118|16] atha kathaṃ saptabhirvijñānasthitibhiścatasro vijñānasthitayaḥ saṃgṛhītāścātasṛbhirvā sapta /

[118|16] naiva hi saptabhiścatasro nāpi catasṛbhiḥ sapta /

[118|17] catuṣkoṭi tu saṃgrahe /

[118|18] saṃgrahe vicāryamāṇe catuṣkoṭikaṃ veditavyam /

[118|18-118|19] syātsaptabhiḥ saṃgṛhītaṃ na catasṛbhirityevamādi /

[118|19] prathamāḥ koṭiḥ saptasu yaddhijñānam /

[118|19-118|20] dvitīyā apāyeṣu caturthe dhyāne bhavāgre ca vijñānavarjyāḥ skandhāḥ /

[118|20-118|21] tṛtīyā saptasu catvāraḥ skandhāścaturthyetānākārān sthāpayitvā /

[118|22] yaccaitat gatyādibhedabhinnaṃ traidhātukamuktaṃ veditavyāḥ /

[118|23] catasro yonayastatra sattvānāmaṇḍajādayaḥ // VAkK_3.8 //

[118|24] aṇḍajā yonirjarāyujā saṃsvedajā upapādukā yoniḥ / yonirnāma jātiḥ /

[118|25] yuvāntyasyāṃ sattvā miśrībhavanti prasavasāmyāditi yoniḥ / aṇḍajā yoniḥ katamā /

[118|26] ye sattvā aṇḍebhyo jāyante / tadyathā haṃsakroñcacakravākamayūraśūkaśārikādayaḥ /

[118|27] jarāyujā yoiḥ katamā / ye sattvā jarāyorjāyante /

[118|27-118|28] tadyathā hastyaśvagomahiṣakharavarāhādayaḥ /

[118|28] saṃsvedajā yoniḥ katamā /

[118|28-118|29] ye sattvā bhūsaṃsvedājjāyante /

[118|29] tadyathā kṛmikīṭapataṅgamaśakādayaḥ / upapādukā yoniḥ katamā /

[119|01] ye sattvā avikalā ahīnendriyāḥ sarvāṅgapratyaṅgopetāḥ sakṛdupajāyante /

[119|01-119|02] ata eva upapadane (read: upapādane) sādhukāritvādupapādukā ityucyante /

[119|02] tadyathā devanārakāntarābhavikādayaḥ /

[119|03] atha kasyāṃ gatau kati yonayaḥ saṃvidyanta ityāha

[119|04] caturdhā nara tiryañcaḥ

[119|05] manuṣyāścaturvidhāḥ /

[119|05-119|07] aṇḍajāstāvadyathā kroñcīniryātau śailopaśailau sthavirau mṛgāramātuśca dvātriṃśat putrāḥ pañcālarājasya ca pañca putraśatāni /

[119|07] jarāyujā yathedānīm /

[119|07-119|08] saṃsvedajāstadyathā māndhātucāruśpacārūpacārukapotamālinyāmrapālyādayaḥ /

[119|08] upapādukāḥ punaḥ prāthamakalpikāḥ /

[119|08-119|09] evaṃ tiryañco 'pi caturvidhāḥ /

[119|09] trividhā dṛśyanta eva / upapādukāstu nāgasuparṇi prabhṛtayaḥ /

[119|10] nārakā upapādukāḥ /

[119|11] antarābhavadevāśca

[119|12] sarve nārakā antarābhavikāḥ devāścopapādukā eva /

[119|13] pretā api jarāyujāḥ // VAkK_3.9 //

[119|14] apiśabdādapyupapādukā iti / āyuṣmate mahāmaudgalyāyanāya pretī nivedayate

[119|15] "pañca putrānahaṃ rātrau divā paña tathā parān /

[119|16] bhakṣayāmi janitvā tān nāsti tṛptistathāpi me //"

[119|17] katamā yoniḥ sarvasādhvī / upapādukā /

[119|17-119|18] atha kimarthaṃ caramabhaviko bodhisattvaḥ prāptopapattivaśitve 'pi jarāyurjāṃ yorni bhajate /

[119|18-119|19] evaṃ hi kriyamāṇe mahāntamarthaṃ paśyati /

[119|19-119|21] jñātisaṃbandhena mahataḥ śākyavaṃśasya dharme 'vataraṇārthaṃ cakravarttivaṃśyo 'yamiti cānyeṣāṃ bahumānādarāvarjanārthaṃ manuṣyabhūtā api caināṃ siddhiṃ gacchantīti vineyānā mutsāhārtham /

[119|21-119|23] itarathā hyaprajñāyamānakulagotraḥ ko 'pyayaṃ māyāpuruṣa ityevaṃ parikalpayeyurdevaḥ piśāca iti vā yathā 'nyatīrthyā apabhāṣante kalpaśatasyātyayādevaṃvidho māyāvī loke prādurbhūya māyayā lokaṃ bhakṣayatīti /

[119|24] apare tvāhuḥ /

[119|24-119|26] śarīradhātūnāmavasthāpanārthaṃ yeṣumanuṣyā anye ca prajāṃ vijñāya sahasraśaḥ svargaṃ ca prāptā apavargaṃ ceti upapādukānāṃ hi sattvānāṃ bāhyabījābhāvān mṛtānāṃ kāyo nāvatiṣṭhate niśānta iva tailapradyoto 'ntardhīyate /

[119|26-119|27] ādhiṣṭhānikīmṛddhiṃ bhagavata icchatāṃ na yukta ekṣa parihāraḥ /

[119|27] praśnātpraśnāntaramupajāyate /

[119|27-120|02] yadyapyupapādukānāṃ kāyanidhanaṃ na prajñayate kathamuktaṃ sūtre "upapādukaḥ suparṇī upapādukaṃ nāgamuddharati bhakṣārthami"ti /

[120|02] noktaṃ bhakṣayatītyapi tūddharati bhakṣārthamajñatvādityadoṣaḥ /

[120|02-120|03] bhakṣayati vā yāvanna mṛto bhavati na pounrmṛtasyāsya tṛṣyatīti /

[120|04] katamā yoniḥ sarvavahvī / upapādukaiva /

[120|04-120|05] sā hi dvigatī tisṛṇāṃ ca pradeśaḥ sarve cāntarābhāvikā iti /

[120|06] ko 'yamastarābhāvo nāma /

[120|07] mṛtyūpapattibhavayorantarā bhavatīha vaḥ /

[120|08-120|09] maraṇabhavasyopapattibhavasya cāntarā ya ātmabhāvo 'bhinirvarttate deśāntaropapattisamprāptaye so 'ntarābhava ityucyate /

[120|09] gatyantarālatvāt /

[120|09-120|10] kathamayaṃ jātaśca nāma nacopapanno bhavati /

[120|11] gamyadeśānupetatvānnopapanno 'ntarābhavaḥ // VAkK_3.10 //

[120|12] upapattigato hyupapanna ityucyate / padergatyarthatvāt /

[120|12-120|13] nacāyaṃ gamyadeśamupagatontarābhavastasmānnopapannaḥ /

[120|13] kaḥ punarasau deśo gantavyaḥ /

[120|13-120|14] yatrākṣiptasya vīpākasyābhivyaktiḥ samāptiśca /

[120|14-120|15] vicchinna evopapattibhavo maraṇabhavātsaṃbhavatīti nikāyāntarīyāḥ /

[120|15] tadetanneṣyate / kiṃ kāraṇam / yuktitaśca āgamataśca /

[120|15-120|16] tatra tāvat yuktiṃ niśrityocyate /

[120|17] vrīhisantānasādharmvādavicchinnabhavodbhavaḥ /

[120|18-120|19] santānavarttināṃ hi dharmāṇāmavicchedena deśāntareṣu prādurbhāvo dṛṣṭastadyathā vrīhisantānasya /

[120|19-120|920] tasmādasyāpi sattvasantānasyāvicchedena deśāntareṣu prādurbhāvo bhaviṣṇuḥ /

[120|20-120|21] vicchinno 'pi dṛṣṭaḥ prādurbhāvastadyathā ādarśādiṣu bimbāt pratibimbasya /

[120|21] evaṃ maraṇabhavādupapattibhavasya syāt /

[120|22] pratibimbamasiddhatvādasāmyācchānidarśanam // VAkK_3.11 //

[120|23] pratibimbaṃ nāmānyadevotpadyate dharmāhntaramityasiddhametat /

[120|23-120|24]

siddhāvapi ca satyāmasāmyādanidarśanaṃ bhavati /

[120|24] kathaṃ tāvadasiddham /

[120|25] sahaikatra dvayābhāvāt

[120|26] tatraiva hi deśe ādarśarūpaṃ dṛśyate pratibimbaṃ ca /

[120|26-120|27] na caikatra deśe rūpadvayasyāsti sahabhāva āśrayabhūtabhedāt /

[120|27-120|30] tathā digbhedavyavasthiterekasminvāpyambudeśe svābhimukhadeśasthānāṃ rūpāṇāmanyo 'nyaṃ pratibimbakamupalabhyate natvekatra rūpe dvayoḥ paśyatoḥ sahadarśanaṃ na bhavatīti na tatra rūpāntaropapattiryuktā /

[120|30-121|01] chāyātapayośca dvayoḥ sahaikatrabhāvo na dṛṣṭaḥ /

[121|01-121|02] upalabhyate ca chāyāstha ādarśe sūryasya prativimbakamiti na yukto 'sya tatra prādurbhāvaḥ /

[121|02] athavā "sahaikatra dvayābhāvādi"ti katamasya dvayasya /

[121|02-121|03] ādarśatalasyendupratibimbakasya ca /

[121|03-121|04] anyatraiva hi deśe ādarśatalaṃ bhavatyanyatraivāntargataṃ candrapratibimbakaṃ dṛśyate kūpa ivodakam /

[121|04-121|05] tacca tatropapadyamānaṃ nānyatropalabhyate /

[121|05] ato nāstyeva tat kiñcit /

[121|05-121|06] sāmagryāstu sa tasyāstādṛśaḥ prabhāvo yattathā darśanaṃ bhavati //

[121|06] acintyo hi dharmāṇāṃ hi dharmāṇāṃ śaktibhedaḥ /

[121|06-121|07] evaṃ tāvandasiddhatvāt /

[121|07] kathamasāmyādanidarśanaṃ bhavati /

[121|08] asantānād

[121|09] nahi vimvasya pratibimbakaṃ santānabhūtamādarśasantānasaṃvaddhatvāt sahabhāvācca /

[121|10] yathā maraṇasyopapattibhavaḥ /

[121|10-121|11] santānaṃ ca pratyavicchedena deśāntareṣu prādurbhāva udāhṛato nāsantānamityasāmyaṃ dṛṣṭāntasya pratibimbasya ca /

[121|12] dvayodayāt /

[121|13] dvābhyāṃ hi kāraṇābhyāṃ pratibimbasyodayo bhavati /

[121|13-121|14] bimbāccādarśā cceti yat prādhānaṃ kāraṇaṃ tadāśrityotpadyate /

[121|14-121|16] nacaivamupapattibhavasyāpi dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ saṃbhavo maraṇabhavāccānyataśca pradhānabhūtādityato 'pyayamasamāno dṛṣṭāntaḥ /

[121|16] na ca yuktamuktaṃ bāhyameva cetanaṃ śukraśoṇitaṃ pradhānakāraṇamiti /

[121|16-121|17] yatra cāndhakāṇa eva prādurbhāva upapādukānāṃ tatra kiṃ parikalpyate /

[121|17-121|18] evaṃ tāvadyuktito neṣyate /

[121|18] na marāṇabhavādvicchinna upapattibhavaprādurbhāvaḥ / tasmādastyevāntarābhavaḥ /

[121|19] kaṇṭhokteścāsti

[121|20] sūtra uktaṃ "sapta bhavāḥ /

[121|20-121|21] narakabhavastiryagbhavaḥ pretabhavo devabhavo manuṣyabhavaḥ karmabhavo 'ntarābhava iti /

[121|21] naitatsūtraṃ tairāmnāyate / itastarhi

[121|22] gandharvāt

[121|23] "trayāṇāṃ sthānānāṃ saṃmukhībhāvāt mātuḥ kukṣau garbhasyāvakrāntirbhavati /

[121|23-121|24] mātā kalyā spi bhavati ṛtumatī ca /

[121|24] mātāpitarau raktau bhavataḥ sanipatitau ca /

[121|25] gandharvaśca pratyupasthito bhātī"ti / antarābhavaṃ hitvā ko 'nyo gandharvaḥ /

[121|26] etadapi naiva tairāmnāyate / kathaṃ tarhi / "skndhabhedaśca pratyupasthito bhavatī"ti /

[121|27] yadyevamāśvalāyanasūtraṃ kathaṃ nīyate /

[121|27-121|28] "jānanta bhavanto yo 'sau gandharvaḥ pratyupasthitaḥ /

[121|28] kṣatriyo vā 'sau brāhmaṇo vā vaiśyo vā śūdro vā /

[121|28-122|01] yadi vā pūrvasyā diśa āgato yadi vā dakṣiṇasyā paścimāyā uttrasyā" iti /

[122|02] nahi skandhabhedasyāgamanaṃ yujyate / athaitadapi na paṭhacyate / itastarhi /

[122|03] pañcokteḥ /

[122|04] "pañcānāgāmina" ityuktaṃ bhagavatā /

[122|04-122|05] antarāparinirvāyī upapadyaparinirvāyī anabhisaṃskāraparinirvāyī sābhisaṃskāraparinirvāyī ūrdhvastrotāśceti /

[122|05-122|06] asatyantarābhave kathamantarāparinirvāyī nāma syāt /

[122|06] antarā nāma devāḥ santītyeke /

[122|07] upapadyādayo 'pi hi nāma devā evaṃ sati prasajyate / tasmānyeyaṃ kalpanā sādhvī /

[122|08] itaśca

[122|09] gatisūtrataḥ // VAkK_3.12 //

[122|10] "sapta satpuruṣagatayaḥ" ityatra sūtre / antarāparinirvāyiṇastraya uktāḥ /

[122|10-122|11] kāladeśaprakarṣabhedena /

[122|11-122|12] tadyathā parīttaḥ sakalikāgnirabhinivarttamāna eva parinirvāyādevaṃ prathamaḥ /

[122|12] tadyathā 'yaḥ prapāṭikā utpatantyeva nirvāyādevaṃ dvitīyaḥ /

[122|12-122|13] tadyathā 'yaḥprapātikā utplutya pṛthivyāmapatitaiva nirvāyādevaṃ tṛtīyaḥ /

[122|13-122|14] nacaivamantarā nāma devāstriprakārāḥ kāladeśaprakarṣabhinnāḥ santīti kalpanaiveyaṃ kevalā //

[122|14] anye punarāhuḥ /

[122|15-122|16] āyupramāṇāntare vā devasamīpāntare vā yaḥ kleśān prajahāti so 'ntarāparinirvāyī /

[122|16-122|17] sa punardhātugato vā parinirvāti saṃjñāgato vā vitarkagato vā /

[122|17] tena trividho bhavatīti /

[122|17-122|18] prathamo vā rūpadhātau nikāyasabhāgaparigrahaṃ kṛtvā parinirvāti /

[122|18] dvitīyo devasamṛddhiṃ cānubhūya /

[122|18-122|19] tṛtīyo devānāṃ dharmasaṃgītimanupraviśya /

[122|19-122|21] upapadyaparinirvāyī punaḥ prakarṣayuktāṃ saṃgītimanupraviśya parinirvāti bhūyasā vā āyurūpahatya nopapannamātra eveti ta ete sarve 'pi śakalikādidṛṣṭāntairna saṃvadhyante /

[122|21] deśagativiśeṣābhāvāt /

[122|21-122|22] ārupyeṣvapi cāntarāparinirvāyī paṭhyetāyuḥpramāṇāntare parinirvāṇāt /

[122|22] na ca paṭhyate /

[122|23-122|24]

"dhyānaiścatasro daśikā ārupyaiḥ saptikātrayam /
saṃjñayā ṣaṭṭikāṃ kṛtvā vargo bhavati samuditaḥ //

[122|25] ityetasyāyurdānagāthāyām / tasmādetadapi sarvaṃ kalpanāmātram /

[122|26] athaitānyapi sūtrāṇi tairnāmnāyante /

[122|26-123|01] kimidānīṃ kurmo yacchāstā ca parinirvṛtaḥ śāsanaṃ cedamanāyakaṃ bahudhā bhinnaṃ bhidyate cādyāpi yathecchaṃ granthataścārthataśca /

[123|01-123|02] yeṣāṃ tu tāvadayamāgamaḥ pramāṇaṃ teṣāmāgamato 'pi siddho 'ntarābhavaḥ /

[123|02-123|03] yattarhi sūtra uttam "atha ca punardūṣī māraḥ svaśarīreṇāvicau mahānarake prapatita" iti /

[123|03] tat kathamiti /

[123|04] sa hi jīvanneva nārakībhirjvālābhirāliṅgitaḥ /

[123|04-123|05] kālalṃ kṛtvā 'ntarābhavenāvīciṃ prāpta ityayaṃ tatrābhiprayaḥ /

[123|05-123|06] atyudīrṇaparipūrṇāni hi karmāṇi kāyasya nikṣepaṃ na pratīkṣante /

[123|06] ato 'sya dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma pūrvaṃ vīpakvaṃ paścādupapadyavedanīyamiti /

[123|07-123|08] idamidānīṃ kathaṃ nīyate "pañcānantaryāṇi karmāṇi yāni kṛtvopacitya samanantaraṃ narakeṣūpapadyata" iti /

[123|08] anyāṃ gatimagatvetyabhiprāyaḥ /

[123|08-123|09] upapadyavedanīyatvaṃ tatra karmaṇo dyotitam /

[123|09] atha yathārutaṃ kalpyate / pañcaiva kṛtvā naikamiti prāpnoti /

[123|09-123|10] kriyānantaraṃ ca /

[123|10] na kālāntaraṃ jīvitvā ko vā 'ntarābhavasyopapadyamānatvaṃ necchati /

[123|10-123|11] antarā bhavenaiva hyasau maraṇāntaraṃ narakeṣūpapadyate /

[123|11] abhimukhatvāt /

[123|11-123|12] na ca brūma upapanno bhavatīti /

[123|12] iyaṃ tarhi gāthā kathaṃ nīyate

[123|13-123|14]

"upanītatayā jarāturaḥ saṃprāpto hi mamāntikaṃ dvija /
vāso 'pi hi nāsti te 'ntarā pātheyaṃ ca na vidyate tave" ti //

[123|15] atrāpi manuṣyeṣvantarāvāso nāstītyabhiprāyaḥ /

[123|15-123|16] athavā 'ntarābhave 'pyasya vāso nāstyupapattideśasaṃprāptiprati gamanādhiṣṭhānāditi /

[123|16-123|17] ayamatrābhiprāyo nāyamabhiprāya iti duta evaitat /

[123|17] tulya eṣa bhavato 'pyanuyogaḥ /

[123|17-123|18] tasmādubhayasminnapi pakṣe yathhottasūtrāvirodhānna bhavatyetadantarābhavasyābhāve jñāpakam /

[123|18-123|19] jñāpakaṃ hi nāmāgatikā gatiriti /

[123|20] atha kāṃ gatiṃ gamiṣyataḥ kimākṛtirantarābhavo 'bhinivarttate /

[123|21] ekākṣepādasāvaiṣyatpūrvakālabhavākṛtiḥ /

[123|22] yenaiva karmaṇā gatirākṣipyate tenaivāntarābhavastatprāptaye /

[123|22-123|23] ato yāṃ gatiṃ gantā bhavati tasyāṃ gatau ya āgamiṣyatpūrvakālabhavastasyaivāsyākṛtirbhavati /

[123|23-123|25] evaṃ tarhi śunīprabṛtīnāmekasmin kukṣau pāñcagatiko 'ntarābhavo 'bhinirvarttate iti nārako 'ntarābhavaḥ kukṣiṃ nirdahet /

[123|25-123|26] pūrvakālabhave 'pi tāvannārakā na nityaṃ prajvalitā bhavantyutsadeṣu bhramantaḥ kiṃ punarantarābhavikāḥ /

[123|26] astu vā prajvalitaḥ /

[123|26-123|27] sa tu yathā na draṣṭuṃ śasyate tathā na spraṣṭumapyacchatvādātmabhāvasyetyacodyametat /

[123|27-123|28] antarābhavānāmapyanyonyaṃ kukṣāvasaṃśleṣātkarmapratibandhācca na dāhaḥ /

[123|28-124|01] pramāṇaṃ tu yathā pañcaṣaḍvarṣasya dārakasya sa tu ṣaṭindriyo bhavati bodhisattvasya punaryathā saṃpūrṇayūnaḥ salakṣaṇānuvyañjanaśca /

[124|01-124|02] ata evāntarābhavasthena mātuḥ kukṣiṃ praviśatā koṭīśataścāturdvīpikānāmavabhāsitaḥ /

[124|03] yattarhi mātā bodhisatvasya svapne gajapotaṃ pāṇḍaraṃ kukṣiṃ praviśantamadrākṣīt /

[124|03-124|04] nimittamātraṃ tat tiryagyoneściravyāvṛttatvāt /

[124|04] tadyathā kṛkī rājā daśa svapnānadrākṣīditi /

[124|05-124|06]

"karikūpasaktu candanakalabhārāmāsta thā kaperabhiṣekaḥ /
aśucikapiḥ paṭakalahāviti daśa dṛṣṭā nṛpeṇa kṛkiṇā svapnāḥ" //

[124|07] naiva cāntarābhavikaḥ kukṣiṃ bhittvā praviśatyapi tu māturyonidvāreṇa /

[124|07-124|08] ata eva yamalayoryaḥ paścāt prajāyate sa jyāyānucyate yaḥ pūrvaṃ sa kanīyāniti /

[124|08] dharmasūtravibhāṣyaṃ kathaṃ nīyate /

[124|09-124|10]

"vāraṇa tvamupagamya pāṇḍaraṃ ṣaḍviṣāṇaruciraṃ catuṣkramam /
mātṛgarbhaśayanaṃ viśeṣasaṃprajānanṛṣirāśramaṃ yatheti" //

[124|11] naitadavaśyanetavyam / nahyetat sūtraṃ na vinayaḥ nābhidharmaḥ / kāvyametat /

[124|11-124|12] kavīnāṃ ca kāvyaṃ samāyojayatāṃ kecit bhāvāḥ samāropitā gacchanti /

[124|12] athavā netavyameva /

[124|12-124|13] yathā 'sya mātā svapne taṃ praviśantamadrākṣittathā so 'pi gāthāmakārṣīditi /

[124|13-124|14] rūpāvacaro 'pyantarābhavaḥ saṃpūrṇapramāṇaḥ savastraśca prādurbhavati /

[124|14] apatrāpyotsadatvāt /

[124|14-124|15] bodhisattvasya savastraḥ śuklāyāśca bhikṣuṇyāḥ praṇidhānavaśādhyāvantameva pariveṣṭitā nirdagdhā /

[124|15] anyo nagnaḥ /

[124|15-124|16] kāmadhātoranapatrāpyotsadatvāt /

[124|17] atha ko 'yaṃ pūrvakālabhavo nāma /

[124|18] sa punarmaraṇātpūrva upapattikṣaṇātparaḥ // VAkK_3.13 //

[124|19] bhavo hi nāmāviśeṣeṇa pañcopādānaskandhāḥ / sa eva caturdhā bhidyate / antarābhavo yathoktaḥ /

[124|20] upapattibhabo gatīṣu pratisandhikṣaṇaḥ /

[124|20-124|21] tasmāt pareṇa maraṇakṣaṇaṃ paryudasyānyaḥ sarvo bhavaḥ pūrvakālabhavaḥ /

[124|21] caramakṣaṇo maraṇabhabo yata ūrdhvamantarābhavo bhavati rūpiṣu cetsattveṣūpapadyate /

[124|22] sa cāyamantarābhavaḥ /

[124|23] sajātiśuddhadivyākṣidṛśyaḥ

[124|24] samānajātīyairevāntarābhavikairdṛśyate /

[124|24-125|01] yeṣāṃ ca divyaṃ cakṣuḥ suviśuddhamabhijñāmayaṃ ta enaṃ paśyanti /

[125|01] upapattikṣuṣā tu na dṛśyate / jātyarthamacchatvāt /

[125|01-125|02] devāntarābhavikaḥ sarvān paśyati /

[125|02] manuṣyapretatiryagnārakāntarābhavikāḥ pūrva pūrvamapātyetyapare /

[125|03] karmarddhivegavān /

[125|04] ṛddhirākāśagamanam / karmaṇā ṛddhiḥ karmarddhiḥ / tasyā vegaḥ karmarddhivegaḥ śīgratā /

[125|05] so 'syāstīti karmarddhivegavān / yenāsau na śakyo buddhairapi pratibanddhum /

[125|05-125|06] karmaṇo 'sya balīyastvāt /

[125|07] sakalākṣaḥ

[125|08] samagrapañcendriyaḥ /

[125|09] apratighavān

[125|10] pratighātaḥ pratighaḥ / so 'syāstīti pratighavān / na pratighavānapratighavān /

[125|10-125|11] vajrādibhirapyanivāryatvāt /

[125|11-125|12] tathā hi pradīptāyaḥpiṇdabhede tanmadhyasaṃbhūtaḥ krimirūpalabdhaḥ śrūyate /

[125|12] yasyāṃ ca gatau sa utpatsyamānastasyāḥ sarvathā /

[125|13] anivartyaḥ

[125|14] nahi kadācinmanuṣyāntarābhavo 'ntardhāya devāntarābhavo bhavatyanyo vā /

[125|14-125|15] niyatamanena yāmeva gatimadhikṛtyābhinirvṛttastasyāmevopapattavyam nānyasyāmiti /

[125|16] kiṃ punarantarābhavo 'pi kāmāvacaraḥ kavaḍīkāramāhāraṃ bhuṅkte / omityāha / na tvaudārikam /

[125|17] kiṃ tarhi /

[125|18] sa gandhabhuk // VAkK_3.14 //

[125|19] ata eva gandharva ityucyate / dhātūnāmanekārthatvāt / hrasvatvaṃ śakandhukarkandhuvat /

[125|19-125|20] alpeśākhyastu durgandhāharo maheśakhyaḥ sugandhāhāraḥ /

[125|20] kiyantaṃ kālamavatiṣṭhate / nāsti niyama iti bhadantaḥ /

[125|21] yāvadupapattisāmagrīṃ na labhate nahi tasyāyuṣaḥ pṛthagevākṣepaḥ / ekanikāyasabhāgatvāt /

[125|21-125|22] itarathā hi tasyāyuṣaḥ kṣayānmaraṇabhavaḥ prasajyeta /

[125|22-126|01] yadyāsumeroḥ sthalaṃ māṃsasya syāttatsarva varṣāsu krimīṇāṃ pūryeta /

[126|01-126|02] kimidānīṃ tatpratīkṣā eva teṣāmantarābhavā āsan kuto yā tadā tebhyo gatā iti vaktavyam /

[126|02] naitadāgataṃ sūtre śāstre vā /

[126|02-126|03] evaṃ tu yujyate /

[126|03] gandharasābhigṛddhānāmalpāyuṣāṃ jantūnāmanto nāsti /

[126|03-126|05] te taṃ gandhaṃ ghrātvā gandharasābhigṛddhāḥ kālaṃ kurvantaḥ krimibhāvasaṃvarttanīyaṃ karma pravodhya tayā tṛṣṇayā krimiṣūpapadyanta iti /

[126|05-126|07] athavā nūnaṃ tatpratyayapracūra eva kāle tatsaṃvarttanīyāni karmāṇi vīpākābhinirvṛttau vṛttiṃ labhnte nānyatra /

[126|07-126|08] tathāhi cakravarttisaṃvarttanīyāni karmaṇi aśītivarṣasahasrāyuṣi prajāyāṃ vahutarāyuṣi vā cakravarttino jāyante nānyasyām /

[126|08-126|09] ata eva coktaṃ bhagavatā "acintyaḥ sattvānāṃ karmavipāka" iti /

[126|09] saptāhaṃ tiṣṭhatīti bhadantavasumitraḥ /

[126|09-126|10] yadi tāvatā sāmagrīṃ na labhate tatraiva punaścyutyā jāyante /

[126|10] sapta saptāhānītyapare /

[126|10-126|11] alpaṃ kālamiti vaṃbhāṣikāḥ /

[126|11-126|12] sa hi saṃbhavaiṣitvātsamdhāvagatvā samdhiṃ badhnātīti yathātvasamagrāḥ pratyayā bhavanti /

[126|12] niyataṃ cānena tasmin deśe tasyāṃ jātau janitavyaṃ bhavati /

[126|12-126|13] tadā karmāṇyeva pratyayānāṃ sāmagrīmāvahanti /

[126|13-126|14] athāniyātaṃ tato 'nyatra deśe tasyāṃ jātau jāyate sadṛśyā mityapare /

[126|14-126|15] tadyathā gavāmūṣmasu maithunasya prācuryaṃ śaradi śunāṃ ṛkṣānāṃ hemante cākṣvānām /

[126|15-126|17] gavayaśṛgālakharatarakṣāṇāṃ punaḥ kālo nāstīti yenānyatra kāle goṣūpapattavyaṃ sa gavayeṣūpapadyate yena śvas sa śṛgāleṣu yenāśvesu sa gardabheṣu yena ṛkṣeṣu sa tarakṣeṣūpapadyate iti /

[126|17-126|18] na tvasya nikāyasabhāgāntarābhavo nānyatra nikāyasabhāge śakyamutpattumekakāmākṣepāditi vaktavyametat /

[126|19] sa khalveṣa gatideśasaṃprāptyarthaṃ prādurbhūto 'ntarābhavaḥ

[126|20] viparyastamatiryāti gatideśam riraṃsayā /

[126|21] sa hi karmaprabhāvasaṃbhūtena cakṣuṣā sudūrastho 'pi svamupapattideśaṃ prekṣate /

[126|21-126|22] tatrāsya mātāpitrostāṃ vipratipattiṃ dṛṣṭvā puṃsaḥ sataḥ pauṃsno rāga utpadyate mātari stryā satyā straiṇo rāgāḥ udpadyate pitari /

[126|22-126|23] viparyayāt pratighaḥ /

[126|23-126|24] evaṃ paṭhacyate prajñaptau "gandharvasya tasmin samaye dvayościttayoranyatarānyataraccittaṃ saṃmukhībhūtaṃ bhavatyanunayasahagataṃ vā pratighasahagataṃ veti /

[126|24-126|25] sa tābhyāṃ viparyasto rantukāmatayā tam deśamāśliṣya tāmavasthāmātmanyadhimucyate /

[126|25-126|26] tasmiṃścāśucau garbhasthānasaṃprāpte jātaharṣo 'bhiniviśate /

[126|26-126|27] tato 'sya skandhā ghanībhavantyantarābhavaskandhāścāntardhīyante ityupapanno bhavati /

[126|27-126|28] sa cetpumān bhavati māturdakṣiṇakukṣimāśritya pṛṣṭhābhimukha utkeṭukaḥ saṃbhavatyatha strī tato vāmakukṣimāśrityodarābhimukhī /

[127|01] athedānīṃ napuṃsakaṃ tadyena rāgeṇāśliṣṭaṃ tathā tiṣṭhati /

[127|01-127|02] na cāstyantarābhavo vyantaraḥ sakalendriyatvāt/

[127|02-127|03] athaḥ strībhūtaḥ puruṣabhūto vā 'nupraviśya yathāsthānaṃ tiṣṭhati paścāt garbha āpyāyamāno napuṃsakaṃ bhavatīti" /

[127|03] idaṃ vicāryate /

[127|03-127|05] kimasya śukrakśoṇitamahābhūtānyevendriyāśrayabhāvamāpadyante karmavaśādāhosvit bhūtāntarāṇyeva karmabhirjāyante /

[127|05] tānyupaśrityeti / tānyevetyeke /

[127|05-127|06] anindriyaṃ hi śukraśoṇitamantarābhavena sārdhaṃ nirudhyate sendriyaṃ prādurbhavati /

[127|06-127|07] vījāṅduranirodhotpādanyāyena yattatkālamityākhyāyate /

[127|07-127|08] evaṃ ca kṛtvedaṃ sūtrapadaṃ sūtre sūnītaṃ bhavati "mātāpitraśucikalalasaṃbhutasye"ti /

[127|08-127|09] tathā "dīrgharātraṃ yuṣmābhirbhikṣivaḥ katasiḥ saṃvarddhitā rudhiravindurūpātta" iti /

[127|09] bhūtāntarāṇyevetyapare / tadyathāparṇakrimeḥ /

[127|09-127|10] aśucisaṃniśrayotpattyabhisaṃbandhivacanāttu kalalasya sūtrāvirodha iti /

[127|10-127|11] evaṃ tāvadaṇḍajāṃ jarāyujāṃ ca yorni pratipadyate /

[127|11] anyatra tu yathāyogaṃ vaktavyamityāhuḥ /

[127|11-127|12] tatra cāyaṃ yogo dṛśyate

[127|13] gandhasthānābhikāmo 'nyaḥ

[127|14-127|15] saṃsvedajāṃ yoniṃ pratipadyamāna upapattisthānaṃ gatvābhilāṣāt gacchatyamedhyaṃ medhyaṃ vā yathākramam /

[127|15] upapādukāṃ tu yoniṃ prapadyamānaḥ sthānābhilāṣāt /

[127|15-127|16] kathaṃ narakeṣu sthānābhilāṣaḥ /

[127|16] viparyastabuddhitvāt /

[127|16-127|17] sa hi śītavātavarṣābhiṣekairātmānaṃ bādhyamānaṃ paśyati narakeṣu cāgniṃ dīpyamānam /

[127|17-127|18] tatra uṣṇābhilāṣāddhāvati /

[127|18-127|19] punastaptavātātapāgnisaṃtāpairātmānaṃ bādhyamānamanupaśyan śaityaṃ ca narakeṣu śītābhilāṣāddhāvati /

[127|19-127|20] yad avasthas tad upapattisaṃvarttanīyaṃ karmākārṣīt tadavasthātmānaṃ tāśca sattvān paśyan dhāvatīti pūrvācāryāḥ /

[127|20-127|21] tatra punardevāntarābhava ūrdhvaṃ gacchatyā sanādivottiṣṭhan manuṣyatiryakpretānāṃ manuṣyādivat /

[127|22] ūrdhvapādastu nārakaḥ // VAkK_3.15 //

[127|23-127|24]

"te vai patanti narakādūrdhvapādā avāṅmukhāḥ /
ṛṣīṇāmabhivaktāraḥ saṃyatānāṃ tapasvinām" iti //

[127|25] gāthābhidhānāt /

[127|26] yaduktaṃ "viparyastamatiryātī"ti /

[127|26-127|27] kimavaśyaṃ sarvo 'ntarābhavastathā mātuḥ kukṣimavakrāmati /

[127|27] nityāha / kiṃ tarhi / catasro garbhāvakrāntayaḥ sūtra uktāḥ / katamāścatasraḥ /

[128|01] saṃprajānan viśatyekaḥ

[128|02] tiṣṭhati niṣkrāmati sā saṃprajānan /

[128|03] tiṣṭhatyapyaparaḥ /

[128|04] saṃprajānanniti varttate / praviśatyapītyapikṣabdāt /

[128|05] aparaḥ /

[128|06] niṣkrāmatyapi

[128|07] saṃprājānan praviśati tiṣṭhatyapi /

[128|08] sarvāṇi mūḍho 'nyaḥ

[128|09-128|10] kaścit punaḥ sarvāṇyevāsaṃprajānan karoti praviśatyasaṃprajānan tiṣṭhati niṣkrāmatyapi / [128|10] etāścatasro garbhāvakrāntayaḥ pratilomaṃ nirdiṣṭāḥ /

[128|11] ślokabandhānuguṇyataḥ /

[128|12] nityamaṇḍajaḥ // VAkK_3.16 //

[128|13] aṇḍajaḥ sattvo nityaṃ mūḍha eva sarvāṇi karoti / kathamaṇḍājjāto garbhaṃ praviśati /

[128|14] yo 'pi janiṣyate so 'pyaṇdajaḥ / athavā bhāvinyāpi saṃjñayā nirdeśāḥ kriyante /

[128|15] tadyathā "saṃkṛtamabhisaṃskarotī"ti sūtre odanaṃ pacatīti saktum pinaṣṭīti loke /

[128|16] tasmānnaiṣa doṣaḥ /

[128|17] kathaṃ punarasaṃprajānan mātuḥ kukṣiṃ praviśati yāvanniṣkrāmati kathaṃ vā saṃprajānan /

[128|18-128|19] alpeśākhyasya tāvatsattvasya mātuḥ kukṣiṃ praviśataḥ evaṃ vīparītau saṃjñādhimokṣau pravarttete /

[128|19] vāto vāti devo varṣati /

[128|19-128|21] śītaṃ durdinaṃ mahato vā janakāyasya kolāhalaṃ hnta tṛṇagahanaṃ vā praviśāmi vanagahanaṃ vā tṛṇakuṭīṃ vā parṇakuṭīṃ vā vṛkṣamūlaṃ vā sarpāmi kuṇḍayamūlaṃ veti /

[128|21-128|22] tiṣṭhato 'pyeṣu tiṣṭhāmiti niṣkrāmato spyebhyo niryāmīti /

[128|22-128|23] maheśākhyasya tu sattvasyārāmaṃ vā praviśāmyudyānaṃ vāprāsādaṃ vā 'bhirohāmi kūṭāgāraṃ vā paryaṅka veti /

[128|23] tathā tiṣṭhāmi niryāmīti /

[128|23-128|24] evaṃ tāvadasaṃprajānan praviśati yāvanniṣkrāmati /

[128|24-128|25] saṃprajānaṃstu samyak prajānāti mātuḥ kukṣiṃ praviśāmyatraiva tiṣṭhāmi ata eva niryāmiti /

[128|25-128|26] nāsya viparītau saṃjñādhimokṣau pravarttete /

[128|26] atra punarapadiśyate /

[128|27] garbhāvakrāntayastisraścakravarttisvayaṃbhuvām /

[128|28] cakravarttinaśca svayaṃbhuvośca pratyekabuddhasaṃbuddhayośca / yathākramamityante vakṣyati /

[128|28-128|29] tatra prathamā cakravarttinaḥ /

[128|29] sa hi praviśatyeva saṃprajānan na tiṣṭhati nāpi niṣkrāmati /

[128|30] pratyekabuddhastiṣṭhatyapi / buddho niṣkrāmatyapi / atrāpi bhāvinyā saṃjñayā nirdeśaḥ /

[129|01] karmajñānobhayeṣāṃ vā viśadatvād yathākramam // VAkK_3.17 //

[129|02] viśadakarmaṇāmdārapuṇyakriyāṇāṃ prathamā /

[129|02-129|03]

viśadajñānānāṃ bāhuśrutyakṛtapravicayānāṃ dvitīyā /

[129|03] viśada puṇyakarmajñānānāṃ tṛtīyā /

[129|03-129|04] ta eva tvete cakravarttyādaya evaṃbhūtā yujyante yathākramam /

[129|04] śeṣāṇāṃ caturthīti siddhaṃ bhavati /

[129|05] atredānīṃ bāhyakā ātmavādaṃ parigṛhyottiṣṭhante /

[129|05-129|06] yadi sattvo lokāntaraṃ saṃcaratīti pratijñāyate siddha ātmā bhavatīti /

[129|06] sa eṣa pratiṣidhyate

[129|07] nātmāsti

[129|08] kīdṛśa ātmā ya imān nikṣipatyanyāśca skndhān pratisaṃdadhātīti parikalpyate /

[129|09] sa tadṛśo nāstyantarvyāpārapuruṣaḥ /

[129|09-129|11] evaṃ tūktaṃ bhagavatā "asti karmāsti vipākaḥ kārakastu nopalabhyate ya imāṃśca skandhānnikṣipati anyāṃśca skandhān pratisaṃdadhātyanyatra dharmasaṃketāt /

[129|11-129|12] tatrāyaṃ dharmasaṃketo yadutāsmin satīdaṃ bhavatīti vistareṇa pratītyasamutpādaḥ "/

[129|12] kīdṛśastarhyātmā na pratiṣidhyate /

[129|13] skandhamātraṃ tu

[129|14] yadi tu skandhamātramevātmeti upacaryate tasyāpratiṣedhaḥ /

[129|14-129|15] evaṃ tarhi skandhā eva lokāntaraṃ saṃcarantīti prāptaṃ skandhamātraṃ tu nātra saṃcaratīti /

[129|16] kleśakarmābhisaṃskṛtam /

[129|17] antarābhavasaṃtatyā kukṣimeti pradīpavat // VAkK_3.18 //

[129|18] kṣaṇikā hi skandhāsteṣāṃ saṃcarituṃ nāsti śaktiḥ /

[129|18-129|19] kleśaistu paribhāvitaṃ karmabhiśca kleśamātramantarābhāsaṃjñikayā saṃtatyā mātuḥ kukṣimāyāti /

[129|19-129|20] tadyathā pradīpaḥ kṣaṇiko 'pi saṃtatyā deśāntaramiti nāstyeṣa doṣaḥ /

[129|20-129|21] tasmātsiddhametadasatyapyātmani kleśakarmābhisaṃskṛṭaḥ skandhānāṃ saṃtāno mātuḥ kukṣimāpadyata iti /

[129|21] sa punaḥ

[129|22] yathākṣepaṃ kramādvṛddhaḥ santānaḥ kleśakarmabhiḥ /

[129|23] paralokaṃ punaryāti

[129|24] nahi sarvasya skandhasantānasyākṣepastulyo bhavatyāyupyasya karmaṇo bhedāt /

[129|24-129|25] ato yasya yāvānākṣpastasya tāvatī vṛddhiḥ krameṇa bhavati /

[129|25] kena krameṇa /

[130|01-130|02]

"kalalaṃ prathamaṃ dhavati kalalājjāyate 'rbudaḥ /
arbudājjāyate peśī peśīto jāyate ghanaḥ //

[130|03-130|04]

ghanāt praśākhā jāyante keśaromanakhādayaḥ /
indriyāṇi ca rūpīṇi vyañjanānyanupūrvaśaḥ //

[130|05] ityāryāḥ /

[130|05-130|06] etāḥ pañca garbhāvasthāḥ kalalārbudapeśīghanapraśākhāvasthāḥ /

[130|06-130|08] tasya khalu kālāntareṇa paripākaprāptasya garbhaśatlasyābhyantarāt mātuḥ kukṣau karmavipākajā vāyavo vānti ye taṃ garbhaśalyaṃ saṃparivarttya mātuḥ kāyāvakṣaradvārābhimukhamavasthāpayanti /

[130|08-130|09] sakrūrapurīṣapiṇḍa ivātimātraṃ sthānāt pracyuto duḥkhaṃ saṃparivarttyate /

[130|09-130|15] yadi punaḥ kadācinmāturāhāravihārakriyāpacāreṇa ca pūrvakarmāparādhena garbha eva vyāpādaṃ prāpnoti tata enaṃ tajjñāstriyaḥ kumārabhṛtyakā vā sukhoṣṇena sarpistailena supiṣṭena śālmalīkalkenānyena vā hastamabhyajya tīkṣṇaṃ tanukaṃ cātra śastrakamupanivadhya tasminvarcaskūpa ivogradurgandhāndhakārasamalapalvale suvahukrimikulasahasrāvāse nityasrāviṇi satatapratikriye śukraśroṇitalasikāmalasaṃklinnaviklinnakvathitapicchile paramavībhatsadarśane chidratanucarmāvacchādite pūrvakarmavīpākarje mahati kāmanāḍīrvaṇe hastaṃ praveśyā ṅgamaṅgaṃ nikṛtyādhyāharanti /

[130|16] sa cāpyaparaparyāyavedanīyena karmaṇā pūrvakeṇa kāmapi gatiṃ nīyate /

[130|16-130|20] atha punaḥ svasti prajāyate tata enaṃ mātā putrābhilāṣiṇī tatparikā vā striyaḥ sadyojātakaṃ taruṇavrṇāyamānātmānaṃ śastrakṣārā yamāṇasaṃsparśābhyāṃ pāṇibhyāṃ parigṛhya snāpayanti stanyena sarpipā vāpyāyayanti audārikaṃ cāhāramāhartuṃ krameṇābhyāsayanti /

[130|20-130|21] tasya vṛddheranvayādindriyāṇāṃ paripākānpunarapi kleśāḥ samudācaranti karmaṇi copacayaṃ gacchanti /

[130|21-130|22] saḥ taiḥ kāyasya bhedādantarābhavasaṃtatyā pūrvavat paralokaṃ punaryāti /

[130|23] ityanadibhavacakrakam // VAkK_3.19 //

[130|24-130|25] etena prakāreṇa kleśakarmahetukaṃ janma taddhetukāni punaḥ kleśakarmāṇi tebhyaḥ punarjanmetyanādibhavacakrakaṃ veditavyam /

[130|25-130|26] ādau hi parikalpyamāne tsyāhetukatvameteṣu sajyeta sati cāhetukatve sarvamevedamahetukaṃ prāduḥsyāt /

[130|27-130|28] dṛṣṭaṃ cāṅkurādīṣu vījādīnāṃ sāmarthyaṃ deśakālapratiniyamādagnyādīnāṃ ca pākajādiṣviti nāsti nirhetukaḥ prādurbhāvaḥ /

[130|28-131|01] nityakāraṇāstitvavādaśca prāgeva paryudastaḥ /

[131|01] tasmānnāstyeva saṃsārasyādiḥ / antastu hetukṣayāt yuktaḥ /

[131|01-131|02] hetvadhīnatvājjanmano vījakṣayādivaṅkurasyeti /

[131|03] ya eṣa skandhasaṃtāno janmatrayāvastha ūpadiṣṭaḥ

[131|04] sa pratītyasamutpādo dvādaśāṅgastrikāṇḍakaḥ /

[131|05-131|06] tatra dvādaśāṅgāni avidyā saṃskārā vijñānaṃ nāmarūpaṃ ṣaḍāyatanaṃ sparśo vedanā tṛṣṇā upādānaṃ bhavo jātirjarāmaraṇaṃ ca /

[131|06-131|07] trīṇi kāṇḍāni pūrvāparāntamadhyānyatītānāgatapratyutpannāni janmāni /

[131|07-131|08] kathameṣu trikāṇḍeṣu dvādaśāṅgāni vyavasthāpyante /

[131|09] pūrvāparāntayordve dve madhye 'ṣṭau

[131|10] avidyā saṃskārāśca pūrvānte jātirjarāmaraṇaṃ cāparānte /

[131|10-131|11] śeṣāṇyaṣṭau madhye /

[131|11] kiṃ punaretānyaṣṭāṅgāni sarvasyāṃ jātau bhavanti / netyāha / kasya tarhi /

[131|12] paripūriṇaḥ // VAkK_3.20 //

[131|13-131|14] parīpūro 'syāstīti paripūro ya etāni sarvāṇyevāvasthāntarāṇi spṛśati so 'tra pudgalo 'bhipreto na tu yo 'ntarāla eva mriyate /

[131|14] nāpi rūpārupyāvacaraḥ /

[131|14-131|15] tathā hi mahānidānaparyāye kāmāvacara eva pudgalo nirdiṣṭaḥ /

[131|15-131|16] "vijñānaṃ cedānanda mātuḥ kukṣiṃ nāvakrāmedi"ti vacanāt /

[131|16-131|18] yadā tu dvividhaḥ pratītyasamutpāda ucyate paurvāntikaścāparāntikaśceti tadā saptāṅgāni paurvāntiko yāvadvedanāntaḥ pañcāparāntikaḥ /

[131|18] saphalahetukayoḥ pūrvāparāntayorgrahaṇāt /

[131|19] atha ka ime 'vidyādayaḥ /

[131|20] pūrvakleśā daśā 'vidyā

[131|21] yā pūrvake janmani kleśāvasthā sehāvidyetyucyate /

[131|21-131|22] sāhacaryāttadvaśena teṣāṃ samudācārācca /

[131|22] rājāgamanavacane tadanuyātrikā gamanasiddhavat /

[131|23] saṃskārāḥ pūrvakarmaṇaḥ /

[131|24] daśeti varttate /

[131|24-131|25] pūrvajanmanyeva yā puṇyādikarmāvasthā seha saṃskārā ityucyante yasya karmaṇa iha vipākaḥ /

[131|26] saṃdhiskandhāstu vijñānaṃ

[131|27] mātuḥ kukṣī pratisaṃdhikṣaṇe pañca skandhā vijñānam /

[132|01] nāmarūpamataḥ param // VAkK_3.21 //

[132|02] prāk ṣaḍāyatanotpādāt

[132|03-132|04] saṃdhicittāt pareṇa yāvat ṣaḍāyatanaṃ notpadyate sā 'vasthā nāmarūpaṃ tāvat ṣaḍāyatanamityucyate /

[132|04-132|05] prakcaturāyatanotpādādini vaktavye ṣaḍāyatanavacanaṃ tadā tadvyavasthāpanāt /

[132|06] tatpūrvaṃ trikasaṃgamāt /

[132|07-132|08] utpanne ṣaḍāyatane sāvasthā tāvat ṣaḍāyatanamityucyate yāvadindriyaviṣayavijñānatrikasaṃnipātaḥ /

[132|09] sparśaḥ prāksukhaduḥkhādikāraṇajñānaśaktitaḥ // VAkK_3.22 //

[132|10] trayāṇāṃ saṃnipātāt sparśo bhavati /

[132|10-132|11] sa yāvadvedanātrayakāraṇaparicchedena samartho bhavati sā 'vasthā sparśa ityucyate /

[132|11] paricchedasāmarthye sati

[132|12] vittiḥ prāk maithunāt

[132|13] vedanāvasthā yāvanmaithunarāgo na samudācarati /

[132|14] tṛṣṇā bhogamaithunarāgiṇaḥ /

[132|15] kāmaguṇamaithunarāgasamudācārāvasthā tṛṣṇetyucyate yāvanna tadviṣayaparyeṣṭimāpadyate /

[132|16] upādānaṃ tu bhogānāṃ prāptaye paridhāvataḥ // VAkK_3.23 //

[132|17-132|18] yasyāmavasthāyāṃ viṣayaprāptaye paryeṣṭimāpannaḥ sarvato dhāvatyasāvavasthā upādānamityucyate /

[132|18] tathā ca paridhāvan

[132|19] sa bhaviṣyat bhavaphalaṃ kurute karma tat bhavaḥ /

[132|20] sa viṣayāṇāṃ prāptihetoḥ paridhāvan paunarbhavikaṃ karmopacinoti so 'sya bhavaḥ /

[132|21] tena hi karmaṇā punaritaḥ pracyutasyāyatyāṃ pratisaṃdhirbhavati / yo 'sau

[132|22] pratisaṃdhiḥ punarjātiḥ

[132|23] yadeveha vijñānāṅgaṃ tadevāsyānyatra janmani jātiḥ / tat ūrdhvaṃ

[132|24] jarāmaraṇamā vidaḥ // VAkK_3.24 //

[132|25] jāteḥ pareṇa yāvadedanāvasthā jarāmaraṇam /

[132|25-132|27] yānyeveha catvāryaṅgāni nāmarūpaṣaḍāyatanasparśavedanāstānyevānyatra jarāmaraṇamityetāni dvādaśāṅgāni /

[132|27] sa caiṣa pratītyasamutpādaścaturvidha ucyate /

[133|01] kṣaṇikaḥ prakarṣikaḥ sāṃbandhikaḥ āvasthikaśca / kathaṃ kṣaṇikaḥ /

[133|01-133|02] ekasmin khalvapi kṣaṇe dvādaśāṅgāni bhavanti /

[133|02-133|03] tadyathā lobhavaśena prāṇinaṃ jīvitād vyaparopayet /

[133|03] yo mohaḥ sā 'vidyā / yā cetanā te saṃskārāḥ / vastuprativijñaptirvijñānam /

[133|04] vijñānasahabhuvaścatvāraḥ skandhā nāmarūpam /

[133|04-133|05] nāmarūpe vyavasthāpitāni indriyāṇi ṣaḍāyatanam /

[133|05] ṣaḍḍāyatanābhinipātaḥ sparśaḥ / sparśānubhavanaṃ vedanā /

[133|05-133|06] yo lobhaḥ sa tṛṣṇā /

[133|06] tatsaṃprayuktāni paryavasthānāni upādānam /

[133|06-133|07] tatsamutthitaṃ kāyavākkarma bhavaḥ /

[133|07-133|08] teṣāṃ dharmāṇāmutsarjanaṃ jātiḥ parīpāko jarā bhaṅgo maraṇamiti /

[133|08] punarāhuḥ /

[133|08-133|09] kṣaṇikaḥ sāṃbandhikaśca yathā prakaraṇeṣu "pratītyasamutpādaḥ katamaḥ /

[133|09] sarve saṃskṛtā dharmā" iti /

[133|09-133|10] āvasthiko dvādaśa pañcaskandhikā avasthā nirantarajanmatrayasaṃbaddhāḥ /

[133|10] sa eva prākarṣikaḥ / eṣāṃ katamo 'yamabhipreto bhagavataḥ /

[133|11] āvasthikaḥ kileṣṭo 'yaṃ

[133|12] yadyaṅgamaṅgaṃ pañca skandhāḥ kiṃ kāraṇamavidyādīneva dharmān kīrttayati sma /

[133|13] prādhānyattvaṅgakīrtanam /

[133|14-133|15] avidyāpradhānāmavasthāmavidyāṃ jagāda saṃskārapradhānāṃ saṃskārānyāvajjarāmaraṇamityadoṣaḥ /

[133|15-133|16] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ sūtre dvādaśāṅga uktaḥ prakaraṇeṣvanyathā "pratītyasamutpādaḥ katamaḥ /

[133|16] sarve saṃskṛtā dharmā" iti /

[133|16-133|17] abhiprāyikaḥ sūtre lākṣaṇiko 'bhidharmaḥ /

[133|17-133|18] tathāvasthikaḥ kṣaṇikaḥ prākarṣikaḥ sāṃbandhikaḥ sattvākhyo 'sattvākhyaśceti bhedaḥ /

[133|18] kimarthaṃ punaḥ sūtre sattvākhya eva /

[133|19] pūrvāparāntamadhyeṣu saṃmohavinivṛttaye // VAkK_3.25 //

[133|20] ata eva ca trikāṇḍaḥ /

[133|20-133|21] tatra pūrvāntasaṃmoho yata iyaṃ vicikitsā kiṃ nva hamabhūvamatīte 'dhvani āhosvinnābhūvaṃ ko nvahamabhūvaṃ kathaṃ nvahamabhūvamiti /

[133|22] aparāntasaṃmoho yata iyaṃ vicicitsā kiṃ nu bhaviṣyāmyanāgate 'dhvanīti vistaraḥ /

[133|23] madhyasaṃmoho yata iyaṃ vicikitsā kimsvididaṃ ke santaḥ ke bhaviṣyāma iti /

[133|24-133|26] etasya trividhasya saṃmohasya vyāvarttanārthaṃ sattvākhya eva trikāṇḍaśca pratītyasamutpāda upadiṣṭaḥ sūtre yathākramamavidyā saṃskārāśca jātirjarāmaraṇaṃ ca vijñānaṃ yāvat bhavaśca /

[133|26-134|02] tathāhi sūtra evoktaṃ "yataśca bhikṣavo bhikṣuṇā pratītyasamutpādaśca pratītyasamutpannāśca dharmā evaṃ yathābhūtaṃ samyak prajñayā dṛṣṭā bhavanti /

[134|02] sa na pūrvāntaṃ pratisarati kiṃ nvahamabhūvamatīte 'dhvanī"ti vistaraḥ /

[134|03] tṛṣṇopādānabhavā apyaparāntasaṃmohavyāvartanārthamityapare /

[134|03-134|04] tasyaiva hyete hetava iti sa punareṣa dvādaśāṅgaḥ pratītyasamutpādastrisvabhāvo veditavyaḥ /

[134|05] kleśakarmavastūni / tatra

[134|06] kleśāstrīṇi

[134|07] trīṇyaṅgāni kleśasvabhāvānyavidyātṛṣṇepādānāni /

[134|08] dvayaṃ karma

[134|09] aṅgadvayaṃ karmasvabhāvaṃ saṃskārā bhavaśca /

[134|10] sapta vastu

[134|11] saptāṅgāni vastusvabhāvāni vijñānanāmarūpaṣaḍāyatanasparśavedanājātijarāmaraṇāni /

[134|12] kleśakarmāśrayatvāt / yathā ca vastu saptāṅgāni

[134|13] phalaṃ tathā /

[134|14] saptaivāṅgāni phābhūtāni / śeṣāṇi pañca hetubhūtāni /

[134|14-134|15] karmakleśasvabhāvabhūtatvāt /

[134|15] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ madhye phalahetū viśālitau /

[134|15-134|16] vastunaḥ pañcadhā bhedāt /

[134|16] kleśasya dvidhā / anāgate 'dhvani phalaṃ saṃkṣiptaṃ dvidhā bhedāt /

[134|17] atīte 'dhvani heturekamukhakleśopadeśāditi /

[134|18] phalahetvabhisaṃkṣepo dvayormadhyānumānataḥ // VAkK_3.26 //

[134|19] madhyenaiva hi pūrvāntāparāntayorapi hetuphalavistaraḥ śakyo 'numānumiti noktaḥ /

[134|20] punaraparātmakaṃ hi yatnaṃ mā kāryamiti /

[134|20-134|22] yadi khalu dvādaśāṅga eva pratītyasamutpāda evaṃ satyavidyāyā anupadiṣṭahetukatvādādimān saṃsāraḥ prāpnoti jarāmaraṇasya cānupadiṣṭaphalatvādantavān /

[134|22-134|23] aṅgāntaraṃ vā punarupasaṃkhyātavyaṃ tasyāpyanyasmāditya navasthāprasaṅgaḥ /

[134|23] nopasaṃkhyātavyam / yasmādupadarśito 'tra bhagavatā

[134|24-134|25]

kleśāt kleśaḥ kriyā caiva tato vastu tataḥ punaḥ /
vastukleśāśca jāyante bhavāṅganāmayaṃ nayaḥ // VAkK_3.27 //

[134|26] kleśāt kleśo jāyate tṛṣṇāyā upādānam / kleśāt karma /

[134|26-135|01] upādānāt bhavo 'vidyāyāśca saṃskārā /

[135|01] karmavastusaṃskārebhyo vijñānaṃ bhavācca jātiḥ /

[135|01-135|02] vastuno vastuvijñānānāmarūpaṃ yāvat sparśādvedanā jāteśca jarāmaraṇam /

[135|02-135|03] vastunaḥ kleśo vedanāyā stṛṣṇeti /

[135|03-135|04] yasmādeṣa nayo vyavasthito bhavāṅgānāṃ tasmādavidyā 'pi kleśasvabhāvā vastunaḥ kleśādveti jñāpitaṃ bhavati /

[135|04-135|05] vedanāvaśācca jarāmaraṇavastunaḥ punaḥ kleśo bhāvīti nātra punaḥ kiñcidupasaṃkhyeyam /

[135|05-135|06] "evamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo bhavatī"ti vacanāt /

[135|06] anyathā hi kimasya sāmarthyaṃ syāt /

[135|07] ayoniśomanaskārahetukā 'vidyoktā sūtrāntare / avidyāhetukaścāyoniśomanaskāraḥ /

[135|08] sa cehāpyupādānāntarbhūtatvādukto bhavatīti apare /

[135|08-135|09] kathamayoniśomanaskārasyopādāne 'ntarbhāvaḥ /

[135|09] yadi saṃprayogataḥ / tṛṣṇā 'vidyayorapi tasyāntarbhāvaprasaṅgaḥ /

[135|10] satyapi cāntarbhāve kathamatredaṃ jñāpitaṃ bhavatyayoniśomanaskārahetukā avidyeti /

[135|11-135|12] yadi tarhyantarbhāvenaiva hetuphalabhāvo vijñāyate tṛṣṇā 'vidyayorapi tarhi tatrāntarbhāvā daṅgantaratvaṃ śakyamakarttum /

[135|12] anyaḥ punarāha /

[135|12-135|13] ayoniśo manaskāro heturavidyāyā uktaḥ sūtrāntare /

[135|13] sa cāpi sparśakāle nirdiṣṭaḥ /

[135|13-135|14] "cakṣuḥ pratītya rūpāṇi cotpadyate āvilo manaskāro mohaja" iti /

[135|14] vedanākāle cāvaśyamavidyayā bhavitavyam /

[135|15] "avidyāsaṃsparśajaṃ veditaṃ pratītyotpannā tṛṣṇe"ti sūtrāntarāt /

[135|16-135|17] ataḥ sparśakāle bhavannayoniśomanaskāro vedanāsahavarttinyā avidyāyāḥ pratyayabhāvena siddha iti nāstyahetukatvamavidyāyā na cāṅgāntaramupasaṃkhyeyam /

[135|17-135|18] nacāpyanavasthāprasaṅgaḥ /

[135|18-135|19] tasyāpyayoniśomanaskārasya punarmohajavacanādāvilo manaskāro mohaja iti /

[135|19] tattarhyetadantyatroktamiha punarvaktavyam / na vaktavyam / kathamanucyamānaṃ gamyate /

[135|20] yuktitaḥ / kayā yuktyā /

[135|20-135|21] nahi niravadyā vedanā tṛṣṇāyāḥ pratyayībhavatyarhatāṃ na cāvīparītaḥ sparśaḥ kliṣṭāyā vedanāyāḥ /

[135|21-135|22] naca punarniravadyasyārhataḥ sparśo viparīta ityanayā yuktyā /

[135|22] atiprasaṅga evaṃ prāpnoti /

[135|22-135|23] yauvat yuktyā saṃbhavati tāvadanuktam gamyata iti /

[135|23-135|24] tasmānna bhavatyayaṃ parihāraḥ /

[135|24] acodyameva tvetad /

[135|24-135|25] avidyājarāmaraṇayoḥ pareṇāṅgantarānabhidhānātsaṃsārasyādyantavattvaprasaṅgaḥ /

[135|25] nacāparipūrṇo nirdeśa iti / kiṃ kāraṇam /

[135|26-135|27] pravṛttisaṃmūḍebhyo vineyebhyaḥ kathaṃ paralokādihaloka ihalokācca punaḥ paralokaḥ saṃbadhyata ityetāvato 'trārthasya vivakṣitatvāt /

[135|27] etasya ca pūrvamevottatvāt /

[136|01] pūrvāparāntamadhyeṣu saṃmoha vinivṛttaye" /

[136|02-136|03] uktaṃ bhagavatā "pratītyasamutpādaṃ vo bhikṣavo deśayiṣyāmi pratītyasamutpannāṃśca dharmānityathaka eṣāṃ viśeṣaḥ /

[136|03] śāstratastāvanna kaścit /

[136|03-136|04] ubhyaṃ hi sarve saṃskṛtā dharmā iti /

[136|04] kathamidānīmanutpannā evānāgatāḥ pratītyasamutpannā ityucyante /

[136|04-136|05] kathaṃ tāvadakṛtā evānāgatāḥ saṃskṛtā ucyante /

[136|05] ābhisamskārikayā cetanayā cetitatvāt /

[136|05-136|06] anāsravāḥ katham /

[136|06] te 'pi cetitāḥ kuśalayā cetanayā prāptiṃ prati / nirvāṇe 'pi prasaṅgaḥ /

[136|07-136|08] tajjātīyatvāttattatraivātideśo yathā naca tāvadrūpyate rūpaṃ cocyate tajjātīyatvādityadoṣaḥ /

[136|08] sūtrābhiprāyastvayamucyate /

[136|09] heturatra samutpādaḥ samutpannaṃ phalaṃ matam /

[136|10-136|11] hetubhūtamaṅgapratītyasamutpādaḥ samutpadyate 'smāditi dṛtvā phalabhūtamaṅga pratītyasamutpannam /

[136|11] evaṃ sarvāṇyaṅgānyubhayayathā sidhyanti / hetuphalabhavāt /

[136|11-136|12] na caivaṃ satyavyavasthā bhavantyapekṣābhedāt /

[136|12-136|13] yadapakṣaya pratītyasamutpādo na tadevāpekṣya pratītyasamutpannaṃ hetuphalavat pitṛputravacca /

[136|13-136|14] sthavirapūrṇāśaḥ kilāha syāt pratīyasamutpādo na pratītyasamutpannā dharmā iti /

[136|14] catuṣkoṭikaḥ /

[136|15] prathamā koṭiranāgatā dharmāḥ / dvitīyā 'rhataścaramāḥ /

[136|15-136|16] tṛtīyā tadanye 'tītapratyupannā dharmāḥ /

[136|16] caturthya saṃskṛtā dharmā iti / atra tu sautrāntikā vijñāpayanti /

[136|16-136|17] kiṃ khalvetā iṣṭaya ucyante yā yasyeṣṭirāhosvitsūtrārthaḥ /

[136|17] sūtrārtha ityāha /

[136|17-136|18] yadi sūtrārtho naiṣa sūtrārthaḥ /

[136|18] kathaṃ kṛtvā /

[136|18-136|19] yattāvaduktamā "vasthika eṣa pratītyasamutpādo dvādaśa pañcaskandhikā avasthā dvādaśaṅgānī" tyetadutsūtram /

[136|19] sūtre 'nyathā nirdeśād /

[136|20] "avidyā katamā / yattat pūrvānte 'jñānami"ti vistareṇa /

[136|20-136|21] yacca nītārthaṃ na tat punarneyaṃ bhavatīti naiṣa sūtrārthaḥ /

[136|21] na vai sarvaṃ nirdeśato nītārthaṃ bhavati /

[136|21-136|22] yathāpradhānaṃ cāpi nirdeśāḥ kriyante /

[136|22-136|23] tadyathā hastipadopame "pṛthivīdhātuḥ katamaḥ" ityadhikṛtyāha "keśā romāṇī"ti /

[136|23] santi ca tatrānye 'pi rūpādayaḥ / evamatrāpi yathāpradhānaṃ nirdeśaḥ syāt /

[136|24] aupasaṃhāra eṣaḥ / nahi tatra keśādayaḥ pṛthivīdhātunā nirdiśyante /

[136|24-136|25] yata eṣāmaparipūrṇo nirdeśaḥ syādapi tu keśādibhireva pṛthivīdhātuḥ tatra nirdeśyate /

[136|25-136|26] na ca keśādīnabhyatītyāpyasti pṛthivīdhāturiti saṃpūrṇa evāsya nirdeśaḥ /

[136|26-137|01] evamihāpyavidyādīnāṃ paripūrṇa eva nirdeśo na sāvaśeṣaḥ /

[137|01-137|02] nanu cābhyatītyāpi keśādīnaśrukheṭa śiṅghāṇakā diṣvasti pṛthivīdhātuḥ /

[137|02] so 'pi nirdiṣṭa eveti /

[137|02-137|04] yadva "punaranyadapyasmin kāye khakūkhaṭaṃ kharagatamiti vacanāt bhavatu vā tathaivāvidyāvaśeṣo yadi śakyate darśayitum /

[137|04] jātyantarasya tvavidyāyāṃ kiṅkṛtaḥ prakṣepaḥ /

[137|05-137|06] yadyapi ca tāsvavasthāsu pañca skandhā vidyante yasya tu bhāvābhāvayoryasya bhāvābhāvaniyamaḥ tadevāṅgaṃ vyavasthāpayitum /

[137|06-137|07] satyapi ca pañcaskandhake 'rhataḥ saṃskārā na bhavanti pañcaskandhahetukāḥ /

[137|07] kiṃ tarhi avidyāhetukā eva /

[137|07-137|08] tathā puṇyāpuṇyāneñjyopagaṃ ca vijñānaṃ tṛṣṇā dayaśceti /

[137|08] yathānirdeśameva sūtrārthaḥ /

[137|09] yadapyuktaṃ "heturatra samutpādaḥ samutpannaṃ phalaṃ yāvaccatuṣkoṭika" iti /

[137|10] etadapyutsūtram / sūtre 'nyathā nirdeśāt / "pratītyasamutpādaḥ katamaḥ /

[137|10-137|12] yadutāsmin satīdaṃ bhavatīti vistareṇoktvā iti yā 'tra dharmatā dharmasthititā yāvadaviparyastatā ayamucyate pratītyasamutpāda" iti /

[137|12] dhrmatā ca nāma dharmajātiḥ dharmāṇāṃ śailiḥ /

[137|13] ato yeyaṃ dharmatā ya eṣa niyamaḥ / avidyāyāmevasatyāṃ saṃskārā bhavanti nonyathā /

[137|14] eṣa pratītyasamutpādo na hetureva /

[137|14-137|15] yadapi catuṣkoṭikamuktaṃ tatra yadyanāgatāḥ dharmā na pratītyasamutpannāḥ sūtraṃ virudhyate /

[137|15-137|16] pratītyasamutpannā dharmāḥ katame /

[137|16] avidyā yāvajjātiḥ jarāmaraṇam /"

[137|16-137|17] tayo ranāgatādhvavyavasthānaṃ naiṣṭavyamiti trikāṇḍavyavasthā bhidyate /

[137|17] asaṃskṛtaḥ pratītyasamutpāda iti nikāyāntarīyāḥ /

[137|18] "utpādādvā tathāgatānāmanutpādādvā sthitaiveyaṃ dharmate"ti vacanāt /

[137|18-137|19] tadetadabhiprāyavaśādevaṃ ca na caivam /

[137|19] kathaṃ tāvadevaṃ kathaṃ vā naivam /

[137|19-137|21] yadyayamabhiprāya utpādadvā tathāgatānāmanutpādādvā nityamavidyādīn pratītya saṃskārādīnāmanutpādo na kadācidapratītyānyadvā pratītyāto nitya iti evametaditi pratigrāhyam /

[137|21-137|22] athāyamabhiprāyaḥ pratītyasamutpādo nāma kiñcit bhāvāntaraṃ nityamastīti /

[137|22-137|23] naitadevamiti pratiṣeddhavyam /

[137|23] kiṃ kāraṇam / utpādasya saṃskṛtalakṣaṇatvāt /

[137|23-137|24] na ca nityaṃ bhāvāntaramanityasya lakṣaṇaṃ yujyate /

[137|24-137|25] utpādaśca nāmotpatturbhavatīti ko 'syāvidyādibhirabhisambandho yatasteṣāṃ pratītyasamutpāda ityucyeta /

[137|25-137|26] padārthaścāsamartho bhavatīti nityaśa nāma pratītyasamutpādaśceti /

[138|01] atha pratītyasamutpāda iti kaḥ padārthaḥ /

[138|01-138|02] pratiḥ prāptyartha eti gatyarthaḥ /

[138|02] upasargavaśena dhātvarthapariṇāmāt prāpyeti yo 'rthaḥ so'rthaḥ pratītyeti /

[138|03] padiḥ sattārthaṃ samutpūrvaḥ prādurbhāvārthaḥ /

[138|03-138|04] tena prātyayaṃ prāpya samudbhavaḥ pratītyasamutpādaḥ /

[138|04] na yukta eṣa padārthaḥ / kiṃ kāraṇam /

[138|04-138|05] ekasya hi kartturdvayoḥ kriyayoḥ pūrvakālāyāṃ kriyāyāṃ ktvāvidhirbhavati /

[138|05] tadyathā snātvā bhuṅkta iti /

[138|05-138|06] nacāsau pūrvamutpādāt kaścidasti yaḥ pūrvaṃ pratītyottarakālamutpadyate /

[138|06-138|07] nacāpyakartu kāsti kriyeti /

[138|07] āha cātra

[138|08-138|09]

"pratyeti pūrvamutpādādyadyasattvānna yujyate /
saha cet ktvā na siddho 'tra pūrvakālavidhānata" iti //

[138|10] naiṣa doṣaḥ / idaṃ tāvadyaṃ praṣṭavyaḥ śābdikaḥ /

[138|10-138|11] kimavastho dharmaḥ utpadyate varttamāna utāho 'nāgate iti /

[138|11] kiṃ cātaḥ / yadi varttamāna utpadyate /

[138|11-138|12] kathaṃ varttamāno yadi notpannaḥ /

[138|12] utpannasya vā punarutpattāvanavasthāprasaṅgaḥ /

[138|12-138|13] athānāgata utpadyate kathamasataḥ kartṛtvaṃ siddhatyakartṛkā vā kriyeti /

[138|13-138|14] ato yadavastha utpadyate tadavastha eva pratyeti /

[138|14] kimavasthaścotpadyate / utpādābhimukho 'nāgataḥ /

[138|14-138|15] tadavastha eva pratyayaṃ pratyetītyucyate /

[138|15-138|16] aniṣpannaṃ cedaṃ yaduta śābdikīyaṃ kartṛkriyāvyavasthānaṃ bhavatītyeṣa karttā bhūtirityeṣā kriyā /

[138|16-138|17] na cātra bhaviturarthāt bhūtimanyāṃ kriyāṃ paśyāmaḥ /

[138|17] tasmādacchalaṃ vyavahāreṣu / eṣa tu vākyārthaḥ /

[138|17-138|18] asmin satyasya bhāvaḥ asyotpādādidamutpadyata iti yo 'rthaḥ so 'rthaḥ pratītyasamutpāda iti /

[138|19] āha cātra

[138|20-138|23]

"asannutpadyate yadvat pratyetyapi tathā 'tha san /
utpanna utpadyata ityaniṣṭhā 'san purā 'pi vā //
sahakāle 'pi ca ktvā 'sti dīpaṃ prāpya tamo gatam /
āsyaṃ vyādāya śete ca paścāccetkiṃ na saṃvṛte //"

[138|24] anye punarasya codyasya parihārārthamanyathā parikalpayanti /

[138|24-138|25] pratirvīpsārthaḥ /

[138|25] itau sādhava ityā anavasthāyinaḥ / utpūrvaḥ padiḥ prādurbhāvārthaḥ /

[138|26-138|27] tāṃ tāṃ kāraṇa sāmagrīṃ prati ityānāṃ samavāyenotpādaḥ pratītyasamutpāda iti /

[138|27] eṣā tu kalpanā 'traiva kalpyate /

[138|27-138|28] iha kathaṃ bhaviṣyati "cakṣuḥ pratītya rūpāṇi cotpadyate cakṣurvijñānamiti"ti /

[138|28-139|01] kimarthaṃ punarbhagavān paryāyadvayamāha "asmin satīdaṃ bhavati asyotpādādidamutpadyate" iti /

[139|01-139|02] avadhāraṇārtham /

[139|02-139|03] yathā 'nyatrāha "avidyāyāṃ satyāṃ saṃskārā bhavanti nānyatrāvidyāyāḥ saṃskārā" iti /

[139|03] aṅgaparaṃparāṃ vā darśayitum /

[139|03-139|04] asminnaṅge satīdaṃ bhavati asya punaraṅgasyotpādādidamutpadyata iti /

[139|04] janmaparaṃparāṃ vā /

[139|04-139|05] pūrvānte sati madhyānto bhavati madhyāntasyotpādādaparānta utpadyata iti /

[139|05-139|06] sākṣāt pāraṃparyeṇa pratyayabhāvaṃ darśayati /

[139|06] kadāciddhi samanantaramavidyāyāḥ saṃskārā bhavanti kadācit pāraṃparyeṇeti /

[139|07] ahetunityahetuvādapratiṣedhārthamityapare /

[139|07-139|08] nāsati heto bhāvo bhavati na cānutpattimato nityāt prakṛtipuruṣādikātkiñcidutpadyata iti /

[139|08-139|09] asyāṃ tu kalpanāyāṃ pūrvapadasya grahaṇamanarthakaṃ prāpnoti /

[139|09] asyotpādādimutpadyata ityanenaivobhayavādapratiṣedhasiddheḥ /

[139|10-139|11] santi tarhi kecidya ātmani satyāśrayabhūte saṃskārādīnāṃ bhāvaṃ parikalpayanti avidyādīnāṃ cotpādāttadutpattim /

[139|11-139|12] atastām kalpanāṃ paryudāsayitumidaṃ nirdhārayāṃvabhūva yasyaivotpādādyadutpadyate tasminneva sati tat bhavati nānyasmin /

[139|12-139|13] yadutā "vidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ yāvadevamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo bhavati"ti /

[139|14] aprahīṇotpattijñāpanārthamityācāryāḥ / avidyāyāmaprahīṇāyāṃ saṃskārā na prahīyante /

[139|15] tasyā evotpādādutpadyanta iti vistaraḥ /

[139|15-139|16] sthityutpattisaṃdarśanārthamityapare /

[139|16] yāvat kāraṇasrotastāvat kāryasroto bhavati /

[139|16-139|17] kāraṇasyaivacotpādāt kāryamutpadyata iti / [139|17-139|18] utpāde tvadhikṛte kaḥ prasaṅgaḥ sthitivacanasya bhinnakramaṃ ca bhagavān kimarthamācakṣita prāk sthitiṃ paścādutpoādam /

[139|18-139|19] punarāha "asmin satīdaṃ bhavatī"ti "kārye sati kāraṇasya vināśo bhavatī"ti /

[139|19-139|20] syānmata mahetukaṃ tarhi kāryamutpadyata ityata āha nāhetukam /

[139|20-139|21] yasmādasyotpādādidamutpadyata iti /

[139|21] eṣa cetsūtrārtho 'bhaviṣyadasmin satīdaṃ na bhavatītyevācakṣata /

[139|21-139|22] pūrvaṃ ca tāvat kāryasyotpādāne vācakṣata paścādasmin satīdaṃ na bhavatīti /

[139|22-139|23] evaṃ hi sādhuḥ kramo bhavati /

[139|23-139|24] itarathā tu pratītyasamutpādaḥ katama ityāderarthe kaḥ prakramo vināśavacanasya /

[139|24] tasmānnaiṣa sūtrārthaḥ /

[139|24-139|25] kathaṃ puna "rvidyāpratyayāḥ saṃskārā yāvat jātipratyayaṃ jarāmaraṇāmi"ti /

[139|25] ābhisaṃbandhamātraṃ darśayiṣyāmaḥ /

[139|25-140|02] bālo hi pratītyasamutpannaṃ saṃskāramātramidamityaprajānan ātmadṛṣṭyasmimānābhiniviṣṭa ātmanaḥ sukhārthamaduḥkhārthaṃ vā kāyādibhistrividhaṃ karmārabhate āyati sukhārthaṃ puṇyaṃ sukhāduḥkhāsukhārthamānaijjamaihikasukhārthamapuṇyaṃ tasyāvidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ karmākṣepavaśācca vijñānasaṃatatistāṃ tāṃ gatiṃ gacchati /

[140|02-140|03] jvālāgamanayogenāntarābhavasaṃbandhāt /

[140|03] tadanyasaṃskārāpratyayaṃ vijñānam /

[140|03-140|04] evaṃ ca kṛtvā tadupapannaṃ bhavati vijñānāṅganirdeśe "vijñānaṃ katamat /

[140|04] ṣaḍvijñānakāyā" iti /

[140|05-140|06] vijñānapūrvakaṃ punastasyāṃ tasyāṃ gatau nāmarūpaṃ jāyate pañcaskandhakaṃ kṛtsnajanmānugatam /

[140|06] vibhaṅge mahānidānaparyāye caivaṃ nirdeśāt /

[140|06-140|07] "tathā nāmarūpaparipākātkrameṇa ṣaḍāyatanam /

[140|07] tato viṣayasaṃprāptau satyāṃ vijñānasaṃbhava" iti /

[140|07-140|08] trayāṇāṃ saṃnipātaḥ sparśaḥ sukhādivedanīyaḥ /

[140|08] tatastrividhā vedanā / tatstṛṣṇā /

[140|08-140|09] duḥkhotpīḍitasya sukhāyāṃ vedanāyāṃ kāmatṛṣṇā /

[140|09] sukhāyāmaduḥkhāsukhāyāṃ ca rūpatṛṣṇā /

[140|09-140|10] aduḥkhāsukhāyāmārupyatṛṣṇā /

[140|10] tata iṣṭavedanātṛṣṇāyāḥ kāmādīnāmutpādanam /

[140|10-140|11] tatra kāmāḥ pañca kāmaguṇāḥ /

[140|11] dṛṣṭayo dvāṣaṣṭiryathā brahmajālasūtre / śīlaṃ dauḥśīlyaviratiḥ /

[140|12] vrataṃ kukkuragovratādīni / yathā ca nirgranthādīnāṃ nagno ghavatyacelaka iti vistaraḥ /

[140|13-140|14] brāhmaṇapāśupataparibrājakādīnāṃ ca daṇḍājinabhasmajaṭātridaṇḍamauṇḍyādisamādānam /

[140|14] ātmavādaḥ punarātmabhāvaḥ /

[140|14-140|15] ātmeti vādo 'sminnityātmavādaḥ /

[140|15] ātmadṛṣṭyasmimānāvityapare / kathamanayorātmavādatvam /

[140|15-140|16] "ābhyāmātme"ti vacanāt /

[140|16] ātmano hyasattvādātmavādopādānamityucyate /

[140|16-140|17] prajñaptimātrakasyopādānāt /

[140|17-140|18] yathokta "mātmā ātmeti bhikṣavo bālo 'śrutavān pṛthagjanaḥ prajñaptimanupatito natvatrātmā vā ātmīyaṃ vā" iti /

[140|18-140|19] teṣāmupādānaṃ teṣu yaśchandarāgaḥ /

[140|19] evaṃ hi bhagavatā sarvatrākhyātam "upādānaṃ katamat /

[140|19-140|20] yo 'tracchandarāgaṃ" iti /

[140|20] upādānapratyayaṃ punaḥ paunarbhavikaṃ karmopacīyate / tadbhavaḥ /

[140|20-140|21] "yadapyānanda karmāyatyāṃ punarbhāvābhinivartamkamidamatra bhavasye"ti sūtrāt /

[140|21-140|22] bhavapratyayaṃ punarvijñānāvakrāntiyogena /

[140|22] anāgataṃ janma jātiḥ pañcaskandhikā /

[140|22-140|23] jātau satyāṃ jarāmaraṇaṃ yathā niriṣṭaṃ sūtre /

[140|23] "evamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya samudayo ghavatī"ti /

[140|24] kevalasyetyātmīyarahitasya / mahato duḥkhaskandhasyetyanādyanantasya duḥkhasamūhasya /

[140|25] samudayo bhavatīti pradurbhāvaḥ / sa eva tu vaibhāṣikanyāyo yaḥ pūrvamuktaḥ /

[140|26] athāvidyeti ko 'rthaḥ / yā na vidyā / cakṣurādiṣvapi prasaṅgaḥ /

[140|26-140|27] vidyāyā abhāvastarhi /

[140|27] evaṃ sati na kiñcit syāt /

[140|27-140|28] na caitat yuktam /

[140|28] tasmāt

[141|01] vidyāvipakṣo dharmo 'nyo 'vidyā 'mitrānṛtādivat // VAkK_3.28 //

[141|02-141|03] yathā mitraviparyayeṇa tadvipakṣabhūtaḥ kaścidamitro bhavati na tu yaḥ kaścidanyo mitrānnāpi mitrābhāvaḥ /

[141|03] ṛtaṃ cocyate satyam /

[141|03-141|04] tadvipakṣabhūtaṃ vākyamanṛtaṃ bhavati /

[141|04] adharmānarthākāryādayaśca dharmādipratidvandvabhūtāḥ /

[141|04-141|05] evamavidyā 'pi vidyāyāḥ pratidvandvabhūtadharmāntaramiti draṣṭavyam /

[141|05] kuta etat / pratyayabhāvenopadeśāt / api ca

[141|06] saṃyojanādivacanāt

[141|07] saṃyojanaṃ bandhanamanuśaya ogho yogaścāvidyocyate sūtreṣu /

[141|07-141|08] na cābhāvamātraṃ tathā bhavitumarhati /

[141|08] na cāpi cakṣurādayaḥ / tasmāddharmāntaramevāvidyā /

[141|08-141|09] yathā tarhi kubhāryā abhāryetyucyate kuputraścāputraḥ /

[141|09] evamavidyā 'pyastu /

[141|10] kuprajñā cenna darśanāt /

[141|11] kutsitā hi prajña kliṣṭā / sā ca dṛṣṭisvabhāvā iti nāvidyā yujyate /

[141|11-141|12] yā tarhi na dṛṣṭiḥ sā bhaviṣyati /

[141|12] sā 'pi bhavituṃ nārhati / kiṃ kāraṇam /

[141|13] dṛṣṭestatsaṃprayuktatvāt

[141|14] avidyā cet prajñā 'bhaviṣyanna dṛṣṭistayā yujyate saṃprāyokṣyata /

[141|14-141|15] dvayoḥ prajñādravyayorasaṃprayogāt /

[141|15] itaśca

[141|16] prajñopakleśadeśanāt // VAkK_3.29 //

[141|17] "rāgopakliṣṭaṃ cittaṃ nāvamucyate avidyopakliṣṭā prajñā na viśudhyatī"tyuktam sūtre /

[141|18] na ca saiva prajñā tasyāḥ prajñāyā upakleśo yukta iti /

[141|18-141|19] yathā cittasyānyo bhinnajātīya upakleśo rāga evaṃ prajñāyā avidyā /

[141|19] kiṃ punarevaṃ neṣyate /

[141|20] kliṣṭayā prajñayā kuśalā prajñā vyavkīryamāṇā na viśudhyati /

[141|20-141|21] ato 'sau tasyā upakleśa iti /

[141|21] yadvāpi rāgopakliṣṭaṃ cittaṃ na vimucyate /

[141|21-141|22] kiṃ tadavaśyaṃ rāgaparyavasthitaṃ bhavati /

[141|22] uapahataṃ tu tattathā rāgeṇa bhavati yanna vimucyate /

[141|22-141|23] tāṃ punrbhāvanāṃ vyāvartayato vimucyate /

[141|23-141|24] evamavidyopakliṣṭā prajñā na viśudhyatītyavidyopahatāṃ pariklpayāmaḥ /

[141|24] ko hi parikalpayan vāryate / jātyantarameva tvavidyāṃ varṇayanti /

[141|25] yo 'pi manyate "sarvakleśā avidye"ti tasyāpyata eva vyudāsaḥ /

[141|25-142|01] sarvakleśasvabhāvā 'pi satī saṃyojanādiṣu pṛthagnocyeta dṛṣṭyā ca na saṃprayujyeta /

[142|01-142|02] anyena vā kleśena dṛṣṭyādīnāṃ paraṃparāsaṃprayogāt cittamapi cāvidyopakleṣṭamevoktaṃ bhavet /

[142|02-142|03] atha mataṃ viśeṣaṇārthaṃ tathoktamiti /

[142|03] prajñāyāmapyavidyāviśeṣaṇaṃ karttavyaṃ bhavet /

[142|03-142|04] bhavatvavidyā dharmāntaraṃ kastu tasyāḥ svabhāvaḥ /

[142|04] satyavanna karmaphalānāmasaṃprakhyānam /

[142|04-142|05] etaccaiva na jñāyate kimidamasaṃprakhyānaṃ nāmeti /

[142|05-142|06] yadi yanna saṃprakhyānaṃ saṃprakhyānābhāve 'pi tathaiva doṣo yathā avidyāyām /

[142|06-142|07] atha saṃprakhyānavipakṣabhūtaṃ dharmāntaram /

[142|07] tadidaṃ tathaiva na jñāyate kiṃ taditi /

[142|07-142|08] evañjātīyako 'pi dharmāṇāṃ nirdeśo bhavati /

[142|08] tadyathā "cakṣuḥ katamat / yo rūpaprasādaścakṣurvijñānasyāśraya" iti /

[142|09] asmīti sattvamayatā 'vidyete bhadantadharmatrātaḥ / kā punarasmimānādanyā mayatā /

[142|10-142|12] yā 'sau sūtra uktā "so 'hamevaṃ jñātvā evaṃ dṛṣṭvā sarvāsāṃ tṛṣṇānāṃ sarvāsāṃ dṛṣṭīnāṃ sarvāsāṃ mayatānāṃ sarveṣāmahaṅkāramamakārāsmimānābhiniveśānuśayānāṃ prahāṇāt parijñānānniśchāyo nivṛta" iti /

[142|12] astyeṣā mayatā / sā tviyamavidyeti kuta etat /

[142|13] yata eṣā nānyaḥ kleśaḥ śakyate vaktum / nanu cānyo māna eva syāt /

[142|13-142|14] atra punarvicāryamāṇe bahu vaktavyaṃ jāyate /

[142|14] tasmāttiṣṭhatvetat /

[142|15] atha nāmarūpamiti ko 'rthaḥ / rūpaṃ vistareṇa yathoktam /

[142|16] nāma tvarūpiṇaḥ skandhāḥ

[142|17] kiṃ kāraṇam / nāmendriyārthavaśenārtheṣu namatīti nāma / katamasya nāmno vaśena /

[142|18] yadidaṃ loke pratītaṃ teṣāṃ teṣāmarthānāṃ pratyāyakaṃ gauraśvo rūpaṃ rasa ityevamādi /

[142|19] etasya punaḥ kena nāmatvam / teṣu teṣv artheṣu tasya nāmno namanāt /

[142|19-142|20] iha nikṣipte kāya upapattyantare namanānnāmarupiṇaḥ skandhā ityapare //

[142|21] ṣaḍāyatanamuktam /

[142|22] sparśo vaktavyaḥ /

[142|23] ṣparśāḥ ṣaṭ

[142|24] cakṣuḥsaṃsparśo yāvanmanaḥsaṃsparśa iti / te punaḥ

[143|01] saṃnipātajāḥ /

[143|02] trayāṇāṃ saṃnipātājjātā indriyārthavijñānānām /

[143|02-143|03] yuktaṃ tāvat pañcānāmindriyāṇāmarthavijñānābhyāṃ saṃnipātaḥ /

[143|03] sahajatvāt /

[143|03-143|04] manaindriyasya punarniruddhasyānāgatavarttamānābhyāṃ dharmamanovijñānābhyāṃ kathaṃ saṃnipātaḥ /

[143|04-143|05] ayameva teṣāṃ saṃnipāto yaḥ kāryakāraṇabhāvaḥ /

[143|05] ekakāryārtho vā saṃnipātārthaḥ /

[143|05-143|06] sarve ca te trayo 'pi sparśotpattau praguṇā bhavantīti /

[143|06] atra punarācāryāṇāṃ bhedaṃ gatā buddhayaḥ /

[143|06-143|08] keciddhi sakṛnnipātameva sparśa vyācakṣate sūtraṃ cātra jñāpakamānayanti "iti ya eṣāṃ trayāṇāṃ dharmāṇāṃ saṃgatiḥ saṃnipātaḥ samavāyaḥ sa sparśaḥ" iti /

[143|08-143|09] kecitpunaścittasaṃprayuktaṃ dharmāntarameva sparśa vyācakṣate sūtraṃ cātra jñāpakamānayanti "ṣaṭṣaṭko dharmaparyāyaḥ katamaḥ /

[143|10] ṣaḍādhyātmikānyāyatanāni / ṣaṭ bāhyānyāyatanāni / ṣaṭ vijñānakāyāḥ /

[143|10-143|11] ṣaṭ sparśakāyāḥ /

[143|11] ṣaṭ vedanākāyāḥ / ṣaṭ tṛṣṇākāyā" iti /

[143|11-143|12] atra hīndriyārthavijñānebhyaḥ sparśakāyāḥ pṛthag deśitāḥ /

[143|12-143|13] tatra ye saṃnipātameva sparśamāhusta evaṃ kparihāramāhuḥ /

[143|13] na vai pṛthignirdeśāt pṛthagbhāvo bhavati /

[143|13-143|14] mā bhūddharmāyatanādvedanātṛṣṇayoḥ pṛthagbhāva iti /

[143|14-143|15] naiṣa doṣastadvyatiriktasyāpi dharmāyatanasya bhāvāt //

[143|15-143|16] na caivaṃ sparśabhūtāttrayādanyattrayamasti yasya śeṣasyātra grahaṇaṃ syāt /

[143|16-143|17] yadyapi hīndriyārthau syātāmavijñānakau na tu punrvijñānamanindriyārthakam /

[143|17] tasmāttriṣu nirdiṣṭeṣu punaḥ sparśasya grahaṇamanarthakaṃ prāpnoti /

[143|18-143|19] na khalu sarve cakṣurūpe sarvasya cakṣurvijñānasya kāraṇaṃ nāpi sarvaṃ cakṣurvijñānaṃ sarvayoścakṣurūpayoḥ kāryam /

[143|19-143|20] ato yeṣāṃ kāryakāraṇābhāvaste sparśabhāve vyavasthāpitā ityeke /

[143|20-143|21] ye punaḥ saṃnipātādanyaṃ sparśamāhusta etatsūtra kathaṃ pariharanti "iti ya eṣāṃ trayāṇāṃ saṃgatiḥ saṃnipātaḥ samavāyaḥ sa sparśa" iti /

[143|21] na vā evaṃ paṭhanti /

[143|21-143|22] kiṃ tarhi /

[143|22-143|23] saṃgateḥ saṃnipātāt samavāyāditi paṭhanti kāraṇe va kāryopacāro 'yamiti bruvanti /

[143|23] ativahuvistaraprasāriṇī tveṣā kathetyalaṃ prasaṅgena /

[143|23-143|24] anyameva sparśaṃ varṇayantyābhidhārmikāḥ /

[143|24] teṣāṃ pnnāṃ ṣaṇṇāṃ sparśānāṃ

[143|25] pañcapratighasaṃsparśaḥ ṣaṣṭho 'dhivacanāhvaya // VAkK_3.30 //

[143|26] cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyasaṃsparśāḥ pañca pratigha saṃsparśa ityucyate /

[143|26-144|01] sapratighendriyāśrayatvāt /

[144|01] manaḥ saṃsparśaḥ ṣaṣṭhaḥ so 'dhivacanasparśa ityucyate /

[144|01-144|02] kiṃ kāraṇaṃ adhivacanamucyate nāma /

[144|02] tatkilāsyādhikamālambanamato 'dhivacanasaṃsparśa iti /

[144|02-144|04] yathoktaṃ "cakṣurvijñānena nīlaṃ vijānāti no tu nīlaṃ manovijñānena nīlaṃ vijānāti nīlamiti ca vijānātī"ti /

[144|04] eka āśrayiaprabhāito dvitīya ālambanaprabhāvitaḥ /

[144|05] apare punarāhuḥ / vacanamadhikṛtyārtheṣu manovijñānasya pravṛtti rna pañcānām /

[144|06] atastadevādhivacanam /

[144|06-144|07] tena saṃprayuktaḥ sparśo 'dhivacanasaṃsparśa ityeka āśrayaprabhāvito dvitīyaḥ saṃprayogaprabhāvitaḥ /

[144|07] punasta eva ṣaṭ sparśāstrayo bhavanti /

[144|08] vidyāvidyetarasparśāḥ

[144|09] vidyāsaṃsparśo 'vidyāsaṃsparśaḥ / tābhyāṃ cānyo naivavidyānāvidyāsaṃsparśa iti /

[144|09-144|10] ete punaryathākramaṃ veditavyāḥ /

[144|11] amalakliṣṭaśeṣitāḥ /

[144|12-144|13] anāsravaḥ sparśo vidyāsaṃsparśaḥ kliṣṭo 'vidyāsaṃsparśo vidyā 'vidyābhyāṃ saṃprayuktatvāt /

[144|13] śeṣo naivavidyānāvidyāsaṃsparśa ubhābhyāmasaṃprayogāt / kaḥ puna śeṣaḥ /

[144|14] kuśalasāsravo 'nivṛtāvyākṛtaśca /

[144|14-144|15] punaravidyāsaṃsparśasyābhīkṣṇasamudācāriṇa ekadeśasya grahaṇāt dvau soparśau bhavataḥ /

[144|16] vyāpādānunayasparśau

[144|17] vyāpādānunayābhyāṃ saṃprayogāt / punaḥ sarvasaṃgraheṇa

[144|18] sukhavedyādayastrayaḥ // VAkK_3.31 //

[144|19] sukhavedanīyaḥ sparśo duḥkhavedanīyo 'duḥkhāsukhavedanīyaśca / sukhavedanādihitatvāt /

[144|20] athavā vedyate tadvedayituṃ vā śakyamiti vedanīyam / kiṃ tat / veditam /

[144|20-144|21] sukhaṃ vedanīyamasminniti sukhavedanīyaḥ sparśo yatra sukhaṃ veditamasti

[144|21-144|22] evaṃ duḥkhāduḥkhāsukhavedanīyāvapi yojyau /

[144|22]

ta ete ṣoḍaśa sparśā bhavanti /
uktaḥ sparśaḥ //

[144|23] vedanā vaktavyā / tatra yaḥ pūrvaṃ ṣaḍvidhaḥ sparśa uktaḥ

[144|24] tajjāḥ ṣaḍvedanāḥ

[144|25] cakṣuḥsaṃsparśajā vedanā śrotraghrāṇajihvākāyamanaḥsaṃsparśajā vedanāḥ / tāsāṃ punaḥ

[145|01] pañca kāyikī caitasī parā /

[145|02] cakṣuḥśrotraghrāṇajihvākāyasaṃsparśajāḥ pañccavedanāḥ kāyikī vedanetyucyate /

[145|02-145|03] rūpīndriyāśritatvāt /

[145|03] manaḥsaṃsparśajā punarvedanā caitasikītyucyate / cittamātrāśritatvāt /

[145|03-145|04] atha kiṃ sparśāduttarakālaṃ vedanā bhavatyāhosvit samānakālam /

[145|04-145|05] samānakālamiti vaibhāṣikāḥ /

[145|05] anyonyaṃ sahabhūhetutvāt /

[145|05-145|06] kathaṃ sahotpannayorjanyajanakabhāvaḥ sidhyati /

[145|06] kathaṃ ca na sidhyati / asāmarthyāt /

[145|06-145|07] jāte dharme dharmasyanāsti sāmarthayaṃ pratijñā 'viśiṣṭam /

[145|07-145|08] yadeva hīdaṃ sahotpannayorjanyajanakabhāvo nāstīti tadevedaṃ jāte dharme dharmasya nāstīti /

[145|08] anyonyajanakaprasaṅgattarhi / iṣṭatvādadoṣaḥ /

[145|09] iṣṭameva hi sahabhūhetoranyonyaphalatvam /

[145|09-145|10] iṣṭamidaṃ sūtre tvaniṣṭaṃ sparśavedanayoranyonyaphalatvam /

[145|10-145|11] "cakṣuḥsaṃsparśa pratītya utpadyate cakṣuḥsaṃsparśajā vedanā na tu cakṣuḥpaṃsparśajāṃ vedanāṃ pratītyotpadyate cakṣuḥsaṃsparśa" iti vacanāt /

[145|11-145|12] janakadharmātikramāvcāyuktam /

[145|12-145|13] yo hi dharmo yasya dharmasya janakaḥ prasiddhaḥ sa tasmāt bhinnakālaḥ prasiddhaḥ /

[145|13-153|14] tadyathā pūrvaṃ vījaṃ paścādaṅkuraḥ pūrvaṃ kṣīraṃ paścāddadhi pūrvamabhighātaḥ paścācchandaḥ pūrvaṃ manaḥ paścāt manovijñānamityevamādi /

[145|14-145|15] anyathā paraṃparāpekṣatvāt kāryakāraṇayoḥ sarvaṃ vā yugapadutpadyate na vā kadācit paścādviśeṣābhāvāt /

[145|15-145|16] nahi na siddhaḥ kāryakāraṇayoḥ pūrvāparābhāvaḥ /

[145|16] sahabhāvo 'pi tu siddhaḥ /

[145|16-145|18] tadyathā cakṣurvajñānādīnāṃ cakṣurūpādibhirbhūtabhautikānāṃ ca tatrāpi pūrvamindriyārthau paścādvijñānam /

[145|18-145|19] pūrvakācca bhūtabhautikasamudāyāduttara utpadyata itīṣyamāṇe kaḥ pratiṣedhaḥ //

[145|19] yathā tarhi cchāyāṅkurayorevaṃ sparśavedanayo riti vaibhāṣikāḥ /

[145|20] sparśāduttarakālaṃ vedanetyapare / indriyārthau hi pūrvānto vijñānam /

[145|20-145|21] so 'sau trayāṇāṃ saṃnipātaḥ sparśaḥ sparśapratyayātpaścādvedanā tṛtīyakṣaṇa iti /

[145|21-145|22] evaṃ tarhi na sarvantravajñāne vedanā prāpnoti na ca sarvaṃ vijñānaṃ sparśaḥ /

[145|22] naiṣa doṣaḥ /

[145|22-145|23] pūrvasparśahetukā hyuttaratra sparśe vedanā sarve ca sparśāḥ sarvavedanakāḥ sarvaṃ ca vijñānaṃ sparśa iti /

[145|24] idamayuktaṃ varttate / kimatrāyuktam /

[145|24-145|25] yaduta bhinnālambanayorapi sparśayoḥ pūrvasparśaitukottarasya vedaneti /

[145|25-145|26] kathaṃ nāmānyajātīyālambanasparśasaṃbhūtā vedanā 'nyālambanā bhaviṣyati yena vā cittena saṃprayuktā tato bhinnālambaneti /

[145|26-146|01] astu tarhi tasminkāle sparśabhūtaṃ vijñānamavedanakam /

[146|01-146|02] tasmācca yat pūrvaṃ vijñānaṃ savedanakaṃ tanna sparśaḥ /

[146|02] pratyayavaidhuryādityevaṃ sati ko doṣaḥ / mahābhūmikaniyamo bhidyate /

[146|03] "sarvatra citte daśamahābhūmikā" iti / kva caiṣa niyamaḥ siddhaḥ / śāstre /

[146|03-146|04] sūtrapramāṇakā vayaṃ na śāstrapramāṇakāḥ /

[146|04-146|05] uktaṃ hi bhagavatā "sūtrāntapratiśaraṇairbhavitavyami" ti /

[146|05-146|06] na vā eṣa mahābhūmikārthaḥ sarvatra citte daśa mahābhūmikāḥ saṃbhavantīti /

[146|06] kastarhi mahābhūmikārthaḥ / tisro bhūmayaḥ /

[146|06-146|07] savitarkā savicārā bhumiḥ avitarkā vicāramātrā avitarkā vicārā bhūmiḥ punaśtisra kusalā bhūmiḥ akuśalā 'vyākṛtā bhumiḥ /

[146|07-146|08] punastisraḥ /

[146|08] śaikṣī bhūmiraśaikṣī naivaśaikṣī bhumiḥ /

[146|08-146|09] tadya etasyāṃ sarvasyāṃ bhūmau bhavanti te mahābhūmikāḥ /

[146|09-146|10] ye kukśalāyāmeva te kukśalamahābhūmikāḥ /

[146|10] ye kliṣṭāyāmeva te kleśamahābhūmikāḥ /

[146|10-146|11] te punaryathāsaṃbhavaṃ paryāyeṇanatu sarve yugapadityapare /

[146|11] akuśalamahābhūmikāstu pāṭhaprasaṅge nāsañjitāḥ /

[146|11-146|12] idānīṃ pūrvaṃ na paṭhyante sma /

[146|12-146|14] yadi tarhi sparśāduttarakālalṃ vedanā sūtraṃ parihāryaṃ "cakṣuḥ pratītya rūpāṇi cotpadyate cakṣurvijñānaṃ trayāṇāṃ saṃnipātaḥ sparśaḥ sahajātā vedanā saṃjñā cetane"ti /

[146|14-146|15] sahajātā ityucyate na sparśasahajātā iti kimatra parihāryam /

[146|15-146|16] samanantare 'pi cāyaṃ sahaśabdo dṛṣṭastadyathā "maitrīsahagataṃ smṛtisaṃvodhyaṅgaṃ bhāvayatī" tyajñāpakametat /

[146|16-146|18] yattarhi sūtra uktaṃ "yā ca vedanā yā ca saṃjñā yā ca cetanā yacca vijñānaṃ saṃsṛṣṭā ime dharmā nāsaṃsṛṣṭā" ityato nāsti vedanābhirasaṃsṛṣṭaṃ vijñānam /

[146|18] saṃpradhāryaṃ tāvadetat ka eṣa samsṛṣṭārthaḥ /

[146|18-146|20] tatra hi sūtra evamuktaṃ "yadvedayate taccetayate yaccetayate tastsaṃprajānīte yatsaṃprajānīte tadvijānātī"ti /

[146|20-146|21] tanna vijñāyate kim tāvadayameṣāmālambananiyama ukta utāho kṣaṇaniyama iti /

[146|21] āyuruṣmaṇoḥ sāhabhāvye saṃsṛṣṭavacanāt siddhaḥ kṣaṇaniyamaḥ /

[146|22] yaccāpi sūtra uktaṃ "trayāṇāṃ saṃnipātaḥ sparśaḥ" iti /

[146|22-146|23] tat kathaṃ vijñānaṃ cāsti na ca trayāṇāṃ saṃnipāto na ca sparśa iti /

[146|23-146|24] tasmādavaśyaṃ sarvatra vijñāne sparśaḥ sparśasahajā ca vedanaiṣṭavyā /

[146|24]

alamatiprasaṅgiyā kathayā /
prakṛtamevānukramyatām //

[146|25] uktā samāsena caitasikī vedanā //

[146|26] punaścāṣṭādaśavidhā sā manopavicārataḥ // VAkK_3.32 //

[146|27] saiva caitasikī vedanā punarāṣṭadaśa manopavicāravyavasthānādaṣṭādadhā bhidyate /

[146|27-146|28] punaḥ saṃdhikaraṇaṃ cātra draṣṭavyam /

[146|28] aṣṭādaśamano pavicārāḥ katame /

[146|28-147|01] ṣaṭ saumanasyopacirāḥ ṣaṭ daurmanasyopavicārāḥ ṣaḍupekṣopavicārāḥ /

[147|01] kathameṣāṃ vyavasthānam / yadi svabhāvataḥ /

[147|02] trayo bhaviṣyanti / saumanasyadaurmanasyopekṣāvicārāḥ /

[147|02-147|03] atha saṃprayogataḥ /

[147|03] eko bhaviṣyati / sarveṣāṃ manaḥ saṃprayuktatvāt / athālambanataḥ / [147|03-147|04] ṣaṭ bhaviṣyanti /

[147|04] rūpādiṣaḍviṣayālambanatvat / tribhirapi sthāpanā /

[147|04-147|05] teṣāṃ pañcadaśa rūpādyupavicārā asaṃbhinnālambanāḥ pratiniyatarūpādyālambanatvāt /

[147|05-147|06] trayo dharmopavicārā ubhayathā /

[147|06] manopavicārā iti ko 'rthaḥ /

[147|06-147|07] manaḥ kila pratītyaite saumanasyadayo viṣayānupavicarantīti /

[147|07] viṣayeṣu vā mana upavicārayantītyapare /

[147|08] vedanāvaśena manaso viṣayeṣu punaḥ punarvicaraṇāt /

[147|08-147|09] kasmāt kāyikī vedanā na manopavicāraḥ /

[147|09-147|10] naiva hyasau mana evāśritā nāpyupavicārikā 'vikalpakatvādityayogaḥ /

[147|10] tṛtīyadhyānasukhasya kasmānmanopavicāreṣvagrahaṇam /

[147|10-147|11] āditaḥ kila kāmadhātau manobhūmikasukhendriyābhāvāttatpratidvandvena kuḥkhopavicārābhāvācceti /

[147|12] yadi manobhūmikā evaite /

[147|12-147|13] yattarhi sūtra uktaṃ "cakṣuṣā rūpāṇi dṛṣṭvā saumanasyasthānīyāni rūpāṇyupavicarantītyevamādiḥ /

[147|13] katham /

[147|13-147|14] pañcavijñānakāyābhinirhṛtatvamabhisaṃdhāyaitaduktaṃ "manobhūmikā hyete /

[147|14-147|15] tadyathā 'śubhā cakṣurvijñānābhinirhṛtā ca manobhūmikā ce"ti /

[147|15-147|16] api tu "dṛṣṭvā yāvat spṛṣṭve"ti vacanāt /

[147|16-147|17] acodyamevaitat / ye 'pya dṛṣṭvā yāvadaspṛṣṭvopavicarnti te 'pi manopavicārāḥ /

[147|17-147|18] itrathā hi kāmadhātau rūpadhātvālambanā rūpādyupavicārā na syuḥ kāmadhātbalamvanāśca rūpadhātau gandharasaspraṣṭavyopavicārāḥ /

[147|18-147|19] yathā tu yaktataraṃ tathoktaṃ yo 'pi rūpāṇi dṛṣṭvā śabdānupavicarati so 'pi manopavicāraḥ /

[147|20] yathā tvanākulaṃ tathoktamindriyārthasya vyavacchedataḥ /

[147|20-147|21] kimasti rūpaṃ yatsaumanasyasthānīyameva syāt yāvadupekṣāsthānīyameva /

[147|21-147|22] asti saṃtānaṃ niyamayya na tvbālambanam //

[147|23-147|24] athaiṣāṃ manopavicārāṇāṃ kati kāmapratisaṃyuktāsteṣāṃ ca kati kimālambanā evaṃ yāvadārūpyapratisaṃyuktā vaktavyāḥ /

[147|24] āha

[147|25] kāme svālambanāḥ sarve

[147|26] āmadhātau sarve 'ṣṭādaśa santi sa ca teṣāṃ sarveṣāmālambanam / teṣāmeva

[148|01] rūpī dvādaśagocaraḥ /

[148|02] rūpadhāturdvādaśānāmālambanaṃ ṣaṭ gandharasopavicārānapāsya / tatra tayorabhāvāt /

[148|03] trayāṇāmuttaraḥ

[148|04] gocara iti vartate / ārupyadhātustrayāṇāṃ dharmopavicārāṇāmālambanam /

[148|04-148|05] tatra rūpādyabhāvāt //

[148|05] uktāḥ kāmapratisaṃyukatāḥ /

[148|06] rūpapratisaṃyuktā vaktavyāḥ / tatra tāvat

[148|07] dhyānadvaye dvādaśa

[148|08] daurmanasyopavicārānapāsya / te ca dvādaśa

[148|09] kāmagāḥ // VAkK_3.33 //

[148|10] kāmān gacchantīti kāmagāḥ / kāmadhātumālabanta ityarthaḥ /

[148|10-148|11] dṛṣṭo hi viṣayāṇāṃ grahaṇārthe gamiprayogaḥ /

[148|11] kathametat gamyate / evametat gamyata iti /

[148|12] svo 'ṣṭālambanam

[148|13] sa eva rūpadhātusteṣaṃ svaḥ / sa eva rūpadhātusteṣāṃ svaḥ /

[148|13-148|14] svo 'ṣṭānāṃ manopavicārāṇāmālambanaṃ gandharasopavicārāṃścaturo hitvā /

[148|15] ārūpyo dvayoḥ

[148|16] dharmopavicārayorālambanam /

[148|17] dhyānadvaye tu ṣaṭ /

[148|18] tṛtīyacaturthayordhyānyoḥ ṣaḍupekṣopavicārā eva santi nānye / teṣāṃ punarālambanaṃ

[148|19] kāmāḥ ṣaṇṇāṃ

[148|20] kāmadhātuḥ ṣaṇṇāmapyālambanam /

[148|21] caturṇāṃ svaḥ

[148|22] rūpadhātuścaturṇāṃ tatra gandharasābhāvāt /

[148|23] ekasyālambanaṃ paraḥ // VAkK_3.34 //

[148|24] ārupyadhāturekasyaiva dharmopavicārasyālambanam / uktā rūpapratisaṃyuktāḥ /

[149|01] ārūpyapratisaṃyuktā idānīmucyante /

[149|02] catvāro 'rūpisāmante

[149|03] ākāśānantyāyatanasāmantakamatrārūpisāmantakam /

[149|03-149|04] tatra catvāro rūpaśabdaspraṣṭavyadharmopavicārāḥ /

[149|04] te ca

[149|05] rūpagāḥ

[149|06] caturthaṃ hi dhyānameṣāmālambanam /

[149|06-149|08] yeṣāṃ tat vyavacchinnālambanamasti yeṣāṃ punaḥ paripiṇḍitālambanaṃ teṣāṃ tatraika eva saṃbhinnālambano dharmopavicāraḥ /

[149|09] eka ūrdhvagaḥ /

[149|10] eka eva dharmopavicārastatrārūpyadhātvālambanaḥ /

[149|11] eko maule

[149|12] maule punarārūpye dharmopavicāra evaiko 'sti nānyaḥ / sa cāpi

[149|13] svaviṣayaḥ

[149|14] ārupyadhātvālambana eva /

[149|14-149|15] nahi maulānāmārupyāṇāmadharo dhāturālambanamiti paścāt prativedaviṣyāmaḥ /

[149|15] ete ca manopavicārāḥ

[149|16] sarve 'ṣṭādaśa sāsravāḥ // VAkK_3.35 //

[149|17] nāsti kaścidanāsravaḥ / kaḥ katibhiḥ samanvāgataḥ /

[149|17-149|21] kāmadhātūpapanno rūpāvacarasya kuśalasya cittasyālābhī kāmāvacaraiḥ sarvaiḥ prathamadvitīyadhyānabhūmikairaṣṭābhiḥ tṛtīyacaturthadhyānabhūmikaiścaturbhiḥ kliṣṭairgandharasālambanān paryudasya ārūpyāvacareṇaikena kliṣṭenaivālābhī rūpāvacarasya kuśalasya cittasyā vitarāgaḥ sarvaiḥ kāmāvacaraiḥ prathamadhyānabhumikairdaśabhiḥ /

[149|21-149|22] caturbhiḥ saumanasyopavicāraiḥ kliṣṭairgandharasālambanau vyudasya ṣaḍbhirūpekṣopavicārairanāgamyabhūmikaiḥ /

[149|22] dvitīyadhyānabhūmikairaṣṭābhiḥ /

[149|23] tṛtīyacaturthadhyānārūpyabhūmikaiḥ pūrvavat / anayā varttanyā śeṣamanugantavyam /

[149|24-149|25] dhyānopapannastu kāmāvacareṇaikenopekṣādharmopavicāreṇa nirmāṇacittasaṃprayuktena samanvāgato veditavyaḥ /

[149|25] apara āha /

[149|25-150|01] astyevaṃ manopavicārāṇāṃ vaibhāṣikīyo 'rthaḥ /

[150|01] sūtrārthastvanyathā dṛśyate /

[150|01-150|02] nahi yo yasmādvītarāgaḥ sa tadālambanamupavicaratīti yuktam /

[150|02-150|03] ataḥ sāsravā api na sarve saumanasyādayo manopavicārāḥ /

[150|03] kiṃ tarhi / sāṃkleśikā yairmano viṣayānupavicaratīti /

[150|03-150|04] kathaṃ copavicarati /

[150|04-150|05] anunīyate ca pratihanyate cāpratisṅkhyāya copekṣate yeṣāṃ pratipakṣeṇa ṣaṭ sātatā vihārā bhavanti /

[150|05-150|07] cakṣuṣā rūpāṇi dṛṣṭvā naiva sumanā bhavati na durmanā upekṣako viharati smṛtimān saṃprajānan evaṃ yāvanmanasā dharmān vijñāyeti /

[150|07-150|08] nahyarhato laukikaṃ nāsti kuśalaṃ dharmālambanaṃ saumanasyaṃ yattu tatsāṃkleśikaṃ manasa upavicārabhutaṃ tasyaiva pratiṣedho lakṣyata iti /

[150|08-150|09] punasta eva saumanasyādayaḥ ṣaṭtriṃśacchāstṛpadāni bhavanti /

[150|09] gardhanaiṣkramyāśritabhedena /

[150|10] tadbhedasya śāstrā gamitatvāt /

[150|10-150|11] tatra gardhāśritāḥ kliṣṭā naiṣkramyāśritāḥ kuśalāḥ /

[150|11] evametadvedanākhyaṃ bhavāṅgamanekaprakārabhedaṃ veditavyam /

[150|11-150|12] śeṣāṇyaṅgāni punarnocyante /

[150|12] kiṃ kāraṇam / yasmāt

[150|13] uktaṃ ca vakṣyate cānyat

[150|14] kiñcidatrāṅgamuktaṃ kiñcit paścadvakṣyate / tatra vijñānaṃ tāvaduktaṃ

[150|15] "vijñānaṃ prativijñaptirmana āyatanaṃ ca tadi"ti /

[150|16] ṣaḍāyatanamapyuktaṃ

[150|17] "tadvijñānāśrayā rūpaprasādāścakṣurādaya" iti /

[150|18] saṃskārā bhavaśca karmakośasthāne vyākhyāsyante / tṛṣṇopādānāni kleśakośasthāne /

[150|19] sa caiṣa pratītyasamutpādaḥ samāsataḥ kleśakarmavastūnīti prāk jñāpitam /

[150|20] atra tu kleśa iṣyate /

[150|21] bījavannāgavanmūlavṛkṣavattuṣavattathā // VAkK_3.36 //

[150|22] kimasya vījādibhiḥ sādharmyam /

[150|22-150|23] tadyathā vījādaṅkurakāṇḍapatrādīnāṃ prabhavo bhavatyevaṃ kleśāt kleśakarmavastūnām /

[150|23-151|01] yathā nāgādhiṣṭitaṃ saro na śuṣyatyevaṃ kleśanāgādhiṣṭhitaṃ janmasaraḥ /

[151|01-151|02] yathā cānapoddhṛtamūlā vanaspatayaśchinnāśchinnāḥ punarapi prarohantyevamanapoddhṛtakleśamūlā gatayaḥ /

[151|02-151|03] yathā ca vṛkṣāḥ kālena kālalṃ puṣpaphalānāṃ prasotāro bhavantyevaṃ kleśā apyasakṛt kleśakarmavastūnāṃ heturbhavanti /

[151|03-151|06] yathā ca tuṣāvanaddhāstaṇḍulāḥ prarohaṇasamarthā bhavanti na kevalā evaṃ kleśaprāptatuṣāvanaddhaṃ karma janmāntaravirohaṇe samarthaṃ bhavati na kevalamityevaṃ tāvat kleśo bījādivadveditavyaḥ /

[151|07] tuṣitaṇḍulavat karma tathaivauṣadhipuṣpavat /

[151|08] tuṣau 'syāstīti tuṣī / tuṣasthānīyaḥ kleśa uktaḥ /

[151|08-151|09] idānīṃ tuṣitaṇḍulasthānīyaṃ karmmocyate /

[151|09-151|10] santyoṣadhayaḥ phalapākāntā evaṃ karmāṇi vipacya punarvipākānabhinirvarttayante /

[151|10-151|11] yathā ca puṣpaṃ phalotpattavāsannaṃ kāraṇamevaṃ karmāṇi vipākotpatto veditavyāni /

[151|12] siddhānnapānavadvastu

[151|13-151|14] pathā siddhamannaṃ pānaṃ ca kevalaṃ paribhogāya kalpyate na punarvirohāya evaṃ vipākākhyaṃ vastu /

[151|14] nahi punarvipākādvipākāntaraṃ janmāntareṣu pravarhate /

[151|14-151|15] yadi hi pravardheta mokṣo na syāt /

[151|15-151|16] na khalveṣa janmasaṃtāna evaṃ pratītyasamutpadyamāno bhavacatuṣṭayaṃ nātikrāmati /

[151|16] yadutāntarābhavamupapattibhavaṃ pūrvakālabhavaṃ maraṇabhavaṃ ca /

[151|16-151|17] te ca vyākhyātāḥ /

[151|18] tasmin bhavacatuṣṭaye // VAkK_3.37 //

[151|19] upapattibhavaḥ kliṣṭaḥ

[151|20] ekāntena / katamena kleśena /

[151|21] sarvakleśai svabhūmikaiḥ /

[151|22] yadbhamika upapattibhavastadbhūmikaīreva sarvakleśaiḥ /

[151|22-151|23] nahi sa kleśo 'sti yena pratisamdhibandhaḥ pratividyate ityābhidharmikāḥ /

[151|23-151|24] kleśaireva tu na paryavasthānaiḥ svatantraīḥ /

[151|24-151|25] yadyapi sā 'vasthā mandikā yastu yatrābhīkṣṇaṃ carita āsannaśca tasya tadānīṃ sa eva kleśa upatiṣṭhate /

[151|25] pūrvāvedhāt /

[151|25-151|26] antarabhavapratisaṃdhirapyevamavaśyaṃ kliṣṭo veditavyaḥ /

[151|27] tridhā 'nye

[151|28] anye trayo bhavāstriprakārāḥ antarabhavādayaḥ kuśalakliṣṭāvyākṛtāḥ /

[152|01] athaiṣāṃ bhavānāṃ katamaḥ kiṃpratisaṃyuktaḥ /

[152|02] traya ārūpye

[152|03] antarābhavaṃ varjayitvā /

[152|03-152|04] nahyārūpyadhātuḥ sthānāntaraparicchinno yasya prāptyarthamantarābhavo 'bhinirvarteta /

[152|04-152|05] kāmarūpadhātvoraparisaṃkhyānāt sarva eva catvāro bhavāḥ santītyanujñāpitaṃ bhavati /

[152|05-152|06] ukto yathā sattvānāṃ pratītyasamutpādo vistareṇa /

[152|07] atha kathaṃ sattvānāṃ sthitibhavatītyāha

[152|08] āhārasthitikaṃ jagat // VAkK_3.38 //

[152|09-152|10] eko dharmo bhagavatā svayamabhijñāyābhisaṃbadhyākhyāto "yaduta sarvasttvā āhārasthitikā" iti sūtrapadam /

[152|10] ke punarāhārāḥ / catvāra āhārāḥ /

[152|10-152|11] kavaḍīkārāhāraḥ prathamaḥ /

[152|11] audārikaḥ sūkṣmaśca /

[152|11-152|12] sūkṣmo 'ntarābhavikānāṃ gandhāhāratvāt /

[152|12]

devānāṃ prāthamakalpikānāṃ ca niḥṣyandābhāvāt /

[152|12-152|13] tailasyeva sikatāsvaṅgeṣvanupraveśāt /

[152|13] sūkṣmāṇāṃ vā sūkṣmo bālakasaṃsvedajantukādīnām /

[152|13-152|14] sparśo dvitīyaḥ /

[152|14] manaḥsaṃcetanā tṛtīyaḥ / vijñānamāhāraścaturthaḥ /

[152|15] tatra punaḥ

[152|16] kavaḍīkāra āhāraḥ kāme

[152|17] na rūpārūpyadhātvostadvītarāgasya tatropapatteḥ / sa ca

[152|18] tryāyatanātmakaḥ /

[152|19] kāmāvacarāṇi gandharasaspraṣṭavyāyatanāni sarvāṇyeva kavaḍīkāra āhāraḥ /

[152|19-152|20] kavaḍīkṛtyābhyavaharaṇāt /

[152|20] mukhanāsikāgrāsavyavacchedataḥ /

[152|20-152|21] cchāyātapajvālāprabhāsu teṣāṃ kathamāhāratvam /

[152|21] bāhulyena kilaiṣa nirdeśaḥ /

[152|21-152|22] yānyapi tu nābhyavahniyante sthitiṃ cāharanti tānyapi sūkṣma āhāraḥ /

[152|22] snānābhyaṅgavaditi /

[152|22-152|23] kasmānna rūpāyatanamāhāraḥ /

[152|23] tadapi kavaḍīkṛtyābhyavahriyate /

[152|24] na rūpāyatanaṃ tena svākṣamuktānanugrahāt // VAkK_3.39 //

[152|25] āhāro hi nāma ya indriyamahābhūtānāmanugrahāya saṃvarttate /

[152|25-152|26] rūpāyatanaṃ cābhyavaharaṇakāle svamindriyaṃ tanmahābhūtāni vā nānugṛhṇāti /

[152|26] kuta evānyānyaviṣatvāt /

[153|01-153|02] yadāpi ca dṛśyamāne sukhasaumanasye ādadhāti tadāpi tadālambanaḥ sukhavedanīyaḥ sparśa āhāro bhavati na rūpam /

[153|02-153|03] muktānāmanāgāmyarhetāṃ sumanojñamapyāhāraṃ paśyatāmanugrahābhāvāt /

[153|04] sparśasaṃcetanāvijñā āhārāḥ sāsravāstriṣu /

[153|05] sparśastrikasaṃnipātajaḥ /

[153|05-153|06] cetanā manaskarma vijñānaṃ ca sāsravāṇyevāhārāḥ triṣvapi dhātuṣu saṃvidyante /

[153|06] kimarthaṃ nānāsravāṇi /

[153|06-153|07] yasmāt bhavāpoṣaṇārtha āhārārthaḥ /

[153|07] tāni ca bhāvakṣayāyotthitānīti vaibhāṣikāḥ /

[153|07-153|09] api tu sūtra uktaṃ "catvāra ime āhārā bhūtānāṃ sattvānāṃ sthitaye yāpanāyai saṃbhavaiṣiṇāṃ cānugrahāye"ti /

[153|09] na caivamanāsravā dharmā iti nāhārāḥ /

[153|10] bhūtā hi tāvatsattvā upapannā iti vijñāyante / atha saṃbhavaiṣiṇaḥ katame /

[153|11] manomayaḥ saṃbhavaiṣī gandharvaścāntarābhavaḥ // VAkK_3.40 //

[153|12] nirvṛttiśca

[153|13] antarābhavo hyebhirabhidhānairukto bhagavatā /

[153|13-153|14] sa eva manonirjātatvāt manomaya uktaḥ /

[153|14] śukraśoṇitādikaṃ kiñcidbāhyamanupādāya bhāvāt /

[153|14-153|15] saṃbhavaiṣaṇaśīlatvāt saṃbhavaiṣī /

[153|15] gandharvaṇāt gandharvaḥ / upapattyadbhimukhatvādabhinirvṛttiḥ /

[153|15-153|16] "avyābādhamātmabhāvamabhinirvartya savyābādhe loke upapadyata" iti sūtrapadāt /

[153|16-153|18] "tathāsti pudgalo yasyābhinirvṛttisaṃyojanaṃ prahīṇaṃ nopapattisaṃyojanam" iti sūtra catuḥkoṭikāt /

[153|18] prathamā koṭirdvidhātuvītarāgasyordhvaṃsrotaso 'nāgāminaḥ /

[153|18-153|19] dvitīyāntarāparinirvāyiṇaḥ /

[153|19] tṛtīyā 'rhatām / caturthyetānākārān sthāpayitvā /

[153|19-153|20] bhūtāvā 'rhantaḥ saṃbhavaiṣiṇaḥ satṛṣṇāḥ /

[153|21] atha katyāhārāḥ sattvānāṃ sthitaye kati saṃbhavaiṣiṇāmanugrahāya /

[153|21-153|22] sarve 'pyubhayatheti vaibhāṣikāḥ /

[153|22] kavaḍīkārāhāro 'pi hi tadrāgiṇāṃ punarbhavāya saṃvartate / uktaṃ hi /

[153|23-153|24] bhagavatā "atvāra ime āhārā rogasya mūlalṃ gaṇḍasya śalyasya jarāmaraṇasya pratyaya" iti /

[153|24] manaḥsaṃcetanā 'pi ceha sthitaye dṛśyate /

[153|24-153|26] evaṃ hi varṇayanti durbhikṣābhyāhatena kīla pitrā putrakau saktava iti bhasmanā bhastrāṃ paripūrya kīlake āsajyāśvāsitau /

[153|26-153|27] tau ca tāṃ parikalpayantau ciramapyāsitau kenāpi codghāṭitāyāṃ bhasmeti nairāśyamāpannau vyāpannāviti /

[153|27-154|02] punaśca mahāsamudre bhagnayānapātrāḥ puruṣāḥ sthalamiti mahāntaṃ phenapiṇḍaṃ pradrutāḥ āmṛśya cainaṃ nirāśā uparemuriti /

[154|02-154|04] saṃgītiparyāye coktaṃ mahāsamudrādaudārikāḥ prāṇino jalāt sthalamabhiruhya sikatāsthale 'ṇḍāni sthāpayitvā sikatābhiravaṣṭabhya punarapi mahāsamudre 'vataranti /

[154|04-154|05] tatra yāsāṃ mātṛṇāmaṇḍānyārabhya smṛtirna muṣyate tānyaṇḍāni na pūtībhavanti yāsāṃ tu muṣyate tāni pūtībhavanti /

[154|05] tadetanna varṇayanti sautrāntikāḥ /

[154|05-154|06] mā bhūt parakīyeṇāhāreṇāhāra iti /

[154|06] evaṃ tu varṇayanti /

[154|06-154|07] yeṣāmaṇḍānāṃ mātaramārabhya smṛtirna muṣyate tāni na pūtībhavanti /

[154|07-154|08] yeṣāṃ tu muṣyate tāni pūtībhavanti /

[154|08] tasyāḥ sparśāvasthāyāḥ smarantīti /

[154|09] atha kasmāccatvāra evāhārāḥ /

[154|09-154|10] nanu ca sarva eva sāsravā dharmā bhavānāṃ poṣakāḥ /

[154|10] yadyapyetadevaṃ tathāpi pradhānyenoktam

[154|11] iha puṣṭyarthamāśrayāśritayordvayam /

[154|12] dvayamanyabhavākṣpanivṛttyarthaṃ yathākramam // VAkK_3.41 //

[154|13] āśrayo hi sendriyaḥ kāyaḥ / tasya puṣṭaye kavaḍīkārāhārāḥ /

[154|13-154|14] āśritāścittacaittāsteṣāṃ puṣṭaye sparśaḥ /

[154|14] anayostāvadihotpannasya bhavasya poṣaṇe prādhānyam /

[154|14-154|16] manaḥsaṃcetanayā punarbhavasyākṣepaḥ ākṣiptasya punaḥ karmaparibhāvitādvijñānavījādabhinirvṛttirityanayoranutpannasya bhavasyākaraṇe prādhānyam /

[154|16] ataścatvāra uktāḥ /

[154|16-154|17] pūrvakau hi dvau dhātrīsthānīyau jātasya poṣakatvāt /

[154|17] uttarau mātṛsthānīyau janakatvāditi /

[154|18] yaḥ kaścit kavaḍīkāraḥ sarvaḥ sa āhāraḥ /

[154|18-154|19] syāt kavaḍīkāro nāhāra iti catuṣkoṭikam /

[154|19-154|20] prathamā koṭiryaṃ kavaḍīkāraṃ pratītyendriyāṇāmapacayo bhavati mahābhūtānāṃ ca paribhedaḥ /

[154|20] dvitīyā koṭistraya āhārāḥ /

[154|20-154|21] tṛtīyā yaṃ kavaḍīkāraṃ pratītyendriyāṇāmupacayo bhavati mahābhūtānāṃ ca vṛddhiḥ /

[154|21-154|22] caturthyetānākārān sthāpayitvā /

[154|22-154|23] evaṃ sparśadibhirapi yathāyogaṃ catuḥkoṭikāni karttavyāni /

[154|23-154|24] syāt sparśādīn pratītyendriyāṇāmupacayo mahābhūtānāṃ ca vṛddhirna ca ta āhārāḥ /

[154|24] syādanyabhūmikānanāsravāṃśca /

[154|24-154|25] yo 'pi hi paribhukto bhokturbādhāmādadhāti so 'pyāhāra eva /

[154|25] āpāte 'nugrahāt /

[154|25-154|26] dvayorhi kālayorāhāra āhārakṛtyaṃ karoti paribhujyamāno jīryaṃśceti vaibhāṣikāḥ /

[154|26] atha kasyāṃ gatau katyāhārāḥ /

[154|27] sarvāsu sarve / evaṃ yoniṣvapi / kathaṃ narakeṣu kavaḍīkāra āhāraḥ /

[154|27-154|28] pradīptāyaspiṇḍāḥ svathitaṃ ca tāmrām /

[154|28-155|01] yadyūpaghātako 'pyāhāro bhavati catuḥkoṭikaṃ bādhyate prakaraṇagranthaśca "kavaḍīkāra āhāraḥ katamaḥ /

[155|01-155|03] yaṃ kavaḍīkāraṃ pratītyendriyāṇāmupacayo bhavati mahābhutānāṃ ca vṛddhiryāpanā 'nuyāpaneti vistareṇa yāvadvijñānam /"

[155|03] upacayāhārābhisaṃdhivacanādavirodhaḥ /

[155|03-155|04] apacayāhārastu narakekṣu lakṣaṇaprāptatvāt /

[155|04] so 'pi hi jighatsāṃ pipāsāṃ hantuṃ samartha iti /

[155|04-155|05] apitu pratyekanarakeṣu manuṣyavat kavaḍīkārāhārasadbhāvādyuktaṃ pāñcagatikatvam /

[155|05-155|07] uktaṃ bhagavatā "yaśca bāhyakānāmṛṣīṇāṃ kāmebhyo vītarāgāṇāṃ śataṃ bhojayedyaścaikaṃ jambūṣaṇḍagataṃ pṛthagajanam /

[155|07] ato dānādidaṃ dānaṃ mahāphalatarami"ti /

[155|07-155|08] ko 'yaṃ jambūṣaṇḍagato nāma pṛthagjanaḥ /

[155|08] jambūdvīpanivāsinaḥ kukṣimanta ityeke /

[155|08-155|09] tadetanna yuktamekamiti vacanāt /

[155|09] kaścātra viśeṣaḥ /

[155|09-155|10] syādyadi bhūyasaḥ pṛthagjanān bhojayitvā bhūyaḥ puṇyaṃ syāt nālpīyaso vītarāgāniti /

[155|10] saṃnikṛṣṭo bodhisattva ityapare /

[155|11] tadetanna varṇayanti "bahutaraṃ hi tasmai datvā puṇyaṃ nārhatkoṭibhya" iti /

[155|11-155|12] ato nirvedhabhāgīyalābhī pṛthagjana eṣo'bhipretaḥ iti vaibhāṣikāḥ /

[155|12-155|13] natviyamanvarthā saṃjñā nāpikvacitparibhāṣitā sūtre śāstre vā /

[155|13-155|14] jambūṣaṇḍagato nirvedhabhāgīyalābhīti parikalpa evāyaṃ kevalaḥ /

[155|14] bodhisattva eva tveṣu jambūdvīpaṣaṇḍeṣu niṣaṇṇo yujyate /

[155|14-155|15] sa hi pṛthagjana kāmavairāgyasaṃbandhena tadānīṃ tebhyo viśiṣyamāṇa ukta iti /

[155|15-155|16] anantebhyo 'pi hi sa tebhyo viśiṣyamāṇaḥ /

[155|16] śatagrahaṇaṃ tu pūrvādhikārāt /

[155|16-155|17] itthaṃ caitadevaṃ yadevaṃ paryudasya bāhyakebhya eva srotāpatti phalapratipannakaṃ viśeṣayāṃbabhūva /

[155|17-155|18] anyathā hi jambūṣaṇḍagatādeva vyaśeṣayiṣyat /

[155|18-155|19] ukto yathā sattvānāṃ pratītyasamutpādo yathāvasthitiścyutirapyuktā yathāyuḥkṣayādibhiḥ /

[155|20] idamidānīṃ vaktavyam / katamasmin vijñāne vartamāne cyutyupapattī bhavata ityāha

[155|21] chedasaṃdhāna vairāgyahānicyutyupapattyaḥ /

[155|22] manovijñāna eveṣṭāḥ

[155|23-155|24] kuśalalmūlasamucchedaḥ kuśalamūlapratisaṃdhānaṃ dhātubhūmivairāgyaṃ parihāṇiścyutirupapattiśca /

[155|24] ete ṣaṭ dharmā manovijñāna eveṣyante nānyatra /

[155|24-155|25] upapattivacanādantarābhavapratisaṃdhirapyuktarūpo veditavyaḥ /

[155|25] vedanāyāṃ tu

[156|01] upekṣāyāṃ cyutodbhavau // VAkK_3.42 //

[156|02] cyutireva cyutamupapattirudbhavaḥ /

[156|02-156|03] etāvaduḥkhāsukhāyāṃ vedanāyāṃ bhavatastasyā apaṭutvāt /

[156|03] itare hi vedane paṭvyau / na ca paṭuvijñāne cyutyupapattī yujyete /

[156|03-156|04] tatrāpi ca manovijñāne 'pi

[156|05] naikāgrācittayoretau

[156|06] cyutodbhavāviti vartate / nahi samāhitacittasyāsti cyutirupapattirvā /

[156|06-156|07] visabhāgabhūmikatvādabhisaṃskārikatvādanugrāhakatvācca /

[156|07-156|08] nāpyacittasya sā nahyacittaka upakramituṃ śasyeta /

[156|08-156|09] yadā cāsyāśrayo vipariṇantumārabhate tadāvaśyamasya tadāśrayapratibaddhaṃ cittaṃ saṃmukhībhūya paścāt pracyaveta nānyathā /

[156|09-156|10] upapattau ca cittacchedahetvabhāvādvinā ca kleśenānupapatterayuktamacittakatvam /

[156|11] maraṇabhavastriprakāra ityuktam / arhastu

[156|12] nirvātyavyākṛtadvaye /

[156|13] airyāpathike vipākacitte vā / asti cetkāmadhātau vipāka upekṣā /

[156|13-156|14] nāsti cedairyāpathika eva /

[156|14] kimarthamavyākṛṭa eva nānyasmin /

[156|14-156|15] tadvi cittacchedānukūlaṃ durbalatvāt /

[156|16] atha mriyamāṇasya kasmin śarīrapradeśe vijñānaṃ nirudhyate /

[156|16-156|17] sakṛnmaraṇe samanaskaṃ kāyendriyaṃ sahasā'ntardīyate /

[156|17] yadi tu krameṇa cyavate tataḥ

[156|18] kramacyutau pādanābhihṛdayeṣu manaścyutiḥ // VAkK_3.43 //

[156|19] adhonṛsuragājānāṃ

[156|20] adho gacchantītyadhogā apāyagāminaḥ / nṛn gacchantīti nṛgā manuṣyagāminaḥ /

[156|20-156|21] surān gacchantīti suragā devagāminaḥ /

[156|21-156|22] teṣāṃ yathāsaṃkhyaṃ pādayornābhyāṃ hṛdaye ca vijñānaṃ saṃnirudhyate /

[156|22] na punarjāyanta ityajā arhantaḥ / teṣāmapi hṛdaye vijñānaṃ nirudhyate /

[156|23] mūrdhnītyapare /

[156|23-156|24] kāyendriyasya teṣu nirodhāt kāyendriyaṃ hi mriyamāṇasya tapta ivopale jalaṃ niṣṭhyūtaṃ saṃkocamāpadyamānaṃ pādādiṣvantardhīyata iti /

[156|24-156|25] evaṃ ca punaḥ krameṇa maraṇam /

[156|25] prāṇināṃ prāyeṇa marmacchedavedanābhyāṃ hatānāṃ jāyate /

[156|26] marmacchedastvabādibhiḥ /

[156|27] śarīrapradeśāḥ kecidupahanyamānā maraṇamānayanti /

[156|27-157|01] te hyetaducyante marmāṇīti /

[157|01-157|03] tāni cāptejovāyudhātūnāmanyatamenātiprāyaṃ gatena niśitaśastrasaṃpātasyardhināḍītībrābhirvedanābhiḥ chidyanta iva na ca punastāni kāṣṭhādivacchidyante chinnabadvā punarna ceṣṭanta iti cchinnānyucyante /

[157|03-157|04] kasmānna pṛthivīdhātunā /

[157|04] caturthadoṣābhāvāt / vātapittaśleṣmāṇo hi trayo doṣāḥ /

[157|04-157|05] te cāptejovāyudhātupradhānā yathāyogamiti /

[157|05] bhājanalokasaṃvarttanīsādharmyeṇetyapare /

[157|05-157|06] deveṣu nāsti marmacchedaḥ /

[157|06] kiṃ tu cyavanadharmaṇo devaputrasya pañcopanimittāni prādurbhavanti /

[157|07-157|09] vastrāṇāmābharaṇānāṃ ca manojñaḥ śabdo niścarati śarīraprabhā mandībhavati snātasyodabindavaḥ kāye saṃtiṣṭhante capalātmanā 'pyekatra viṣaye buddhiravatiṣṭhate unmeṣanimeṣau cākṣṇoḥ saṃbhavataḥ /

[157|09] etāni tu vyabhicārīṇi /

[157|09-157|10] pañca punarnimittāni maraṇaṃ nātivarttante /

[157|10-157|11] vāsāṃsi kliśyanti mālā mlāyanti kakṣābhyāṃ svedo mucyate daurgandhyaṃ kāye'vakrāmati sve cāsane devaputro nābhiramate /

[157|11-157|12] so'yaṃ sattvaloka evamutpadyamānastiṣṭhan cyavamanaśca triṣu rāśiṣu sthāpito bhagavatā /

[157|12-157|13] trayo rāśayaḥ /

[157|13-157|14] samyaktvaniyato rāśirmithyātvaniyato rāśiraniyato rāśiriti /

[157|14] tatra punaḥ

[157|15] samyaṅmithyātvaniyatā āryānantaryakāriṇaḥ // VAkK_3.44 //

[157|16] "samyaktvaṃ katamat /

[157|16-157|17] yattatparyādāya rāgaprahāṇaṃ paryādāya dveṣaprahāṇaṃ paryādāya mohaprahāṇaṃ paryādāya sarvakleśaprahāṇamidamucyate samyaktva"miti sūtram /

[157|17] āryāḥ katame /

[157|18] yeṣāmanāsravo mārga utpannaḥ / ārādyātāḥ pāpakebhyo dharmebhya ityāryāḥ /

[157|18-157|19] ātyantikavisaṃyogaprāptilābhāt /

[157|19-157|20] ete hi kleśakṣaye niyatatvāt samyaktvaniyatāḥ mokṣabhāgīyalābhino 'pyavaśyaṃ parinirvāṇadharmāṇa iti /

[157|20] kasmānna samyaktve niyatāḥ /

[157|21] te hi mithyātve'pi niyatā bhaveyuḥ /

[157|21-157|22] na ca te kālaniyamena samyaktve niyatā yathā saptakṛtvaḥ paramādayaḥ /

[157|22] mithyātvaṃ katamat /

[157|22-157|23] narakāḥ pretāstiryañca idamucyate mithyātvam /

[157|23] tatrānantaryakāriṇo narake niyatatvānmithyātvaniyatāḥ /

[157|23-157|24] niyatebhyo'nye'niyatā iti siddham /

[157|24] pratyayāpekṣaṃ hi teṣāmubhayabhāktvamanubhayabhāktvaṃ ca /

[157|25] uktaḥ sattvaloko bhājanaloka idānīṃ vaktavyaḥ /

[157|26-157|27]

tatra bhājanalokasya saṃniveśamuśantyadhaḥ /
lakṣaṣoḍaśakodvedhamasaṃkhyaṃ vāyumaṇḍalam // VAkK_3.45 //

[158|01] trisāhasramahāsāhasralokadhātorevaṃ saṃniveśamicchanti /

[158|01-158|02] yadutākāśaṣpratiṣṭhamadhastādvāyumaṇḍalamabhinirvṛttaṃ sarvasattvānām /

[158|02-158|04] karmādhipatyena tasya yojanalakṣāṇāṃ ṣoḍaśakamudvedhaḥ pariṇāhenāsaṃkhyaṃ tathā ca dṛḍhaṃṃ yanmahālagno'pi vajreṇa bhettumaśaktaḥ /

[158|04] tasyopariṣṭāt

[158|05] apāmekādaśodvedhaṃ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ //

[158|06] maṇḍalamiti varttate /

[158|06-158|07] tasmin vāyumaṇdale sattvānāṃ karmabhirmeghāḥ saṃbhūyākṣamātrābhirdhārābhirabhivarṣanti /

[158|07] tat bhavatyaṣāṃ maṇḍalam /

[158|07-158|08] tasya yojanānāmekādaśalakṣāṇyūrdhve'dho viṃśatiśca sahasrāṇi / [158|08] kathaṃ tā āpo na tiryaṅgvisravanti /

[158|08-158|09] sattvānāṃ karmādhipatyena /

[158|09-158|10] yathā hi bhuktaṃ pītamannaṃ pānaṃ ca nāpakvaṃ pakvāśayamāpatatī tyeke /

[158|10] kusūlanyāyena vāyunā saṃdhāryanta iti nikāyāntarīyāḥ /

[158|10-158|12] tāśca punarāpaḥ sattvānāṃ karmaprabhāvasaṃbhūtairvāyubhirāvartyamānā upariṣṭātkāñcanībhavanti pakvakṣīrīśarībhāvayogena /

[158|12] tat bhavatyaṣāṃ maṇḍalam /

[158|13] aṣṭalakṣocchrayaṃ paścāccheṣaṃ bhavati kāñcanam // VAkK_3.46 //

[158|14] kiṃ ca śeṣam / trayo laklṣāḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ /

[158|14-158|15] sā kāñcanamayī mahī bhavatyapāmupariṣṭāt ukto jalakāñcanamaṇḍalocchrāyaḥ /

[158|16-158|17]

tiryak trīṇi sahasrāṇi sārdhaṃ śatacatuṣṭayam /
lakṣadvādaśakaṃ caiva jalakāñcanamaṇḍalam // VAkK_3.47 //

[158|18] samānaṃ hyetadubhayaṃ vistārataḥ /

[158|19] samantatastu triguṇaṃ

[158|20-158|21] samantataḥ parikṣepeṇa tu parigaṇyamānaṃ triguṇaṃ jāyate ṣaṭtriṃśallakṣā daśasahasrāṇi sārdhāni ca trīṇi śatāni yojanānām /

[158|21-158|22] yacca tatkāñcanamayaṃ mahīmaṇḍalamapāmupariṣṭāt saṃniviṣṭaṃ

[158|23-158|24]

tatra meruryugandharaḥ /
īśādhāraḥ khadirakaḥ sudarśanagiristathā // VAkK_3.48 //

[159|01] aśvakarṇo vinitako nimindharagiriḥ

[159|02] itīme kāñcanamaṇḍalapratiṣṭhā aṣṭau mahāparvatāḥ / madhye sumeruḥ /

[159|02-159|03] śeṣāḥ sumeruparicāyāvasthitāḥ /

[159|03-159|04] tasyānyasaptaparvataprākāraparikṣiptasya yo bāhyaḥ parvate nimindharagiriḥ /

[159|05] tataḥ /

[159|06] dvīpāḥ

[159|07] tato bahiścatvāro dvīpāḥ / tebhyaḥ punaḥ

[159|08] bahiścakravāḍaḥ

[159|09] tena cāturdvipakaścakrīkṛtaḥ / teṣāṃ tu

[159|10] sapta haimāḥ sa āyasaḥ // VAkK_3.49 //

[159|11] yugandharādayaḥ sapta parvatāḥ sauvaṛṇāścakravāḍaḥ śastrakaḥ /

[159|12] catūratnamayo meruḥ

[159|13] suvarṇamayo rūpyamayo vaidūryamayaḥ sphaṭikamayaśca yathāsaṃkhyaṃ caturṣu pārśveṣu /

[159|13-159|14] yacca yanmayaṃ pārśvaṃ sumerostasyānubhāvena tadvarṇa tasyāṃ diśi nabho dṛśyate /

[159|14-159|15] jāmbūdvīpakamasya pārśvaṃ vaidūryamayaṃ varṇayanti /

[159|15-159|16] tasyeha prabhānurāgeṇa vaidūryamayaṃ nabho dṛśyata iti /

[159|17] atha kathaṃ teṣāṃ saṃbhavaḥ /

[159|17-159|18] kāñcanamayyāṃ pṛthivyāṃ punarvāridhārā atipatanti /

[159|18-159|19] tā hyāpo nānāvidhabījagarbhā bahuvidhaprabhāvabhinnairvāyubhirmathyamānāstāṃ tāṃ jātiṃ pariṇamayanti /

[159|19-159|20] evaṃ ca punaḥ pariṇamayanti yadbhinnajātīyasya kāryaviśeṣotpattāvasamavadhānena pratyayībhavanti /

[159|20-159|21] na tu khalu yathā sāṃkhyānāṃ pariṇāmaḥ /

[159|21] kathaṃ ca sāṃkhyānāṃ pariṇāmaḥ /

[159|21-159|22] avasthitasya dravyasya dharmāntaranivṛttau dharmāntaraprādurbhāva iti /

[159|22] kaścātra doṣaḥ /

[159|22-159|23] sa eva hi dharmī na saṃvidyate yasyāvasthitasya dharmāṇāṃ pariṇāmaḥ kaspyeta /

[159|23-159|24] kaścaiṃvamāha dharmebhyo'nyo dharmīti /

[159|24] tasyaiva tu dravyasyānyathībhāvamātraṃ pariṇāmaḥ /

[159|24-159|25] evamapyayuktam /

[159|25] kimatrāyuktam / tadeva cedaṃ na cedaṃ tatheti apūrvaiṣā vāyo yuktiḥ /

[159|25-159|26] evaṃ ca punaḥ saṃbhūtāḥ suvarṇādayaḥ karmaprabhāvāt preritairvāyubhiḥ samāhṛtya rāśīkriyante /

[159|26-159|27] ta ete parvatāśca bhavanti dvīpāśca /

[159|27] te punaḥ sumevadayaścakravāḍaparyantāḥ parvatāḥ

[160|01] jale'śītisahasrake /

[160|02] magnāḥ

[160|03] kāñcanamayyāḥ pṛthivyā uparyaśītiyyojanasahasrāṇyudakaṃ tatra te magnāḥ /

[160|04] ūrdhvaṃ jalāt merurbhūyo 'śītisahasrakaḥ // VAkK_3.50 //

[160|05] iti hi meroḥ ṣaṣṭi yojanaśatasahasraṃ samucchrayaḥ /

[160|06] ardhārdhahāniraṣṭāsu

[160|07] jalādūrdhvaṃ yāvānsumerustato'rdhena yugandharaścatvāriṃśadyojanasahasrāṇi /

[160|07-160|09] tato 'rdhena īśādhara ityevamanyeṣvapyardhārdhahānirveditavyā yāvannimindharārdhenārdhatrayodaśottarāṇi trīṇi yojanaśatāni cakravāḍaḥ /

[160|10] samocchrāyaghanāśca te /

[160|11] yāvāneva caiṣāṃ jalādūrdhvaṃ samucchrāyastāvāneva ghano vistāra ityarthaḥ /

[160|12] śītāḥ saptāntarāṇyeṣāṃ

[160|13-160|14] eṣāṃ ca nimindharāntanāṃ parvatānāṃ saptāntarāṇi sapta śītā ucyante pūrṇā aṣṭāṅgopetasya pānīyasya /

[160|14-160|15] taddhi pānīyaṃ śītalaṃ ca svādu ca laghu ca mṛdu cācchaṃ ca niṣpratikaṃ ca pibataśca kaṇṭhaṃ na kṣiṇoti pītaṃ ca kukṣiṃ na vyābādhate /

[160|16] tāsāṃ ca punaḥ

[160|17] ādyāśītisahasrikā // VAkK_3.51 //

[160|18] sumeruyugandharāntaraṃ prathamā śītā / aśītiryojanasahasrāṇi vaipulyena /

[160|19] ābhyantaraḥ samudro'sau

[160|20] dvau hi samudrāvābhyantaro bāhyaśca / tadā'sau śītā'bhyantaraḥ samudraḥ

[160|21] triguṇaḥ sa tu pārśvataḥ /

[160|22] aśītiryojanasahasrāṇyasya vaipulyamuktam /

[160|22-160|23] pārśvatasriguṇo bhavati yugandharatīreṇa gaṇyamānaḥ catvāriṃśat sahasrāṇi lakṣadvayaṃ ca /

[161|01] ardhārdhenāparāḥ śītāḥ

[161|02-161|03] yugandharasyeṣādhārasya cāntaraṃ dvitīyā śītā ardhena prathamāyāścatvāriṃśat yojanasahasrāṇi /

[161|03-161|04] tato 'rdhena punastṛtīyetyevamardhārdhenāparāḥ śītāḥ bhavanti /

[161|04] yāvadardhatrayodaśaśatāni saptamī śītā /

[161|04-161|05] dairdhyaṃ tu tāsāṃ na parisaṃkhyātamatibahuprakarṣavisarpaṇāt /

[161|06] śeṣaṃ bāhyo mahodadheḥ // VAkK_3.52 //

[161|07] kiṃ śeṣam / nimindharacakravāḍayorantaram /

[161|07-161|08] taddhi bāhyo mahāsamudro lavaṇaṃ pūrṇaḥ hṣārodakasya /

[161|08] sa khalu vistāreṇa yojanānāṃ

[161|09] lakṣatrayaṃ sahasrāṇi viṃśatirdve ca

[161|10] tatra catvāro dvīpāścaturṣu sumerupārśveṣu /

[161|11] tatra tu /

[161|12] jambūdvīpo dvisāhasrastripārśvaḥ śakaṭākṛtiḥ // VAkK_3.53 //

[161|13] sāhasrāṇi trīṇi pārśvānyasya śakaṭasyevākṛtiḥ /

[161|13-161|15] tasya ca madhye kāñcanamayyāṃ pṛthivyāṃ vajrāsanamabhinirvṛttaṃ yasminniṣadya sarve bodhisattvā vajropamaṃ samādhimutpādayanti //

[161|15] nahi tamanya āśrayaḥ pradeśo vā soḍhuṃ samarthaḥ /

[161|16] sārdhatriyojanaṃ tvekaṃ

[161|17] cturthamasya pārśvaṃ sārdhāni trīṇi yojanāni / ata eva hyasau śakaṭākṛtiḥ /

[161|18] prāgvideho'rdhacandravat /

[161|19] itaḥ pūrveṇa sumerupārśve pūrvaṃ videho dvīpaḥ / so 'rdhacandra ivābhinirvṛttaḥ /

[161|19-161|20] parimāṇatastu

[161|21] pārśvatrayaṃ tathā 'sya

[161|22] yathā jambūdvīpasya dve dve yojanasahasre /

[161|23] ekaṃ sārdhaṃ triśatayojanam // VAkK_3.54 //

[161|24] caturthaṃ pārśvaṃ sārdhāni trīṇi yojanaśatāni /

[161|25] godānīyaḥ sahasrāṇi sapta sārdhāni maṇḍalaḥ /

[162|01-162|02] itaḥ paścimena sumerupārśve 'paragodānīyo dvīpaḥ sārdhāni sapta yojanasahasrāṇi sākalyena /

[162|02] maṇḍalaścāsau pūrṇacandravat /

[162|03] sārdhe dve madhyamasya

[162|04] madhyamasyārdhatṛtīye yojanasahasre /

[162|05] aṣṭau caturasraḥ kuruḥ samaḥ // VAkK_3.55 //

[162|06] iha uttareṇa sumerupārśve uttarakurudvīpaḥ /

[162|06-162|07] so 'ṣṭau yojanasahasrāṇi sākalyena caturasraḥ /

[162|07] kṛtyāpīṭhikāvat /

[162|07-162|08] sarveṣu ca pārśveṣu samo yathaikaṃ pārśvaṃ dviyojanasahasre /

[162|08] tathā 'nyāni stokamapi nādhikam /

[162|08-162|09] yaśca dvīpo yadākṛtistadākṛtīnyeva tatra manuṣyāṇāṃ mukhāni /

[162|10] teṣāṃ khalu dvīpānāmantarāle 'ntaradvīpā abhinirvṛttāḥ /

[162|10-162|11] ke punaste kati cetyāha

[162|12-162|13]

dehā videhāḥ kuravaḥ kauravāścāmarāvarāḥ /
aṣṭau tadantaradbvīpā gāṭhā uttaramantriṇaḥ // VAkK_3.56 //

[162|14] tatra dehavidehau pūrvavidehaparivārau / kurukauravau uttarakuroḥ /

[162|14-162|15] gāṭhottaramantriṇāvaparagodānīyasya /

[162|15] cāmarāvarau jambūdvīpasya / sarve manuṣyairāvāsitāḥ /

[162|15-162|16] eko rākṣasairityapare /

[162|17] ihottareṇa kīṭādrinavakāddhimavān

[162|18-162|19] ihaiva jambūdvīpe uttareṇāsya jambūdvīpasya kṛṣṇaparvatāstrayastānatikramyāpare trayaḥ punaśca traya iti navabhyaḥ kīṭaparvatebhyaḥ pareṇa himavān parvataḥ /

[162|20] tataḥ /

[162|21] pañcāśadvistṛtāyāmaṃ saro 'rvāggandhamādanāt // VAkK_3.57 //

[162|22-162|23] tasmāddhimavataḥ pareṇānavataptaṃ nāma saro gandhamādanādarvāk yataścatasro nadyaḥ sravnti gaṅga sindhuḥ śītā vakṣuśca /

[162|23-162|24] tasya pañcāśadyojanāni vistāraḥ pañcāśadāyāmaḥ /

[162|24] pūrṇamaṣṭāṅgasyāṅgopetasyāmbhasaḥ /

[162|24-162|25] durgamaṃ ca manuaṣyāṇāmanṛddhimatām /

[162|25-162|26] tasyaiva cāntike jambūrabhinirvṛttā madhurasvādūni yasyāḥ phalāni tasyā adhikāreṇāyaṃ jambūdvīpa iti khyātaḥ /

[162|26-162|27] tatphalādhikāreṇa vā jambūdvīpa iti /

[162|28] narakāḥ kasminnavakāśe kiyatpramāṇāśca /

[163|01] adhaḥ sahasraiviṃśatyā tanmātro 'vīcirasya hi /

[163|02-163|03] asyaiva jambūdvīpasyādho viṃśatyā yojanasahasrairavīcirmahānarako viṃśatisahasrapramāṇa evodvedhavistārābhyāmevamasyādharatalamitaścatvāriṃśatā yojanasahasrairbhavati /

[163|03-163|04] duḥkhanirantaratvādavīciḥ /

[163|04-163|05] anyeṣu sāntaraṃ duḥkham taddyathā saṃjīve cchinnāvabhinnasaṃpiṣṭaśarīrāṇāṃ śītalā vāyavo vānti punarapi tān sattvān saṃjīvayanti /

[163|05-163|06] ata eva saṃjīvaḥ /

[163|06] nāsmin sukhavīcirastītyavīcirityapare /

[163|06-163|07] anyeṣvapi sukhā vedanā vipāko nāsti /

[163|07] naiḥ ṣyandikī na vāryate /

[163|08] tadūrdhvaṃ sapta narakāḥ

[163|09] tasmādavīcerūrdhvaṃ sapta narakāḥ uparyupari saṃniviṣṭāḥ /

[163|09-163|10] pratāpanastāpano mahārauravo rauravaḥ saṃghātaḥ kālasūtraḥ saṃjīvaśca /

[163|10] avīcipārśveṣvityapare / te punaḥ

[163|11] sarve 'ṣṭau ṣoḍaśotsadāḥ // VAkK_3.58 //

[163|12] uktaṃ hi bhagavatā

[163|13-163|14]

"ityete narakā aṣṭāvākhyātā duratikramāḥ /
raudrakarmabhirākīrṇāḥ pratyekaṃ ṣoḍaśotsadāḥ //

[163|15-163|16]

catuskandhāścaturdvārā vibhaktā bhāgaśo 'sitāḥ /
ayaḥprākāraparyantā ayasā prativarjitāḥ //

[163|17-163|18] taptā caivāyasī bhumirjvalitā tejasā yutā / anekayojanaśatā sphuṭā tiṣṭhati arcciṣe"ti /

[163|19] ṣoḍaśotsadāḥ katame /

[163|20] kukūlaṃ kuṇapaṃ cātha kṣuramārgādikaṃ nadī /

[163|21] teṣāṃ caturdiśaṃ /

[163|22] dvāre dvāre teṣāṃ catvāra utsadāḥ / kukūlaṃ jānumātram /

[163|22-163|23] yatra teṣāṃ sattvānāṃ nikṣipte saṃśīryate tvaṅmāṃsaśoṇitamutkṣipte pāde punarapi saṃjāyate tvaṅmāṃsaśoṇitam /

[163|24-163|25] kuṇapaṃ gūthamṛttikā yatra nyaṅkuṭā nāma prāṇinaḥ prativasanti sarvaśvetāḥ kṛṣṇaśirasaḥ sūcimukhāsteṣāṃ sattvānāṃ yāvadasthīni bhindanti /

[163|25-164|01] kṣuradhārācito mahāpathaḥ yatra teṣāṃ sattvānā manvākrāmatāṃ nikṣipte pāde saṃchidyate tvaṅmāṃsaśoṇitamiti pūrvavat /

[164|01-164|02] asipatravanaṃ yatra teṣāṃ sattvānāṃ tīkṣṇā asayaḥ saṃnipatanti aṅgapratyaṅgānyavakṛntanti śyāmaśabalāśca śvāno bhakṣayanti /

[164|02-164|03] ayaḥśālmalīvanaṃ tīkṣṇaṣoḍśāṅgulakaṇṭakam /

[164|03-164|04] teṣāṃ sattvānāmabhirohatāṃ kaṇṭakā avāṅmukhībhavantaḥ kāyaṃ bhindanti avataratāṃ cordhvībhavantaḥ /

[164|04-164|05] ayastuṇḍāśca vāyasā akṣīṇyutpāṭyotpāṭya bhakṣayanti /

[164|05-164|06] tadetat kṣuramārgādika trayaṃ śastrābhinipātaṃ sāmānyādekīkriyante /

[164|06-164|08] caturtha utsado nadī vaitaraṇi pūrṇa taptasya kṣārodakasya yasyāṃ te sattvā asiśaktiprāsahastaiḥ puruṣairubhābhyāṃ tīrābhyāṃ prativāryamāṇā ūrdhvamapi gacchantaḥ svidyante pacyante adhastiryagapi gacchantaḥ svidyante pacyante /

[164|09] tadyathā bahūdakāyāṃ sthālyāmagnāvadhiśritāyāṃ tilataṇḍuilādayaḥ /

[164|09-164|10] sā hi mahānarakasya parikhevotpannā /

[164|10] ta ete catvāra utsadā digbhedena ṣoḍaśocyante /

[164|11] adhikayātanāsthānitvādutsadāḥ ityucyante / narakeṣu hi patitā eteṣu punaryātyante /

[164|12] narakā varodhādurdhvameteṣu sīdantyutsadā ityapare /

[164|13] praśnātpraśnāntaramupajāyate /

[164|13-164|14] kiṃ te narakapālāḥ sattvasaṃkhyātā utāho neti /

[164|14] netyeke / kathamidānīṃ ceṣṭante /

[164|14-164|15] sattvānāṃ karmabhirvivarttanīvāyubījavat /

[164|15] yattrhi bhadantadharmasubhūtinoktaṃ

[164|16-164|17]

"krodhanāḥ krūrakarmāṇaḥ pāpābhirucayaśca ye /
duḥkhiteṣu ca nandanti jāyante yamarākṣasā" iti //

[164|18-164|19] ye te yamenānuśiṣṭāḥ sattvān narakeṣu prakṣipanti ta ete yamarākṣasā uktā na tu ye kāraṇāḥ kārayantīti /

[164|19] sattvasaṃkhyātā ityeke / tasyedānīṃ karmaṇaḥ kva vipākaḥ /

[164|20-164|21] teṣveva narakeṣu hi ānantaryakāriṇāṃ vipākāvakāśastatra teṣāṃ ko vipratibandhaḥ /

[164|21] kathamagninā na dahyante / agnernūnaṃ karmabhiḥ kṛtāvadhitvāt /

[164|21-164|22] bhūtaviśeṣanirvṛttervā /

[164|23] ime tāvaduṣṇā aṣṭau mahānarakā ucyante /

[164|24] śītā anye 'ṣṭāvarvudādayaḥ // VAkK_3.59 //

[164|25] anye śītanarakā aṣṭau /

[164|25-165|01] tadyathā arvudo nirarvudaḥ aṭato hahavaḥ huhuvaḥ utpalaḥ padmo mahāpadmaśca /

[165|01-165|02] teṣāṃ sattvānāṃ tīrvaśītābhihatānāṃ kāyaśabdavikārānurūpāṇyetāni nāmāni /

[165|02] te 'pyasyaiva jambūdvīpasyādhastāt mahānarakāṇāṃ tiryak /

[165|02-165|03] kuta iyato jambūdvīpasyādhastādavīcyādīnāmavakāśaḥ /

[165|03-165|04] dhānyarāśivadadho viśālā hi dvīpāḥ /

[165|04] ata eva mahāsamudro 'nupūrvanimnaḥ /

[165|04-165|05] itīme ṣoḍaśa narakāḥ sarve sattvakarmādhipatyanirvṛttāḥ /

[165|05-165|06] pratyekaṃ narakāstu svaiḥ svaiḥ karmabhirabhinirvṛttāḥ /

[165|06] bahūnāṃ sattvānāṃ dvayorekasya vā /

[165|06-165|07] teṣāmanekaprakalpo bhedaḥ sthānaṃ cāniyataṃ nadīparvatamarupradeśeṣvanyeṣu vā 'dhaśca bhāvāt /

[165|07-165|08] eṣa tāvannarakabhājanānāṃ saṃniveśaḥ /

[165|08] tiryañcaḥ sthalajalākāśagocarāḥ /

[165|08-165|09] teṣāṃ kila mūlaṃ sthānaṃ mahāsamudrastato 'nyatra visṛtā iti /

[165|09] pretānāṃ yamo rājā /

[165|09-165|10] tasya jambūdvīpasyādhastāt pañcayojanaśatāntaraparicchinnā rājadhānī teṣāṃ mūlasthānaṃ tato 'nyatra visṛtāḥ /

[165|11] kecit pretā maharddhikā daivīmiva śriyamudvahanti / śeṣā yathā pretāvadāne /

[165|12] athemau candrārkau kasmin pratiṣṭhitau / vāyau /

[165|12-165|13] vāyavo'ntarīkṣe sarvasattvasādhāraṇakarmādhipatyanirvṛttā āvartavat sumeruṃ parivartante /

[165|13-165|14] candrārkatārāṇāṃ vordhvacāraḥ /

[165|14] kiyadvīprakṛṣṭāvitaścandrārkau /

[165|15] ardhena meroścandrārkau /

[165|16] yugandharagirermūrdhnā samaṃ vahataḥ / kiṃ pramāṇau / yathākramaṃ

[165|17] paṇcāśatsaikayojanau /

[165|18] pañcāśat yojanāni candramaṇḍalasya pramāṇam /

[165|18-165|19] saikāni pañcāśat sūryamaṇdalasya pramāṇam /

[165|19] ekapañcāśadityarthaḥ /

[165|19-165|20] tārakāvimānānāṃ yasyālpapramāṇaṃ pramāṇaṃ tasya krośaḥ /

[165|20-165|21] sūryavimānasyādhastāt vahiḥ sphaṭikamaṇḍalaṃ taijasamabhinirvṛttaṃ tāpanaṃ prakāśanaṃ ca /

[165|21-165|22] candravimānasyādhastādāpyaṃ śītalaṃ bhāsvaraṃ ca /

[165|22-165|23] praṇīnāṃ karmabhirdṛṣṭiśarīraphalapuṣpasasyoṣadhīnāmanugrahārthamupaghātakārthaṃ yathāsaṃbhavam /

[165|23] caturdvīpake ekaścandramāḥ kṛtyaṃ karotyekaḥ sūryaḥ /

[165|23-165|24] kiṃ punaścaturdvīpeṣu sūryo yugapat kṛtyaṃ karoti /

[165|24] netyāha / kiṃ tarhi / teṣu /

[165|25] ardharātro'staṅgamanaṃ madhyāhna udayaḥ sakṛt // VAkK_3.60 //

[165|26-165|27] yadottarakurāvardharātraṃ tadā pūrvavidehe sūryasyāstaṅgamanaṃ jambūdvīpe madhyāhno godānīye udayaḥ /

[165|27] evamanyeṣvapi yojyam / sūryasyeha gatibhedena rātridivānāṃ vṛddhihrāsau /

[165|28] tatra punaḥ

[166|01] prāvṛṇmāse dvitīye 'ntyanavamyāṃ vardhate niśā /

[166|02] varṣāṇāṃ dvitīye māse bhādrapade dvitīyasya pakṣasya navamyāṃ vardhate rātriḥ /

[166|03] hemantānāṃ caturthe tu hīyate

[166|04] saiva hemantānāṃ caturthe māse punarhīyate / antyanavamyāmiti varttate /

[166|04-166|05] phālgunamāsasya dvitīyapakṣanavamyām /

[166|06] aharviparyayāt // VAkK_3.61 //

[166|07] yadā rātrirvardhate tadā divaso hīyate / yadā rātrirhīyate tadā divaso vardhate /

[166|08] kiyatyā mātrayā vardhate /

[166|09] lavaśo rātryaharvṛddhī

[166|10] lavaṃ lavaṃ rātrirvardhate divaso vā / te ca hānivṛddhī yathākramaṃ

[166|11] dakṣiṇottarage ravau /

[166|12] jambūdvipasya dakṣiṇaṃ pārśvaṃ gacchati bhāskare rātrivṛddhiḥ uttaraṃ gacchatyaharvṛddhiḥ /

[166|13] śuklapakṣasyādau candramaso vikalaṃ maṇḍalaṃ dṛśyate / kiṃ tatra kāraṇam /

[166|14] svacchāyayā 'rkasāmīpyādvikalendusamīkṣaṇam // VAkK_3.62 //

[166|15-166|16] yadā hi saurasya vimānasyāsanne cāndramasaṃ vimānaṃ vahati tadā kila sauryo bhāsastasmin vimāne patanti /

[166|16-166|17] tato 'parapārśve chāyā patantī vikalaṃ maṇḍalaṃ darśayatīti prājñaptiko nirdeśaḥ /

[166|17-166|18] vāhayogaḥ sa tādṛśo bhavati yatkadācidvimānasyārdhaṃ dṛśyata iti pūrvācāryāḥ /

[166|18-166|19] athaitāni sūryādivimānāni katame sattvā adhyāvasanti /

[166|19] devāścāturmahārājakāyikāḥ / kimetānyeva teṣāṃ sthānāni /

[166|20] vimānavāsināmetāni / bhūminivāsināṃ punaḥ sumerūpariṣaṇḍādīni /

[166|20-166|21] kati cāsya pariṣaṇḍāḥ kiyatyo vā /

[166|22] pariṣaṇḍāścatasro 'sya daśasāhasrikāntarāḥ /

[166|23]/ daśayojanasahasrāṇyudgamyaikā / evaṃ yāvaccaturthī / tābhiḥ sumerorardhamākṣiptam /

[166|24] tāśca tato yathāsaṃkhyaṃ

[167|01] ṣoḍaśāṣṭau sahasrāṇi catvāri dve ca nirgatāḥ // VAkK_3.63 //

[167|02] prathamā pariṣaṇḍā ṣoḍaśa sahasrāṇi yojanānāṃ sumerornirgatā /

[167|03] dvitīyā 'ṣṭau tṛtīyā catvāri caturthī dve /

[167|04] karoṭapāṇayastāsu mālādhārāssadāmadāḥ /

[167|05] mahārājikadevāśca

[167|06] prathamāyāṃ pariṣaṇḍāyāṃ karoṭapāṇayo nāma yakṣāḥ prativasanti /

[167|06-167|07] dvitīyāyāṃ mālādhārāstṛtīyāyāṃ sadāmadāḥ sadāmattāḥ /

[167|07] sarva ete caturmahārājakāyikāḥ /

[167|07-167|08] caturthyāṃ tu catvāro mahārājāḥ svayaṃ prativasanti tatparicārāśca /

[167|08-167|09] atastasyāṃ mahārājakāyikā devā ityuktam /

[167|09] yathā pariṣaṇḍāsu caturmahārājakāyikā devā evaṃ

[167|10] parvateṣvapi saptasu // VAkK_3.64 //

[167|11] yugandharādiṣu parvateṣu teṣāṃ grāmanigamāḥ / ata evaiṣa devanikāyaḥ sarveṣāṃ mahiṣṭhaḥ /

[167|12] merumūrdhni trayastriṃśāḥ

[167|13] atha kiyānmerumūrdhā /

[167|14] sa cāśītisahasradik /

[165|15] ekaikapārśvamaśītisahasrāṇi yathaivādhastāt /

[167|15] anye punarāhuḥ /

[167|15-167|16] sa viṃśatisahasradik /

[167|16] catvāri pārśvanyasya catasro diśaḥ /

[167|16-167|17] ekaikaṃ pārśvaṃ viṃśatiryojanasahasrāṇi samantāt parikṣepeṇāśītiriti //

[167|17] tasya ca

[167|18] vidikṣu kūṭāścatvāra uṣitā vajrapāṇibhiḥ // VAkK_3.65 //

[167|19] sūmerumūrdhno vidiśaḥ koṇāḥ /

[167|19-167|20] tāsu pañcayojanaśatapramāṇāścatvāraḥ kūṭā abhyudgatā yeṣu vajrapāṇayo nāma yakṣāḥ prativasanti /

[167|20] tasya ca merumūrdhnaḥ

[167|21-167|22]

madhye sārdhadvisāhasrapārśvamadhyardhayojanam /
puraṃ sudarśanaṃ nāma haimaṃ citratalaṃ mṛdu // VAkK_3.66 //

[167|23-167|24] sumerutalasya madhye sudarśanaṃ nāma nagaram dairdhye sārdhatṛtīyayojanasahasre ekaikaṃ parśvamucchrāyeṇādhyardhayojanam /

[167|24-167|25] prākāraḥ sauvarṇa ekottareṇa dhātuśatenāsya bhumiścitritā /

[167|25-167|26] tacca bhūmitalaṃ tūlapicuvat mṛdusaṃsparśaṃ pādakṣepotkṣepābhyāṃ natonnataṃ śakrasya devānāmindrasya rājadhānī /

[168|01] sārdhadviśatapāśrvo 'tra vaijayantaḥ

[168|02-168|04] śakrasya devānāmindrasya vaijayanto nāma prāsādo nagarasya madhye nānāratnasthānavidhānasaṃpadā sarvānyabhavanaśrīmahimnā hrepaṇo dairdhyeṇārdhatṛtīye yojanaśate pārśvaṃ pārśvam /

[168|04] iyaṃ tāvannagarasyābhirāmatā /

[168|05] bahiḥ punaḥ /

[168|06] taccaitrarathapāruṣyamiśranandanabhūṣitam // VAkK_3.67 //

[168|07] tasya hi nagarasya bahiścaturṣu pārśveṣu catvāryudyānādīni devānāṃ kriḍābhūmayaḥ /

[168|08] caitrarathamudyānaṃ pāruṣyakaṃ miśrakāvaṇaṃ nandanavanaṃ ca / taistannagaraṃ bahiralaṅkṛtam /

[168|09] viṃśatyantaritānyeṣāṃ subhūmīni caturdiśam /

[168|10-168|11] eṣāṃ codyānānāṃ caturdiśaṃ catvāri sumūmīni viṃśatiyojanāntaritāni krīḍāsthānānyeva devānāṃ parasparaspardhayaiva śobhāṃ vitanvanti /

[168|12] vahireva nagarasya pārśve

[168|13] pūrvottare pārijātaḥ sudharmā dakṣiṇāvare // VAkK_3.68 //

[168|14] pārijāto nāma kovidārastrāyastriṃśānāṃ devānāṃ kāmaratiprakarṣāśrayaḥ /

[168|14-168|15] tasya pañca yojanāni mūlāhiniveśo yojanaśatamucchrāyaḥ/

[168|15-168|16] pañcāśat yojanāni śākhāpatrapalāśaṃ skaritvā tiṣṭhati /

[168|16-168|17] tasya khalu sarvapariphullasya yojanaśatamanuvātaṃ gandho vāti pañcāśadyojana yojanāni prativātam /

[168|17] yuktaṃ tāvadanuvātam /

[168|17-168|18] prativātaṃ tu katham /

[168|18] vṛkṣānatikramaṃ saṃdhāyoktamityeke /

[168|18-168|19] nahi nāma sprativātaṃ vāto vāti /

[168|19-168|20] tasyaiva tu sā gandhasya tādṛśo prabhāvasaṃpadeṣṭavyā yāt pratibadhyamāno'pi divyairmṛdumārutairgandhāntaraṃ saṃtanoti /

[168|20-168|21] mandataratamasamārambhāttu saṃtāna āśveva samucchidyate yato na tathā viprakṛṣṭamadhvānaṃ prasarpati /

[168|21-168|22] kiṃ punaḥ svabhūtāśrita evamapuṣpagandhasaṃtāno vartate utāho vāyuradhivāsito jāyate /

[168|22] nātra niyamaḥ /

[168|23] ubhayathāpi hyācāryeṣṭiḥ / yattarhi bhagavatoktaṃ

[168|24-168|25] "na puṣpagandhaḥ prativātameti na maulikastāgaraścāndano vā / satāṃ tu gandhaḥ prativātameti sarvā diśaḥ satpuruṣaḥ pravātī"ti /

[169|01] mānuṣyakaṃ puṣpagandhaṃ saṃdhāyoktam / taddhi pratītaṃ loke /

[169|01-169|03] na ca tasya tādṛśī śaktiḥ mahīsāsakāstu pathanti "yojanaśatamanuvātaṃ gandho vāti pañcāśadyojanāni prativātamiti /

[169|03-169|04] sudharmā nāma devasabhā dakṣiṇapaścime digbhāge yasyāṃ niṣadya devāḥ kṛtyākṛtyaṃ samarthayanti /

[169|04] eṣa tāvattridaśānāṃ bhājanasaṃniveśaḥ /

[169|05] tataūrdhvaṃ vimāneṣu devāḥ

[169|06] tridaśebhya ūrdhvaṃ devā vimāneṣu pratiṣṭhitāḥ /

[169|06-169|07] te punaryāmāstuṣitā nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavartinaśca brahmakāyikādayaśca pūrvoktāḥ ṣoḍaśasthānāntaragatāḥ /

[169|08] ityete dvāviṃśatidevanikāyāḥ samāsena yeṣāṃ bhājanaṃ prajñāyate /

[169|09] kāmabhujastu ṣaṭ /

[169|10] teṣāṃ tu ṣaṭ kāmāvacarā devanikāyāḥ kāmān paribhuñjate na śeṣāḥ /

[169|10-169|11] tadyathā caturmahārājakāyikā yāvat paranirmitavaśavartinaḥ /

[169|11] te punaḥ

[169|12] dvandvāliṅganapāṇyāptihasitekṣitamaithunāḥ // VAkK_3.69 //

[169|13] dvandvena maithunaṃ bhūmisambaddhavāsinām /

[169|13-169|14] cāturmahārājakāyikānāṃ trāyastriṅkśānāṃ yathā manuṣyāṇām /

[169|14] teṣāṃ tu vāyunirmokṣāt dāhavigamaḥ śukrābhāvāt /

[169|14-169|15] āliṅganena maithunaṃ yāmānāmāliṅganamātreṇa dāhavigamāt /

[169|15-169|16] pāṇisaṃprāptyā tuṣitānāṃ hasitena nirmāṇaratīnāṃ prekṣitena paranirmitavaśavartinām /

[169|16-169|17] svavartināṃ sarveṣāṃ dvandvasamāpattyā /

[169|17] kālaparimānaṃ tu prajñaptāvuktamiti vaibhāṣikāḥ /

[169|17-169|18] yāvadyāvadviṣayāṇāṃ tīvrataratā tāvattāvadrāgo'pi tīvrataraḥ /

[169|18-169|19] yasya devasya devyā vā utsaṅge devakumāro devakanyā vā jāyate sa tayoḥ putro bhavati sā ca duhitā /

[169|19-169|20] kiyatpramāṇo jāyate /

[169|21] pañcavarṣopamo yāvat daśavarṣopamaḥ śiśuḥ /

[169|22] saṃbhavatyeṣu

[169|23] yathāsaṃkhyaṃ ṣaṭsu devanikāyeṣu / te tu kṣipramevābhivardhante /

[169|24] saṃpūrṇāḥ savastrāścaiva rūpiṇaḥ // VAkK_3.70 //

[170|01] rūpāvacarā devāḥ saṃpūrṇakāyāḥ vastreṇa saṃvītā upapadyante /

[170|01-170|02] sarve devā āryabhāṣābhāṣiṇaḥ /

[170|02] tadatra kāmadhātau veditavyāḥ

[170|03] kāmopapattayastisraḥ kāmadevāḥ samānuṣāḥ /

[170|04] kathaṃ kṛtvā /

[170|04-170|05] santi sattvāḥ pratyupasthitakāmāḥ pratyupasthiteṣu kāmeṣvaiśvaryaṃ vaśe vartayanti /

[170|05] tadyathā manuṣyāstadekatyāśca devāḥ / te punaścatvāro devanikāyāḥ /

[170|06] santi sattvā nirmitakāmā nirmāya kāmānaiśvarya vaśe vartayanti /

[170|06-170|07] tadyathā devā nirmāṇaratayaḥ /

[170|07-170|08] santi sattvāḥ paranirmitakāmāḥ paranirmiteṣu kāmeṣvaiśvarya vaśe varttayanti /

[170|08] tadyathā devāḥ paranirmitavaśavarttinaḥ /

[170|08-170|10] tā etā yathot pannaparibhogitvāt yathecchātmanirmitaparibhogitvādyathecchātmapara nirmitaparibhogitvācca tisraḥ kāmopapattaya ityucyante /

[170|10] rūpadhātau tu

[170|11] sukhopapattayastriso navatridhyānabhūmayaḥ // VAkK_3.71 //

[170|12] triṣu dhyāneṣu yā nava bhūmayaḥ tāstisraḥ sukhopapattayaḥ /

[170|12-170|14] te hi devā vivekajena samādhijena ca prītisukhena ca niṣprītikena ca sukhena sukhaṃ viharanto dīrghamadhvānaṃ tiṣṭhanti /

[170|14] ata etā nirduḥkhadīrghasukhatvātsukhā upapattayaḥ sukhopapattayaḥ /

[170|14-170|15] dhyānāntarotpattau tu prītisukhābhāvātsukhopapattitvaṃ vicāryam /

[170|16-170|17] yānyetāni devānāṃ dvāviṃśatisthānānyuktāni teṣāmadharāduttaraṃ kiyadviprakṛṣṭam /

[170|17] naitat sarvaṃ yojanaparisaṃkhyayā sukaraṃ parisaṃkhyātum / api tu

[170|18] sthānāt sthānādadho yāvattāvadūrdhvaṃ tatastataḥ /

[170|19-170|20] jambūdvīpāt prabhṛti yaduttaraṃ sthānaṃ tasmādyāvadadho jambūdvīpastāvat punastasmādūrdhvaṃ sthānāntaram /

[170|20-170|21] tadyathā caturthī pariṣaṇḍā caturṇāṃ mahārājānāṃ mūlasthānamitaścatvāriṃśadyojanasahasrāṇi /

[170|21-170|22] tasmādyāvadadhojambūdvīpastāvadūrdhvaṃ tridaśānāṃ sthānam tasmādapi yāvadadho jambūdvīpastāvadūrdhvaṃ yāmānāṃ sthānam /

[170|23] tato'pi yāvadadho jambūdvīpastāvadūrdhvaṃ tuṣitānāṃ sthānamiti /

[170|23-170|24] evaṃ vistareṇa sarvamanukramya sudarśanebhyo yāvadadho jambūdvīpastāvadūrdhvaṃmakaniṣṭhānāṃ sthānam /

[170|25] tasmādūrdhvaṃ na punaḥ sthānamasti / ata eva jyeṣṭhabhūtvādakaniṣṭhā ucyante /

[170|25-170|26] aghaniṣṭhā ityapare /

[170|26] aghaṃ kila cittasthaṃ rūpaṃ tanmātraniṣṭheti /

[170|27] kiṃ punaradharasthānopapannā urdhvāni vimānāni gatvā paśyanti

[171|01] nordhvaṃ darśanamastyeṣāmanyatrarddhiparāśrayāt // VAkK_3.72 //

[171|02] ṛddhyā vā trāyastriṃśā yāmān / gaccheyuḥ /

[171|02-171|03] parāśrayeṇa vā yadvṛddhimatā nīyeran devena vā tatratyena /

[171|03] evaṃ śeṣāḥ /

[171|03-171|04] āgataṃ tūrdhvopapannaṃ paśyennatūrdhvadhātukaṃ nordhvabhūmikam /

[171|04] yiathā spraṣṭavyaṃ na spṛśedaviṣayatvāt /

[171|04-171|05] ata eva tenāsvena kāyenāgacchanti /

[171|05-171|06] kiṃ tarhi nirmitenādharabhūmikena tadicchayā paśyedihatyamiveti nikāyāntarīyāḥ /

[171|07] athaiṣāṃ yāmādivimānānāṃ kiyat pramāṇam /

[171|07-171|08] caturṇāṃ tāvadyāvatsumerumūrdhnaḥ ityeke /

[171|08] dviguṇottaramityapare / prathamaṃ tu dhyānaṃ yāvāṃścāturdvīpakaḥ /

[171|08-171|09] dvitīyaṃ yāvān sāhasraścūḍiko lokadhātuḥ /

[171|09] tṛtīyaṃ yāvān dvisāhasraḥ /

[171|09-171|10] caturthaṃ yāvāṃsrisāhasra ityeke /

[171|10] prathamādīni sāhasrādiparimāṇāni /

[171|10-171|11] caturthaṃ tvaparimāṇamityapare /

[171|12] atha ko'yaṃ sāhasraścūḍiko lokadhātuḥ ko dvisāhasrastrisāhasro vā /

[171|13-171|14]

caturdvīpakacandrārkamerukāmadivaukasām /
brahmalokasahasraṃ ca sāhasraścūḍiko mataḥ // VAkK_3.73 //

[171|15-171|17] sahasrañjaṃbūdvīpānāṃ pūrvavidehānāmaparagodānīyānāmuttarakuruṇāṃ sahasraṃ sūryāṇāṃ candrāṇāṃ sumerūṇāṃ sahasraṃ cāturmahārājakāyikānāṃ devānāṃ yāvat paranirmitavaśavartināṃ sahasraṃ brahmalokānāmayamucyate sāhasraścūḍiko lokadhātuḥ /

[171|18] tatsahasraṃ dvisāhasro lokadhātustu madhyamaḥ /

[171|19] teṣāṃ cūḍikānāṃ lokadhātūnāṃ sahasraṃ dvisāhasro madhyamo lokadhātuḥ /

[171|20] tatsahasraṃ trisāhasraḥ

[171|21] teṣāṃ dvisāhasrāṇāṃ lokadhātūnāṃ sahasraṃ trisāhasramahāsāhasro lokadhātuḥ /

[171|21-171|22] eṣa hi kṛtsnaḥ

[171|23] samasaṃvartasaṃbhavaḥ // VAkK_3.74 //

[171|24] samaṃ saṃvartate samaṃ vivartate / saṃbhavo hi vivartaḥ ityuttaratra vyākhyāsyate /

[171|25-171|26] kiṃ khalu yathā bhājanānāṃ pramāṇabheda evaṃ tadvāsināmapi sattvānāṃ pramāṇabhedo'sti /

[171|26] astītyāha / tatra tāvat

[171|27] jāmbūdvīpāḥ pramāṇena catuḥsārdhatrihastakāḥ /

[171|28] jambūdvīpakā manuṣyāḥ pramāṇārdhacaturhastakāḥ kecittu caturhastakāḥ

[172|01] dviguṇottaravṛddhyā tu pūrvagodottarāhvayāḥ // VAkK_3.75 //

[172|02-172|03] pūrvavidehakā godānīkā uttarakauravāśca manuṣyā aṣṭaṣoḍaśadvātriṃśaddhastakā yathākramam /

[172|04] pādavṛddhyā tanuryāvatsārdhakrośo divaukasām /

[172|05] kāmināṃ

[172|06] pādaḥ krośasya caturtho bhagaḥ /

[172|06-172|08] tanmātraṃ śarīraṃ cāturmahārājakāyikānāṃ dvau pādau trāyastriṃśānāṃ trayo yāmānāṃ catvārastuṣitānāṃ pañca nirmāṇaratīnāṃ adhyardhaḥ krośaḥ paranirmitavaśavartinām /

[172|09] rupiṇāṃ tvādau yojanārdhaṃ

[172|10] rūpiṇāṃ devānāṃ prathame sthāne brahmakāyikānāmardhayojanamātraṃ śarīram /

[172|11] tataḥ param // VAkK_3.76 //

[172|12] ardhārdhavṛddhiḥ

[172|13] triṣu sthānesu brahmapurohitānāṃ yojanaṃ mahābrahmaṇo 'dhyardhaṃ parīttābhānāṃ dve yojane /

[172|14-172|15]

urdhvaṃ tu parīttābhebhya āśrayaḥ /
dviguṇadviguṇā hitvā 'nabhrakebhya'striyojanam // VAkK_3.77 //

[172|16] apramāṇābhānāṃ catvāri yojanāni / ābhāsvarāṇāmaṣṭau /

[172|16-172|17] evaṃ dviguṇavṛddhyā yāvacchubhakṛtsnānāṃ catuḥṣaṣṭiḥ /

[172|17-172|18] anabhrakāṇāṃ tato yojanatrayeṇa hīnaṃ dviguṇaṃ pañcaviṃśatiyojana śatam /

[172|18-172|19] tasmāt pareṇa punaḥ puṇyaprasavānāṃ dviguṇaṃ dviguṇaṃ yāvadakaniṣṭhānāṃ ṣoḍaśayojanasahasrāṇi śarīram /

[172|20] evaṃ pramāṇabhinnānāṃ kimāyuṣo'pyasti bhedaḥ / astītyāha /

[172|21] sahasramāyuḥ kuruṣu

[172|22] varṣāṇām /

[172|23] dvayorardhārdhavarjitam /

[172|24] dvayordvipayorardhārdhaṃ varjayitvā pañca varṣaśatāni godānīyānām /

[172|24-172|25] ardhatṛtīye varṣaśate pūrvavidehānām /

[173|01] ihāniyatam

[173|02] jambūdvīpe nāstyāyuṣo niyamaḥ kadācit bhūyo bhavati kadācidalpīyaḥ /

[173|03] ante tu daśābdāḥ

[173|04] abdaḥ saṃvatsaraḥ / ante hīyamānaṃ daśa varṣāṇyāyurbhavati /

[173|05] ādito'mitam // VAkK_3.78 //

[173|06] āditaḥ prāthamakalpikānaṃ manuṣyāṇāmaparimāṇamāyurbhavati /

[173|06-173|07] sahasrādisaṃkhyayā parimātuṃ na śakyate /

[173|08] uktaṃ manuṣyāṇāṃ devānāṃ vaktavyam /

[173|08-173|09] taccāhorātraṃ vyavasthāpya śakyaṃ vaktumiti sa eva caiṣāṃ vyavasthāpyate /

[173|10-173|11] nṛṇāṃ varṣāṇi pañcāśadahorātro divaukasām / kāme'dharāṇāṃ

[173|12-173|13] yāni manuṣyāṇāṃ pañcāśadvarṣāṇi tāni kāmadhātāvadharāṇāṃ devānāṃ cāturmahārājakāyikānāmekaṃ rātrindivam /

[173|14] tenāyuḥ pañcavarṣaśatāni tu // VAkK_3.79 //

[173|15-173|16] tena tatastenāhorātreṇa teṣāṃ triṃśadrātrakeṇa māsena dvādaśamāsakena saṃvatsareṇa divyāni pañcavarṣaśatānyāyuḥ pramāṇam /

[173|17] dviguṇottaramūrdhvānāmubhayaṃ

[173|18] ūrdhvānāṃ devānāmubhaya dviguṇottaramahorātraścāyuśca / kathaṃ kṛtvā /

[173|18-173|19] yanmanuṣyāṇāṃ varṣaśataṃ tattrāyastriṃśānāṃ devānāmekaṃ rātrindivam /

[173|19-173|20] tena rātrindivena divyaṃ varṣasahasramāyuḥ /

[173|20] evaṃ yāmādīnāṃ yathākramam /

[173|20-173|21] mānuṣyakāṇi dve catvāryaṣṭau ṣoḍaśa varṣaśatānyekaṃ rātrindivam /

[173|21-173|22] tena rātrindevena dve catvāryaṣṭau ṣoḍaśa divyāni varṣasahasrāṇyāyuṣaḥ pramāṇam /

[173|22] yugandharādūrvaṃ sūryācandramasorabhāvāt //

[173|22-173|23] kathaṃ devānāmahorātravyavasthānamālokakṛtyaṃ vā /

[173|23-173|24] puṣpāṇāṃ saṃkocavikāsātkumudabandhu vat śakunīnāṃ kūjanākūjanāt middhāpagamāgamācca ālokakṛtyaṃ svayaṃprabhatvāt /

[173|25] uktamāyuḥ kāminām /

[174|01] rūpiṇāṃ punaḥ /

[174|02] nāstyahorātramāyustu kalpaiḥ svāśrayasaṃmitaiḥ // VAkK_3.80 //

[174|03] yeṣāṃ rūpiṇāmardhayojanamāśrayaḥ teṣāmardhakalpamāyuḥ / yeṣāṃ yojanaṃ teṣāṃ kalpam /

[174|03-174|05] evaṃ yasya yāvadyojanamāśrayastasya tāvatkalpamāyuryavadakaniṣṭhānāṃ ṣoḍaśakalpasahasrāṇyāyuḥ pramāṇam /

[174|06] ārūpye viṃśatiḥ kalpasahasrāṇya dhikādhikam /

[174|07] ākāśānantyāyatane viṃśatikalpasahasrāṇyāyuṣaḥ pramāṇam /

[174|08] vijñānānantyāyatane tasmādadhikaṃ viṃśatiḥ sahasrāṇi /

[174|08-174|09] ākiñcanyāyatane tasmādadhikaṃ viṃśatiḥ /

[174|09] bhavāgre tasmādadhikaṃ viṃśatiḥ /

[174|09-174|10] evaṃ teṣāṃ yathākramaṃ viṃśatiścatvāriṃśat ṣaṣṭiraśītiḥ kalpasahasrāṇyāyuḥpramāṇam /

[174|11-174|12] katamo'tra kalpo veditavyaḥ kimantarakalpo'tha saṃvartakalpo'tha vivarttakalpo'tha mahākalpaḥ /

[174|13] mahākalpaḥ parīttābhāt prabhṛtyardhamadhastataḥ // VAkK_3.81 //

[174|14] parīttābhādeva nikāyāt prabhṛti mahākalpenāyuḥ veditavyam /

[174|14-174|15] tasmādadho mahākalpasyārdha kalpīkṛtya mahābrahmādīnāmāyurvyavasthāpitam /

[174|15] kathaṃ kṛtvā /

[174|15-174|17] yacca loko viṃśatimantarakalpān vivartate yacca loko viṃśatimantarakalpānvivarta āste yacca viṃśatimantarakalpānsaṃvartate ime ṣaṣṭirantarakalpā mahābrahmaṇo'dhyardhaḥ kalpaḥ uktaḥ /

[174|17-174|18] evaṃ ca kṛtvā mahākalpasyārdhaṃ catvāriṃśadantarakalpān kalpīkṛtya teṣāmāyuḥ pramāṇamuktam /

[174|19] uktaṃ sugatāvāyuḥ pramāṇam /

[174|20] durgatāvidānīṃ vaktavyam / tatra tāvat

[174|21-174|22] kāmadevāyuṣā tulyā ahorātrā yathākramam / saṃjīvādiṣu ṣaṭsu

[174|23-174|24] yāvat ṣaṇṇāṃ kāmāvacarāṇāṃ devanikāyānāmāyuruktaṃ tena tulyā ahorātrāḥ ṣaṭṣu narakeṣu yathākramaṃ veditavyāḥ /

[174|24-174|25] saṃjīve kālasūtre saṃghāte raurave mahāraurave tāpane ca /

[174|26] āyustaisteṣāṃ kāmadevavat // VAkK_3.82 //

[174|27-174|28] tairidānīṃ svairahorātraisteṣāṃ yathā ṣaṇṇāṃ kāmāvacarāṇāṃ devānāmāyustathaiva yathākramaṃ veditavyam /

[174|28] kathaṃ kṛtvā /

[174|28-174|29] yaddhi cāturmahārājakāyikānāmāyuḥ pramāṇaṃ tatsaṃjīvane mahānarake ekaṃ rātrindivaṃ /

[174|29-175|01] tena yāvat dvādaśamāsakena saṃvatsareṇa tatratyāni pañcavarṣaśatānyāyuḥ /

[175|01-175|02] yattrāyastriṃśānāmāyuḥ pramāṇaṃ tat kālasūtre mahānarake ekaṃ rātrindivam /

[175|02-175|03] tena rātrindivena tasminvarṣasahasrāṇyāyuḥpramāṇaṃ /

[175|03-175|04] evamanyeṣvapi yathāyogaṃ yojyaṃ yāvat paranirmitavaśavartināmāyuḥpramāṇaṃ tattulyenāhorātreṇa tāpane ṣoḍaśa varṣasahasrāṇyāyuḥpramāṇam /

[175|05] ardhaṃ pratāpane

[175|06] pratāpane mahānarake'ntarakalpasyārdhamāyuḥ pramāṇam /

[175|07] avīcāvantaḥkalpaṃ

[175|08] tiraścāṃ tu niyamo nāsti /

[175|09] paraṃ punaḥ /

[175|10] kalpaṃ tiraścāṃ

[175|11] paramāyustiraścāmantarakalpaṃ tat punarnāgānāṃ nandopanandāśvatalīprabhṛtīnām /

[175|11-175|13] uktaṃ hi bhagavatā "aṣṭāvime bhikṣavo nāgā mahānāgāḥ kalpasthā dharaṇidharā" iti vistaraḥ /

[175|14] pretānāṃ māsāhnā śatapañcakam // VAkK_3.83 //

[175|15] yo manuṣyāṇāṃ māsaḥ sa pretānāmahorātraḥ /

[175|15-175|16] tenāhorātreṇa pañca varṣaśatānyāyuḥ /

[175|16] śītanarakeṣvāyuṣaḥ kiṃ pramāṇam /

[175|17-175|18]

vāhādvarṣaśatenaikatiloddhārakṣayāyuṣaḥ /
arvudādviṃśatiguṇaprativṛddhyāyuṣaḥ pare // VAkK_3.84 //

[175|19-175|20] upamānamātreṇa teṣvāyurākhyātaṃ bhagavatā "tadyathā bhikṣavaḥ iha syādviṃśatikhārīko māgadhakastilavāhaḥ pūrṇastilānāṃ cūḍikāvaddhaḥ /

[175|20-175|22] tataḥ kaścideva varṣaśatasyātyayādekaṃ tilamapanayate kṣiprataraṃ bhikṣavaḥ saviṃśatikhārīko māgadhastilavāho'nenopakrameṇa parikṣayaṃ paryādānaṃ gacchet /

[175|22] na tvevāhamarvudopapannānāmāyuṣaḥ paryantaṃ vadāmi /

[175|22-175|24] yathā khalu bhikṣavo viṃśatirvudā evameko nirarvudo vistareṇa yathā khalu bhikṣavo viṃśatiḥ padyā evameko mahāpadma" iti /

[175|25] evameṣāmāyuṣmatāṃ sattvānāṃ kimastyaparipūrṇāyuṣāmantarā mṛtyurāhosvinna /

[175|26] sarvatrāsti

[176|01] kurubāhyo'ntarāmṛtyuḥ

[176|02] uttarakuruṣu niyatāyuṣaḥ sattvā avaśyaṃ kṛtsnamāyurjīvanti / anyeṣu nāvaśyam /

[176|03] pudgalānāṃ tu bahūnāṃ nāstyantareṇa kālakriyayā /

[176|03-176|05] tuṣitastharsyakajātibaddhasya bodhisattvasya caramabhavikasattvasya jinādiṣṭasya jinabhutasya śraddhādharmānusāriṇo bodhisattvacakravarttimātrośca tadgarbhayorityevamādinām /

[176|06-176|07] yojanapramaṇena sthānāni śarīrāṇi cotkāni varṣapramāṇenāyuruktaṃ tayośca pramāṇaṃ noktamiti vaktavyaṃ nānā ca sarveṣāṃ vavasthānamatastasyāpi paryanto vaktavyaḥ /

[176|08] teṣāṃ samānākhyānārthamādiprakrama ārabhyate /

[176|09] paramāṇvakṣarakṣaṇāḥ /

[176|10] rūpanāmādhvaparyantāḥ

[176|11] rūpasyāpacīyamānasya paryantaḥ paramāṇuḥ /

[176|11-176|12] kālasya paryantaḥ kṣaṇo nāmnaḥ paryanto'kṣaraṃ tadyathā gauriti /

[176|12] kṣaṇasya punaḥ kiṃ pramāṇam /

[176|12-176|13] samagreṣu pratyayeṣu yāvatā dharmasyātmalābhaḥ gacchanvā dharmo yāvatā paramāṇoḥ paramāṇvantaraṃ gacchati /

[176|13-176|14] balavatpuruṣāddhaṭmātreṇa pañcaṣaṣṭiḥ kṣaṇā atikrāmantītyābhidhārmikāḥ /

[176|15] paramāṇuraṇustathā // VAkK_3.85 //

[176|16-176|17]

lohāpaśaśāvigocchidrarajolikṣāstadudbhavāḥ /
yavastathāṅgulīparva jñeyaṃ saptaguṇottaram // VAkK_3.86 //

[176|18] etatparamāṇvādikaṃ saptaguṇottaraṃ veditavyam / sapta paramāṇavo'ṇuḥ /

[176|18-176|19] saptāṇavo loharajaḥ /

[176|19] tāni saptāvrajastāni sapta dāśarajastāni saptaiḍakarajaḥ /

[176|19-176|20] tāni sapta gorajaḥ tāni sapta vātāyanacchidrarajaḥ /

[176|20] tāni sapta likṣāstadudbhavā yūketyarthaḥ /

[176|20-176|21] sapta yūkā yavaḥ /

[176|21-176|22] sapta yavā aṅgulīparva trīṇi parvāṇyaṅgurīti prasiddhameveti noktam /

[176|22] pārśvākṛtāstu /

[177|01] caturviṃśatiraṅgulyo hasto hastacatuṣṭayam /

[177|02] dhanuḥ

[177|03] vyāsenetyarthaḥ /

[177|04] pañcaśatānyeṣāṃ krośo raṇyaṃ ca tanmatam // VAkK_3.87 //

[177|05] manuṣāṃ pañca śatāni krośaḥ / krośamātraṃ ca grāmādi raṇyamiṣṭam /

[177|06] te'ṣṭau yojanamityāhuḥ /

[177|07] uktaṃ yojanasya pramāṇam / varṣasyedānīmucyate /

[177|08] viṃśaṃ kṣaṇaśataṃ punaḥ /

[177|09] tatkṣaṇaḥ

[177|10] kṣaṇānāṃ viṃśaṃ śatamekastatkṣaṇaḥ /

[177|11] te punaḥ ṣaṣṭirlavaḥ /

[177|12] tatkṣaṇāḥ ṣaṣṭirlava ityucyate /

[177|13] triṃśadguṇottarāḥ // VAkK_3.88 //

[177|14] trayo muhūrttāhorātramāsāḥ

[177|15] triṃśallavā muhūrttastriśanmuhūrttā ahorātraḥ /

[177|15-177|16] kadācittu rātriradhikā bhavati kadācidūnā kadācitsamā / [177|16] tridaśāhorātrā māsaḥ /

[177|17] dvādaśamāsakaḥ /

[177|18] saṃvatsaraḥ sonarātraḥ

[177|19-177|20] catvāro māsā hemantānāṃ catvāro grīṣmāṇāṃ catvāro varṣāṇāmityete dvādaśa māsā saṃvatsaraḥ sārdhamūnarātraiḥ /

[177|20] saṃvatsareṇa hi ṣaḍūnarātrā nipātyante / kathaṃ kṛtvā /

[177|21]

"hemantagrīṣmavarṣāṇāmadhyardhe māsi nirgate /
śeṣe'rdhamāse vidvadbhirūnarātro nipātyate //"

[177|23] uktaṃ varṣapramāṇam /

[178|01] kalpasyedānīṃ vaktavyam /

[178|02] kalpo bahuvidhaḥ smṛtaḥ // VAkK_3.89 //

[178|03] antarakalpo saṃvarttakalpo vivartakalpo mahākalpaśceti / tatra tāvat

[178|04] saṃvarttakalpo narakāsaṃbhavāt bhājanakṣayaḥ /

[178|05] narakeṣu hi sattvāsaṃbhavāt prabhṛti yāvat bhājanasaṃkṣayaḥ / dve hi saṃvarttanyau /

[178|05-178|06] gatisaṃvartanī dhātusaṃvartanī ca /

[178|06] punardve saṃvartanyau / sattvasaṃvartanī bhājanasaṃvartanī ca /

[178|07] bhavati sa kālo yannarakeṣu sattvāścyavante nopapadyante / sa ārambhaḥ saṃvartakalpasya /

[178|08] yadayaṃ loko viṃśatyantarakalpān vivṛtto'sthāt tanniryātaṃ vaktavyam /

[178|08-178|09] yadviṃśatimantarakalpān saṃvartiṣyate tat pratipannaṃ vaktavyam /

[178|09-178|10] yadā narakeṣvekasattvo nāvaśiṣṭo bhavati iyatā 'yaṃ lokaḥ saṃvṛtto bhavati /

[178|10-178|11] yaduta narakasaṃvarttanyā yasya tadānīṃ niyataṃ narakavedanīyaṃ karma ghriyate sa lokadhātvantaranarakeṣu kṣipyate /

[178|11-178|12] evaṃ tiryaksaṃvarttanī pretasaṃvarttanī ca vaktavyā /

[178|12] mahāsamudragatāstiryañcaḥ pūrvaṃ saṃvartante /

[178|12-178|13] manuṣyasahacariṣṇavastu taireva sārdhaṃ bhavanti /

[178|13-178|16] sa kālo yanmanuṣyeṣvanyatamaḥ sattvaḥ svayamanācāryakaṃ dharmatāprātilambhikaṃ prathamaṃ dhyānaṃ samāpadyate sa tasmāt vyutthāya vācaṃ bhāṣate sukhaṃ vata vivekajaṃ prītisukhaṃ śāntaṃ vata vivekajaṃ prītisukhamiti /

[178|16-178|17] taṃ ca śabdaṃ śrutvā anye'pi sattvāḥ samāpadyante /

[178|17] kālaṃ kṛtvā brahmaloka upapadyante /

[178|17-178|18] yadā jambūdvīpa ekasattvo'pi nāvaśiṣṭo bhavati iyatā'yaṃ lokaḥ saṃvṛtto bhavati yaduta jambūdvīpasaṃvartanyā /

[178|18-178|19] evaṃ pūrvavidehagodānīyottarakurusaṃvartanyo vaktavyāḥ /

[178|19-178|20] yadā manuṣyeṣvekasattvo'pi nāvaśiṣṭo bhavati iyatā'yaṃ lokaḥ saṃvṛtto bhavati yaduta manuṣyagatisaṃvarttanyā /

[178|20-178|21] auttarakauravāstu kālaṃ kṛtvā kāmāvacareṣu deveṣūpapadyante /

[178|21] tatra vairāgyābhāvāt /

[178|21-178|22] evaṃ cāturmahārājakāyikeṣvapi deveṣu prathamaṃ dhyānaṃ samāpadya brahmaloka upapadyante /

[178|22-178|24] yadā tatraikasattvo'pi nāvaśiṣṭo bhavati iyatā'yaṃ lokaḥ saṃvṛtto bhavati yaduta cāturmahārājakāyikasaṃvartanyā /

[178|24-178|25] evaṃ yāvat paranirmitavaśavartisaṃvarttnyo vaktavyāḥ /

[178|25-178|26] yadaikasattvo'pi kāmāvacareṣu deveṣu nāvaśiṣṭo bhavati iyatā'yaṃ lokaḥ saṃvṛtto bhavati yaduta kāmadhātusaṃvartanyā /

[178|26-178|28] brahmaloke'pyanyatamaḥ sattvo dharmatāprātilambhikaṃ dvitīyaṃ dhyānaṃ samāpadyotthāya vācaṃ bhāṣate sukhaṃ vata samādhijaṃ prītisukhaṃ śāntaṃ vata samādhijaṃ prītisukhamiti /

[178|28-179|01] taṃ śabdaṃ śrutvā'nye'pi sattvāḥ samāpadyante kālaṃ ca kṛtvā ābhāsvareṣu deveṣūpapadyante /

[179|01-179|02] yadā brahmaloka ekasattvo'pi nāvaśiṣṭo bhavati iyatā'yaṃ lokaḥ saṃvṛtto bhavati yaduta sattvasaṃvartanyā /

[179|02-179|04] tataḥ śūnye bhājane ita eva sāmantakāt sattvānāṃ tadākṣepake karmaṇi parikṣīṇe sapta sūryāḥ prādurbhūya krameṇa yāvat pṛthivīṃ sumeruṃ ca niḥśeṣaṃ dahanti /

[179|04-179|05] tasmādevaṃ prajvalitādarcirvāyunā kṣiptaṃ śūnyaṃ brāhmaṃ vimānaṃ nirdahat paraiti /

[179|05] tacca tadbhūmikamevārcirveditavyam /

[179|05-179|06] nahi visabhāgā apakṣālāḥ kramante /

[179|06] tatsaṃbaddhasaṃbhūtatvāttasmāttadityuktam /

[179|06-179|07] kāmāvacaro hyagnī rūpāvacaramagniṃ saṃbadhnātīti /

[179|07-179|08] evamanyasyāmapi saṃvartanyāṃ yathāyogaṃ veditavyamiti /

[179|08-179|09] narakeṣu sattvānāṃ cyutyanutpādāt prabhṛti yāvat bhājanānāṃ saṃkṣaya eṣa kālaḥ /

[179|10] vivartakalpaḥ prāgvāyoryāvannarakasaṃbhavaḥ // VAkK_3.90 //

[179|11] thamādvāyoḥ prabhṛti yāvannarakeṣu sattvasambhavaḥ eṣa kālo vivartakalpa ityucyate /

[179|12-179|14] tathā saṃvṛte hi loka ākāśamātrāvaśeṣaścira kālaṃ tiṣṭhati yāvat punarapi sattvānāṃ karmādhipatyena bhājanānāṃ pūrvanimittabhūtā ākāśe mandamandā vāyavaḥ syandante /

[179|14-179|15] tadā yadayaṃ loko viṃśatimantarakalpān saṃvṛtto'sthāttanniryātaṃ vaktavyam /

[179|15] yadviṃśatimantarakalpān vivarttiṣyate tadupayātaṃ vaktavyam /

[179|16] tataste vāyavo vardhamānā yathoktaṃ vāyumaṇḍalaṃ jāyate /

[179|16-179|17] tataḥ śanairyathoktakramavidhānaṃ sarvaṃ jāyate apmaṇḍalaṃ kāñcanamayī mahāpṛthivī dvīpāḥ sumervādayaśca /

[179|17-179|18] prathamaṃ tu brāhma vimānamutpadyate /

[179|18] tato yāvat yāmīyaṃ tato vāyumaṇḍalādīni /

[179|18-179|19] iyatā'yaṃ loko vivṛtto bhavati yaduta bhājanavivartanyā /

[179|19-179|20] athānyataraḥ sattva ābhāsvarebhyaścyutvā śūnye brāhme vimāna utpadyate /

[179|20-179|21] anye'pi sattvāstataścyutvā brahmapurohiteṣūpapadyante /

[179|21] tato brahmakāyikeṣu paranirmitavaśavartiṣu /

[179|21-179|22] krameṇa yāvaduttarakurau godānīye pūrvavidehe jambūdvīpe preteṣu tiryakṣu narakeṣūpapadyante /

[179|22-179|23] dharmatā hyeṣā yat paścāt saṃvartate tat pūrvaṃ vivarttate /

[179|23-179|24] yadā narakeṣvekaḥ sattvo'pi prādurbhūto bhavati tadā yadayaṃ loko viṃśatimantarakalpān vivartate tanniryātaṃ bhavati /

[179|24-179|25] yadviṃśatimantaralpān vivarttaḥ sthāsyati tadupayātaṃ bhavati /

[179|26] antaḥkalpo'mitāt yāvaddaśavarṣāyuṣaḥ

[179|27-180|01] vivartamāne loke ekānna viṃśatirantarakalpā aparimitāyuṣāṃ manuṣyāṇāmatikrāmanti /

[180|01-180|02] aparimitāyuṣāmeva kramatāṃ yāvaddaśavarṣāyuṣo bhavanti /

[180|02] so'sau vivṛttānāṃ tiṣṭhatāṃ prathamo'ntarakalpaḥ /

[180|03] tataḥ /

[180|04] utkarṣā apakarṣāśca kalpā aṣṭādaśāpare // VAkK_3.91 //

[180|05] tasmādapare'ṣṭādaśotkarṣā apakarṣāścāṣṭādaśāntarakalpā bhavanti / kathaṃ kṛtvā /

[180|06] tebhyo hi daśavarṣāyuṣkebhya utkarṣaṃ gacchantaḥ krameṇāśītivarṣasahasrāyuṣo bhavanti /

[180|07] punaścāpakarṣaṃ gacchanto daśavarṣāyuṣo bhavanti //

evaṃ dvitīyo'ntarakalpaḥ /

[180|07-180|08] evaṃ yāvadaṣṭādaśa /

[180|09] utkarṣa ekaḥ

[180|10] ekāntarakalpo viṃśatitama utkarṣa evamapakarṣaḥ /

[180|10-180|11] daśavarṣāyuṣkebhyo yāvadaśītivarṣāyuṣāṃ manuṣyāṇāmiti varttate /

[180|11] athaite utkarṣāḥ kiyantaṃ prakarṣaṃ gacchanti /

[180|12] te'śītisahasrādyāvadāyuṣaḥ /

[180|13-180|14] nātaḥ pareṇa vardhante yāvāneva cānyeṣāmantarakalpānāmutkarṣāpakarṣakālastāvāneva prathamasyāpakarṣakālaḥ paścimasya cotkarṣakāla iti samānakālāḥ sarve bhavanti /

[180|15] iti loko vivṛtto'yaṃ kalpāṃstiṣṭhati viṃśatim // VAkK_3.92 //

[180|16] ityanenāntarakalpanyāyenāyaṃ viṃśatimantarakalpānvivṛttastiṣṭhati /

[180|16-180|17] yāvantaṃ kālaṃ vivṛttastiṣṭhati tāvantameva kālaṃ

[180|18] vivartate'tha saṃvṛtta āste samvartate samam /

[180|19] viṃśatimevāntarakalpān vivartate viṃśatiṃ saṃvartate viṃśatiṃ saṃvṛtta āste /

[180|19-180|20] yadyapi tadānīmutkarṣā apakarṣāśca na pravartante kālastu samānaḥ parisaṃkhyāyate /

[180|20-180|22] tatraikenāntara kalpena bhājanānyabhinivartante ekānnaviṃśatyā 'ntarakalpairāvāsyante ekenāntarakalpena bhājanāni vidhvasyante ekānnaviṃśatyā śūnyī bhavanti /

[180|22-180|23] tā etā antarakalpānāṃ catasro viṃśatyo'śītirbhavanti /

[180|24] te hyaśītirmahākalpaḥ

[180|25] etanmahākalpasya pramāṇam / kalpaḥ kiṃsvabhāvaḥ / pañcaskandhasvabhāvaḥ /

[180|25-181|01] yaducyate tribhirasaṃkhyeyaiḥ kalpānāṃ budhatvaṃ prāpyata" iti /

[181|01] tat katameṣāṃ kalpānām /

[181|01-181|02] ya eva mahākalpo nirdiṣṭaḥ /

[181|03] tadasaṃkhyatrayodbhavam // VAkK_3.93 //

[181|04] buddhatvam

[181|05] saṃkhyeyānāṃ kalpānāṃ trayeṇa /

[181|05-181|06] kathamasaṃkhyeyasyāsati saṃkhyeyāvasāne punastritvamucyate /

[181|06] naiadevaṃ veditavyaṃ / kiṃ tarhi /

[181|06-181|07] "ṣaṣṭiḥ sthānāntarāṇyasaṃkhyeyami"ti muktakasūtraṃ paṭhyate /

[181|07] katamāni ṣaṣṭiḥ / eko hyadvitīyaḥ prathamaṃ sthānāntaram /

[181|08] ekakānāṃ daśako dvitīyam / daśa daśakāni śataṃ tṛtīyam / daśa śatāni sahasram /

[181|09] daśa sahasrāṇi prabhedaḥ / daśa prabhedā lakṣam /

[181|09-181|10] daśa lakṣā atilakṣaḥ /

[181|10] daśātilakṣāḥ kauṭiḥ / daśa kauṭyo madhyaḥ/ daśa madhyā ayutam /

[181|11] śāyutā mahāyutam / daśa mahāyutā niyutam / daśa niyutā mahāniyutam /

[181|11-181|12] daśa mahāniyutāḥ prayutam /

[181|12] daśa prayutā mahāprayutaḥ / daśa mahāprayutāḥ kaṅkaraḥ /

[181|12-181|13] daśa kaṅkarā mahākaṅkaraḥ /

[181|13] daśa mahākaṅkarā visvaraḥ / daśa visvarā mahāvisvaraḥ /

[181|13-181|14] daśa mahāvisvarā akṣobhyaḥ /

[181|14] daśākṣobhyā mahākṣobhyaḥ / daśa mahākṣobhyā vivāhaḥ /

[181|15] daśa vivāhā mahāvivāhaḥ / daśa mahāvivāhā utsaṅgaḥ / daśotsaṅgā mahotsaṅgaḥ /

[181|16] daśa mahotsaṅgā vāhanaḥ / daśa vāhanāni mahāvāhanam /

[181|16-181|17] daśa mahāvāhanāni taṭibhaḥ /

[181|17] daśa tiṭibhā mahātiṭibhaḥ / daśa mahātiṭibhā hetuḥ /

[181|17-181|18] daśa hetavo mahāhetuḥ /

[181|18] daśa mahāhetavaḥ karabhaḥ / daśa karabhā mahākarabhaḥ /

[181|18-181|19] daśa mahākarabhā indraḥ /

[181|19] daśendrā mahendraḥ / daśa mahendrāḥ samāptam / daśa samāptāni mahāsamāptam /

[181|20] daśa mahāsamāptāni gatiḥ / daśa gatayo mahāgatiḥ / daśa mahāgatayo nimbarajaḥ /

[181|20-181|21] daśa nimbarajāṃsi mahānimbarajaḥ /

[181|21] daśa mahānimbarajāṃsi mudrā / daśa mudrā mahāmudrā /

[181|21-181|22] daśa mahāmudrāḥ balam /

[181|22] daśa balāni mahābalam /

[181|22-181|23] daśa mahābalāni sajñā /

[181|23] daśa saṃjñā mahāsaṃjñā / daśa mahāsaṃjñā vibhūtaḥ / daśa vibhūtā mahāvibhūtaḥ /

[181|23-181|24] daśa mahāvibhūtā balākṣam /

[181|24] daśa balākṣā mahābalākṣam / daśa mahābalākṣāṇyasamkhyam /

[181|25] aṣṭakaṃ madhyādvistṛtam /

[181|25-182|01] ityeteṣāṃ ṣaṣṭisthānāntaragatāṃ saṃkhyāmanuprāptāḥ kalpā asaṃkhyeyānityucyante /

[182|01] tato vyāvṛtya punargaṇyante /

[182|01-182|02] evaṃ trīṇi asaṃkhyeyānītyucyante /

[182|02] na tu naiva parisaṃkhyātuṃ śakyanta iti /

[182|03] kintu khalu kālaprakarṣeṇaiva kṛtapraṇidhānā bodhisattvā bodhimabhisaṃbudhyante /

[182|04] kimetadeva bhaviṣyati /

[182|04-182|05] mahatāṃ hi puṇyajñānasaṃbhāreṇa ṣaḍbhiḥ pāramitābhiḥ bahubhirduṣkaraśatasahasraistribhiḥ kalpāsaṃkhyeyairanuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyante bodhisattvāḥ /

[182|06] yadyapyanyathā'pyasti mokṣāvakāśaḥ kimarthaṃ ta iyantaṃ yatnamārabhante /

[182|06-182|07] parārthaṃ ta iyantaṃ yatnamārabhante kathaṃ parānapi mahato duḥkhaughāt paritrātuṃ śaknuyāmiti /

[182|07-182|08] ka eṣāṃ parārthena svārthaḥ /

[182|08] eṣa eva teṣāṃ svārtho yaḥ parārthastasyābhimatatvāt /

[182|08-182|09] idānīmetacchrāddhāsyate /

[182|09] satyaṃ duḥśraddhānametadātmaṃbharibhirniṣkaruṇaiḥ /

[182|09-182|11] kāruṇikaistu śraddhitamevaitat yathā ceha kecidabhyastanairdhṛṇyā asatyapi svārthe paravyasanābhiratā upalabhyante /

[182|11-182|12] tathā punarabhyastakāruṇyā asatyapi svārthe parahitakriyābhirāmāḥ santīti saṃbhāvyam /

[182|12-182|15] yathaiva cābhyāsavaśādanātmabhūteṣu saṃskāreṣu saṃskṛtalakṣaṇānabhijñā ātmasnehaṃ niveśya taddhetorduḥkhānyudvahanti evaṃ punarabhyāsavaśādātmasnehaṃ tebhyo nirvartya pareṣvapekṣāṃ vardhayitvā taddhetorduḥkhānyudvahantīti saṃbhāvyam /

[182|15-182|16] gotrāntarameva hi tattathājātīyaṃ nirvartate yat pareṣāṃ duḥkhena duḥkhāyate sukhena sukhāyate nātmana iti /

[182|16] na te punaḥ svārthamanyaṃ paśyanti / āha cātra

[182|17-182|20]

"hīnaḥ prārthayate svasaṃtatigataṃ yaistairūpāyaḥ sukhaṃ
madhyo duḥkhanivṛttimeva na sukhaṃ duḥkhāspadaṃ tadyataḥ /
śreṣṭhaḥ prārthayate svasaṃtatigatairduḥkhaiḥ pareṣāṃ sukhaṃ
duḥkhātyantanivṛttimeva ca yatastadduḥkhaduḥkhyeva saḥ //"

[182|21] kiṃ punarutkarṣā buddhā utpayante āhosvidapakarṣāḥ /

[182|22] apakarṣe hi śatādyāvattadudbhavaḥ /

[182|23-182|24] aśītivarṣaśatāyupi prajāyāmapakarṣe ārabdhe yāvadvarṣaśatāyuṣo manuṣyā bhavantyetasminnantare buddhā utpadyante /

[182|24] kasmānnotkarṣakāle / tadā hi duḥsamudvejāḥ sattvā bhavanti /

[183|01] kasmānna śatāt /

[183|01-183|02] tadā hi pañca kaṣāyā abhyutsadā bhavanti /

[183|02-183|03] tadyathā'yuṣkaṣāyaḥ kalpakaṣāyaḥ kleśakaṣāyaḥ dṛṣṭikaṣāyaḥ sattvakaṣāyaśca /

[183|03] apakarṣasyādhastāt pratyavarā āyurādayaḥ kiṭabhūtatvāt kaṣāyā ucyante /

[183|04] dvābhyāṃ hi jīvitopakaraṇavipattī yathākramam / dvābhyāṃ kuśalapakṣavīpattiḥ /

[183|04-183|05] kāmasukhallikā'tmaklamathānuyogādhikārāt gṛhipravrajitapakṣayorvā /

[183|05-183|06] ekenātmabhāvavīpattiḥ /

[183|06] pramāṇarūpārogyabalavṛddhismṛtivīryadhairyabhraṃsāt /

[183|07] atha pratyekabuddhānāṃ kasmin kāle utpādaḥ /

[183|08] dvayoḥ pratyekabuddhānāṃ /

[183|09] utkarṣe'yapakarṣe'pi / dvividhā hi pratyekabuddhā vargacāriṇaḥ khaḍgaviṣāṇakalpāśca /

[183|10] tatra vargacāriṇaḥ śrāvakapūrviṇaḥ pratyekajinā ucyante /

[183|10-183|11] pṛthagjanapūrviṇo'pi santītyapare /

[183|11] ye'nyatrotpāditanirvedhabhāgīyā iha svayaṃ mārgamabhisaṃbudhyante / [183|11-183|14] tathāhi pūrvayogaṃ paṭhanti "parvate kila pañcaśatāni tāpasānāṃ kaṣṭāni tapāṃsi tapyante sma yāvat pratyekabuddhasahoṣitena markaṭenāgamya tadīryāpathasaṃdarśanāt pratyekabodhimabhisaṃbanddhā" iti /

[183|14] nacāryāḥ santaḥ kaṣṭāni tapāṃsi tapyeran /

[183|14-183|15] khaḍgaviṣāṇakalpāḥ punarekavihāriṇaḥ /

[183|15] teṣāṃ pratyekabuddhānāṃ

[183|16] khaḍgaḥ kalpaśatānvayaḥ // VAkK_3.94 //

[183|17-183|18] mahākalpānāṃ śataṃ bodhisaṃbhāreṣu caritaḥ khaḍgaṃ viṣāṇakalpo bhavati /

[183|18] vinopadeśenātmānamekaṃ pratibudhā iti pratyekabuddhāḥ /

[183|18-183|19] te hyekamātmānaṃ damayanti nānyān /

[183|19] kiṃ punaratra kāraṇam /

[183|19-183|20] nahi tāvadaśaktā dharmaṃ deśayituṃ pratisaṃvitprāptatvāt /

[183|20] śakyaṃ ca taiḥ pūrvabuddhānāṃ śāsanamanusmṛtyāpi dharmaṃ deśayitum /

[183|21] nāpi niṣkaruṇāḥ / sattvānugrahārthamṛddherāviṣkaraṇāt /

[183|21-183|22] nāpi sattvānāmabhavyatvāt /

[183|22] tathā hi laukikamārga vītarāgāḥ saṃvidyante / kiṃ tarhi /

[183|22-183|23] pūrvābhyāsavaśenālpotsukatā'dhimuktatvāt notsahante gambhīradharmagrahaṇāya pareṣāṃ vyāpartum /

[183|24] anusroto gāminīnāṃ hi prajānāṃ duṣkaraṃ pratisroto nayanam /

[183|24-183|25] gaṇaparikarṣaṇaprasaṅgaparihārārthaṃ ca vyākṣepasaṃsargabhīrutvāt /

[184|01] atha cakravarttinaḥ kadotpadyante /

[184|02] cakravartisamutpattirnādho'śītisahasrakāt /

[184|03] amite cāyuṣi manuṣyāṇāṃ yāvadaśītisahasrake cotpattiścakravarttināṃ nādhaḥ /

[184|03-184|04] tasyāḥ sasyasaṃpadastadūnāyuṣāmabhājanatvāt /

[184|04-184|05] rājyaṃ cakreṇa vartayituṃ śīlameṣāmiti cakravarttinaḥ /

[184|05] te punaścaturvidhāḥ /

[184|06] suvarṇarūpyatāmrāyaścakriṇaḥ

[184|07] suvarṇarūpyatāmrāyaścakrkāṇi yeṣāṃ santi /

[184|07-184|08] prathama eṣāmuttamo dvitīya upottamaḥ tṛtīyo madhyamaścaturtho 'dhamaḥ /

[184|09] te 'dharakramāt // VAkK_3.95 //

[184|10] ekadvitricaturdvīpāḥ

[184|11] yasyāyasaṃ cakraṃ sa ekadvīpādhipatiḥ / yasya tāmramayaṃ sa dvayoḥ /

[184|11-184|12] yasya rūpyamayaṃ sa trayāṇām /

[184|12] yasya suvarṇmayaṃ sa caturdvīpādhipatiḥ / eṣa prājñaptiko nirdeśaḥ /

[184|13] sūtre tu pradhānagrahaṇādekameva sauvarṇaṃ cakram /

[184|13-184|16] "yasya rājñaḥ kṣatriyasya mūrdhābhiṣiktasya tadaīva poṣadhe pañcadaśyāṃ śiraḥsnātasyopoṣadho poṣitasyopariprāsādatalagatasyāmātyagaṇaparivṛtasya pūrvasyāṃ diśi cakraratnaṃ prādurbhavati sahasrāraṃ sanābhikaṃ sanemikaṃ sarvākāraparipūrṇaṃ śubhakarmārakṛtaṃ divyaṃ sarvasauvarṇaṃ sa rājā bhavati cakravartī"ti /

[184|17] evaṃ caite cakravartina utpadyante /

[184|18] na ca dvau saha buddhavat /

[184|19-184|20]

sūtra ukta" masthānamanavakāśo yadapūrvācaramau dvau tathāgatāvarhantau samyaksaṃbuddhau loka utpadyeyātāṃ nedaṃ sthānaṃ vidyate sthānametadvidyate yadaikastathāgataḥ /

[184|20-184|21] yathā tathāgata evaṃ cakravarttināvi"ti /

[184|21] idamatra saṃpradhāryam /

[184|21-184|22] kimatra trisāhasramahāsāhasro lokadhāturloka iṣṭa utāho sarvalokadhātava iti /

[184|22-184|23] nānyatra buddhā utpadyante ityeke /

[184|23] kiṃ kāraṇam /

[184|23-184|24] mā bhūt bhagavataḥ śaktivyāghātaḥ iti /

[184|24] eka eva hi bhagavān sarvatra śaktaḥ /

[184|24-184|25] yatra buddha eko na śaktaḥ syād vineyān vinetuṃ tatrā'nyo'pi na śakta iti /

[184|25-184|27] uktaṃ ca sūtre "sa cettvāṃ śāriputra kaścidupasaṃkramyaivaṃ pṛcchet asti kaścidetarhi śramaṇo vā brāhmaṇo vā samasamaḥ śramaṇena gotamena yadutābhisaṃbodhāya /

[184|27-184|28] evaṃ ca pṛṣṭaḥ kiṃ vyākuryāḥ /

[184|28-185|01] sa cenmāṃ bhadanta kaścidupasaṃkramyevaṃ pṛcchettasyāhaṃ pṛṣṭa evaṃ vyākuryā nāsti kaścidetarhhi śṛamaṇo vā brāhmaṇo vā samasamo bhagavatā yadutābhisaṃbodhāya /

[185|01] tatkasya hetoḥ /

[185|01-185|03] saṃmukhaṃ me bhagavato'ntikācchrutaṃ saṃmukhamudgṛhītaṃ asthānamanavakāso yadapūrvācaramau tathāgatau loka utpadyeyātāṃ nedaṃ sthānaṃ vidyata" iti /

[185|03-185|04] yattarhi bhagavatoktaṃ brahmasūtre "yāvattrisāhasramahāsāhasrako loko vaśe me'tra vartata" iti /

[185|04] ābhiprāyika eṣa nirdeśaḥ /

[185|04-185|05] ko'trābhiprāyaḥ tāvato'nabhisaṃskāreṇa vyavalokanāt /

[185|05-185|06] abhisaṃskārena tvananto buddhānāṃ cakṣurviṣayaḥ /

[185|06] santyevānyalokadhātuṣu buddhā iti nikāyāntarīyāḥ / kiṃ kāraṇam /

[185|07] bahavo hi samaṃ saṃbhāreṣu pravartamānā dṛśyante /

[185|07-185|09] na caikatra bahūnāṃ buddhānāṃ yugapat yoga utpattuṃ na cāsti tadut pattau kakścit pratibandhaḥ iti niyataṃ lokadhātvantareṣūtpadyante /

[185|09-185|10] anantā lokadhātava iti na śakyaṃ bhagavatā kalpamapyāyurvirbhratā yitheha tathā'nyeṣvapi ananteṣu lokadhātuṣu vyāpartuṃ kiṃ punaḥ puruṣāyuṣam /

[185|10-185|11] kathaṃ ceha buddho vyāpriyate /

[185|11-185|13] asya pudgalasyedamindriyam iyatā kālelāmuṣmin deśe amuṃ pudgalamāgamyāsya doṣasya parihārādasyāṅgasyopasaṃhārādanena prayogeṇānutpannaṃ votpatsyate aparipūrṇaṃ vā paripūrayiṣyatīti /

[185|13-185|15] yattvidaṃ sūtramatropanīta "masthānamanavakāśo yadpūrvācaramau dvī tathāgatāvekatra loka utpadyeyātāmi"ti tadevedaṃ saṃpradhāryate kimidamekaṃ lokadhātumadhikṛtyoktamāhosvit sarvāniti /

[185|15-185|16] cakravartino'pi cāsya lokaddhātau na syādutpādaḥ /

[185|16] sahotpattipratiṣedhāt buddhavat /

[185|16-185|17] athaitat kṣamyate idaṃ tu kasmānna kṣamyate "puṇyastu buddhānāṃ loka utpāda" iti /

[185|17-185|18] yadi bahūnāṃ bahuṣu syānna doṣaḥ syāt /

[185|18] bhūyasāṃ lokānāmabhyudayena yogaḥ syānniḥśreyasena ca /

[185|18-185|19] athaiṅkasminnapi kasmāt dvau tathāgatau na sahotpadyete /

[185|19] prayojanābhāvāt praṇidhānavaśācca /

[185|19-185|21] evaṃ hi bodhisattvāḥ praṇidhānaṃ kurvanti aho vatāhamandhe loke 'pariṇāyake buddho loka utpadyeyamanāthānāṃ nātha iti /

[185|21] ādarābhitvarārthaṃ ca /

[185|22-185|23] ekasminhi buddhe sutarāmādriyante durlabha īdṛśo'nya iti manyamānāḥ sutarāṃ cābhitvarante śāsanapratipattau mā'smin gate parinirvṛte vā 'nāthā bhūmeti /

[185|24] athaite cakravartinaḥ suvarṇādimayaiścakraiḥ pṛthivīṃ jayantaḥ kathaṃ jayanti / yathākramaṃ

[185|25] pratyudyānasvayaṃyāna kalahāstrajitaḥ

[185|26] yasya sauvarṇa cakraṃ bhavati taṃ koṭarājānaḥ svayaṃ pratyudgacchanti /

[185|26-186|01] ime devasya janapadāḥ ṛddhāśca sphītāśca kṣemāśca subhikṣāścākīrṇabahujanamanuṣyāśca /

[186|01-186|02] tān devaḥ samanuśāstu /

[186|02] vayaṃ devasyānuyātrikā bhaviṣyāma iti /

[186|02-186|03] yasya rūpyamayaṃ sa svayameva teṣāmantikaṃ yāti paścādasya prahvībhavanti /

[186|03-186|04] yasya tāmramayaṃ sa teṣāmantikaṃ gatvā kalahāyate paścāt prahvībhavanti /

[186|04-186|05] yasya śastramayaṃ sa teṣāmantikaṃ gacchati anyonyaṃ śastrāṇyāvahanti paścānnamanti /

[186|05] sarve tu cakravartinaḥ

[186|06] avadhāḥ // VAkK_3.96 //

[186|07-186|08] śastreṇāpi jayatāṃ badho na pravartate nirjitya ca sattvān daśasu kuśaleṣu karmapatheṣu pratiṣṭhāpayanti /

[186|08] ata eva te niyataṃ deveṣūtpadyante /

[186|08-186|09] sūtra uktaṃ "rājñaścakravartino loke prādurbhāvātsaptānāṃ ratnānāṃ loke prādurbhāvo bhavati /

[186|10-186|11] tadyathā cakraratnasya hastiratnasyāśvaratnasya maṇiratnasya strīratnasya gṛhapatiratnasya pariṇāyakaratnasye"ti /

[186|11] kathaṃ sattvasaṃkhyātā hastyādayaḥ parakīyeṇa karmaṇotpadyante /

[186|12] na vai kaścit parakīyeṇotpadyate /

[186|12-186|13] yena tu sattvena tatsaṃbandha saṃvartanīyaṃ karmopacitaṃ tasminnutpanne svānyevainaṃ karmāṇyutpādayanti /

[186|13-186|14] kimeṣa evānyarājabhyaścakravartināṃ viśeṣaḥ /

[186|14] anyo'pi viśeṣo'sti /

[186|14-186|15] tadyathā dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇānyeṣāṃ bhavanti tadyathā buddhānām /

[186|15] tatra tu

[186|16] deśasthottaptapūrṇatvairlakṣaṇātiśayo muneḥ /

[186|17] deśasthatarāṇi buddhānāṃ lakṣaṇāni /

[186|17-186|18] uttaptatarāṇi saṃpūrṇatarāṇi cetyeṣa teṣāṃ viśeṣaḥ /

[186|19] kiṃ khalu prāthamakalpikā api manuṣyāḥ sarājakā āsan / netyāha /

[186|20] kiṃ tarhi /

[186|21] prāgāsannupivat sattvāḥ

[186|22] prathamakalpikā manuṣyā rūpāvacarā ivāsan /

[186|22-186|24] sūtra uktaṃ "te bhavanti rūpiṇo manomayāḥ sarvāṅgapratyaṅgopetā āvikalā ahīnendriyāḥ śubhā varṇasthāyinaḥ svayaṃ prabhā vihāyasaṃgamāḥ prītibhakṣaḥ prītyāhārā dīrghāyuṣo dīrghamadhvānaṃ tiṣṭhantī"ti /

[186|25] rasarāgāttataḥ śanaiḥ // VAkK_3.97 //

[186|26] ālasyātsamnidhim kṛtvā sāgrahaiḥ kṣetrapo bhṛtaḥ /

[186|27] teṣāṃ tathābhūtānāṃ bhūmirasaḥ prādurbhūto madhusvādurasaḥ /

[186|27-187|01] tasyānyatamo lolupajātīyaḥ sattvo gandhaṃ ghrātvā rasaṃ svāditavān bhakṣitavāṃśca /

[187|01-187|02] tathā'nye'pi sattvāstathaivākārṣuḥ /

[187|02] sa ārambhaḥ kavaḍīkārāhārasya /

[187|02-187|03] teṣāṃ tadāhārābhyāsāt kharatvaṃ gurutvaṃ ca kāye'vakrāntaṃ prabhāvā antarhitāḥ /

[187|03-187|04] tato'ndhakāra utpanne sūryācandramasau prādurbhūtau /

[187|04-187|05] so'pyeṣāṃ bhūmirasa āsvādagṛddhānāṃ krameṇāntarhito bhūmiparpaṭakaṃ prādurbhūtam /

[187|05] tatrāpi gṛddhāstadapyantarhitam / vanalatā prādurbhūtā /

[187|05-187|06] tatrāpi gṛddhāḥ sā'pyantarhitā /

[187|06] akṛṣṭoptaḥ śālirutpannastaṃ prabhuktāḥ /

[187|06-187|08] tasyedānīmaudārikatvānniḥsyandanirvāhārthaṃ sattvānāṃ mūtrapurīṣamārgau saha strīpuruṣendriyābhyāṃ prādurbhūtau saṃsthānaṃ ca bhinnam /

[187|08-187|09] teṣāmanyonyaṃ paśyatāṃ pūrvābhyāsavaśādayoniśomanaskāragrāhagrāsatāṃ gatānāṃ kāmarāga udīrṇo yato vipratipannāḥ /

[187|09-187|10] eṣa ārambhaḥ kāmināṃ kāmabhūtagrahāveśasya /

[187|10-187|11] te ca khalu taṃ śāliṃ sāyaṃ ca sāyamāśārthaṃ prātaśca prātarāśārthaṃ praveśayanti sma /

[187|11] athānyatamaḥ sattvo'lasajātīyaḥ saṃnidhikāramakārṣīt /

[187|12] anye'pi ca sattvāḥ saṃnidhikāramakārṣuḥ /

[187|12-187|13] teṣāṃ tatra mamakāra utpanne sa śālirlūno lūno na punarjāyate sma /

[187|13-187|14] tataḥ kṣetrāṇi pravibhajya sveṣvāgrahaṃ kṛtvā parakīyaṃ hartumārabdhāḥ /

[187|14] prathama ārambhaścauryasya /

[187|14-187|15] taisteṣāmaṅkuśārthaṃ sametyānyatamaḥ puruṣaviśeṣaḥ kṣetrāṇi pālayituṃ ṣaṣṭhabhāgena bhṛtaḥ /

[187|15-187|16] tasya kṣetrāṇāmadhipatiḥ kṣatriyaḥ kṣatriya iti saṃjñotpannā /

[187|16-187|17] mahājanakāyasya saṃmataḥ prajāṃ ca rañjayatīti mahāsaṃmato rājeti samjñotpannā /

[187|17] eṣa ārambho rājaparaṃparāyāḥ /

[187|17-187|18] tatra ye gṛhebhyo vahirmanasaḥ saṃvṛttāsteṣāṃ brāhmaṇā iti saṃjñotpannā /

[187|18-187|19] athānyatamasya rājño lobhāt samvibhāgamakurvantaḥ sattvānāṃ tāskaryaṃ prācuryamāpannaṃ sa tān śastreṇopasaṃkramate sma /

[187|20] tato'nye naivaṅkārakāḥ sma iti mṛṣā vācaṃ vaktumārabdhāḥ iti

[187|21] tataḥ karmapathādhikyādapahrāse daśāyuṣaḥ // VAkK_3.98 //

[187|22-187|23] tata evaṃ karmapathānāṃ vṛddhau satyāṃ krameṇa hrasatāṃ manusyāṇāṃ daśavarṣāyuṣo manuṣyāḥ saṃbhavanti /

[187|23] ato'sya kṛtsnasyānarthaughasya dvau dharmau mūlayoniḥ rasarāga ālasyaṃ ca /

[187|24] daśavaṛṣāyuṣāṃ manuṣyāṇāmantarakalpasya niryaṇaṃ bhavati / kathaṃ bhavatītyāha

[187|25] kalpasya śastrarogābhyāṃ durbhikṣeṇa ca nirgamaḥ /

[187|26] tribhirantarakalpasya niryāṇaṃ bhavati / śastreṇa rogeṇa durbhikṣeṇa ca /

[187|26-188|02] antarakalpasya niryāṇakāle daśavarṣāyuṣo manuṣyāḥ adharmarāgaraktā bhavanti viṣamalobhāvibhūtā mithyādharmaparītāḥ /

[188|02-188|03] teṣāṃ vyāpāda utkarṣa gato'nyonyaṃ sattvaṃ dṛṣṭvā tīvramāghātacittaṃ vadhakacittaṃ ca pratyupasthitaṃ bhavati /

[188|03-188|05] tadyathedānīṃ mṛgalubdhakasyāraṇyakaṃ mṛgaṃ dṛṣṭvā te yadyadeva gṛhṇanti kāṣṭham vā loṣṭaṃ vā tatteṣāṃ tīkṣṇaṃ śastraṃ prādurbhavati /

[188|05] te'nyonyaṃ sattvaṃ jīvitādvyaparopayanti /

[188|05-188|06] punaḥ kalpasya niryāṇakāle daśavarṣāyuṣāṃ manuṣyāṇāṃ taireva doṣairamanuṣyā īti mutsṛjanti /

[188|06-188|07] teṣāmasādhyā vyādhyādayaḥ prādurbhavanti yato mriyante /

[188|07-188|08] punardaśavarṣāyuṣāṃ taireva doṣairdevā varṣaṃ notsṛjanti yato durbhikṣaṃ jāyate cañcaḥ śvetāsthi śalākāvṛttiḥ /

[188|08] kathaṃ ca cañcaḥ /

[188|09] dvābhyāṃ kāraṇābhyām / ya idānīṃ samavāyaḥ sa tadānīṃ cañca ityucyate /

[188|09-188|10] samudgo'pi cañcaḥ /

[188|10-188|11] te ca manuṣyā jighatsādaurbalyaparītāḥ sametya kālaṃ kurvanti samudreṣu cānāgatajanatā'nugrahārthaṃ bījānyavasthāpayanti /

[188|11] atastaddurbhikṣaṃ cañcamityucyate /

[188|12] kathaṃ śvetāsthi / dvābhyāṃ kāraṇābhyām /

[188|12-188|14] teṣāṃ hi śuṣkarukṣakāyānāṃ kālaṃ kurvatāmāśvevāsthīni śvetāni bhavanti bubhukṣāhatāśca śvetānyasthīni saṃhṛtya kvāthayitvā pivanti /

[188|14] kathaṃ śalākāvṛttiḥ / dvābhyāṃ kāraṇābhyām /

[188|14-188|17] te hi sattvāḥ śalākoddeśikayā gṛheṣvāmirṣaṃ samvibhajante adya gṛhasvāmī bhokṣyate śvo gṛhasvāminītyevamādi dhānyasthānavivarebhyaśca śalākayā dhānyaphalāni niṣkṛṣya bahulodakena kvāthayitvā pivanti /

[188|17] evaṃ varṇayanti /

[188|17-188|19] yenaikāhamapi prāṇātīpātaviratiḥ samrakṣitā bhavati ekaharītakī vā saṃghāyaikapiṇḍapāto vā satkṛtyānupradatto bhavati sa teṣu śastrarogadurbhikṣāntarakalpeṣu notpadyata iti /

[188|20] atha kiyantaṃ kālametāni śastrāghātarogadurbhikṣāṇi teṣāṃ sattvānāṃ bhavanti

[188|21] divasān sapta māsāṃśca varṣāṇi ca ythākramam // VAkK_3.99 //

[188|22] śastrakaḥ prāṇātipātaḥ sapta divasān bhavati / rogaḥ sapta māsāṃśca divasāṃśca /

[188|23] durbhikṣaṃ saptavarṣāṇi ca māsāṃśca divasāmśceti samuccayārthaścakāraḥ /

[188|23-188|24] tadā ca dvayordvīpayosteṣāṃ pratirūpakāṇi bhavanti /

[188|24-188|25] vyāpāda udrekaprāpto bhavati vaivastryadaurbalye jighatsāpipāse ca /

[188|25] yaduktamevamanyasyāmapi saṃvartanyāṃ veditavyam yathāyogamiti /

[188|26] atha katīmāḥ saṃvartanyaḥ /

[189|01] saṃvartanyaḥ punastisro bhavantyagnyambuvāyubhiḥ /

[189|02] ekatra dhyāne sattvāḥ samaṃ saṃvartante etasyāmiti saṃvartanī /

[189|02-189|03] saptabhiḥ sūryaistejaḥ saṃvartanī bhavati varṣodakenāpsaṃvartanī vāyuprakopādvāyusaṃvartanī /

[189|04] tābhiśca bhājanānāṃ sukṣmo'pyavayavo nāvaśiṣyate /

[189|04-189|05] atra tu kecitīrthaṅkarā icchanti /

[189|05] paramāṇavo nityāste tadānīṃ śiṣyanta iti / kasmātta evamicchanti /

[189|06] mā bhūdabījakaḥ sthūlānāṃ prādurbhāva iti /

[189|06-189|07] nanu ca sattvānāṃ karmajaḥ prabhāvaviśiṣṭo vāyurbījamuktam /

[189|07] sarvartanīśīrṣavāyurvātasya nimittaṃ bhaviṣyati /

[189|07-189|08] "vāyunā lokāntarebhyo bījānyāhriyanta" iti mahīśāsakāḥ sūtre paṭhanti /

[189|08-189|09] evamapi na te bījādibhyo'ṅkurādīnāmutpattimicchanti /

[189|09] kiṃ tarhi //

[189|09-189|10] svebhya evāvayavebhyasteṣāmapi svebhyaḥ /

[189|10] evaṃ yāvat paramāṇubhyaḥ /

[189|10-189|11] kimidaṃ bījādīnāmaṅkurādiṣu sāmarthyam /

[189|11] na kiñcidanyatra tatparamāṇūpasarpaṇāt /

[189|11-189|12] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ ta evamicchanti /

[189|12] nahi vijātīyātsaṃbhavo yukta iti / kasmānna yuktaḥ /

[189|12-189|13] aniyamo hi syāt /

[189|13] śaktiniyamānnaivaṃ bhaviṣyati / śabdapākajotpattivat /

[189|13-189|14] citro hi guṇadharmo dravyaṃ tu naivam /

[189|14-189|15] samānajātīyebhyaḥ eva hi dravyebhyaḥ samānajātīyānāṃ dṛṣṭa utpādastadyathā vīraṇebhyaḥ kaṭasya tantubhyaḥ paṭasyeti /

[189|15] idamayuktaṃ vartate /

[189|15-189|16] kimatrāyuktam yadasiddhaṃ sādhanāyodāhriyate /

[189|16] kimatrāsiddham /

[189|17] anyo vīraṇebhyaḥ kaṭo'nyaśca tantubhyaḥ paṭa iti /

[189|17-189|18] ta eva hi te yathāsaṃniviṣṭāstāṃ tāṃ saṃjñāṃ labhnte /

[189|18] pipīlikāpaṅktivat / kathaṃ gamyeta /

[189|18-189|19] ekatantusaṃyoge paṭasyānupalambhāt /

[189|19] ko hi tadā sataḥ paṭasyopalabdhau pratibandhaḥ /

[189|19-189|20] akṛtsnavṛttau paṭabhāgo'tra syānna paṭaḥ /

[189|20] samūhamātraṃ ca paṭaḥ syāt / kaśca tantubhyo'nyaḥ paṭabhāgaḥ /

[189|20-189|21] anekā śrayasaṃyogāpekṣaṇe daśāmātrasaṃyoge paṭopalabdhiḥ syānna vā kadācit /

[189|21-189|22] madhyaparabhāgānāmindriyeṇāsaṃnikarṣāt /

[189|22-189|23] kramasaṃnikarṣe cāvayavānāṃ cakṣuḥsparśanābhyāmavayavavijñānaṃ na syāt /

[189|23-189|24] tasmātkrameṇa saṃnikarṣādavayavivyavasāyādavayaveṣveva tadbuddhiralātacakravat /

[189|24] bhinnarūpajātikriyeṣu tantuṣu paṭasya rūpādyasaṃbhavāt /

[189|24-189|26] citrarūpāditve vijātīyārambho'pi syāt acitre ca pārśvāntare paṭasyādarśanaṃ citradarśanaṃ vā /

[189|26] kriyā'pi citretyaticitram /

[189|26-189|27] tāpaprakāśabhede vā'gniprabhāyā ādimadhyānte tadrūpasparśayoranupapattiḥ /

[189|27-190|02] paramāṇvatīndriyatve'pi samastānāṃ pratyakṣatvaṃ yathā teṣāṃ kāryārambhakatvaṃ cakṣurādīnāṃ ca taimirikāṇāṃ ca vikīrṇakeśopalabdhiḥ /

[190|02] teṣāṃ paramāṇuvadekaḥ deśo'tīndriyaḥ /

[190|02-190|03] rūpādiṣveva ca paramāṇusaṃjñāniveśā ttadvināśe siddhaḥ paramāṇuvināśaḥ /

[190|03-190|04] dravyaṃ hi paramāṇuranyacca rūpādibhyo dravyamiti na teṣaṃ vināśe tadvināśaḥ siddhyati /

[190|04-190|05] ayuktamasyānyatvaṃ yāvatā na nirdhāryate kenacit imāni pṛthivyaptejāṃsi ima eṣāṃ rūpādaya iti /

[190|06-190|07] cakṣuḥsparśanagrāhyāṇi ca prajñāyante dagdheṣu corṇākarpāsakusumbhakuṅkumādiṣu tadbuddhyabhāvādrūpādibhedeṣveva tadbuddhiḥ /

[190|07-190|08] pākajotpattau ghaṭaparijñanaṃ saṃsthānasāmānyāt paṅktivat /

[190|08] cihnamapaśyataḥ parijñānābhāvāt /

[190|08-190|09] ko vā bālapralāpeṣvādaraḥ iti tiṣṭhatu tāvadevāpratiṣedhaḥ /

[190|10] atha kasyāḥ saṃvartanyāḥ katamacchīrṣa bhavati /

[190|11] dhyānatrayaṃ dvitīyādi śīrṣa tāsām yathākramam // VAkK_3.100 //

[190|12] trīṇi saṃvartanīśīrṣāṇi / tejaḥsaṃvartanyā dvitīyaṃ dhyānaṃ śīrṣaṃ bhavatyadho dahyate /

[190|13] apsaṃvartanyāstṛtīyaṃ dhyānaṃ śīrṣa bhavatyadhaḥ klidyate /

[190|13-190|14] vāyusaṃvarttanyāścaturthaṃ dhyānaṃ śīrṣaṃ bhavatyadho vikīryate /

[190|14] yaddhi saṃvartanyā upariṣṭāttacchīrṣamityucyate /

[190|14-190|16] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ prathamadvitīyatṛtīyadhyānāni tejojalavāyubhirdhvasyante /

[190|17] tadapakṣālasādhamryāt

[190|18] pratheme hi dhyāne vitarkavicārā apakṣālāḥ /

[190|18-190|19] te ca manasaḥ paridāhakatvādagnikalpāḥ /

[190|19] dvitīye prītirapakṣālaḥ sā ca prasrabdhiyogenaśrayamṛdūkaraṇādapkalpāḥ /

[190|20] ata evatasmin kṛtsnakāyakrauryāpagamāt duḥkhendriyasya nirodha uktaḥ sūtre /

[190|21] tṛtīye dhyāne āśvāsapraśvāsāḥ / te ca vāyava eva /

[190|21-190|22] iti yasyāṃ dhyānasamāpattau yathābhuta ādhyātmiko'pakṣālastasyām dhyānopapattau tathābhūto bāhya iti /

[190|22-190|23] kasmāt pṛthivīsaṃvartanī na bhavati /

[190|23-190|24] pṛthivyeva hi bhājanākhyā tasyāṃ tejojalavāyubhirvirodho na pṛthhivyeti /

[190|24] atha caturthadhyāne kathaṃ na saṃvartanī /

[190|25] na caturthe'styaniñjanāt /

[190|26] caturthaṃ dhyānamādhyātmikāpakṣālarahitatvādāneñja muktaṃ bhagavatā /

[190|26-190|27] ato'tra bāhyo'pakṣālo na pravartata iti nāstyatra saṃvartanī /

[190|27] śuddhāvāsaprabhāvādityapare /

[190|27-191|01] nahi taiḥ śakyamārupyān praveṣṭuṃ nāpyanyatra gantumiti /

[191|01-191|02] nityaṃ tarhi caturthadhyānabhājanaṃ prāpnnoti /

[191|03] na nityaṃ saha sattvena tadvimānodayavyayāt // VAkK_3.101 //

[191|04] nahi caturthaṃ dhyānamekabhūmisaṃbaddham / kiṃ tarhi /

[191|04-191|05] vicchinnasthānāntaraṃ tārakāvat /

[191|05] tatrāpyayaṃ sattva upapadyeta cyaveta vā /

[191|05-191|06] sa sārdhaṃ vimāneneti nāstyasya nityatvam /

[191|06] kena punaḥ krameṇaitāḥ saṃvartanyo bhavanti / nirantaraṃ tāvat

[191|07] saptāgninā

[191|08] sapta saṃvartanyastejasā bhavanti / tataḥ /

[191|09] adbhirekā

[191|10] saptānāṃ tejaḥsaṃvartanīnāmanantaramadbhiḥ saṃvartanī bhavati /

[191|11] evaṃ gate'dbhiḥ saptake punaḥ /

[191|12] tejasā saptakaḥ

[191|13] etena krameṇāpsaṃvartanīnāṃ gate saptake punaḥ tejaḥsaṃvartanīnāṃ saptako bhavati /

[191|14] paścādvāyusaṃvartanī tataḥ // VAkK_3.102 //

[191|15] paścādekāvāyusaṃvartanī bhavati / kiṃ kāraṇam /

[191|15-191|17] yathiva hi teṣāṃ sattvānāṃ samāpattiviśeṣādātmabhāvānāṃ sthitiviśeṣastathā bhājanānāmapāmiti tā etā bhavanti ṣaṭpañcāśattejaḥ saṃvartanyaḥ saptāpsaṃvarttanyaḥ ekā vāyusaṃvarttanī /

[191|17-191|18] evaṃ ca prajñaptibhāṣyaṃ sunītaṃ bhavati "catuḥṣaṣṭi kalpāḥ śubhakṛtsnānāṃ devānāmāyuḥpramāṇami"ti /

[191|19-191|20] "ye dharmā hetuprabhavā hetum teṣāṃ tathāgatohyavadat / teṣāṃ ca yo nirodha evaṃvādī mahāśramaṇa" // iti /

[191|21] abhidharmakośabhāṣye lokanirdeśo nāma

[191|22-191|23] tṛtīyaṃ kośasthānam samāptamiti /

caturthaṃ kośasthānam

=====================================================================

[192|02] oṃ namo buddhāya /

[192|03] atha yadetatsattvabhājanalokasya bahudhā vaicitryamukta tat kena kṛtam /

[192|03-192|04] na khalu kenacidbuddhipūrvakaṃ kṛtam /

[192|04] kiṃ tarhi / sattvānāṃ

[192|05] karmajaṃ lokavaicitryaṃ

[192|06-192|07] yadi karmajaṃ kasmātsattvānāṃ karmabhiḥ kuṅkumacandanādayo ramyatarā jāyante na teṣāṃ śarīrāṇi /

[192|07-192|08] karmāṇyeva tānyevañjātīyāti vyābhiśrakāriṇāṃ sattvānāṃ yadāśrayāśca vraṇabhūtā jāyante bhogāśca ramyāstatpratīkārabhūtāḥ /

[192|08-192|09] avyāmiśrakāriṇāṃ tu devānāmubhaye 'pi ramyāḥ /

[192|09] kiṃ punastatkarmetyāha

[192|10] cetanā tatkṛtaṃ ca tat /

[192|11] sūtra uktaṃ "dve karmaṇī cetanā karma cetayitvā ce"ti /

[192|11-192|12] yattaccetayitvā cetanākṛṭaṃ ca tat /

[192|12] te ete dve karmaṇī trīṇi bhavanti / kāyavāṅmanaskarmāṇi /

[192|12-192|13] kathameṣāṃ karmaṇāṃ vyavasthānam /

[192|13] kimāśrayataḥ āhosvit svabhāvataḥ samutthānato vā /

[192|13-192|14] āśrayataścedekaṃ kāyakarma prāpnoti /

[192|14] sarveṣāṃ kāyāśritatvāt svabhāvataścedvākkarmaikaṃ prāpnoti /

[192|15] vacasaḥ karmasvabhāvatvāt / samutthānataścenmanaskarmaikaṃ prāpnoti /

[192|15-192|16] sarveṣāṃ manaḥ samutthitatvāt /

[192|16] yathākramaṃ tribhiḥ kāraṇaistrayāṇāmiti vaibhāṣikāḥ / tatra punaḥ

[192|17] cetanā mānasaṃ karma

[192|18] cetanā manaskarme ti veditavyam /

[192|19] tajjaṃ vākkāyakarmaṇī // VAkK_4.1 //

[192|20] yattaccetanājanitaṃ cetayitvā karmetyuktaṃ kāyavākkarmaṇī te veditavye /

[192|21] te tu vijñaptyavijñaptī

[192|22] te tu kāyavākkarmaṇī pratyekaṃ vijñaptyavijñaptisvabhāve veditavye / tatra tu

[192|23] kāyavijñaptiriṣyate /

[192|24] saṃsthānaṃ

[192|25] cittavaśena kāyasya tathā tathā saṃsthānaṃ kāyavijñaptiḥ / gatirityapare /

[192|25-192|26] prasyandamānasya hi kāyakarma no 'prasyandamānasyeti /

[192|26] ta ucyante

[193|01] na gatiryasmātsaṃskṛtaṃ kṣaṇikaṃ

[193|02] ko 'yaṃ kṣaṇo nāma / ātmalābho 'nantravināśī / so 'syāstīti kṣaṇikam /

[193|03] daṇḍakavat / sarva hi saṃskṛtamātmalābhā dūrdhvaṃ na bhavatīti yatraiva jātaṃ tatraiva dhvasyate /

[193|04] tasyāyuktā deśāntarasaṃkrāntiḥ / tasmānna gatiḥ kāyakarma /

[193|04-193|05] syādetadeva yadi sarvasya ṣkṇikatvaṃ sidhyet /

[193|05] siddhamevaitat viddhi / kutaḥ / saṃskṛtasyāvaśyaṃ /

[193|06] vyayāt // VAkK_4.2 //

[193|07] akasmiko hi bhāvānāṃ vināśaḥ / kiṃ kāraṇam / kāryasya hi kāraṇaṃ bhavati /

[193|08] vanāśaścābhāvaḥ / yaścābhāvastasya kiṃ kartavyam /

[193|08-193|09] so 'sāvākasmikok vināśo yadi bhāvasyotpannamātrasya na syāt paścādapi na syādbhāvasya tulyatvāt /

[193|09-193|10] tathānyathībhūtaḥ /

[193|10] na yuktaṃ tasyaiva / nyathātvam / na hi sa eva tasmādvilakṣaṇo yujyate /

[193|10-193|11] dṛṣṭo vai kāṣṭhādīnāmagnyādisaṃyogādvināśaḥ /

[193|11-193|12] na ca dṛṣṭādgariṣṭhaṃ pramāṇamastīti /

[193|12-193|13] na ca sarvasyākasmiko vināśaḥ kathaṃ tāvat bhavān kāṣṭhādīnāmagnyādisaṃyogādvināśaṃ paśyāmīti manyate /

[193|13] teṣāṃ punaradarśanāt /

[193|13-193|14] saṃpradhāryaṃ tāvadetat /

[193|14-193|15] kimagnisaṃyogātkāṣṭhādayo vinaṣṭā ato na dṛśyante utāho svayaṃ vinaṣṭā anye ca punarnotpannā ato na dṛśyante /

[193|15-193|16] yathā vāyusaṃyogātpradīpaḥ pāṇisaṃyogādghaṇṭāśabda iti /

[193|16] tasmādanumānasādhyo 'yamarthaḥ / kiṃ punaratrānumānam /

[193|16-193|17] uktaṃ tāvat akāryatvādabhāvasyeti /

[193|17] punaḥ

[193|18] na kasyacidahetoḥ syāt

[193|19] yadi vināśo hetusāmānyānna kasyacidahetukaḥ syādutpādavat /

[193|19-193|20] kṣaṇikānāṃ ca buddhiśabdārciṣāṃ dṛṣṭa ākasmiko vināśa iti nāyaṃ hetumapekṣate /

[193|20-193|21] yastu manyate buddhyantarādbuddhervināśaḥ śabdāntarācchabdasyeti /

[193|21] tadayuktam / buddhyorasamavadhānāt /

[193|21-193|22] na hi śaṃsayaniścayajñānayoryuktaṃ samavadhānaṃ sukhaduḥkhayo rāgadveṣayorvā /

[193|22-193|24] yadā ca paṭubuddhiśabdānantaramapaṭubuddhiśabdāvutpadyete tadā kathamapaṭuḥ samānajātīyo dharmaḥ paṭīyāṃsaṃ hiṃsyāt /

[193|24-193|25] antyayośca kathaṃ yo 'pyarciṣāmavasthānahetvabhāvāddharmādharmavaśādvā vināśaṃ manyate tadapyayuktam /

[193|25] na hyabhāvaḥ kāraṇaṃ bhavitumarhati /

[193|25-193|26] na cāpyutpādavināśahetvordharmārdharmayoḥ kṣaṇe kṣaṇe vṛttilābhapratibandhau bhavitumarhataḥ /

[193|27] sakyaṣcaiṣa kāraṇa parikalpaḥ sarvatra samskṛte kartumityalaṃ vivādena /

[194|01-194|02] yadi ca kāṣṭhādīnāmagnyādisaṃyogahetuko vināśaḥ syādevaṃ sati pākajānāṃ guṇānāṃ pakvataratamotpattau

[194|03] hetuḥ syācca vināśakaḥ /

[194|04] hetureva ca vināśakaḥ syāt / kathaṃ kṛtvā /

[194|04-194|06] ghāsādyagnisaṃbandhā guṇāḥ pākajā utpannāstata eva tādṛśādvā punaḥ pakvataratamotpattau teṣāṃ vināśa iti hetureva teṣāṃ vināśakaḥ syāddhetvaviśiṣṭo vā /

[194|06-194|07] na ca yuktaṃ yata eva tādṛśāddvā teṣāṃ bhāvastata eva tādṛśācca teṣāṃ punarabhāva iti /

[194|07-194|08] jvālāntareṣu tāvaddhetubhedakalpanāṃ parikalpeyuḥ /

[194|08-194|09] kṣarahimaśuktasūryodakabhūmisaṃbandhāttu pākajaviśeṣotpattau kāṃ kalpanāṃ kalpayeyuḥ /

[194|09-194|10] yattarhyāpaḥ kvāthyamānāḥ kṣīyante kiṃ tatrāgnisaṃyogāḥ kurvanti /

[194|10-194|11] tejodhātuṃ prabhāvato vardhayanti yasya prābhāvādapāṃ saṃghātaḥ kṣāmakṣāmo jāyate yāvadatikṣāmatāṃ gato 'nte na punaḥ saṃtānaṃ saṃtanoti /

[194|11-194|12] idamatrāgnisaṃyogāḥ kurvanti /

[194|12-194|14] tasmānnāsti bhāvānāṃ vināśahetuḥ svayameva tu bhaṅguratvādvinaśyanta utpannamātrā vinaśyantīti siddha eṣāṃ kṣaṇabhaṅgaḥ kṣaṇabhaṅgācca gatyabhāvaḥ /

[194|14] gatyabhimānastu deśāntareṣu nirantarotpattau tṛṇajvālāvat /

[194|15] gatyabhāve ca "saṃsthānaṃ kāyavijñapti"riti siddham /

[194|15-194|16] nāsti saṃsthānaṃ dravyata iti sautrāntikāḥ /

[194|16] ekadiṅmukhe hi bhūyasi varṇa utpanne dīrghaṃ rūpamiti prajñapyate /

[194|16-194|17] tamevāpekṣyālpīyasi hrasvamiti /

[194|17] caturdiśaṃ bhūyasi caturasramiti /

[194|17-194|27] sarvatra same vṛttamiti /

[194|18] evaṃ sarvam /

[194|18-194|19] tadyathā 'lātamekasyāṃ diśi deśāntareṣvanantareṣu nirantaramāśu dṛśyamānaṃ dīrghamiti pratīyate sarvato dṛśyamānaṃ maṇḍalamiti /

[194|19-194|20] na tu khalu jātyantaramasti saṃsthānam /

[194|20] yadi hi syāt [194|21] dvigrāhyaṃ syāt

[194|22-194|23] cakṣuṣā hi dṛṣṭvā dīrghamityavasīyate kāyendriyeṇāpi spṛṣṭveti dvābhyāmasya grahaṇaṃ prāpnuyāt /

[194|23] na ca rūpāyatanasya dvābhyāṃ grahaṇamasti /

[194|23-194|24] yathā vā spraṣṭavye dīrghādigrahaṇaṃ tathā varṇe saṃbhāvyatām /

[194|24] smṛtimātraṃ tatra spraṣṭavyasāhacaryāt bhavati /

[194|24-194|25] sa tu sāhacaryāt bhavati na tu sākṣāt grahaṇam /

[194|25-194|26] yathā 'gnirūpaṃ dṛṣṭvā tasyoṣṇatāyāṃ smṛtirbhavati puṣpagandhaṃ ca ghrātvā tadvarṇa iti /

[194|26-195|01] yuktamatrāvyabhicāratvādanyenānyasya smaraṇaṃ natu kiñcit spraṣṭavyaṃ kvacit saṃsthāne niyataṃ yatastatra smaraṇaṃ niyamena syāt /

[195|01-195|02] athāsatyapi sāhacaryaniyame saṃsthānasmaraṇaṃ niyamena syāt /

[195|02] varṇe 'pi syāt varṇavaddhā saṃsthāne 'pyaniyamena syāt /

[195|02-195|03] nacaivaṃ bhavati /

[195|03] ayuktamasya spraṣṭavyātsmaraṇaṃ /

[195|03-195|04] citrāstaraṇevā 'nekavarṇasaṃsthāne darśanādbahūnāmaikadeśyaṃ prāpnuyāt /

[195|04] taccāyīuktaṃ varṇavat /

[195|04-195|05] tasmānnāsti dravyataḥ saṃsthānam /

[194|06] yaccāpi kiñcit sapratighaṃ rūpamasti tadavaśyaṃ paramāṇau vidyate /

[195|07] na cāṇau tat

[195|08] na ca saṃsthānaṃ paramāṇau vidyate dīrghādi /

[195|08-195|09] tasmādbahuṣveva tathā saṃniviṣṭeṣu dīrghādiprajñaptiḥ /

[195|09-195|10] atha mattaṃ saṃsthānaparamāṇava eva tathā saṃniviṣṭā dīrghādisaṃjñāṃ labhanta iti /

[195|10] so 'yaṃ kevalaḥ pakṣapātasteṣāmasiddhatvāt /

[195|10-195|11] siddhasvalakṣāṇānāṃ hi teṣāṃ saṃcayo yujyate /

[195|11] na ca saṃsthānāvayavānāṃ varṇādivat svabhāvaḥ siddha iti kuta eṣāṃ saṃcayaḥ /

[195|12] yattarhi varṇaścābhinno bhavati saṃsthānaṃ ca bhinnaṃ dṛśyate mṛdbhājanānām /

[195|12-195|14] nanu coktaṃ yathā kṛtvā varṇe dīrghādisaṃjñā prajñapyate tathā ca pipīlikādīnāmabhede paṅkticakrādīnāṃ bhedaḥ prajñāyate tathā saṃsthānasyāpi /

[195|14-195|16] yattarhi tamapi dūrādvā varṇamapaśyantaḥ sthāṇvādīnāṃ dairghyādīni paśyanti varṇameva te tatrāvyaktaṃ dṛṣṭvā dīrghādiparikalpaṃ kurvanti /

[195|16] paṅktisenāparikalpavat / itthaṃ caitadevam /

[195|17] yatkadācidanirdhāryamāṇaparicchedaṃ saṃghātamātramavyaktaṃ dṛśyate kimapyetaditi /

[195|18-195|19] athedānīṃ kāyasya gatiṃ nirākṛṭya samsthānaṃ ca tatra bhavantaḥ sautrāntikāḥ kāṃ kāyavijñarptiṃ prajñapayanti /

[195|19] saṃsthānameva hi te kāyavijñarpti prajñapayanti / natu punardravyataḥ /

[195|20] tāṃ ca prajñapayantaḥ kathaṃ kāyakarma prajñapayanti /

[195|20-195|21] kāyādhiṣṭhānaṃ karma kāyakarma yā cetanā kāyasya tatra tatra praṇetrī /

[195|21] evaṃ vāṅmanaskarmaṇī api yathāyogaṃ veditavye /

[195|22-195|23] yattarhi "cetanā karma cetayitvā ce"tyuktaṃ saṃkalpacetanā pūrvaṃ bhavatyevaṃ saṃkalpacetanā pūrvaṃ bhavatyevaṃ caivaṃ ca kariṣyāmīti /

[195|23] tathā cetayitvā paścāt kriyā cetanotpadyate /

[195|23-195|24] yayā kāyaḥ preryate sā 'sau cetayitvā karmetyucyate /

[195|24-195|25] evaṃ tarhi vijñaptyabhāvādavijñaptirapi kāmāvacarī nāstīti mahānto doṣā anuṣajyante /

[195|25-195|26] anuṣaṅgānāṃ punaḥ pratyanuṣaṅgā bhaviṣyanti /

[195|26-195|27] yadi tasmādeva kāyakarmasaṃśabditāccetanāviśeṣādavijñaptiḥ syāt /

[195|27-195|28] cittānuparivartinī syātsamāhitavijñaptivat nai vaṃ bhaviṣyati /

[195|28] cetanāviśeṣeṇa tadākṣpaviśeṣāt /

[195|28-196|01] sā 'pi ca vijñaptiḥ satī tadākṣepe cetanāyā balaṃ nibhālayate /

[196|01] jaḍatvāt /

[196|01-196|02] dravyameva tu saṃsthānaṃ vaibhāṣikā varṇayanti saṃsthānātmikāṃ tu kāyavijñaptim /

[196|03] vāgvijñaptistu vāgdhvaniḥ // VAkK_4.3 //

[196|04] vāksvabhāvo yaḥ śabdaḥ saiva vāgvijñaptiḥ / avijñaptiḥ pūrvamevoktā /

[196|04-196|05] sā 'pi dravyato nāstīti sautrāntikāḥ /

[196|05] abhyupetyākaraṇamātratvāt /

[196|05-196|06] atītānyapi mahābhūtānyupādāya prajñaptesteṣāṃ cāvidyamānasvabhāvatvādrūpalakṣaṇābhāvācca /

[196|06-196|07] astīti vaibhāṃṣikāḥ /

[196|07] kathaṃ jñāyate /

[196|08] trividhāmalarūpoktivṛddhyakurvatpathādibhiḥ /

[196|09] trividhaṃ rūpamuktaṃ sūtre / "tribhiḥ sthānai rūpasya rūpasaṃgraho bhavati /

[196|09-196|10] asti rūpaṃ sanidarśanaṃ sapratigham /

[196|10] asti rūpamanidarśanaṃ sapratigham /

[196|10-196|11] asti rūpamanidarśanamapratighami"ti /

[196|11] anāsravaṃ ca bhagavatā rūpamuktam / "anāsravāḥ dharmāḥ katame /

[196|12-196|13] yasmin rūpe 'tītānāgatapratyutpanno notpadyate 'nunayo vā pratigho vā yāvadyasminvijñāne /

[196|13] ima ucyante 'nāsravā dharmā" iti /

[196|13-196|14] na cā vijñaptiṃ virahayyāsti rūpamanidarśanamapratighaṃ nāpyanā sravam /

[196|14] vṛddhirapi coktā /

[196|14-196|17] "ebhiḥ saptabhiraupadhikaiḥ puṇyakriyāvastubhiḥ samanvāgatasya śrāddhasya kulaputrasya kuladuhiturvā carato vā svapato vā tiṣṭhato vā jāgrato vā satatasamitamabhivardhata eva puṇyamupajāyata eva puṇyam /

[196|17] evaṃ niraupadhikairi"ti //

[196|17-196|18] na cāvijñaptimantareṇānyamanaso 'pti puṇyasyābhivṛddhiryujyate /

[196|18-196|19] akurvataśca svayaṃ paraiḥ kārayataḥ karmapathā na sidhyeyurasatyāmavijñaptau /

[196|19] nahyājñāpanavijñaptiḥ maulaḥ karmapatho yujyate /

[196|20] tasya karyaṇo 'kṛtatvāt / kṛte 'pi ca tasyāḥ svabhāvaviśeṣāditi /

[196|20-196|22] uktaṃ ca bhagavatā "dharmā bhikṣavo bāhyamāyatanamekādaśabhirāyatanairasaṃgṛhītamanidarśanamapratighami"ti /

[196|22] na tvarūpītyuktam /

[196|22-196|23] tatra kiṃ prayojanaṃ syādyadi dharmāyatanāntargatamavijñaptirūpaṃ naśyeta /

[196|23] aṣṭāṅgaśca mārgo na syādavijñaptimantareṇa /

[196|23-196|24] samāpannasya samyagvākkarmāntājīvānāmayogāt /

[196|24-196|26] yattarhīdamuktaṃ "tasyaivaṃ jānata evaṃ paśyataḥ samyagdṛṣṭirbhāvanāparipūriṃ gacchati samyak saṃkalpaḥ samyak vyāyāmaḥ samyak smṛtiḥ samyak samādhiḥ /

[196|26-196|27] pūrvameva cāsya samyak vāvakrmāntājīvāḥ pariśuddhā bhavanti paryavadātā" iti /

[196|27-196|28] laukikamārgavairāgyaṃ pūrvakṛtamabhisaṃdhāyaitaduktam /

[196|28-197|01] prātimokṣasaṃvaraścapi na syādasatyāmavijñaptau /

[197|01-197|02] na hi samādānādurdhvaṃ tadasti yenānyamanasko 'pyayaṃ bhikṣuḥ syāt bhikṣuṇī veti /

[197|02] setuśca sūtre viraktiruktā / dauḥśīlyavivandhatvāt /

[197|02-197|03] na vā bhavantī seturbhavitumarhatītyastyevāvijñaptiḥ /

[197|03-197|04] atra sautrāntikā āhuḥ bahvapyetaccitramapyetat /

[197|04] naivaṃ tvetat / kiṃ kāraṇam / yat tāvaduktaṃ "trividharūpokteri" ti /

[197|04-197|05] tatra yogācārā upadiśanti /

[197|05] dhyāyināṃ samādhiviṣayo rūpaṃ samādhiprabhāvādutpadyate /

[197|06] cakṣurindriyāviṣayatvāt anidarśanam / deśānāvaraṇatvādapratighamiti / atha matam /

[197|07] kathamidānīṃ tat rūpam iti / etadavijñaptau samānam / [197|07-197|08] yadapyuktamanāsravarūpokteriti tad eva samādhiprabhāvasaṃbhūtaṃ rūpamanāsrave samādhāvanāsravaṃ varṇayanti yogācārāḥ /

[197|09] arhato yadrūpaṃ bāhyaṃ cetyapare / āsravāṇāmaniśrayatvāt /

[197|09-197|10] yattarhi sūtra uktaṃ "sāsravā dharmāḥ katame /

[197|10] yāvadeva cakṣuryavadeva rūpāṇī"ti vistaraḥ /

[197|10-197|11] tatra punarāsravāṇāmapratipakṣatvātsāsravamuktam /

[197|11] paryāyeṇa tarhi tadeva sāsravaṃ cānāsravaṃ ca syāt / kiṃ syāt /

[197|12] lakṣaṇasaṃkaraḥ syāt /

[197|12-197|13] yathā tat sāsravaṃ tathā na kadācidanāsravamiti ko 'tra saṃkaraḥ /

[197|13-197|15] yadi ca rūpāyatanādīni ekāntena sāsravāṇi syuriha sūtre kimartha viśeṣitāni syu"ryāni rūpāṇi sāsravāṇi sopādānīyāni cetaḥkhilamrakṣavastvi"ti vistaraḥ /

[197|15-197|19] yadapyuktaṃ "puṇyābhivṛddhivacanāditi tatrāpi pūrvācāryā nirdiśanti "dharmatā hyeṣā yathā dātṝṇāṃ dāyāḥ paribhujyante tathā tathā bhoktṝṇāṃ guṇaviśeṣādanugrahaviśeṣāccānyamanasāmapi dātṝṇāṃ tadālambanadānacetanā bhāvitāḥ saṃtatayaḥ sūkṣmaṃ pariṇāmaviśeṣaṃ prāpnuvanti yenāyatyāṃ bahutaraphalābhiniṣpattaye samarthā bhavanti /"

[197|19-197|20] "idamabhisaṃdhāyoktaṃ" bhavedabhivardhata eva puṇyamupajāyata eva puṇyam iti /

[197|20-197|21] atha mataṃ kathamidānīṃ saṃtānāntaraviśeṣādanyamanaso 'pi saṃtānāntarasya pariṇāmaḥ setsyatīti /

[197|21] etadavijñaptau smānam /

[197|21-197|23] kathamidānīṃ saṃtānāntaraviśeṣātsaṃtānāntare dharmāntaramavijñaptiḥ setsyatīti nirūpadhikeṣvidānīṃ puṇyakriyāvastuṣu kathaṃ bhaviṣyatīti /

[197|23-197|24] abhikṣṇaṃ tadālambanacetanābhyāsātsvapneṣvapi tā anuṣaṅginyo bhavanti /

[197|24-197|25] avijñaptivādinastu niraupadhike yatra vijñaptirnāsti tatra kathāmavijñaptiḥ syāt /

[197|25-197|26] aupadhike 'pyabhīkṣaṇaṃ tadālambanecetanābhyāsādityapare /

[197|26-198|01] yattarhi sūtra uktaṃ "yasyograbhikṣuḥ śīlavān kalyāṇadharmā piṇḍakaṃ paribhujyāpramāṇaṃ cetaḥsamārdhiṃ kāyena sākṣātkṛtvopasaṃpadya viharatyapramāṇastannidānadāyakasya dānapateḥ puṇyābhiṣyandaḥ kuśalābhiṣyandaḥ sukhāsvādadhāraḥ pratikāṅkṣitavya" ityatra tadānīṃ dātuḥ kaścetanāviśeṣaḥ /

[198|01-198|02] tasmātsaṃtatipariṇāmaviśeṣa eva nyāyyaḥ /

[198|02-198|03] yadapyuktaṃ "kārayataḥ kathaṃ karmapathāḥ setsyantī"ti tatrāpyevaṃ varṇayanti /

[198|03-198|05] tatprayogeṇa pareṣāmupaghātaviśeṣātprayoktuḥ sūkṣmaḥ saṃtatipariṇāma viśeṣo jāyate yata āyatyāṃ samante 'pi bahutaraphalābhinirvarttanasamarthā bhavatīti svayamapi ca kurvataḥ kriyāphalaparisamāptāveṣa eva nyāyo veditavyaḥ /

[198|05-198|06] so 'sau saṃtatipariṇāmaviśeṣaḥ karmapatha ityākhyāyate /

[198|06] kārye kāraṇopacārāt /

[198|06-198|07] kāyikavācikatvaṃ tu tatkriyāphalatvādyathā vijñaptivādināmavijñapteriti /

[198|07-198|08] upātteṣu skandheṣu trikālayā cetanayā prāṇātipātāvadhvena spṛśyata iti bhadantaḥ /

[198|08-198|09] haniṣyāmi hanmi hatamiti cāsya yadā bhavatīti /

[198|09] na tviyatā karmapathaḥ parisamāpyate /

[198|10] mā bhūdahate 'pi mātrādau hatābhimānināmānantaryaṃ karmeti /

[198|11] svayaṃ tu ghnata etāvāṃścetanāsamudācāra ityayamatrābhiprāyo yuktarūpaḥ syāt /

[198|11-198|13] ka idānīmeṣa pradveṣo yadavijñaptiḥ prakṣipyate saṃtatipariṇāmaviśeṣaścābhyupagamyate tathaivāprajñāyamānaḥ /

[198|13] na khalu kaścit pradveṣaḥ /

[198|13-198|14] kintu cittānvayakāyaprayogeṇa kriyāparisamāptau tābhyāṃ pṛthagbhūtaṃ dharmāntaraṃ prayojayiturutpadyata iti notpadyate paritoṣaḥ /

[198|15-198|16] yatkṛtaprayogasaṃbhūtā tu kriyāparisamāptistasyaiva tannimittaḥ saṃtatipariṇāmo bhavatīti bhavati paritoṣaḥ /

[198|16] cittacaitasaṃtānāccāyatyāṃ phalotpatteḥ / uktaṃ cātra /

[198|17] kimuktam / "vijñaptyabhāvādi"tyevamādi / tadabhāvādavijñapterabhāvaḥ /

[198|17-198|18] yadapyuktaṃ "dharmāyatanasyārūpitvaṃ yasmānnoktami"ti /

[198|18-198|19] tadyadevātra rūpamanidarśanamapratighaṃ coktaṃ tadevāstu dharmāyatanaparyāpannam /

[198|19] yadapyuktamaṣṭāṅga āryamārgo na syāditi /

[198|19-198|20] aṅgaṃ tāvadācakṣva /

[198|20] kathaṃ mārgasamāpannasya samyagvākkarmāntājīvā bhavantīti /

[198|20-198|21] kimasau vācaṃ bhāṣyate kriyāṃ vā karoti cīvarādīn vā paryeṣate /

[198|21] netyāha / kiṃ tarhi /

[198|22] tadrūpāmanāsravāmavijñaptiṃ pratilabhate /

[198|22-198|23] yasyāḥ pratilambhādvyutthito 'pi na punarmithyāvāgādiṣu pravartate samyagvāgādiṣu ca pravartate /

[198|23-198|24] ato nimitte naimittikopacārādavijñaptau tadākhyā kriyate /

[198|24-198|27] yadyevamihāpyevaṃ kiṃ na gṛhyate mārgasamāpanno vināpyavijñaptyā tadrūpamāśayaṃ ca āśrayaṃ ca pratilabhate yasya pratilambhāt vyutthito 'pi na punarmithyāvāgādiṣu pravartate samyagvāgādiṣu ca pravartate /

[198|27-199|01] ato nimitte naimittikopacāraṃ kṛtvā aṣṭau mārgāṅgāni vyavasthāpyanta iti /

[199|01] aparastvāha / tadakriyāmātramatrāṅgamuktaṃ syāt /

[199|01-199|02] yadasāvāryamārgasāmarthyādakriyāniyamaṃ pratilabhate taccānāsravamārgasaṃniśrayalābhādanāsravaṃ syāt /

[199|02-199|03] nahi sarvatra dravyamanto dharmāḥ parisaṃkhyāyante /

[199|03-199|04] tadyāthā 'ṣṭau lokadharmāḥ lābho 'lābhaḥ yaśo 'yaśaḥ nindā praśaṃsā sukhaṃ duḥkhamiti /

[199|04] nacātra cīvarādīnāmalābho nāmāsti dravyāntaram /

[199|05-199|06] prātimokṣasaṃvaro 'pi syāt yayā cetanayā vidhipūrvaṃ kṛtvā 'bhyupagamaḥ pratiṣiddhātkarmaṇaḥ kāyavācau saṃvṛṇoti /

[199|06] anyacittona saṃvṛtaḥ syāditi cet / na /

[199|07-199|09] tadbhāvanayā kriyākāle smarataḥ tatpratyupasthānāt setubhāvo 'pi syādakriyāṃ pratijñāṃ saṃsmṛtya saṃsmṛtya lajjito dauḥśīlyākaraṇāt ityarthameva ca tasyāḥ samādānam /

[199|09-199|10] yadi punaravijñaptereva dauḥsīlyaṃ pratibadhnīyāt na kaścitmuṣitasmṛtiḥ śikṣāṃ bhindyāt /

[199|10-199|11] alaṃ vistareṇāstyeva dravyāntaramavijñaptirūpati vaibhāṣikāḥ /

[199|12-199|13] yadyasti tacca mahābhūtānyupādāyetyuktam tat kim vijñaptimahābhūtānyevopādāyāvijñaptirutpadyate athānyāni /

[199|13] anyānyeva sā mahābhūtānyupādāyotpadyate /

[199|14] na hi saiva sāmagrī sukṣmaphalā caudārikaphālā ca yujyate /

[199|14-199|15] kiṃ khalu yadātanī vijñaptistadātanānyeva sā mahābhūtānyupādāya vartate /

[199|15-199|16] sarvamupādāyarūpaṃ prāyeṇaivaṃ kiñcittu vartamānamanāgataṃ cātītāni mahābhūtānyupādāya /

[199|16] kiṃ punastaditi /

[199|17] kṣaṇādūrdhvamavijñaptiḥ kāmāptātītabhūtajā // VAkK_4.4 //

[199|18] prathamāt kṣaṇādūrdhvamavijñaptiḥ kāmāvacarī atītāni mahābhūtānyupādāyotpadyate /

[199|19] tānyasyā āśrayārthena bhavanti / pratyutpannāni śarīramahābhūtāni saṃniśrayārthena /

[199|20] pravṛtyanuvṛttikāraṇatvādyathākramam /

[199|20-199|21] cakrasyeva bhūmau saparivartamānasya pāṇyāvedhabhūmipradeśau /

[199|22] atha kutastyāni mahābhūtānyupādāya kutastyaṃ kāyavākkarma /

[199|23] svāni bhūtānyupādāya kāyavākkarma sāsravam /

[199|24-199|25] kāmāvacaraṃ kāyavākkarmaṃ kāmāvacarāṇyeva mahābhūtānyupādāya evaṃ yāvaccaturthadhyānabhūmikaṃ tadbhūmikānyevopādāya /

[199|26] anāsravaṃ yatra jātaḥ

[199|27-200|01] asravaṃ tu kāyavākkarma yasyāṃ bhūmau jātastadutpādayati tadbhūmikānyupādāya tadveditavyam /

[200|01] dhātvapatitatvādanāsravāṇāṃ ca bhūtānāmabhāvāttadvalena cotpatteḥ /

[200|02] tatra vijñaptyavijñaptyākhyakarmaṇī veditavye /

[200|03] avijñaptiranupāttikā // VAkK_4.5 //

[200|04] naiḥṣyandikī ca sattvākhyā

[200|05] kiñca

[200|06] niṣyandopāttabhūtajā /

[200|07] naiḥṣyandikānyeva bhūtānyupādāya cittacaittāni copādāyāvijñaptirbhavati /

[200|07-200|08] asamāhitabhūmikāyā eṣa prakāraḥ /

[200|09] samādhijaupacayikānupātābhinnabhūtajā // VAkK_4.6 //

[200|10] dhyānānāsravasaṃvarāvijñaptiḥ samādhijā /

[200|10-200|12] sā samādhisaṃbhūtānyaupacayikānyanupātāni ca mahābhūtānyupādāyotpadyate abhinnāni ca yānyeva ca bhūtānyupādāya prāṇātipātādviratirutpadyate tānyeva yāvat saṃbhinnapralāpāt /

[200|12] kiṃ kāraṇam /

[200|13] cittavat bhūtābhedāt / [200|13-200|14] prātimokṣasaṃvare tvanyānyāni mahābhūtānyupādāya saptāvijñaptayo bhavanti /

[200|14] vijñaptistu naiḥṣyandikī / upāttā tu kāyikī /

[200|14-200|16] kiṃ punariyaṃ vijñaptirutpadyamānā pūrvakasya saṃsthānasya saṃtānaṃ bādhitvotpadyate utāho na /

[200|16] kiñcātaḥ yadi bādhitvotpadyate / na /

[200|16-200|17] vipākarūpasyocchinnasya punaḥ pravandhādavaibhāṣikīyaṃ prāpnoti /

[200|17] athābādhitvā /

[200|17-200|18] kathamekasminbhūtasaṃghāte saṃsthānadvayaṃ sidhyati /

[200|18-200|19] anyānyeva tāni naiḥṣyandikāni tadānīmupajāyante yānyupādāya vijñaptirbhavati /

[200|19-200|20] evaṃ tarhi yadyadevāṅgaṃ niśrityotpadyate vijñaptistena tenāṅgena mahīyasā bhavitavyam /

[200|20] tanmahābhūtairabhivyāpanāt /

[200|20-200|21] anabhivyāpane ca punaḥ kathaṃ kṛtsnāṅgena vijñapayet /

[200|21] śuṣiratvāt kāyasyāsti teṣāmavakāśaḥ /

[200|22] tat khalvetat karma paryāyeṇa dvividhaṃ trividhaṃ pañcavidhaṃ cottam /

[200|22-200|23] cetanā cetayitvā ceti /

[200|23] cetayitvā punardvidhā / kāyavākkarma cetanā ca /

[200|23-200|24] kāyakarma punaḥ dvividhaṃ vijñaptyākhyamavijñaptyākhyaṃ ca /

[200|24-200|25] evaṃ vākkarma cetanā ceti pañcavidhaṃ bhavati /

[200|25] tatra punaravijñaptirdvidhā / kuśalā 'kuśalā ca /

[200|26] nāvyākṛtāstyavijñaptiḥ

[200|27] kiṃ kāraṇam /

[200|27-200|28] avyākṛtaṃ hi cittaṃ durbalamato na śaktaṃ balavatkarmākṣeptuṃ yanniruddhe 'pi tasminnanuvadhnīyāt /

[201|01] tridhā 'nyat

[201|02] anyatkarma trividham / kuśalākuśalāvyākṛtam / kiṃ tadanyat / vijñaptiścetanā ca /

[201|03] aśubhaṃ punaḥ /

[201|04] kāme

[201|05] akuśalaṃ vastu karma kāmahātau veditavyam / nānyatra /

[201|05-201|06] akuśalamūlānāṃ prahīṇatvādāhrīkyānapatrāpyayośca /

[201|06-201|07] kuśalāvyākṛtaṃ tu sarvatrā prativedhāt /

[201|07] tatra

[201|08] rūpe 'pyavijñaptiḥ

[201|09] kāme 'pītyapiśabdāt / ārūpyeṣu nāsti bhūtābhāvāt /

[201|09-201|10] yatra hi kāyavācoḥ pravṛttistatra kāyavāksaṃvarau /

[201|10] iha tarhi samāpannasya syādanāsravā vijñaptivat /

[201|11] na / tasyā dhātvapatitatvāt /

[201|11-201|12] ārūpyāvacarī tvavijñaptināṃrhati visabhāgāni bhūtānyupādāya bhavitum /

[201|12] sarvarūpavaimukhyāccārūpyasamāpattunārlaṃ rūpotpattaye /

[201|13] vibhūtarūpasaṃjñatvāt / dauḥśīlyapratipakṣeṇa śīlam / tacca dauḥśīlyaṃ kāmāvacaram /

[201|14] ārūpyāśca kāmadhātorāśrayā kārālambanapratipakṣadūratābhirdūre /

[201|14-201|15] ata eṣvavijñaptirnāstīti vaibhāṣikāḥ

[201|16] vijñaptiḥ savicārayoḥ // VAkK_4.7 //

[201|17] vijñaptistu savicārayoreva bhūmyoḥ / kāmadhātau prathame ca dhyāne na tata ūrdhvam /

[201|18] kāme 'pi nivṛtā nāsti

[201|19] nivṛtā tu vijñaptiḥ kāmadhātāvapi nāsti / brahmaloka evāsti /

[201|19-201|20] mahābrāhmaṇo hi śāṭhyasamutthitaṃ kāyakarma śrūyate /

[201|20-201|21] sa hi svaparṣanmadhye āyuṣmato 'śvajitaḥ kṣepārthamātmānaṃ kṣiptavāt /

[201|21-201|22] tata ūrdhvamasatyāṃ vāgvijñaptau kathaṃ tatra śabdāyatanaṃ bāhyamahābhūtahetukam /

[201|22] anye punarāhuḥ /

[201|22-201|23] dvitīyādiṣvapi dhyāneṣu vijñaptirastyanivṛtāvyākṛtā /

[201|23] na kuśalā na kliṣṭā / kiṃ kāraṇam /

[201|24-201|25] na hi teṣūpapannastajjātīyamadhobhūmikaṃ cittaṃ saṃmukhīkaroti yena tāṃ vijñaptiṃ samutthāpayet /

[201|25] nyūnatvātprahīṇatvacca / pūrvameva tu varṇayanti /

[201|25-201|26] kiṃ punaḥ kāraṇamūrdhvaṃ brahmalokānnāsti vijñaptiḥ kāmadhātau ca nivṛktāvyākṛtā nāsti /

[202|01] samutthānamasadyataḥ /

[202|02] savitarkavicāreṇa hi cittena vijñaptiḥ samutthāpyate /

[202|02-202|03] tacca dvitīyādiṣu dhyāneṣu nāsti bhāvanāprahātavyena cotthāpyate /

[202|03] darśanaprahātavyasyāntarmukhapravṛttatvāt /

[202|04] tacca kāmadhātau nivṛtavyākṛtaṃ nāsti /

[202|05] kiṃ khalu samutthānavaśādevaṃ dharmāṇāṃ kuśalākuśalatvaṃ veditavyam / netyāha /

[202|06] kiṃ tarhi / caturbhiḥ prakāraiḥ paramārthataḥ svabhāvataḥ saṃprayogataḥ samutthānataśca /

[202|07] tatra tāvat /

[202|08] paramārthaśubho mokṣaḥ

[202|09] nirvāṇaṃ hi sarvaduḥkhavyupaśamaḥ / tataḥ paramakṣematvāt paramārthena kuśalamārogyavat /

[202|10] svato mūlahyar patrapāḥ // VAkK_4.8 //

[202|11] trīṇi kuśalamūlāni /

[202|11-202|12] hriścāpatrapyaṃ ca svabhāevna kuśalāni anyasaṃprayogasamutthanānapekṣatvāt /

[202|12] pathyauṣadhavat /

[202|13] saṃprayogeṇa tadyuktāḥ

[202|14-202|15] taireva kuśalamūlahyar patrāpyaiḥ saṃprayuktā dharmāḥ saṃprayogeṇa kuśalāstairasaṃprayuktānāṃ kuśalatvābhāvādauṣadhamiśrapānīyavat /

[202|16] samutthā nāt kriyādayaḥ /

[202|17-202|18] kāyavāvakkarmaṇi cittaviprayuktāśca saṃskārajātyādayaḥ prāptinirodhāsaṃjñisamāpattayastaireva kuśalamūlādisaṃprayuktai dharmaḥ samupasthāpitāḥ samutthānena kuśalāḥ /

[202|19] auṣadhapānīyasaṃbhūtadhātrīkṣīravat /

[202|19-202|20] prāptīnāṃ tu visabhāgacittasamutthāpitānāṃ kathaṃ kuśalatvamiti vaktavyam /

[202|20-202|21] tadyathā vicikitsayā kuśalamūlapratisaṃdhānaṃ dhātupratyāgamaparihāṇibhyāṃ ca /

[202|21] yathā ca kuśalamuktaṃ tato

[202|22] viparyayeṇākuśalaṃ

[202|23] kathaṃ kṛtvā / saṃsāraḥ paramārthenākuśalaḥ / sarvaduḥkhapravṛttyātmakatvena paramākṣematvāt /

[202|24] akuśalamūlāhrīkyānapatrāpyāṇi svabhāvataḥ / tatsaṃprayuktā dharmāḥ saṃprayogataḥ /

[202|24-202|25] tatsamutthāpitāḥ kāyavākkarmajātyādiprāptayaḥ samutthānataḥ vyādhyapathyauṣadhādibhirūpameyāḥ /

[203|01] evaṃ tarhi na kiñcitsāsravamavyākṛtaṃ bhaviṣyati kuśalaṃ vā / saṃsārābhyantaratvāt /

[203|02] paramārthata evamuktaṃ vipākaṃ tu prati yatsāsravaṃ na vyākriyate tadavyākṛtamityucyate /

[203|03] iṣṭavipākaṃ ca kukśalamityucyate / yadi tu paramārthenāvyākṛtaṃ mṛgyate tat / [203|04] paramāvyākṛte dhruve // VAkK_4.9 //

[203|05] dve asaṃskṛte niṣparyāyeṇānivṛtāvyākṛte / ākāśamapratisaṃkhyānirodhaśca /

[203|05-203|06] idaṃ vicāryate /

[203|06-203|07] yadi samutthānavaśātkuśalākuśalatvaṃ kāyavākkarmaṇaḥ kiṃ na mahābhūtānām /

[203|07] karmaṇi hi kartturabhiprāyo na mahābhūteṣu /

[203|07-203|09] samāhitasyāvijñaptau nāstyabhiprāyo na cāsamāhitaṃ cittaṃ tasyāḥ samutthāpakaṃ visabhāgabhūmikatvāditi kathaṃ tasyāḥ kuśalatvam /

[203|09-203|10] divyayorapi vā cakṣuḥśrotrayoḥ kukśalatvaprasaṅgaḥ /

[203|10] karttavyo 'tra yatnaḥ / yaduktaṃ darśanaprahātavyaṃ cittaṃ vijñapterasamutthāpakamiti /

[203|11-203|12] kiṃ tarhi bhagavatoktaṃ "tato 'pi mithyādṛṣṭermithyāsaṃkalpaḥ prabhavati mithyā vāgmithyākarmānta" mityevamādi /

[203|12] aviruddhametat /

[203|13] samutthānaṃ dvidhā hetutatkṣaṇotthānasaṃjñitam /

[203|14] dvividhaṃ samutthānaṃ hetusamutthānaṃ tatkṣaṇasamutthānaṃ ca / tatraiva kṣaṇe tadbhāvāt /

[203|15] pravartakaṃ tayorādyaṃ dvitīyamanuvartakam // VAkK_4.10 //

[203|16] hetusamutthānaṃ pravartakamākṣepakatvāt / tatkṣaṇasamutthānamanuvartakaṃ kriyākālānuvartanāt /

[203|17] kimidānīṃ tasya tasyāṃ kriyāyāṃ sāmarthyam /

[203|17-203|18] tena hi vinā 'sau mṛtasyeva na syādā kṣiptā 'pi satī /

[203|18] acittakasya tarhi saṃvarotpattau kathaṃ bhavati /

[203|18-203|19] sphuṭatarā tarhi sacittakasya bhavatītyetatsāmarthyam /

[203|19] tatra ca

[203|20] pravartakaṃ dṛṣṭiheyaṃ vijñānam

[203|21] darśanaprahātavyaṃ cittaṃ vijñapteḥ pravartakam /

[203|21-203|22] tatsamutthāpakayorvitarkavicārayornidānabhūtatvāt /

[203|22] na tvanuvartakam /

[203|22-203|23] bahirmukhacittasya kriyākāle tadabhāvāt /

[203|23] tatsamutthāpitaṃ ca rūpaṃ darśanaprahātavyaṃ syāt / kiṃ syāt /

[203|23-203|24] abhidharmobādhitaḥ syāt /

[203|24] vidyā 'vidyābhyāṃ cāvirodhānnāsti rūpaṃ darśanaprahātavyam /

[203|24-203|25] sādhya eṣa pakṣaḥ /

[203|25] bhūtānyapi tarhi darśanaprahātavyāni syuḥ / samānacittotthāpitatvāt /

[204|01] naivaṃ bhaviṣyati yathā na kuśalākuśalāni bhavanti / athavā punarbhavantu / naivaṃ śakyam /

[204|02] nahi tāni darśanaprahātavyāni yujyante nāpyaprahātavyāni / kiṃ kāraṇam /

[204|02-204|03] akliṣṭasya dharmasya vidyā 'vidyābhyāmavirodhāt /

[204|03-204|04] ato hetusamutthānamadhikṛtya sūtre paṭhanānnāsti virodhaḥ /

[204|05] ubhayaṃ punaḥ //

[204|06] mānasaṃ bhāvanāheyaṃ /

[204|07] bhāvanāheyaṃ punarmanovijñānamubhayaṃ bhavati / pravarttakaṃ cānuvartakaṃ ca /

[204|08] pañcakaṃ tvanuvartakam // VAkK_4.11 //

[204|09] pañca vijñānakāyā anuvartakā eva / tadidaṃ catuṣkoṭikaṃ bhavati /

[204|09-204|10] pravartakameva darśanaprahātavyaṃ cittam /

[204|10] anuvartakā eva pañca vijñānakāyāḥ /

[204|10-204|11] ubhayaṃ bhāvanāheyaṃ manovijñānam /

[204|11] nobhayamanāsravam / kiṃ khalu yathā pravartakaṃ tathaivānuvartakaṃ bhavati /

[204|12] nāyamekāntam /

[204|13] pravartake śubhādau hi syāttridhā 'pyanuvartakam /

[204|14] kuśale pravartake kuśalākuśalāvyākṛtamanuvartakaṃ syāt /

[204|15] evamakuśale cāvyākṛte ca /

[204|16] tulyaṃ muneḥ

[204|17] buddhasya tu bhagavatastulyaṃ pravartakenānuvartakam / kuśale kuśalamavyākṛte cāvyākṛtam /

[204|18] śubhaṃ yāvat

[204|19] kuśalaṃ vā bhavatyanuvartakamavyākṛte 'pi pravartake /

[204|19-204|20] na tu kadācit kuślaṃ pravartakamanuvartakaṃ cāvyākṛtaṃ bhavati /

[204|20] āmnāyamānā hi buddhānāṃ deśaneti /

[204|20-204|21] nāsti buddhānāmavyākṛtaṃ cittamiti nikāyāntarīyāḥ /

[204|21-204|22] kuśalaikatānā hi buddhānāṃ saṃtatayo nityaṃ samāhitatvāt /

[204|22] uktaṃ hi sūtre

[204|23-204|24] "caran samāhito nāgastiṣṭhannāgaḥ samāhitaḥ / svapan samāhito nāgo niṣaṇṇo 'pi samāhita" iti /

[204|25-204|26] anicchayā 'sya cittasyāvisaraṇādevamuktaṃ na tu na santyavyākṛtāni vipākajairyā pathikanirmāṇacittāni buddhānāmiti vaibhāṣikāḥ /

[204|26-204|27] mānasaṃ bhāvanāheyaṃ pravartakaṃ cānuvartakaṃ cetyuktam /

[204|27] tatkuśalākuśalāvyākṛtaṃ sarvaṃ veditavyam /

[205|01] nobhayaṃ tu vipāpkajam // VAkK_4.12 //

[205|02] vipākajaṃ tu cittaṃ naiva pravartakaṃ nānuvartakaṃ nirabhisaṃskāravāhitvāt /

[205|02-205|03] kimidānīṃ yathā pravartakaṃ tathā vijñaptirāhosvidyathā 'nuvartakam /

[205|03] kiṃ cātaḥ /

[205|03-205|04] yathā pravartakaṃ cet /

[205|04] ihāpi nivṛtāvyākṛtā vijñaptiḥ prāpnoti /

[205|05] satkāyāntagrāhadṛṣṭipravartitatvāt /

[205|05-205|06] na vā sarvaṃ darśanaprahātavyaṃ pravartakamiti viśeṣaṇaṃ vaktavyam /

[205|06-205|07] yathānuvartakaṃ cet akukśalāvyākṛtacittasya prātimokṣavijñaptiḥ kuśalā na prāpnoti /

[205|07] yathā pravartakaṃ tathā vijñaptirnatu yathā darśanaprahātavyam /

[205|07-205|08] bhāvanā heyāntaritatvāt /

[205|08] yadi nānuvartakavaśādvijñapteḥ kuśalāditvaṃ na tarhīdaṃ vaktavyam /

[205|09] hetusamutthānaṃ saṃdhāyoktaṃ sūtre na tatkṣaṇasamutthānam /

[205|09-205|10] ato nāstīha nivṛtāvyākṛtā vijñaptiriti /

[205|10] evaṃ vaktavyam / anyavyavahitaṃ hetusamutthānaṃ saṃdhāyoktamiti /

[205|11] avasitaḥ prasaṅgaḥ /

[205|12] sā tu pūrvoktā /

[205|13] avijñaptistridhā jñeyā saṃvarāsaṃvaretarā /

[205|14] saṃvaraścāsaṃvaraśca / tābhyāṃ cetaro naivasaṃvaro nāsaṃvaraḥ /

[205|14-205|15] dauḥśīlyaprasarasya saṃvaraṇaṃ saṃrodhaḥ saṃvaraḥ /

[205|15] tatra punaḥ

[205|16] saṃvaraḥ prātimokṣākhyo dhyānajo 'nāsravastathā // VAkK_4.13 //

[205|17] trividhaḥ saṃvaraḥ / prātimokṣasaṃvara ihatyānāṃ kāmāvacaraṃ śīlam /

[205|17-205|18] dhyānasaṃvaro rūpāvacaraṃ śīlam /

[205|18] anāsravasaṃvaro 'nāsravaṃ śīlam / tatra punaḥ

[205|19] aṣṭadhā prātimokṣākhyaḥ

[205|20-205|21] bhikṣusaṃvaro bhikṣuṇīsaṃvaraḥ śikṣamāṇāsaṃvara śrāmaṇerasaṃvaraḥ śrāmaṇerīsaṃvaraḥ upāsakasaṃvara upāsikāsaṃvara upavāsasaṃvaraśca /

[205|21-205|22] eṣo 'ṣṭavidhasaṃvaraḥ prātimokṣasaṃvara ityākhyāyate /

[205|22] nāmata eṣo 'ṣṭavidhaḥ /

[205|23] dravyatastu caturvidhaḥ /

[205|24] bhikṣusaṃvaraḥ śramaṇerasaṃvara upāsakasaṃvara upavāsasaṃvaraśca /

[205|24-205|25] ityeṣa caturvidhaḥ prātimokṣasaṃvarastu dravyataḥ /

[205|25] pratiniyatalakṣaṇatvāt /

[205|25-205|26] bhikṣusaṃvarādbhikṣuṇīsaṃvaro nānyaḥ śrāmaṇerasaṃvarācca śikṣamāṇāśrāmaṇerīsaṃvarau /

[205|26-205|27] upāsakasaṃvarādupāsikāsaṃvaro nānyaḥ /

[205|27] kathaṃ jñāyate /

[206|01] liṅgato nāmasaṃcārāt

[206|02] liṅgamiti vyañjanasyākhyā yena strīpuruṣau liṅgyete /

[206|02-206|03] liṅgato hi bhikṣubhikṣuṇyādīnāṃ nāmasaṃcāro bhavati /

[206|03] kathaṃ kṛtvā /

[206|03-206|04] parivṛtte hi vyañjane bhikṣurbhikṣuṇītyucyate bhikṣuṇī ca punarbhikṣuḥ /

[206|04-206|05] śrāmaṇerītyucyate śrāmaṇerī ca punaḥ śikṣamāṇā ca śrāmaṇeraḥ /

[206|05] upāsaka upāsiketyucyate upāsikā ca punarūpāsaka iti /

[206|05-206|06] na ca vyañjanaparivṛttau pūrvasaṃvaratyāge kāraṇamasti nāpyapūrvasaṃvarapratilambhe /

[206|06-206|07] tasmādabhinna eṣāṃ caturṇā saṃvarāṇāṃ tribhyaḥ svabhāvaḥ /

[206|08-206|10] ya upāsakasaṃvarācchrāmaṇerasaṃvaraṃ samādatte tasmācca punarbhikṣusaṃvaraṃ kiṃ te saṃvarā virativṛddhiyogādanyo 'nya ucyante pañcadaśa viṃśativat dīnāraśateravacca āhosvit pṛthageva te sakalā jāyante /

[206|10] āha /

[206|11] pṛthak

[206|12] avyāmiśrā eva te pṛthaglakṣaṇā upajāyante /

[206|12-206|13] triṣu saṃvareṣu tisraḥ prāṇātipātaviratayo yāvanmadyapānaviratayaḥ /

[206|13] evaṃ śeṣāḥ / ko nu tāsāṃ viśeṣaḥ /

[206|13-206|14] nidānaviśeṣādviśeṣaḥ /

[206|14] kathaṃ kṛtvā /

[206|14-206|17] yathā yathā hi vahutarāṇi śikṣāpadāni samāditsate tathā tathā bahutarebhyo maddapramādapadebhyo nivartamāno bahutarebhyaḥ prāṇātipātādīnāṃ nidānebhyo nivartate viratīnāṃ ca nidāneṣu pravartata iti nidānaviśeṣādviratīnāṃ viśeṣaḥ /

[206|17-206|18] evaṃ cāsati bhikṣusaṃvaraṃ pratyācakṣāṇastrīnapi saṃvarānvijahyāddayorapi tatrāntarbhāvāt /

[206|18] na caitadiṣṭam / tasmāt pṛthageva te saṃvarāḥ /

[206|19] te cāvirodhinaḥ // VAkK_4.14 //

[206|20] te ca trayo 'pi saha vartante / nottarasaṃvarasamādānāt purvakasya tyāgaḥ /

[206|20-206|21] mā bhūt bhikṣusaṃvaraparityāgādanupāsaka eveti /

[206|22] kathaṃ cāyamupāsako bhavati kathamupavāsastho yāvat bhikṣuḥ /

[206|23-206|24]

pañcāṣṭadaśasarvebhyo varjyebhyo viratigrahāt /
upāsakopavāsasthaśramaṇoddeśabhikṣutā // VAkK_4.15 //

[206|25] yathāsaṃkhyamanudeśo veditavyaḥ /

[206|25-207|01] pañccabhyo varjanīyebhyo dharmebhyo viratisamādānādupāsakasaṃvarastho bhavati /

[207|01-207|02] prāṇātipātādadattādānātkāmamithyācārāt mṛṣāvādātsurāmaireyamadyapānācca /

[207|02-207|03] aṣṭābhyo viratisamādānādupavāsasthaḥ /

[207|03-207|04] prāṇātipātādattādānābrahmacaryamṛṣāvādamadyapānebhyo gandhamālyavilepananṛtyagītavāditrāduccaśayanamahāśayanādakālabhojanācca /

[207|04-207|05] daśabhyo viratisamādānācchrāmaṇero bhavati /

[207|05] ebhya eva jātarūparajatapratigrahācca /

[207|05-207|06] nṛtyagitavāditragandhamālyavilepanaṃ cātra dvayīkṛtya daśa bhavanti /

[207|06-207|07] sarvebhya eva varjanīyebhyaḥ kāyavākkarmabhyaḥ viratisamādānāt bhikṣurityucyate /

[207|07] sa eṣa prātimokṣasaṃvaraḥ /

[207|08] śīlaṃ sucaritaṃ karma saṃvaraścocyate

[207|09] viṣamakarmaṇāṃ viratisamādānācchīlam / śītalatvāditi niruktiḥ /

[207|10] "sukhaśīlasamādānaṃ kāyo na paridahyata" iti

[207|11] gāthāvacanāt / vidvatpraśastatvātsucaritam / kriyāsvabhāvatvātkarma /

[207|11-207|12] nanu cāvijñaptirakriyetyucyate /

[207|12] sā kathaṃ kriyā bhāti /

[207|12-207|13] na kurvanti tayā samāttayā lajjinaḥ pāpamityakriyetyucyate /

[207|13] sāpi tu vijñapticittābhyāṃ kriyata iti kriyā bhavati /

[207|14] kriyāhetutvāt kriyāphalatvāccetyapare / saṃvara iti kāyavācoḥ saṃvaraṇāt /

[207|14-207|15] evaṃ tāvadaviśeṣeṇa prātimokṣasaṃvaraḥ saṃśabdyate /

[207|16] punaḥ /

[207|17] ādye vijñaptyavijñaptī prātimokṣakiyāpathaḥ // VAkK_4.16 //

[207|18] saṃvarasamādānasya prathame vijñaptyavijñaptī prātimokṣa ityucyate /

[207|18-207|19] pāpasya tena prātimokṣaṇādutsarjanādityarthaḥ /

[207|19] svārthe vṛddhividhānādvaikṛtavaiśasavat /

[207|19-207|20] prātimokṣasaṃvara ityapi kāyavāksaṃvaraṇāt karmapatha ityucyate /

[207|20] maulasaṃgṛhītatvāt /

[207|20-207|21] dvitīyādiṣu kṣaṇeṣui prātimokṣasaṃvara eva na prātimokṣaḥ /

[207|21] pṛṣṭhaṃ ca na maulaḥ karmapathaḥ /

[207|22] athaiṣāṃ saṃvarāṇāṃ kena kaḥ samanvāgataḥ /

[207|23] prātimokṣānvitā aṣṭau

[207|24] prātimokṣasaṃvareṇāṣṭau nikāyāḥ samanvāgatā bhikṣurbhikṣuṇī yāvadupavāsastho 'ṣṭamaḥ /

[208|01] kiṃ khalu bāhyakānāṃ samādānaśīlaṃ nāsti / asti natu prātimokṣasaṃvaraḥ /

[208|01-208|02] kiṃ kāraṇam /

[208|02] nahi tadatyantaṃ pāpasya pratimokṣaṇāya saṃvartate / bhavasaṃniśritatvāt /

[208|03] dhyānajena tadanvitaḥ /

[208|04] dhyānāddhyāne vā jāto dhyānajaḥ / yo dhyānena samanvāgataḥ so 'vaśyaṃ dhyānasaṃvareṇa /

[208|05] sāmantakamapyatra dhyānaṃ kṛtvocyate / yathā grāmasāmantakamapi grāma ityucyate /

[208|06] astyasmin grāme śāleyaṃ kṣetramasti vraiheyamiti /

[208|07] anāsraveṇāryasattvāḥ

[208|08] āryapudgalā anāsraveṇa saṃvareṇa samanvāgatāḥ / te punaḥ śaikṣāśaikṣāḥ /

[208|08-208|09] yaduktaṃ "sahabhūhetāvucyamāne dvau saṃvarau cittānuvartināvi"ti /

[208|10] katamo tau / eṣāmeva trayāṇām

[208|11] antyau cittānuvartinau // VAkK_4.17 //

[208|12] dhyānasaṃvaro 'nāsravasaṃvaraśca / na prātimokṣasaṃvaraḥ / kiṃ kāraṇam /

[208|12-208|13] anyacittācittakasyāpyanuvṛtteḥ /

[208|13] punastāveva dhyānānāsravasaṃvarau prahāṇasaṃvarākhyāṃ labhete /

[208|14] kasyāmavasthāyāmityāha

[208|15] anāgamye prahāṇākhyau tāvānantaryamārgajau /

[208|16] anāgamye tau dhyānānāsravasaṃvarau navasvānantaryamārgeṣu prahāṇasaṃvarāvityucyete /

[208|17] tābhyāṃ dauḥśīlyasya tatsamutthāpakānāṃ ca kleśānāṃ prahāṇāt /

[208|17-208|18] ata eva syāddhyānasaṃvaro na prahāṇasaṃvara iti catuṣkoṭikaṃ kriyate //

[208|18-208|19] prathamā koṭiranāgamyānantaryamārgavarjyaḥ sāsravo dhyānasaṃvaraḥ /

[208|19] dvitīyā anāgamyānantaryamārgeṣvanāsravaḥ /

[208|20] tṛtīyā anāgamyānantaryamārgeṣu sāsravaḥ /

[208|20-208|21] caturthī anāgamyānantaryamārgavarjyo 'nāsravasaṃvaraḥ /

[208|21-208|22] evaṃ syādanāsravasaṃvaro na prahāṇasaṃvara iti catuṣkoṭikaṃ yathāyogaṃ veditavyam /

[208|22] yattarhi bhagavatoktaṃ

[208|23-208|24] "kāyena saṃvaraḥ sādhu sādhu vācā 'tha saṃvaraḥ / manasā saṃvaraḥ sādhu sādhu sarvatra saṃvaraḥ / iti /

[208|25] yaccoktaṃ "cakṣurindriyeṇa saṃvarasaṃvṛto viharatī"ti /

[208|25-208|26] etau manaindriyasaṃvarau kiṃsvabhāvau /

[208|26] naitāvavijñaptiśīlasvabhāvau / kiṃ tarhi /

[209|01] saṃprajñānasmṛtī dve tu manaindriyasaṃvarau // VAkK_4.18 //

[209|02-209|03] pratyekaṃ dvisvabhāvajñapanārthaṃ punardvigrahaṇaṃ mā yathāsaṃkhyaṃ vijñāyīti manaḥsaṃvaro 'pi smṛtisaṃprajñānasvabhāva iti /

[209|03] indriyasaṃvaro 'pi /

[209|04] idaṃ vicāryate /

[209|04-209|05] kaḥ katamayā vijñaptyā 'vijñaptyā vā kiyantaṃ kālaṃ samanvāgata iti /

[209|05] tatra

[209|06] prātimmokṣasthito nityamatyāgādvartamānayā /

[209|07] avijñaptyā 'nvitaḥ

[209|08-209|09] yaḥ prātimokṣāsaṃvarasthaḥ pudgala uktaḥ sa yāvattāmavijñaptir na tyajati tāvattayā vartamānayā nityaṃ samanvāgataḥ /

[209|10] pūrvāt kṣaṇādūrdhvamatītayā // VAkK_4.19 //

[209|11][ prathamāt kṣaṇādūrdhvamatītayā 'pi samanvāgataḥ /

[209|11-209|12] atyāgāditi sarvatrādhikṛtaṃ veditavyam /

[209|12] yathā prātimokṣasaṃvarastha uktaḥ

[209|13] tathaivāsaṃvarastho 'pi

[209|14-209|15] asaṃvarastho 'pi yāvadasaṃvaraṃ na tyajati tāvannityamavijñaptyā vartamānayā samanvāgataḥ /

[209|15] kṣaṇādūrdhvamatītayā 'pi /

[209|16] dhyānasaṃvaravān sadā /

[209|17] atītājātayā

[209|18-209|19] dhyānasaṃvarasya lābhī nityamatītānāgatābhyāmavijñaptibhyāṃ samanvāgataḥ ātyāgāt /

[209|19] prathame hi kṣaṇe sa janmāntaratyaktaṃ dhyānasaṃvaramatītaṃ labhate /

[209|20] āryastu prathame nābhyatītayā // VAkK_4.20 //

[209|21] āryastu pudgalo 'pyevamanāsravyā / ayaṃ tu viśeṣaḥ /

[209|21-209|22] sa prathame kṣaṇe nātītayā samanvāgato mārgasya pūrvamanutpāditatvāt /

[210|01] samāhitāryamārgasthau tau yuktau vartamānayā /

[210|02-210|03] tau dhyānānāsravasaṃvarānvitau samāhitaryamārgasamāpannau vartamānayā avijñaptyā samanvāgatau yathākramaṃ na tu vyutthitau /

[210|03-210|04] saṃvarāsaṃvarasthānāṃ tāvadeṣa vṛttāntaḥ /

[210|05] athedānīṃ madhyasthasya /

[210|06] madhyasthasyāsti cedādau madhyayā

[210|07] yo naiva saṃvare nāsaṃvare sthitaḥ sa madhyasthaḥ /

[210|07-210|08] tasya nāvaśyamavijñaptirasti /

[210|08] yasya tvasti dauḥśīlyaśīlāṅgādisaṃgṛhītā sa ādau madhyayā samanvāgataḥ /

[210|09] vartamānā hyavijñaptiratītānāgatayormadhyād

[210|10] ūrdhvaṃ dvikālayā // VAkK_4.21 //

[210|11] prathamāt kṣaṇādūrdhvamatītayā vartamānayā ca / ātyāgāditi vartate /

[210|11-210|12] kimasaṃvarasthaḥ kadācitkuśalayā vijñaptyā samanvāgato bhavati saṃvarastho vā punarakuśalayā bhavati /

[210|13] bhavan kadā kiyantaṃ vā kālamityāha

[210|14-210|15]

asaṃvarasthaḥ śubhayā 'śubhayā saṃvare sthitaḥ /
avijñaptyānvito yāvat prasādakleśavegavān // VAkK_4.22 //

[210|16-210|18] yena prasādavegenāsaṃvarasthasya kuśalā 'vijñaptirutpadyate stavavandanādikriyāṃ kurvataḥ yena ca kleśavegena saṃvarasthasyākuśalā 'vijñaptirutpadyate vadhabandhanatāḍanādikriyāṃ kurvataḥ tau yāvadanuvartete tāvatte apyavijñaptī /

[210|18-210|19] sa ādye kṣaṇe vartamānayaivāvijñaptyā samanvāgato bhavatyanyeṣvatītayā 'pi /

[210|19] avijñaptyadhikāraḥ samāptaḥ /

[210|20] vijñaptyā tu punaḥ sarve kurvanto madhyayānvitāḥ /

[210|21] sarve saṃvarāsaṃvaramadhyasthā yāvadijñaptiṃ kurvanti tāvattayā vartamānayā samanvāgatāḥ /

[210|22] atītayā kṣaṇādūrdhvamātyāgāt

[210|23] prathamāt kṣaṇādūrdhvamātyāgādatītayā vijñaptyā samanvāgato bhavati /

[210|24] nāstyajātayā // VAkK_4.23 //

[211|01] anāgatayā tu vijñaptyā na kaścit samanvāgataḥ /

[211|02] nivṛtānivṛtābhyāṃ ca nātītābhyāṃ samanvitaḥ /

[211|03] atītābhyāmapi nivṛtānivṛtāvyākṛtābhyāṃ vijñaptibhyāṃ na kaścitsamanvāgataḥ /

[211|04] durbalasya hi dharmasya prāptirapi durbalā nānubandhībhavati / kiṅkṛtaṃ tasyā daurbalyam /

[211|05] cittakṛtam / cittasyāpi tarhi nivṛtāvyākṛtasya mā bhūt / naitadevam /

[211|05-211|06] jaḍā hi vijñaptiḥ paratantrā ca /

[211|06] na caivaṃ cittam /

[211|06-211|07] sā hi vijñaptirdurbalenotthāpitā durbalatarā bhavati /

[211|08] asaṃvarastha ityuktam / ko 'yamasaṃvaro nāma /

[211|09] asaṃvaro duścaritaṃ dauḥśīlyaṃ karmaṃ tatpathaḥ // VAkK_4.24 //

[211|10] asaṃvarasyeme paryāyaśabdāḥ / tatra kāyavācorasaṃvaraṇādasaṃvaraḥ /

[211|10-211|11] sadbhiḥ kutsitatvādaniṣṭaphalatvād duścaritam /

[211|11] śīlavipakṣāddauḥśīlyam / kāyavākkarmatvātkarma /

[211|12] maulasaṃgṛhītatvātkarmapathaḥ / syādvijñaptyā samanvāgato nāvijñaptyeti catuṣkoṭikam /

[211|13] tatra tāvat /

[211|14] vijñaptyaivānvitaḥ kurvanmadhyastho mṛducetanaḥ /

[211|15-211|17] mṛdvyā cetanayā kuśalamakukśalaṃ vā kurvannaivasaṃvaranāsaṃvarasthito vijñaptyaiva samanvāgato bhavati nāvijñaptyā prāgevāvyākṛte anyatraupadhikapuṇyakriyāvastukarmapathebhyaḥ /

[211|18] tyaktānutpannavijñaptiravijñaptyāryapudgalaḥ // VAkK_4.25 //

[211|19-211|20] avijñaptyaiva samanvāgato na vijñaptyā yenāryapudgalena janmāntaraparivṛttau na tāvadvijñaptaṃ vā punarvihīnam /

[211|20-211|21] uktaṃ saṃvarāsaṃvaramadhyasthānāṃ vijñaptyavijñaptisamanvāgamanavyavasthānam /

[211|22] athaite saṃvarāḥ kathaṃ labhyante /

[211|23] dhyānajo dhyanabhūmyaiva labhyate

[211|24-211|25] yadā dhyānabhūmikaṃ cittaṃ pratilabhyate maulīyaṃ sāmantakīyaṃ vā sāsravaṃ tadā dhyānasaṃvaro 'pi sahabhūtatvāt /

[211|26] anāsravastayā / [211|27] āryayā

[211|28] tayaiva dhyānabhūmyā 'nāsravayā labhyamānayā 'nāsravaḥ saṃvaro labhyate /

[211|28-211|30] tatra ṣaṭ dhyānabhūmayo 'nāsravā bhavanti catvāri dhyānāni anāgamyasyānantaraṃ ceti paścātpravedayiṣyāmaḥ /

[212|01] prātimokṣākhyaḥ paravijñapanādibhiḥ // VAkK_4.26 //

[212|02] prātimokṣasaṃvarastu paravijñaptito labhyate / yadyenaṃ paro vijñapayati asau ca param /

[212|03] sa punaḥ saṃghādvā pudgalādvā / saṃdhādbhīkṣubhikṣuṇīśikṣamāṇāsaṃvarāḥ pudgalāddanye /

[212|04] daśavidhā upasaṃpaditi vinayavibhāṣikāḥ / tasya ūpasaṃgrahaṇārthamādiśabdaḥ /

[212|04-212|09] svayaṃbhūtvena buddhānāṃ pratyekabuddhānāṃ ca niyāmāvakrāntyā pañcakānām ehibhikṣukayā yaśaḥprabhṛtīnām śāsturabhyupagamānmahākāśyapasya praśnārādhanena sodāyinaḥ gurudharmābhyupagamena mahāprajāpatyāḥ dūtena dharmadinnāyāḥ vinayaddharapañcamena pratyantimeṣu janapadeṣu daśavargeṇa madhyeṣu janapadeṣu śaraṇagamanaṃ traivācikena ṣaṣṭibhadravargapūgopasaṃpāditānāmiti teṣāṃ nāvaśyaṃ vijñaptyadhīnaḥ prātimokṣasaṃvaraḥ /

[212|09-212|10] sa punareṣa prātimokṣāsaṃvaraḥ samādīyamānaḥ kiyantaṃ kālaṃ samādātavyaḥ /

[212|11] yāvajjīvaṃ samādānamahorātraṃ ca saṃvṛteḥ /

[212|12-212|13] saptanaikāyikasya prātimokṣasaṃvarasya yāvajjīvaṃ samādānam upavāsasaṃvarasyāhorātramityeṣa niyamaḥ /

[212|13] kiṃ kāraṇam / dvau hi kālaparyantau /

[212|13-212|14] ahorātraparyanto jīvitaparyantaśca /

[212|14] ahārotrāṇāṃ paunaruktyena pakṣādayaḥ / kālo nāma ka eṣa dharmaḥ /

[212|15] saṃskāraparidīpanādhivacanametat / ālokāvasthā hi dvīpeṣu divasa ityucyate /

[212|16] tamo 'vasthā rātriḥ / yuktaṃ tāvajjīvitādūrdhvaṃ satyapi samādāne saṃvarasyānutpattiḥ /

[212|17] visabhāgatvādāśrayasya tena ca tatrāprayogādasmaraṇācca /

[212|17-212|19] athāhorātrādūrdhvaṃ pañcarātraṃ daśarātraṃ vā upavāsasamādānasya kaḥ pratibandho bahūnāmupavāsasaṃvarāṇāmutpattau /

[212|19-212|20] itthamasti pratibandho yadbhagavānahorātrikamevopavāsaṃ sūtre śāstisma /

[212|20] idamidānīṃ saṃpradhāryam /

[212|20-212|22] kiṃ tāvadahorātrādūrdhvaṃ saṃvarasyānutpartti paśyatā tathāgatenāhorātrika upavāso deśita utāho durbalendriyāṇāmahorātrake 'pi saṃvarasamādānena saṃniyojanārthamiti /

[212|22] kutastvetadevaṃ tarkyate /

[212|22-212|23] ahorātrāt pareṇāpi saṃvarotpattau yuktyavirodhāt /

[212|23-212|24] tadetatkasyacidapyahorātrādūrdhvamadeśanāṃ necchanti vaibhāṣikāḥ /

[212|24] asaṃvarasyedānīṃ kaḥ kālaniyamaḥ /

[212|25] nāsaṃvaro 'styahorātraṃ

[212|26] yāvajjīvaṃ pāpakarmābhyupagamādasaṃvara upajāyate nāhorātraṃ yathopavāsaḥ / kiṃ kāraṇam /

[213|01] na kilaivaṃ pragṛhyate // VAkK_4.27 //

[213|02-213|03] na kila kaścidevamasaṃvaraṃ samādatte yathopavāsaṃ kaccidahamahorātramasaṃvṛtaḥ syāmiti /

[213|03] kutsitatvātkarmaṇaḥ /

[213|03-213|04] evaṃ caiva na kaścidādatte kaccidahaṃ yāvajīvamasaṃvṛtaḥ syāmiti /

[213|04] yāvajjīvamapyasya lābho na syāt /

[213|04-213|06] yadyapi naivamādatte tathāpyatyantavipannenāśayena tāṃ kriyāṃ prakurvannasaṃvaraṃ pratilabhate na kālāntaravipannena /

[213|06] upavāsasaṃvarastu samādānabalādhānādanātyantike 'pyāśaye labhyata eva /

[213|07] saṃvarārthitvāt /

[213|07-213|08] yadi punaḥ kaścidasaṃvareṇāpyarthī kālāntaramasaṃvaraṃ samādadīta so 'vaśyaṃ labheta /

[213|08] na tvedadṛṣṭamiti naivaṃ vyavasthāpyate /

[213|09] avijñaptivadasaṃvaro 'pi nāsti dravyata iti sautrāntikāḥ /

[213|09-213|10] sa eva tu pāpakriyābhisaṃdhirasaṃvaraḥ /

[213|10] sānubandho yataḥ kuśalacitto 'pi tadvānucyate /

[213|10-213|11] tasyānirākṛtatvāt /

[213|12] athāhorātraṃ gṛhyamāṇa upavāsaḥ kathaṃ grahītavyaḥ /

[213|13-213|14]

kālyaṃ grāhyo 'nyato nīcaiḥ sthitenoktānuvāditā /
upavāsaḥ samagrāṅgo nirbhuṣeṇāniśākṣayāt // VAkK_4.28 //

[213|15] kālyaṃ tāvatsūryodayakāle ahorātrikatvātsaṃvarasya /

[213|15-213|16] yastu pūrvakṛtasamādāno nityamaṣṭabhyāmupaceṣyāmīti sa bhuktvāpi gṛhṇīyāt /

[213|16-213|17] anyataśca grahītavyo na svayamevāparāpekṣayā satsvapi pratyayeṣvanatikramārtham /

[213|17-213|18] nīcaiḥ sthitenotkuṭṭakena vā jānupātena vā kapotakamañjaliṃ kṛtvā 'nyatra sthāsyāt /

[213|18-213|19] agauravasya hi saṃvaro notpadyate /

[213|19] dātuśca vacanamanubruvīta / na pūrvaṃ na yugapat /

[213|19-213|20] evaṃ hyasau parasmāt gṛhīto bhavati /

[213|20] anyathā hi dānagrahaṇaṃ na sidhyet /

[213|20-213|21] samagrāṅgaścāṣṭāṅga eva grahītavyo na vikalāṅgaḥ /

[213|21] nirbhūṣeṇa ca / ājasrikamabhyalaṅkāraṃ muktvā /

[213|22] ājasriko hyalaṅkāro nātyarthaṃ madamādadhāti /

[213|22-213|23] ārātriparikṣayācca grahītavyo yāvat punaḥ sūryodayāt /

[213|23-213|24] ato 'nyathā gṛhṇataḥ sucaritamātraṃ syānnatūpavāsasaṃvaraḥ /

[213|24-213|25] evaṃ ca kṛtvā aurabhrikapāradārikayo rātridivasopavāsakayoḥ sāphalyaṃ prayujyate /

[213|25] arhatāṃ samīpe vasantyanenetyupavāsasteṣāmanuśikṣaṇāt /

[213|25-213|26] yāvajjīvikasaṃvarasamīpe vasantyanene tyapare /

[213|26-213|27] alpakuśalamūlānāṃ kuśalamūlapoṣaṇāt poṣadha iti vā /

[214|01-214|02] "poṣaṃ dadhāti manasaḥ kuśalasya yasmāduktastato bhagavatā kila poṣadho 'yami"ti /

[214|03] kimarthaṃ punaraṣṭāṅganyupādīyante / yasmāt

[214|04] śīlāṅgānyapramādāṅgaṃ vratāṅgāni yathākramam /

[214|05] catvāryekaṃ tathā trīṇi

[214|06] catvāri tāvacchīlāṅgāni yāvanmṛṣāvādaviratiḥ / prakṛtisāvadyaviratitvāt /

[214|07] ekamapramādāṅga madyapānādviratiḥ / samāttaśīlo 'pi madyapaḥ pramādyeta /

[214|07-214|08] trīṇi vṛtāṅgāni yāvadakālabhojanādviratiḥ /

[214|08] saṃvegānuguṇatvāt /

[214|08-214|09] kiṃ punarebhirapramādāṅgavṛtāṅgairanupāttaiḥ syāt /

[214|10] smṛtināśo madaśca taiḥ // VAkK_4.29 //

[214|11] madyaṃ hi pivataḥ kāryā kāryasmṛtireva naśyet /

[214|11-214|12] uccaśayanamahāśayananṛttagītādikaṃ pratisevamānasya madaḥ saṃbhavet /

[214|12] mattasya ca dauḥśīlyamadūraṃ bhavet /

[214|12-214|14] kāle punarbhuñjānasyocitabhaktakālaparihārādupavāsasmṛtiḥ saṃvegaścopatiṣṭhet /

[214|14] tadabhāvādubhayaṃ na syāditi /

[214|14-214|15] kecittu khalvakālabhojanāt prativiratimevopavāsaṃ manyante /

[214|15] tasya śeṣāṇyaṣṭāṅgānīti /

[214|15-214|16] nṛtyagotavāditraṃ gandhamālyavilepanaṃ ca dvayaṃ kṛtvā /

[214|16] evaṃ tu sati sūtrapāṭho na yujyeta /

[214|16-214|18] akālabhojanādvirati muktvā "anenāhamaṣṭamāṅgena teṣāmāryāṇāmarhatāṃ śikṣāyāmanuśikṣe anuvidhīya" iti /

[214|18] kastarhi so 'nya upavāso yasyemānyaṅgāni / samudāyasyāvayavā aṅgāni /

[214|19-214|20] yathā sthasyāṅgāni caturaṅgo balakāyaḥ pañcāṅgaṃ tūryaṃ tathā 'ṣṭāṅga upavāso draṣṭavyaḥ /

[214|20-214|21] akālabhojanāt prativiratirūpavāsa upavāsāṅgaṃ ca yathā samyagdṛṣṭirmārgo mārgāṅgaṃ ca /

[214|21-214|22] dharmapravicayasaṃbodhyaṅgaṃ bodhirvodhyaṅgaṃ samādhirdhyānaṃ dhyānāṅgaṃ ceti vaibhāṣikāḥ / [214|22-214|23] natu teṣāmeva samyagdṛṣṭyādīnāṃ ta evāṅgatvāya kalpanta iti /

[214|23-214|24] pūrvakāḥ samyagdṛṣṭyādaya uttareṣāmaṅgaṃ yadi syuḥ prathamakṣaṇotpanna āryamārgo nāṣṭāṅgaḥ syāt /

[214|25] kiṃ khalvayamupavāsakasyaivopavāsa āhosvidanyasyāpi /

[214|26] anyasyāpyupavāso 'sti śaraṇaṃ tvagatasya na /

[214|27-215|01] anupavāsako 'pi yastamahorātraṃ buddhadharmasaṃghān śaraṇaṃ gatvopavāsaṃ gṛhṇāti tasyotpadyate upavāsasaṃvaro nānyathā /

[215|01] anyatrājñānāt /

[215|01-215|04] sūtra uktaṃ "yataśca mahānāman gṛhī avadātavasanaḥ puruṣaḥ puruṣendriyeṇa samanvāgato buddhaṃ śaraṇaṃ gacchati dharmaṃ saṃghaṃ śaraṇaṃ gacchati vācaṃ ca bhāṣate upavāsakaṃ ca māṃ dharaya /

[215|04] iyatā upāvāsako bhavatī"ti / tat kiṃ śaraṇagamanādevopavāsako bhavati /

[215|05] bhavatīti bahirdeśakāḥ / na vinā saṃvareṇeti kāśmīrāḥ / yattarhi sūtra uktam /

[215|06] nāstyatra virodhaḥ / yasmādasyotpadyate tata eva

[215|07] upāsakatvopagamātsaṃvṛt

[215|08] upāsakatvābhyupagamādevāsyopāsakasaṃvaro jāyate /

[215|08-215|09] "yadevābhyupagacchatyupāsakaṃ māṃ dhārayetyādyagreṇa yāvajjīvaṃ prāṇāpetami"ti /

[215|09-215|10] prāṇātipātādyapetamityartho madhyapadalopāt /

[215|10] laghusaṃvarasyāpi vyutpādanārthaṃ śikṣāpadānām

[215|11] uktistu bhikṣuvat // VAkK_4.30 //

[215|12-215|13] yathaivaṃ bhikṣurlabdhasaṃvaro 'pi punaḥ śikṣāpadāni grāhyate śrāmaṇeraśca vyutpādanārthamita ścāmutaśca te saṃvara iti tathopavāsako 'pi na tu vinā saṃvareṇopāsako 'sti /

[215|14] sarve cet saṃvṛtā ekadeśakāryādayaḥ katham /

[215|15-215|16] yadi sarva evopāsakā upāsakasaṃvarasthāḥ kathaṃ bhagavatā ekadeśakārī pradeśakārī yadbhūyaḥkārī pūripūrṇakārī copāsaka uktaḥ /

[215|17] tatpālanāt kila proktāḥ

[215|18] yo hi yacchikṣāpadaṃ pālayati sa tatkārītyuktaḥ / sarve tu samaṃ saṃvarasthāḥ /

[215|19] idamutsūtraṃ vartate / kimatrotsūtram /

[215|19-215|20] upāsakatvābhyupagamādeva saṃvaralābho yasmāt prāṇatipātamityāheti /

[215|20] na hyevaṃ sūtrapāṭhaḥ ukto yathā mahānāmasūtre pāṭhaḥ /

[215|21] tatraiva copāsakalakṣaṇopadeśo nānyatra /

[215|21-215|22] yatra tveṣa pāṭho "yāvajjīvaṃ prāṇāpetaṃ śaraṇagatamabhiprasannami"ti /

[215|22-215|23] tatra te dṛṣṭasatyā "avetyaprasādānvayaṃ prāṇairapi saddharmopagamanaṃ darśayanti sma /

[215|23] jīvitaheto rapyabhavyā vayamenaṃ dharmaṃ parityaktu"miti /

[215|23-215|24] na tveṣa lakṣaṇopadeśaḥ saṃvarasya /

[215|24] prāṇāpetaṃ tu na kvacit paṭhyate /

[215|24-216|01] kaścaitadaparisphuṭārthaṃ paṭhet /

[216|01] ekadeśakāryādīṃstu khaṇḍitaśikṣānadhikṛtya praśna eva na yujyate /

[216|02] kuto visarjanamāveṇikadharmāṇām /

[216|02-216|03] ko hyapāsakasaṃvaraṃ jānan etanna jñāsyate yo hi yacchikṣāpadaṃ na khaṇḍayati sa tatkārī bhavatīti /

[216|03-216|04] upāsakasaṃvarasya tu parimāṇānabhijñāṃstanmātraśikṣākṣamān pratyeṣa praśno yujyate /

[216|04-216|05] "kiyatā bhadantopāsaka ekadeśakārī bhavati yāvat paripūrṇakārī bhavati /"

[216|05-216|06] yadi tarhi vinā saṃvareṇopāsakaḥ syādvikalena vā bhikṣuśrāmaṇerāvapi syātām /

[216|06-216|07] kathaṃ tāvadeṣāmupāsakasaṃvarādīnāmaṅgapratiniyamo bhavati /

[216|07] śāstṛprajñaptivaśāt /

[216|08] upāsakatvādipratiniyamo 'pi śāstṛprajñaptivaśādiṣyatām /

[216|08-216|09] vināpi hi saṃvareṇopāsakaḥ prajñaptito na tu bhikṣuśrāmaṇerāviti te tvetannecchanti kāśmīrāḥ /

[216|09-216|10] sarveṣāṃ tu saṃvarāṇām /

[216|11] mṛdvāditvaṃ yathā manaḥ // VAkK_4.31 //

[216|12] mṛdumadhyādhimātratvaṃ sasaṃtānacittavaśāt /

[216|12-216|13] evaṃ ca kṛtvā 'rhato 'pi mṛduḥ prātimokṣasaṃvaraḥ syāt pṛthagjanasyādhimātraḥ /

[216|13-216|14] kiṃ punaḥ saṃvaragrahaṇādevopāsakaḥ syādvinā śaraṇagamanaiḥ /

[216|14] na syādanyatrājñānāt /

[216|15] yo buddhadharmasaṃghāñcharaṇaṃ gacchati kimasau śaraṇaṃ gacchati /

[216|16-216|17]

buddhasaṃghakarāndharmānaśaikṣānubhayāṃśca saḥ /
nirvāṇaṃ ceti śaraṇaṃ yo yāti śāraṇatrayam // VAkK_4.32 //

[216|18-216|20] yo buddhaṃ śaraṇaṃ gacchati aśaikṣānasau budhakarakāndharmāñcharaṇaṃ gacchati yeṣāṃ prādhānyena sa ātmabhāvo budhā ityucyate yeṣāṃ vā lābhena sarvāvabodhasāmarthyādbuddho bhavati /

[216|20] ke punaste / kṣayajñānādayaḥ saparivārāḥ /

[216|20-216|21] rūpakāyasya pūrvaṃ paścāccāviśeṣāt /

[216|21] kiṃ sarvabuddhānathaikam / lakṣaṇataḥ sarvabudhān /

[216|21-216|22] mārgasyāvilakṣāṇatvāt /

[216|22-216|23] yaḥ saṃghaṃ śaraṇaṃ gacchati śaikṣāśaikṣānasausaṃghakarakānharmān gacchati yeṣāṃ lābhenāṣṭau pudgalāḥ saṃghībhavanti /

[216|23] abhedatvāt /

[216|24] kiṃ sarvasaṃghānathaikam / lakṣaṇataḥ sarvasaṃghānmārgasyāvilakṣaṇatvāt /

[216|24-216|26] yattu sūtra uktaṃ "yo 'pyasau bhaviṣyatyanāgate 'dhvani saṃgho nāma tamapi śaraṇaṃ gacchatami "ti /

[216|26] tatpratyakṣabhāvinaḥ saṃvaratvasyodbhāvanārtham /

[216|26-216|27] yo dharmaṃ śaraṇaṃ gacchati asau nirvāṇaṃ śaraṇaṃ gacchati pratisaṃkhyānirodham /

[216|27-216|28] svaparasaṃtānaklelśānāṃ duḥkhasya ca śāntyekalakṣaṇātvāt /

[216|28-216|29] yadyaśaikṣā dharmā eva buddhaḥ kathaṃ tathāgatasyāntike dukṣṭacittarudhirotpādanādānantaryaṃ bhavati /

[216|29-217|01] āśrayavipādanātte 'pi vipāditā bhavantīti vaibhāṣikāḥ /

[217|01] śāstraṃ tu naivaṃ vācakamaśaikṣā dharmā eva buddha iti /

[217|01-217|02] kiṃ tarhi /

[217|02] buddhakarakā iti / ata āśrayasya buddhatvāpratiṣedhādacodyamevaitat /

[217|02-217|03] anyathā hi laukikacittastho na buddhaḥ syānna saṃghaḥ śīlameva ca bhikṣukarakaṃ bhikṣuḥ syāt /

[217|04] yathā tu yo bhikṣūn pūjayati bhikṣukarakamasau śīlaṃ pūjayati /

[217|04-217|05] evaṃ yo buddhaṃ śaraṇaṃ gacchatyaśaikṣānasau buddhakarakāndharmān śaraṇaṃ gacchati /

[217|05-217|06] yo buddhaṃ śaraṇaṃ gacchati so 'ṣṭādaśāveṇikānbuddharmānityapare /

[217|06-217|07] kiṃsvabhāvāni śaraṇagamanāni /

[217|07] vāgvijñaptisvabhāvāni / kaḥ punaḥ śaraṇārthaḥ /

[217|07-217|08] trāṇārthaḥ śaraṇārthaḥ /

[217|08] tadāśrayeṇa sarvaduḥkhātyantanirmokṣāt / uktaṃ hi bhagavatā

[217|09-217|10] "bahavaḥ śaraṇaṃ yānti parvatāṃśca vanāni ca ārāmānvṛkṣāṃścaityāṃśca manuṣyā bhayavarjitāḥ //

[217|11-217|12]

na tvetaccharaṇaṃ śreṣṭhaṃ naitaccharaṇamuttamam /
naitaccharaṇamāgamya sarvaduḥkhātpramucyate //

[217|13-217|14]

yastu buddhaṃ ca dharmaṃ ca saṃghaṃ ca śaraṇaṃ gataḥ /
catvāri cāryasatyāni paśyati prajñayā yadā //

[217|15-217|16]

duḥkhaṃ duḥkhasamutpādaṃ duḥkhasya samatikramam /
āryaṃ cāṣṭāṅgikaṃ mārgaṃ kṣemaṃ nirvāṇagāminam //

[217|17-217|18] etaddhi śaraṇaṃ śreṣṭhametaccharaṇamuttamam / etaccharaṇamāgamya sarvaduḥkhāt pramucyate //"iti /

[217|19] eta eva śaraṇagamanāni sarvasaṃvarasamādāneṣu dvārabhūtāni /

[217|20-217|21] kiṃ punaḥ kāraṇamanyeṣu saṃvareṣvabrahmacaryādviratiḥ śikṣāpadaṃ vyavasthāpitam upāsakasya tu kāmamithyācārāt /

[217|22] mithyācārātigarhyatvātsaukaryādakriyāptitaḥ /

[217|23] kāmamithyācāro hi loke 'tyantaṃ garhitaḥ / pareṣāṃ dāropaghātādāpāyikatvācca /

[217|24] na tathā 'brahmacaryam /

[217|24-217|25] sukarā ca kāmamithyācārādviratirgṛhānadhyāvasatāṃ duṣkarātvabrahmacaryāditi duṣkaraṃ karttuṃ notsaheran /

[217|25-217|26] āryāścākaraṇasaṃvaraṃ kāmamithyācārāt pratilabhante /

[217|26-218|01] janmāntareṣvapyanadhyācaraṇānnatvabrahmacryādityupāsakasyāpi tasmādeva viratiḥ śikṣāpadaṃ vyavasthāpitaṃ mā bhūt parivṛttajanmāntaraḥ śaikṣa upāsakasaṃvarāṅgeṣvasaṃvṛta iti /

[218|01-218|02] akriyāniyamo hyakaraṇasaṃvaraḥ /

[218|02-218|03] ya upāsakāḥ santo bhāryāḥ pariṇayanti kiṃ taistābhyo 'pi saṃvaraḥ pratilabdho 'tha na /

[218|03] pratilabdho mā bhūt prādeśikasaṃvaralābha iti /

[218|03-218|04] kathaṃ saṃvarakṣobho na bhavati /

[218|04] yasmāt

[218|05] yathābhyupagamaṃ lābhaḥ saṃvarasya na saṃtateḥ // VAkK_4.33 //

[218|06] yathā hyeṣāmabhyupagamastathā saṃvaralābhaḥ / kathaṃ caiṣāmabhyupagamaḥ /

[218|06-218|07] kāmamithyācārādviramāmīti /

[218|07-218|08] na tvatra saṃtāne mayā brahmacaryaṃ na kartavyamityata evaiṣāṃ tadadhiṣṭhātkāmamithyācārāṅgādeva saṃvaralābho nābrahmacaryāditi nāsti bhāryībhūtāyāṃ saṃvarakṣobhaḥ /

[218|09-218|10] atha kasmāt mṛṣāvādād viratirevopāsakasaṃvaraśikṣāpadaṃ na paiśunyādiviratiḥ /

[218|10] ebhireva ca tribhiḥ kāraṇaiḥ /

[218|11] "mṛṣāvādātigarhyatvāt saukaryādakriyāptitaḥ /"

[218|12] mṛṣāvādaprasaṅgācca sarvaśikṣāvyatikrame /

[218|13-218|15] sarvatra hi śikṣātikrame samanuyujyamānasyopasthitamidaṃ bhavati nāhamevamahārṣamiti mṛṣāvādasya prasaṅgo bhavatyato mṛṣāvādādviratirvidhīyate kathaṃ kṛtātikramo 'pyātmani māviṣkuryāditi /

[218|15-218|16] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ pratikṣepaṇasāvadyācchikṣāpadasya na vyavasthāpitam /

[218|17] pratikṣepaṇasāvadyānmadyādeva

[218|18] kiṃ kāraṇaṃ madyādeva nānyasmāt /

[218|19] anyaguptaye // VAkK_4.34 //

[218|20] madyaṃ pivato 'nyānyapyaṅgānyaguptāni syuḥ /

[218|20-218|21] kathaṃ punarmadyapānaṃ pratikṣepaṇasāvadyaṃ gamyate /

[218|21] prakṛtisāvadyalakṣaṇābhāvāt /

[218|21-218|22] prakṛtisāvadyaṃ hi kliṣṭenaiva cittenādhyācaryate /

[218|22] śakyaṃ tu madyaṃ pratīkārabuddhyaiva pātuṃ yāvanna madayet /

[218|22-218|23] kliṣṭameva taccittaṃ yanmadanīyaṃ jñātvā pibati /

[218|23-218|24] na tat kliṣṭaṃ yadamadanīyamātrāṃ viditvā pibati /

[218|24] prakṛtisāvadyaṃ madyamiti vinayadharāḥ /

[218|24-218|25] "kathaṃ bhadanta glāna upasthātavyaḥ /

[218|25-218|26] prakṛtisāvadyamupālin sthāpayitvā" ityuktaṃ bhagavatā /

[218|26] śākyeṣu ca glāneṣu madyapānaṃ nābhyanujñātam /

[218|27-218|28] idaṃ coktaṃ māṃ bhikṣavaḥ śāstāramuddiśadbhiḥ kuśāgreṇāpi madyaṃ na pātavyami" tyataḥ prakṛtisāvadyamiti jñāyate /

[218|28] āryaiśca janmāntaragatairapyanadhyācārāt /

[218|29] prāṇivadhādivat / kāyaduścaritavacanāddurgatigamanācceti / netyābhidhārmikāḥ /

[219|01-219|02] utsargavihitasyāpi glāneṣu prajñaptisāvadyasya punarmadyasyāpavādaḥ prasaṅgaparihārārthaṃ madnīyamātrānīyamanāt/

[219|02] ata eva kuśāgrapānapratiṣedhaḥ /

[219|03] āryairanadhyācaraṇaṃ hrīmattvāttena ca smṛtināśāt /

[219|03-219|04] alpakasyāpyapānamaniyamādviṣavat /

[219|04] duścaritavacanaṃ pramādasthānatvāt /

[219|04-219|05] ata evātra pramādasthānagrahaṇaṃ nānyeṣu teṣāṃ prakṛtisāvadyatvāt /

[219|05] atyāsevitena durgatigamanābhidhānam /

[219|05-219|06] tatprasaṅgenābhīkṣṇamakuśalasaṃtatipravṛtterāpāyikasya karmaṇa ākṣepādvṛttilābhādvā /

[219|06-219|07] surāmaireyamadyapramādasthānamiti ko 'rthaḥ /

[219|07] surā anāsavaḥ / maireyaṃ dravāsavaḥ /

[219|07-219|08] te ca kadācidaprāptacyutamadyabhāve bhavataḥ ityato madyagrahaṇam /

[219|08-219|09] pūgaphalakodravādayo 'pi madayantīti surāmaireyagrahaṇam /

[219|09-219|10] prajñaptisāvadyasyāpyādareṇa praheyatve kāraṇajñāpanārthaṃ pramādasthānavacanam /

[219|10] sarvapramādāspadatvāditi /

[219|11-219|12] ya ime trayaḥ prātimokṣadhyānānāsravasaṃvarāḥ kimeṣāṃ yata eko labhyate tataḥ śeṣau /

[219|12] netyāha / kiṃ tarhi /

[219|13] sarvobhayebhyaḥ kāmāpto vartamānebhya āpyate /

[219|14] vartamānebhya eva skandhāyatana dhātubhyaḥ kāmāpta iti prātimokṣasaṃvaraḥ /

[219|15] sarvebhya iti maulaprayogapṛṣṭhebhyaḥ /

[219|15-219|17] ubhayebhya iti sattvāsattvākhyebhyaḥ prakṛtipratikṣepaṇasāvadyebhyaśca vartamānebhya eva skandhāyatanadhātubhyo labhyate /

[219|17] sattvādhiṣṭānapravṛttatvāt nātītānāgatebhyaḥ / teṣāmasattvasaṃkhyātatvāt /

[219|18] maulebhyaḥ sarvakālebhyo dhyānānāsravasaṃvarau // VAkK_4.35 //

[219|19-219|21] maulebhya eva karmapathebhyo dhyānānāsravasaṃvarau labhyete na prayogapṛṣṭhebhyaḥ kuta eva prajñaptisāvadyebhyaḥ sarvakālebhyaśca skandhāyatanadhātubhyo labhyete atītānāgatebhyo 'pi /

[219|21] ata eva catuṣkoṭikaṃ kriyate /

[219|21-219|22] santi tāni skandha dhātvāyatanāti yebhyaḥ prātimokṣasaṃvaraḥ eva labhyate na dhyānānāsravasaṃvarāviti vistaraḥ /

[219|22-219|23] prathamā koṭiḥ pratyutpannebhyaḥ sāmantakapṛṣṭhebhyaḥ pratikṣepaṇasāvadyācca /

[219|23-219|24] dvitīyā 'tītānāgatebhyo maulebhyaḥ karmapathebhyaḥ /

[219|24] tṛtīyā pratyutpannebhyo maulebhyaḥ karmapathebhyaḥ /

[220|01] caturthyatītānāgatebhyaḥ sāmantakapṛṣṭhemyaḥ iti /

[220|01-220|02] natu saṃvarakāle vartamānāḥ karmapathāḥ santīti vartamānādhiṣṭhānebhyaḥ iti vaktavyam /

[220|02-220|03] anāgatānāmeva saṃvaraṇaṃ yujyate nātītavartamānānām /

[220|04-220|05] atha kiṃ saṃvarāsaṃvarau sarvasattvebhya eva labhyete sarvāṅgebhyaḥ sarvakāraṇaiśca āhosvidasti bhedaḥ /

[220|05] niyataṃ tāvat labhyate /

[220|06] saṃvaraḥ sarvasattvebhyo vibhāṣā tvaṅgakāraṇaiḥ /

[220|07] sarvasattvebhya eva saṃvaro labhyate kebhyaścit aṅgebhyastu vibhāṣā /

[220|07-220|08] kaścit sarvebhyo labhyate /

[220|08] bhikṣusaṃvaraḥ / kaściccaturbhyaḥ / tato 'nyaḥ /

[220|08-220|09] karmapathā hi saṃvarasyāṅgāni /

[220|09] kāraṇairapi kenacit paryāyeṇa sarvaiḥ kenacidekena / kena tāvatsarvaiḥ /

[220|10] yadyalobhādveṣāmohāḥ kāraṇānīṣyante / kenai kena /

[220|10-220|11] yadi mkṛdumadhyādhimātrāṇi cittāni kāraṇānīṣyante /

[220|11-220|12] paścimaṃ paryāyaṃ niyamayyocyate asti saṃvarasthāyī sarvasattveṣu saṃvṛto na sarvāṅgaiḥ na sarvakāraṇaiḥ /

[220|12-220|13] yo mṛdunā cittena madhyenādhimātreṇa vā upāsakovāsa śrāmaṇerasaṃvaraṃ samādatte /

[220|13-220|14] asti sarvasattveṣu saṃvṛtaḥ sarvaṅgaiśca na tu sarakāraṇaiḥ /

[220|14] yo mṛdunā cittena madhyenādhimātreṇa vā bhikṣusaṃvaraṃ samādatte /

[220|15] asti sarvasattveṣu sarvaṅgaiḥ sarvakāraṇaiśca /

[220|15-220|16] yastrividhena cittena trīn saṃvarān samādatte /

[220|16] asti sarvasattveṣu sarvakāraṇaiśca na tu sarvāṅgaiḥ /

[220|16-220|17] ya upāsakopavāsaśrāmaṇerasaṃvarānmṛdumadhyādhimātraiḥ samādatte / [220|17-220|18] yastu na sarvasattveṣu syādīdṛśo nāsti /

[220|18-220|19] yasmātsarvasattvānugate kalyāṇāśaye sthitaḥ saṃvaraṃ pratilabhate nānyathā pāpāśayasyānuparatatvāt /

[220|19-220|20] pañca niyamān kurvan prātimokṣasamvaraṃ pratilabhate /

[220|20] sattvāṅgadeśakālasamayaniyamāt /

[220|20-220|21] amuṣmātsattvādviramāmīti sattvaniyamaḥ /

[220|21] amuṣmādaṅgādityaṅaniyamaḥ / amusmina deśa iti deśaniyamaḥ /

[220|22] māsādyāvaditi kālaniyamaḥ / anyatra yuddhāditi samayaniyamaḥ /

[220|22-220|23] sucaritamātraṃ tu syāttathā gṛhṇataḥ /

[220|23] kathamaśakyebhyaḥ saṃvaralābhaḥ /

[220|23-220|24] sarvasattvajīvitānupaghātādhyāśayenābhyupagamāt /

[220|24-220|25] yadi punaḥ śakyebhya eva saṃvaro labhyate cayāpacayayuktaḥ syāt /

[220|25] śakyāśakyānāmitaretarasaṃcārāt /

[220|25-220|26] evaṃ ca sati vināpi lābhatyāgakāraṇābhyāṃ saṃvarasya lābhatyāgau syātāmiti vaibhāṣikāḥ /

[220|26] naivaṃ bhavisyati /

[220|26-221|01] yathā hyapūrvatṛṇādyutpattau śoṣe vā saṃvarasya vṛddhihlāsau na bhavatastathā śakyāśakyasaṃcāre 'pi na syātām /

[221|01] na sattvānāṃ pūrvaṃ paścācca bhāvāttṛṇādīnāṃ tvabhāvāt /

[221|01-221|02] ko nvatra viśeṣo na vā bhavedasatsu tṛṇādiṣu saṃvarastadvadaśakyo vā bhavet /

[221|02-221|04] yadā ca parinirvṛtā na bhavantyeva tadā kathaṃ saṃvarahlāso na syāditi naiṣa yuktaḥ parihāraḥ /

[221|04] tasmātpūrvaka eva parihāraḥ sādhuḥ /

[221|04-221|06] evaṃ tarhi pūrvabuddhaparinirvṛtebhya uttareṣāṃ buddhānāṃ pratimokṣasaṃvarasyā lābhātkathaṃ śīlanyūnatā na prasajyeta /

[221|06] sarveṣāṃ sattvebhyo lābhāt /

[221|06-221|07] yadi hi te 'pyabhaviṣyaṃ stebhyo 'pi te 'lapsyanta /

[221|07] uktaṃ yataḥ saṃvaro labhyate /

[221|08] asamvarastu sarvebhyaḥ sarvāṅgebhyo na kāraṇaiḥ // VAkK_4.36 //

[221|09] asaṃvarastu sarvasattvebhyo labhyate sarvakarmapathebhyaśca /

[221|09-221|10] nāsti hi vikalenāsaṃvareṇāsaṃvarikaḥ /

[221|10] na tu sarvakāraṇairyugapat mṛdvādicittāsaṃbhavāt /

[221|10-221|12] yo mṛdunā cittenāsaṃvaraṃ pratilabhate so 'dhimātreṇāpi cittena prāṇinaṃ jīvitādvyaparopayanmṛdunaivā saṃvareṇa samanvāgato bhavatyadhimātrayā tu prāṇātipātavijñaptyā /

[221|12-221|13] evaṃ madhyādhimātreṇa yojyam /

[221|13-221|15] tatreme āsaṃvarikāstadyathā aurabhrikāḥ kaukkuṭikāḥ saukarikāḥ śākunikā mātsikā mṛgalubdhakāścaurā vadhyaghātakā bandhanapālakā nāgabandhakāḥ śvapākā vāgurikāśca /

[221|15-221|16] rājāno daṇḍanetāro vyāvahārikāścārthata āsaṃvarikāḥ asaṃvare bhavatvāt tatrashatayā asaṃvara eṣāmastīti āsaṃvarikā vā /

[221|16-221|17] urabhrān ghnantīti aurabhrikāḥ /

[221|17] evamanye 'pi yojyāḥ /

[221|17-221|18] yuktastāvat saṃvarasya sarvasattvebhyo lābhaḥ /

[221|18] sarvasattvahitādhyāśayena grahaṇāt /

[221|18-221|20] aurabhrikādīnāṃ tu mātāpitṛputradārādiṣvavipannāśayānāṃ jīvitahetorapyahantukāmānāṃ kathamasaṃvaraḥ sarvasattvebhyo yujyate /

[221|20] mātrādīnapi hi ta urabhrībhūtān hanyuḥ /

[221|20-221|21] na hi tāvatte ta eva iti vidvāṃso hanyuḥ /

[221|21-212|22] āryībhūtānāṃ ca punaḥ paśu bhavituṃ nāstyavakāśa iti tebhyaḥ kathaṃ syāt /

[221|22-221|23] yadi cā nāgatātmabhāvāpekṣayā varttamānādasaṃvṛtaḥ syādurabhrādīnapi te putrībhūtāt sarvathā na hanyuriti ina syāttebhyyo 'saṃvaraḥ /

[221|23-222|01] kathaṃ hi nāma jighāṃsatāmeva tebhyo na syādasaṃvaraḥ /

[222|01] etanmātrādiṣu samānam /

[222|01-222|02] kathaṃ hi nāmājighāṃsatāmeva tebhyaḥ syādasaṃvara iti /

[222|02] yaścaurabhriko janmanāpyādatte svadāraparituṣṭo mūkaśca /

[222|03] kathamasya pūrvaṅgebhyo 'saṃvaraḥ syāt / āśayasyāvipannatvāt /

[222|03-222|04] mūko 'pi ca vākprāpaṇīyamarthaṃ kāyena prāpayituṃ śakta iti /

[222|04-222|05] yastarhi dve trīṇi vā śikṣāpadāni samādatte /

[222|05] sarvathā nāsti vikalaḥ prādeśikaścāsaṃvarika iti vaibhāṣikāḥ /

[222|05-222|07] yathā bhyupagamaṃ vikalo 'pi syāt prādeśiko 'pyasaṃvaraḥ saṃvaraścānyatrāṣṭavidhāditi sautrāntikāḥ /

[222|07] tanmātraśīla dauḥślīlyapratibandhāt /

[222|08] uktamidamasaṃvarasya yebhyo lābhaḥ / kathaṃ tu lābha iti noktam / tata idamucyate /

[222|09] asaṃvarasya kriyayā lābho 'bhyupagamena vā /

[222|10] dvābhyāṃ kāraṇābhyāmasaṃvaro labhyate /

[222|10-222|11] vadhaprayogakriyayā tatkulīnaiḥ tatkarmābhyupagamāccānyatra kulīnaiḥ /

[222|11] vayamapyanayā jīvikayā jīviṣyāma iti /

[222|12] śeṣāvijñaptilābhastu kṣetrādānādarehanāt // VAkK_4.37 //

[222|13] kṣetraṃ vā tadrūpaṃ bhavati yatrārāmādipradānamātreṇāvijñaptirutpadyate /

[222|13-222|14] yathaupadhikeṣu puṇyakriyāvastuṣu /

[222|14-222|15] athavā samādānamādatte buddhamavanditvā na bhokṣye tithimāsārdhamāsabhaktāni vā nityaṃ kariṣyāmītyādi /

[222|15-222|16] ādareṇa tadrūpeṇa kriyāmīhate kuśalāmakuśalāṃ vā yato 'syāvijñaptirutpadyate /

[222|16-222|17] uktametadyathā saṃvarāsaṃvaretarāṇāṃ pratilambhaḥ /

[222|18] tyāga idānīṃ vaktavyaḥ / tatra tāvat

[222|19-222|20]

prātimokṣadamatyāgaḥ śikṣānikṣepaṇāccyuteḥ /
ubhayavyañjanotpattermūlacchedānniśātyayāt // VAkK_4.38 //

[222|21] dāmyantyaneneti damaḥ saṃvaro 'bhipretastenendriyadamanāt /

[222|21-222|22] caturbhiḥ kāraṇaiḥ prātimokṣasaṃvarasya tyāgaḥ /

[222|22] sthāpayitvopavāsam /

[222|22-222|24] śikṣāpadānāṃ vijñapuruṣasyāntike pratyākhyānadāśayataḥ nikāyasabhāgatyāgāt yugapadu bhayavyañjanaprādurbhāvāt kuśalamūlasamucchedācca /

[222|24] upavāsasaṃvarasya tvebhiścaturbhirārātrikṣayācca /

[222|24-222|25] tānyetānyabhisamasya pañca tyāgakāraṇāni bhavanti /

[222|25-222|26] kiṃ punaḥ kāraṇamebhiḥ kāraṇaistyāgo bhavati /

[222|26-222|27] samādānaviruddhavijñaptyutpādādāśrayatyāgādāśrayavikopanānnidānacchedāttāvadevākṣepācca /

[223|01] patanīyena cetyeke

[223|02] anye punarāhuścaturṇāṃ patanīyānāmanyatamena bhikṣuśrāmaṇerasaṃvaratyāga iti /

[223|03] saddhamantirdhito 'pare /

[223|04] saddharmasyāntardhānādityapare /

[223|04-223|05] yasmādantarhite saddharme sarvaśikṣāsīmākarmāntāḥ pratiprasrabhyanta iti /

[223|06] dhanarṇavattu kādmīrairāpannasyeṣyate dvayam // VAkK_4.39 //

[223|07] kāśmīrāstu khalu vaibhāṣikāḥ evamicchanti /

[223|07-223|08] na maulīmadhyāpattimā pannasyāsti bhikṣusaṃvaratyāgaḥ /

[223|08] kiṃ kāraṇam / na hyekadeśakṣobhāt kṛtsna saṃvaratyāgo yukta iti /

[223|09] naiva cānyāmapyāpatti māpannasyāsti śīlacchedaḥ / kiṃ tarhi /

[223|09-223|10] dvayamasya bhavati śīlaṃ dauḥśīlyaṃ ca /

[223|10] yathā kasyaciddhanaṃ syādṛṇaṃ ca /

[223|10-223|11] āviṣkṛtāyāṃ tu tasyāmāpattau śīlavānbhavati na duḥśīlo yathā ṛṇaṃ śodhayitvā dhanavānbhavati na tvṛṇavāniti /

[223|12] yattarhi bhagavatoktam "bhikṣurbhavatyaśramaṇo 'śākyaputrīyo dhvasyate bhikṣubhāvāt /"

[223|13] katamasya bhavati śrāmaṇyaṃ dhvastaṃ patitaṃ parājitamiti /

[223|13-223|14] paramārthabhikṣutvaṃ saṃdhāyaitaduktam /

[223|14] idamabhisāhasaṃ vartate / kimatrābhisāhasam /

[223|14-223|15] yat bhagavatā nītārthaṃ punaranyathā nīyate /

[223|15] dauḥśīlyāya ca bahukleśebhyaḥ pratyayā dīyante /

[223|15-223|16] kathameta nītārtham /

[223|16] eṣa hi vinaye nirdeṣaḥ / "caturvidho bhikṣuḥ /

[223|17] saṃjñābhikṣuḥ pratijñābhikṣurbhikṣata iti bhikṣurbhinnakleśatvāt bhikṣuḥ /

[223|17-223|18] asmiṃstvarthe jñapticaturthakarmopasaṃpanno bhikṣuri"ti /

[223|18-223|21] na cāsau pūrvaṃ paramārthabhikṣurāsīdyataḥ paścādabhikṣurbhavet yaccoktamekadeśakṣobhāditi atra śāstraiva datto 'nuyoga "stadyathā tālo mastakācchinno 'bhavyo 'ṅkuritatvāya abhavyo viruḍhiṃ vṛddhiṃ vipulatāmāptu" mityupamāṃ kurvatā /

[223|21] kaḥ punarūpamārthaḥ /

[223|21-223|22] evamekadeśa syāpi mūlabhūtasya cchedādabhavyaḥ saṃvaraśeṣo viroḍumiti /

[223|22-223|24] sa ca gurvīṃ bhikṣubhāvamaryādābhedinīṃ maulīmāpattimāpadyamānastīvrānapatrāpyayogātsaṃvarasya mūlaṃ cchinattīti yuktaḥ kṛtsnasaṃvaratyāgaḥ /

[223|23-224|02] yasya caikagrāsaparibhogo 'pyekapāda pārṣṇirpradeśaparibhogo 'pi ca nābhyanujñāyate sāṃghikayorāhāravihārayoḥ sarvabhikṣusaṃbhogabahiṣkṛtaśca śāstrā yaṃ cādhikṛtyoktaṃ /

[224|03-224|04]

"nāśayata kāraṇḍavakaṃ kaśambakamapakarṣata /
athotplāvinaṃ vāhayata abhikṣuṃ bhikṣuvādinam"iti //

[224|05] tasya kīdṛśo bhikṣubhāvaḥ / yādṛśastādṛśo 'stu / asti tu bhikṣubhāvaḥ /

[224|05-224|06] tathāhi "catvāraḥ śramaṇā na pañcamo 'sti cunde"ti

[224|07] bhagavānavocat

[224|08-224|09] "mārgajino mārgadeśiko mārge jīvati yaśca mārgadūṣī" astyetaduktam /

[224|09-224|10] sa tveṣa ākṛtimātrāvaśeṣatvācchamaṇa ukto dagdhakāṣṭhaśuṣkahladaśukanāśā pūtivījālātacakramṛtasattvavat /

[224|10-224|11] yadi hi dauḥśīlyādabhikṣuḥ syāt śikṣādattako na syāt /

[224|11] na vayaṃ brūmaḥ sahādhyāpattyā sarvaḥ pārājikaḥ iti /

[224|11-224|12] yastu pārājikaḥ so 'vaśyamabhikṣuḥ /

[224|12-224|13] kaścittu saṃtānaviśeṣānna pārājika ekacittenāpyapraticchādanāditi vyavasthāpitaṃ dharmasvāminā /

[224|13-224|14] yadi tarhi pārājiko na bhikṣuḥ kiṃ punarna pravrājyate /

[224|14-224|15] tīvrānapatrāpyavipāditatvāt saṃtateḥ saṃvarābhavyatvānna tu khalu bhikṣubhāvāpekṣayā /

[224|15] tathā hyasau nikṣiptaśikṣo 'pi na pravrājyate /

[224|15-224|16] kaścāyamanarthe nirbandho yadyasau tathābhūto 'pi bhikṣurnamo 'stu tasmai tādṛśāya bhikṣutvāya /

[224|17] saddharmāntardhāne bu vinayakarmābhāvādapūrvasaṃvaralābho nāsti /

[224|17-224|18] labdhasya tu nāsti tyāgaḥ /

[224|19] atha dhyānānāsravasaṃvarayoḥ kathaṃ tyāgaḥ /

[224|20] bhūmisaṃcārahānibhyāṃ dhyānāptaṃ tyajyate śubham /

[224|21] sarvameva dhyānāptaṃ kuśalaṃ dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ parityajyate /

[224|21-224|22] upapattito vā bhūmisaṃcārādūrdhvaṃ cāvaśyaṃ parihāṇito vā samāpatternikāyasabhāgatvācca kiñcit /

[224|23] yathā ca rūpāptaṃ kuśalaṃ bhūmisaṃcārahānibhyāṃ tyajyate

[224|24] tathārūpyāptamāryaṃ tu phalāptyuttaptihānibhiḥ // VAkK_4.40 //

[224|25] anāsravaṃ tu kuśalaṃ tribhiḥ kāraṇaiḥ parityakṣyate /

[224|25-225|01] phalaprāptitaḥ pūrvako mārgaḥ parityakṣyate /

[225|01] indriyottāpanena mṛddhindriyamārgaḥ / parihāṇita uttaro mārgaḥ /

[225|01-225|02] phalaṃ phalaviśiṣṭo vā /

[225|02] evaṃ tāvat saṃvarāstyajyante /

[225|03] asaṃvaraḥ saṃvarāptimṛtyudvivyañjanodayaiḥ /

[225|04] tribhiḥ kāraṇairasaṃvaracchedaḥ / saṃvaraprāptitaḥ /

[225|04-225|05] yadi saṃvaraṃ samādatte dhyānasaṃvaraṃ vā labhate /

[225|05] hetupratyayabalena samādhilābhāt / tenāsaṃvaśchidyate /

[225|05-225|06] pratidvandvabalīyastvāt /

[225|06] maraṇenāśrayatyāgāt / dvivyañjanotpādenāśrayavikopanāditi /

[225|06-225|07] śastrajālatyāge 'pyakaraṇāśayataḥ /

[225|07] saṃvaramantareṇāsaṃvaracchedo nāsti /

[225|07-225|08] nidānaparivarjane 'pyauṣadhamantareṇa pravṛddharogāvinivṛttivat /

[225|09-225|10] ya āsaṃvarika upavāsaṃ gṛhṇāti kimasau tasmātsaṃvarātpunarasaṃvaraṃ gacchatyāhosvinnaivasaṃvaraṃ nāsaṃvaram /

[225|10] asaṃvaramityeke / tyāgāśayasyānātyantikatvāt /

[225|10-225|11] pradīptaivāyaḥpiṇḍaḥ punaḥ śyāmatāṃ nāprayujyamāno gacchatītyapare /

[225|11-225|12] tallābhasya vijñaptyadhīnatvāt /

[225|13] atha saṃvarāsaṃvaravinirmuktā kathamavijñaptistyajyate /

[225|14] vegādānakriyārthāyurmūlacchedaistu madhyamā // VAkK_4.41 //

[225|15-225|16] yena hyasau prasādakleśavegenāvijñaptirākṣiptā bhavati tasya cchedātsā 'pi cchidyate /

[225|16] kumbhakāracakreṣugativat / ādānatyāgādapi cchidyate /

[225|17] yadi samādānaṃ tyajatyalaṃ samādāneneti /

[225|17-225|18] kriyāvicchedādapi vicchidyate yathāsamāttamakurvataḥ /

[225|18] arthavicchedādapi vicchidyate / katamasyārthasya /

[225|18-225|19] caityārāmavihāraśayanāsana yantrajālādino vastunaḥ /

[225|19-225|20] āyuṣo 'pi kuśalalmūlānāmapi cchedādvicchidyate /

[225|20-225|21] yadā kuśalamūlāni samucchettumārabhata ityebhiḥ ṣadbhiḥ kāraṇairavijñaptirmadhyamā tyajyate /

[225|22] kāmāptaṃ kuśalārūpaṃ mūlacchedordhvajanmataḥ /

[225|23] kāmāvacaraṃ kuśalamarūpasvabhāvaṃ dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ parityajyate /

[225|23-225|24] kuśalamūlasamucchedādrūpārūpyadhātūpapattito vā /

[225|25] pratipakṣodayāt kliṣṭamarūpaṃ tu vihīyate // VAkK_4.42 //

[226|01] kliṣṭaṃ tvarūpasvabhāvaṃ sarvameva pratipakṣodayādvihīyate /

[226|01-226|02] yasyopakleśaprakārasya yaḥ prahāṇamārgastenāsau saparivāraḥ parityajyate nānyathā /

[226|03] atha keṣāṃ sattvānāmasaṃvaro bhavati keṣāṃ saṃvaraḥ /

[226|04] nṛṇāmasaṃvaro hitvā śaṇḍapaṇḍadvidhākṛtīn /

[226|05] kuruṃśca

[226|06] manuṣyagatāvevāsaṃvaro nānyatra /

[226|06-226|07] tatrāpi śaṇḍhapaṇḍakobhayavyañjanānutarakauravāṃśca hitvā /

[226|08] saṃvaro 'pyevaṃ devānāṃ ca

[226|09] saṃvaro hi manuṣyāṇāmeva yathoktaṃ hitvā devānāṃ ceti gatidvaye saṃvaraḥ /

[226|09-226|10] śaṇḍhādīnāṃ saṃvaro nāstīti kathaṃ gamyate /

[226|10] sūtrādvinayācca /

[226|10-226|12] sūtra uktaṃ yataśca mahānāma gṛhī avadātavasanaḥ puruṣaḥ puruṣendriyeṇa samanvāgato buddhaṃ śaraṇaṃ gacchati yāvadvācaṃ bhāṣate upāsakaṃ māṃ dhāraya iyatā copāsako bhavatī"ti /

[226|12-226|13] vinaye 'pi tadrūpo nāśayitavya uktaḥ /

[226|13] kiṃ punaḥ kāraṇameṣāṃ saṃvaro nāsti /

[226|13-226|14] ubhayāśrayakleśādhimātratayā pratisaṃkhyānākṣamatvāttīvrahrīvyapatrāpyābhāvācca /

[226|14] asaṃvarastarhi kasmānnāsti /

[226|14-226|15] pāpe 'pyasthirāśayatvāt /

[226|15] yatraiava ca saṃvarastatrāsaṃvaro 'pi pratidvandvabhāvāt /

[226|15-226|16] uttarakoravāṇāṃ samādānasamādhyabhāvāt pāpakriyāśayābhāvācca saṃvarāsaṃvarābhāvaḥ /

[226|16-226|17] āpāyikānāmapi tīvraṃ hrīvyapatrāpyaṃ nāsti yadyogād yadvipādanācca saṃvarāsaṃvarau syātām /

[226|18-226|20] api khalvāśraya eva sa teṣāṃ tādṛśa ūṣarakṣetrabhūtaḥ śaṇḍapaṇḍakobhayavyañjanottarakauravāpāyikānāṃ yatrāśraye saṃvaro pi na virohatyasaṃvaro 'pyūṣara iva kṣetre sasyamapyatimātraṃ kakvamapīti /

[226|20-226|21] yattarhi sūtra uktam "aṇḍajo bhikṣavo nāgo 'ṣṭamyāṃ pakṣasya bhāvanādabhyudgamyāṣṭāṅgasamanvāgatamupavāsamupavasatī"ti /

[226|22] sucaritamātraṃ tatteṣāṃ na saṃvaraḥ / tasmādevamanuṣyāṇāmeva saṃvaraḥ / tatra punaḥ

[226|23] nṛṇāṃ trayaḥ // VAkK_4.43 //

[226|24] manuṣyāṇāṃ sarve trayaḥ prātimokṣādisaṃvarāḥ saṃvidyante /

[226|25] kāmarūpajadevānāṃ dhyānajaḥ

[226|26] dhyānasaṃvaraḥ kāmarūpadhātūpapannānāṃ devānāmurdhvaṃ nāsti /

[226|27] anāsravaḥ punaḥ /

[227|01] dhyānāntarāsaṃjñisattvavarjyānāmapyarūpiṇām // VAkK_4.44 //

[227|02-227|03] anāsravasaṃvarastu kāmarūpadhātūpapannānāmapyasti dhyānāntarikāsaṃjñisatvopapannānvarjayitvā /

[227|03] ārūpyopapannānāmapi teṣāṃ tu samanvāgamato 'sti na saṃmukhībhāvataḥ /

[227|04] ataḥ paramidānīṃ karmanirdeśādhikārātsūtrīddiṣṭānāṃ karmaṇāṃ nirdeṣa ārapsyate /

[227|05] trīṇi karmāṇi / kuśalaṃ karmākuśalamavyākṛtaṃ kameti / tatra

[227|06] kṣemākṣemetaratkarma kuśalākuśaletarat /

[227|07] idaṃ kuśalādīnāṃ lakṣaṇam /

[227|07-227|08] kṣemaṃ karma kuśalaṃ yadiṣṭavipākaṃ nirvāṇaprāpakaṃ ca duḥkhaparitrāṇāt /

[227|08-227|09] tatkālamatyantaṃ ca akṣemamakuśalaṃ kṣemapratidvandvabhāvena yasyāniṣṭo vipākaḥ /

[227|09-227|10] tābhyāmitaratkarma naiva kṣemaṃ nākṣemaṃ yattatkuśalākuśalābhyāmitarat veditavyam /

[227|10] avyākṛtamityarthaḥ / punaḥ

[227|11] puṇyāpuṇyamaviñjaṃ ca sukhavedyādi ca trayam // VAkK_4.45 //

[227|12] trīṇī karmāṇi puṇyamapuṇyamāneñjaṃ ca / punaḥ trīṇi /

[227|12-227|13] sukhavedanīyaṃ karma duḥkhavedanīyamaduḥkhāsukhavedanīyaṃ ca /

[227|13] tatra tāvat

[227|14] kāmadhātau śubhaṃ karma puṇyamāneñjamūrdhvajam /

[227|15] śubhamiti vartate / rūpārūpyāvacaraṃ kuśalaṃ karmāneñjam /

[227|15-227|16] nanu ca trīṇi dhyānāni señjitānyuktāni bhagavatā /

[227|16-227|17] "yadatra vitarkitaṃ vicāritamidamatrāryā iñjitamityāhurityevamādi /

[227|17] samādau sāpakṣālatāṃ teṣāmadhikṛtyaivamuktam /

[227|18] āniñjānyapi tu tānyuktānyāniñjasūtre /

[227|18-227|19] āniñjasaṃpreyagāminīṃ pratipadamārabhya /

[227|19] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ señjitamevānyatrāniñjamuktam /

[227|20] tadbhūmiṣu yataḥ karmavipākaṃ prati neñjati // VAkK_4.46 //

[227|21] kāmāvacaraṃ hi vipākaṃ prati kampate / kathaṃ kampate / avyavasthānāt /

[227|21-227|22] anyagati kamapi hyanyasyāṃ gatau vipacyate /

[227|22] anyadevanaikāyikaṃ cānya devanikāye /

[227|22-227|24] yadeva hi pramāṇabalavarṇakarmānyabhūmika sukhabhogādi saṃvartanīyaṃ karma deveṣu vipacyate tadeva kadācidanyapratyayavaśānmanuṣyatiryakapreteṣu vipacyate /

[227|24-227|25] rūpārūpyāvacaraṃ tu karmānyabhūmikamanyasyāṃ bhūmau vipaktuṃ na jātūtsahate /

[227|25-228|01] tasmādvyavasthitavipākatvādāneñjamityucyate /

[228|01] apuṇyaṃ tu karmākuśalamiti prasiddhaṃ loke /

[228|02] yaśca lokato 'rthaḥ prasiddhaḥ kiṃ tatra yatnena / kṛtaḥ puṇyādīnāṃ karmaṇāṃ nirdeśaḥ /

[228|03] sukhavedanīyādīnāṃ kartavyaḥ / sa eṣa kriyate /

[228|04] sukhavedyaṃ śubhaṃ dhyānādātṛtīyāt

[228|05] kuśalaṃ karma sukhavedanīyaṃ yāvat tṛtīyāddhyānāt /

[228|05-228|06] eṣā hi bhūmiḥ sukhāyā vedanāyā yaduta kāmadhātustrīṇi ca dhyānāni /

[228|07] ataḥ param

[228|08] aduḥkhāsukhavedyaṃ tu

[228|09] śubhamiti vartate /

[228|09-228|10] tṛtīyadhyānāt pareṇa kuśalaṃ karmāduḥkhāsukhavedanīyaṃ sukhaduḥkhavedanā 'bhāvāt /

[228|11] duḥkhavedyamihāśubham // VAkK_4.47 //

[228|12] akuśalaṃ karma duḥkhavedanīyam / ihagrahaṇaṃ kāmadhātāveva tadbhāvajñāpanārtham /

[228|12-228|13] na caiṣāṃ vedanaiva phalam /

[228|13] kiṃ tarhi / sasaṃbhārā /

[228|14] adho 'pi madhyamastyeke /

[228|15] anye punarāhuḥ tadetanmadhyamaduḥkhāsukhavedanīyaṃ karmoktametaccaturthadhyānādadho 'pyasti /

[228|16] kiṃ kāraṇam /

[228|17] dhyānāntaravipākataḥ /

[228|18] itarathā hi dhyānāntarakarmaṇo vipāko na syāddhyānāntaraṃ vā kasyacitkarmaṇaḥ /

[228|18-228|19] tatra sukhaduḥkhayorabhāvāt /

[228|19] dhyānāntarakarmaṇo dhyāna eva sukhendrīyaṃ vipāka ityeke /

[228|19-228|20] naiva tasya vedanā vipāka ityapare /

[228|20] tadetaducchāstram /

[228|20-228|21] śāstre hi paṭhitaṃ "syātkarmaṇaścaitasikyeva vedanā vipāko vipacyeta /

[228|21] syātkuśalasyāvitarkasya karmaṇa" iti /

[228|22] apurvācaramaḥ pākastrayāṇāṃ ceṣyate yataḥ // VAkK_4.48 //

[228|23] yataścoktaṃ sūtre "syāttrayāṇāṃ karmaṇāmapūrvācaramo vipāko vipacyeta /

[228|23-228|24] syātsukhavedanīyasya rūpaṃ duḥkhavedanīyasya cittacaittā dharmāḥ /

[228|24-228|25] aduḥkhāsukhavedanīyasya cittaviprayuktā" ityato 'pyastyaduḥkhāsukhavedanīyaṃ karmādhastāt /

[228|25-229|01] nahi kāmadhātoranyatrāsti yugapatkarmatrayasya vipāke saṃyogaḥ /

[229|01] kimidānīṃ tatkukśalamāhosvidakuśalaṃ /

[229|01-229|02] durbalaṃ tu tat /

[229|02-229|03] evaṃ tarhi "sukhavedyaṃ śubhaṃ dhyānādātṛtīyā" "diṣṭa-vipākaṃ ca kuśala" mityasya virodhaḥ /

[229|03] bāhulika eṣa nirdeśo draṣṭavyaḥ /

[229|03-229|04] kathaṃ punaravedanāsvabhāvaṃ karma sukhādivedinīyamityucyate /

[229|04-229|05] sukhavedanāyai hitaṃ sukhavedanoyaṃ sukho 'sya vedanīya iti vā /

[229|05] kaśca vedanīyaḥ / yo vipākaḥ /

[229|05-229|06] sa hyasau vidyate sukhasya vā vedanīyaṃ yena sukhaṃ vedayate /

[229|06] snānīyakapāyavat /

[229|06-229|07] evaṃ duḥkhavedanīyamaduḥkhāsukhavedanīyaṃ ca draṣṭavyam /

[229|07] api ca /

[229|08-229|09]

svabhāvasaṃprayogābhyāmālambanavipākataḥ /
saṃmukhībhāvataśceti pañcadhā vedanīyatā // VAkK_4.49 //

[229|10] svabhāvavedanīyatā vedanānām / svabhāvenaiva vedanīyatvāt /

[229|10-229|11] saṃprayogavedanīyatā sparśasya /

[229|11] "sukhavedanīyaḥ sparśaḥ" iti / ālambanavedanīyatā viṣayāṇām /

[229|11-229|13] yathoktaṃ "cakṣuṣā rūpāṇi dṛṣṭvā rūpapratisaṃvedī bhavati notu rūparāgapratisaṃvedī"tyevamādi /

[229|13] vedanayā hi tāmālambamānaḥ pratisaṃvedayate /

[229|13-229|14] vipākavedanīyatā karmaṇaḥ /

[229|14] "dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karme"ti vistaraḥ / saṃmukhībhāvavedanīyatā /

[229|15-229|16] yathoktaṃ "yasmin samaye sukhāṃ vedanāṃ vedayate dve asya vedane tasminsamaye niruddhe bhavata" iti /

[229|16-229|17] nahi yasminsamaye sukhā vedanā vartate tasminpunaranyā vedanā 'sti sa yāṃ tāṃ vedayate /

[229|17] saṃmukhīkurvastu tāṃ vedayata ityucyate /

[229|17-229|18] ato vipākasya vedanīyatvāt karmāpyucyate sukhavedanīyamityevamādi /

[229|19] niyatāniyataṃ tacca

[229|20] taccaitatsukhavedanīyādi trividhaṃ karma niyataṃ cāniyataṃ ca veditavyam /

[229|20-229|21] nāvaśyavedanīyamaniyatam /

[229|22] niyataṃ trividhaṃ punaḥ /

[229|23] dṛṣṭadharmādivedyatvāt

[229|24-229|25] dṛṣṭadharmavedanīyamupapadyavedanīyamaparaparyāyavedanīyaṃ cetyetattrividhaṃ karma niyatamityetaccaturvidhaṃ karma bhavati sahāniyatavedanīyena /

[229|26] pañcadhā karma kecana // VAkK_4.50 //

[229|27] apare punaḥ pañcavidhaṃ karmecchanti / aniyatavedanīyaṃ dvidhā kṛtvā /

[229|27-230|01] vipākena niyatamaniyataṃ ceti /

[230|01] tatra dṛṣṭadharmavedanīyaṃ yatra janmani kṛtaṃ tatraiva vipacyate /

[230|01-230|02] upapadyavedanīyaṃ dvitīye janmani /

[230|02] aparaparyāyavedanīyaṃ tasmātpareṇa /

[230|02-230|04] janmāntare 'pyasti dṛṣṭadharmavedanīyasya karmaṇo vipāka ārambhavaśāttannāmavyavasthānamityapare /

[230|04] mā bhūdyadevamiṣṭakarma tasyālpiṣṭho vipākaḥ iti /

[230|04-230|05] tadevaṃ necchanti vaibhāṣikāḥ /

[230|05-230|06] asti hi karma saṃnikṛṣṭaphalaṃ na viprakṛṣṭaphalamasti viparyayādbāhyabījavat /

[230|06-230|07] yathā tripakṣā suvarcalā tribhiḥ pakṣaiḥ phalaṃ dadhāti yavagodhūmādayaḥ ṣaḍbhirmāsairiti /

[230|08] catuṣkoṭikamityanye

[230|09] dārṣṭāntikāstu catuṣkoṭikaṃ kurvanti / asti karmāvasthāniyataṃ na vipāke niyatam /

[230|10] yatkarma dṛṣṭadharmādivedanīyaṃ vipāke 'nīyatam / asti vipāke niyataṃ nāvasthāyām /

[230|11] yatkarmāniyatavedanīyaṃ vipāke niyatam /

[230|11-230|12] astyubhayaniyataṃ yadṛṣṭadharmādivedanīyaṃ vipāke niyatam /

[230|12] asti nobhayaniyataṃ yatkarmāniyatavedanīyaṃ vipāke aniyatam /

[230|13] teṣāṃ tatkarmāṣṭavidhaṃ dṛṣṭadharmavedanīyaṃ niyatamaniyataṃ ca / evaṃ yāvadaniyatavedanīyam /

[230|14] niyatameva tu dṛṣṭadharmādivedanīyamaniyataṃ caturthamiti varṇayanti /

[230|14-230|15] syādekasmin kṣaṇe caturvidhaṃ karmākṣipet /

[230|15-230|16] syāttriṣu paraṃ prayojya kāmamithyācāre svayaṃ prayuktasteṣāṃ yugapatsamāptau /

[230|16] eṣāṃ ca punaścaturṇāṃ karmaṇāṃ /

[230|17] nikāyākṣepaṇaṃ tribhiḥ /

[230|18] nahi dṛṣṭadharmavedanīyena karmaṇā nikāyasabhāga ākṣipyate /

[230|19] katamasmindhātau katividhaṃ karmākṣipyate kasyāṃ vā gatau /

[230|20] sarvatra caturākṣepaḥ /

[230|21-230|22] sarveṣu triṣu dhātuṣu sarvāsu ca gatiṣu caturṇāṃ karmaṇāmākṣepaḥ kuśalānāmakuśalānāṃ ca yathāsaṃbhavam /

[230|22] asyotsargasyāyamapavādaḥ /

[230|23] śubhasya narake tridhā // VAkK_4.51 //

[230|24] narakeṣu kuśalasya karmaṇastrividhasyā kṣepo na dṛṣṭadharmavedanīyasya /

[230|24-230|25] tatreṣṭavipākābhāvāt /

[230|26] yadviraktaḥ sthiro bālastatra notpadyavedyakṛt /

[230|27-230|28] yato bhūmeḥ vītarāgapṛthagjano bhavatyasau ca sthiro bhavatyaparihāṇadharmā sa tatropapadyavedanīyaṃ karma na karoti /

[230|28] kimanyatkaroti /

[231|01] nānyavedyakṛdapyāryaḥ

[231|02] thara iti vartate /

[231|02-231|03] āryapudgalastu yato vītarāgo na ca parihāṇadharmā sa tatropapadyadanīyaṃ cāparaparyāyavedanīyaṃ ca karma na karoti /

[231|03-231|04] na hyasau bhavyaḥ punarādhastanīṃ bhūmimāyātumaniyataṃ kuryāddṛṣṭadharmavedanīyaṃ cātropapannaḥ /

[231|05] kāme 'gre vā 'sthiro 'pi na // VAkK_4.52 //

[231|06-231|07] parihāṇadharmāpi tvāryapudgalaḥ kāmadhātorbhavāgrā dvītarāgaḥ tayorūpapadyāparaparyāyavedanīyaṃ karmābhavyaḥ karttum /

[231|07] kiṃ kāraṇam / phalāddhi sa parihīṇo bhavati /

[231|07-231|08] na cāsti laparihīṇasya kālakriyeti paścātpravedayiṣyāmaḥ /

[231|09] kimantarābhave 'pyasti karmaṇa ākṣepaḥ / astītyāha /

[231|10] dvāviṃśatividhaṃ kāmeṣvākṣipatyantarābhavaḥ /

[231|11] gāmāvacaro hyantarābhavo dvāviṃśatividhaṃ karmākṣipati / kathaṃ kṛtvā /

[231|11-231|12] pañca hi garbhāvasthāḥ /

[231|12] kalalārvudapeśīghanapraśākhāvasthāḥ / pañca jātāvasthāḥ /

[231|12-231|13] bālakumāravamadhyavṛddhāvasthāḥ /

[231|13] tatrāntarābhavaḥ kalalavedanīyaṃ karmākṣipatyaniyataṃ niyataṃ ca /

[231|14] evaṃ yāvadvṛddhavedanīyamantarābhavavedanīyaṃ ca /

[231|15] dṛṣṭadharma phalaṃ tacca

[231|16] taccaitadantarābhavikaṃ karma yanniyatamekādaśavidhamuktaṃ dṛṣṭadharmavedanīyaṃ tadveditavyam /

[231|17] kiṃ kāraṇam /

[231|18] nikāyo hyeka eva saḥ // VAkK_4.53 //

[231|19-231|20] eka eva hyasau nikāyasabhāga ekakarmākṣipto yaścāntarābhavo yāśca tadanvayā daśāvasthāḥ /

[231|20] ata evānyadantarābhavavedanīyaṃ karma noktam /

[231|20-231|21] upapadyavedanīyena ca tasyākṣepāt /

[231|22] kīdṛśaṃ karma niyataṃ veditavyam /

[231|23-231|24]

tīvrakleśaprasādena sātatyena ca yatkṛtam /
guṇakṣetre ca niyataṃ tatpitrorghātakaṃ ca yat // VAkK_4.54 //

[231|25-232|01] yaddhi karma tīvreṇa kleśena kṛtaṃ yacca tīvreṇa prasādena yacca sātatyena gunakṣetre ca tanniyataṃ veditavyam /

[232|01] tatra guṇakṣetraṃ trīṇi ratnāni /

[232|01-232|02] pudgalaviśeṣo vā kaścitphalasamāpattiviśeṣaprāptaḥ /

[232|02-232|03] tatra hyantareṇāpi tīvrakleśaprasādānāṃ sātatyaṃ ca kuśalamakuśalaṃ ca karma niyataṃ saṃpadyate /

[232|03] pitarau punarmātā ca pitā ca /

[232|04] tayoścāpi yatra ghātikaṃ karma yathā tathā vā tanniyataṃ saṃpadyate nānyat /

[232|05] atha dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma kīdṛśaṃ veditavyam /

[232|06] dṛṣṭadharmaphalaṃ karma kṣetrāśayaviśeṣataḥ /

[232|07] dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma kṣetraviśeṣādvā bhavati /

[232|07-232|08] yathā saṃghastrīvādasamudācārādvyañjanaparivṛttiḥ śrūyate /

[232|08] āśayaviśeṣādvā /

[232|08-232|09] yathā śaṇḍhasya gavāmapuṃstvapratimokṣaṇātpumbhāvaḥ /

[232|09] athavā

[232|10] tadbhūmyatyantavairāgyāt

[232|11-232|12] tasya vā karmaṇo yā bhūmiḥ kuśalasyākuśalasya vā tato 'tyantavairāgyāttatkarma dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma saṃpadyate /

[232|12] tasyāṃ bhūmau jātasya kīdṛśaṃ karmetyāha

[232|13] vipāke niyataṃ hi yat // VAkK_4.55 //

[232|14] yaddhi karma niyataṃ vipāke na tvavasthāyāṃ nāpyaniyataṃ tatyaiṣa niyamaḥ /

[232|14-232|15] yatpunaravasthāntaraniyataṃ tasya tatraiva niyato vipākastadvato 'tyantavairāgyāsaṃbhavāt /

[232|15-232|16] yaccāniyataṃ tasyāvipāka evātyantavairāgyāt /

[232|17] kīdṛśaṃ punaḥ kṣetraṃ yatrāvaśyaṃ dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma saṃpadyate / āha /

[232|17-232|18] buddhapramukho bhikṣusaṃghaḥ pudgalāstu pañca /

[232|19-232|20]

ye nirodhāraṇāmaitrīdarśanārhatphalotthitāḥ /
teṣu kārāpakārasya phalaṃ sadyo 'nubhūyate // VAkK_4.56 //

[232|21] nirodhasamāpattivyutthitaḥ parāṃ cittaśāntiṃ labhate / nirvāṇasadṛśatvātsamāpatteḥ /

[232|22] sa hi gatapratyāgata eva nirvāṇādbhavati /

[232|22-232|23] araṇāvyutthitasyāpramāṇasattvāraṇāhitādhyāśayānugatātyudagrāpramāṇapuṇyaparibhāvanānugatā ca saṃtatirvartate /

[232|23-232|25] maitrīvyutthitasyāpramāṇasattvasukhādhyāśayānugatātyudagrāpramāṇapuṇyaparibhāvanānugatā ca saṃtativartate /

[232|25-232|26] darśanamārgavyutthitasyāśeṣadarśanaprahātavyaprahāṇāt pratyagrāśrayaparivṛttinirmalā saṃtatirvartate /

[232|26-232|27] arhatphalavyutthitasyāśeṣabhāvanāprahātavyaprahāṇātpratyagrāśrayaparivṛttiśuddhā saṃtatirvartate /

[232|27-233|01] ata eteṣu kṛtānāṃ kārāpakārāṇāṃ phalaṃ dṛṣṭa eva dharme niyataṃ prāpyate /

[233|01-233|03] śeṣasya tu bhāvanāmārgasyāparipūrṇasvabhāvaphalatvācca tadvyutthitānāṃ na tathā pratyagrāśrayaparivṛttiśuddhāśayasaṃtatirvartata iti na te tathā puṇyakṣetraṃ bhavati /

[233|04] vipākaḥ punarvedanāpradhānaḥ / tadidānīṃ vicāryate /

[233|04-233|05] syāt karmaṇaścaitasikyeva vedanā vipāko vipacyeta na kāyikī /

[233|05-233|06] syāt kāyikyeva na caitasikī syādityāha

[233|07-233|08] kukśalasyāvitarkasya karmaṇo vedanā matā / vipākaścaitasikyeva

[233|09] avitarkaṃ karma dhyānāntarāt prabhṛti yāvat bhavāgre /

[233|09-233|10] tasyāvitarkasya kuśalasya karmaṇaścaitasikyeva vedanā vipākaḥ /

[233|10] kasmānna kāyikī /

[233|10-233|11] tasyā avaśyaṃ savitarkavicāratvāt /

[233|12] kāyikyevāśubhasya tu // VAkK_4.57 //

[233|13] akuśalasya karmaṇaḥ kāyikyeva vedanā vipākaḥ / kasmānna caitasikī /

[233|13-233|15] tasya hi duḥkhā vedanā vipākaścaitasikī ca duḥkhā vedanā daurmanasyaṃ na ca daurmanasyaṃ vipāka iti vyākhyātametat /

[233|16] yattarhi sattvānāṃ cittakṣepo bhavati / katamasminnasau citte bhavati kena vā kāraṇena /

[233|17] cittakṣepo manaścitte /

[233|18] manovijñāna ityarthaḥ / nahi pañcasu vijñānakāyeṣu cittaṃ kṣipyate / avikalpakatvāt /

[233|19] sa ca karmavipākajaḥ /

[233|20] sa caiṣa cittakṣepaḥ sattvānāṃ karmajaḥ /

[233|20-233|23] ye hi dravyamantraprayogeṇa vā pareṣāṃ cittaṃ kṣepayanti akāmakaṃ vā viṣaṃ madyaṃ vā pāyayanti trāsayanti vā mṛgayādiṣvagnim vā dāveṣutsṛjanti prapātādvā pātayantyanyena vā kenacitpareṣāṃ smṛtiṃ bhraṃśayanti teṣāṃ tasya karmaṇo vipākenāyatyāṃ cittaṃ kṣipyate /

[233|24] bhayopaghātavaiṣamyaśokaiśca

[233|25] kathaṃ tāvadbhayena /

[233|25-233|26] amanuṣyādayo manuṣyānvirūpeṇa rūpeṇopasaṃkrāmanti /

[233|26] tebhyo bhītānāṃ cittaṃ kṣīpyate / kathamupaghātena /

[233|26-234|01] amanuṣyā eva kupitā manuṣyāṇāṃ marmasu praharanti /

[234|01] kathaṃ mahābhūtavaiṣamyeṇa /

[234|01-234|02] vātapittaśleṣmāṇaḥ prakopamāpadyante /

[234|02] kathaṃ śokena / yathā vāsiṣṭhīprabhṛtīnām /

[234|02-234|03] yadi mano vikṣipyate karmavipākajaśca cittakṣepaḥ /

[234|03] kathaṃ na caitasikī vedanā vipākaḥ prāpnoti /

[234|03-234|04] nahi brūmastadeva cittavipāka ityapi tu yo mahābhūtānāṃ prakopaḥ sa vipākaḥ /

[234|04-234|05] tasmājjātamato vipākajam /

[234|05-234|06] karmajena hi dhātunā vaiṣamyeṇa vyākulamavaśaṃ bhraṣṭasmṛtikaṃ cittaṃ vartata iti kṣiptamityucyate /

[234|06] evaṃ cedaṃ catuṣkoṭikaṃ yujyate /

[234|06-234|07] asti cittaṃ kṣiptaṃ na vikṣiptamiti vistaraḥ /

[234|07] kṣiptaṃ tāvanna kṣiptaṃ vikṣiptacittasya /

[234|07-234|08] kliṣṭaṃ cittaṃ vikṣiptaṃ na kṣiptaṃ svasthacittasya kliṣṭam /

[234|08] ubhayaṃ kṣiptacittasya kliṣṭam /

[234|09] nobhayaṃ svasthacittasyākliṣṭam /

[234|10] katameṣāṃ punaḥ sattvānāṃ cittaṃ kṣipyate /

[234|11] akurukāminām // VAkK_4.58 //

[234|12] akuruṇāṃ kāminām / deveṣvapi hi deva / unmattāḥ santi prāgeva manuṣyatiryakpreteṣu /

[234|13] nārakāstu nityaṃ kṣiptacittā eva /

[234|13-234|15] te hi vividhayātanāsahasravyatibhinnamarmāṇastīrvābhirvedanābhirabhitunnā ātmānamapi tāvannābhicetayanti kiṃ punaḥ kāryamakāryaṃ vā /

[234|15] hācittaparidevakaścātra nāraka udāhāryaḥ /

[234|15-234|16] āryāṇāmapi cittaṃ kṣipyate bhūtavaiṣamyeṇānyatra buddhāt /

[234|16-234|17] na karmaṇā niyatasya pūrvaṃ vipākādaniyatasyāvipākāt /

[234|17] na bhayena / pañcabhayasamatikramāt / nopaghātena /

[234|17-234|18] manuṣyaprakopakāraṇasyāprāsādikasyākaraṇāt /

[234|18] na śokena / dharmatābhijñatvāt /

[234|19] punastrayo vaṅkā uktāḥ sūtre / kāyavaṅkok vāgvaṅko manovaṅkaḥ / trayo doṣāḥ /

[234|20] kāyadoṣo vāgdoṣo manodoṣaḥ / trayaḥ kaṣāyāḥ /

[234|20-234|21] kāyakaṣāyo vākkaṣāyo manaḥ kaṣāyaḥ iti /

[234|21] tatra yathākramaṃ veditavyāḥ /

[234|22] vaṅkadoṣakaṣāyoktiḥ śāṭhyadveṣajarāgaje /

[234|23] śaṭhyajaṃ kāyakarma kāyavaṅka ityuktam / kuṭilānvayatvāt / evaṃ vāṅmanovaṅkau /

[234|24] dveṣajaṃ kāyakarma kāyadoṣa ityuktam / cittapradoṣānvayatvāt / evaṃ vāṅmanodoṣau /

[234|25] rāgajaṃ kāyakarma kāyakaṣāya ityuktam / rāñjanānvayatvāt / evaṃ vāṅmanaḥkaṣāyau /

[234|26] kṛṣṇaśuklādibhedena punaḥḥ karma caturvidham // VAkK_4.59 //

[235|01] "asti karma kṛṣṇaṃ kṛṣṇavipākam / asti karma śuklaṃ śuklavipākam /

[235|01-235|02] asti karma kṛṣṇaśuklaṃ kṛṣṇaśuklavipākam /

[235|02-235|03] asti karmākṛṣṇamaśuklamavipākam /

[235|03] yattatkarma karmakṣayāya saṃvartata" iti / tatra

[235|04-235|05]

aśubhaṃ rūpakāmāptaṃ śubhaṃ caiva yathākramam /
kṛṣṇaśuklobhayaṃ karma tatkṣayāya nirāsravam // VAkK_4.60 //

[235|06] aśubhaṃ karma ekāntena kṛṣṇaṃ kliṣṭatvāt kṛṣṇavipākaṃ cāmanojñavipākatvāt /

[235|07] rūpāptaṃ śubhamekāntena śuklamakuśalenāvyatibhedāt /

[235|07-235|08] śuklavipākaṃ ca manojñavipākatvāt /

[235|08] ārupyāptaṃ kasmānnocyate /

[235|08-235|09] yatra kila dvividho 'sti vipāka āntarābhavika aupapattibhavikaśca /

[235|09-235|10] trividhasya kāyavāṅmanaskarmaṇo yatraiva saṃbhavastatraivoktamiti /

[235|10] tadapi tūktaṃ sūtrāntare /

[235|10-235|11] "kāmāptaṃ śubhaṃ karma kṛṣṇaśuklamakuśalavyavakīrṇatvat kṛṣṇaśuklavipākaṃ vyavakīrṇavipākatvāt" /

[235|11-235|12] saṃtānata etadvyavasthāpitaṃ na svabhāvataḥ /

[235|12-235|13] na hyevañjātīyakamekaṃ karmāsti vipāko vā yat kṛṣṇaṃ ca syāt śuklaṃ cānyonyavirodhāt /

[235|13-235|14] nanu caivamakuśalasyāpi karmaṇaḥ kuśalavyavakīrṇatvāt kṛṣṇaśuklatvaṃ prāpnoti /

[235|14] nāvaśyamakuśalaṃ kuśalena vyavakīryate /

[235|15] kāmadhātau tasya balavattvāt / kukśalaṃ tu vyavakīryate / durbalatvāditi /

[235|16] anasravaṃ karmaiṣāṃ trayāṇāṃ karmaṇāṃ kṣayāya prahāṇāya saṃvartate /

[235|16-235|17] taddhyakṛṣṇamakliṣṭatvādaśuklaṃ vipākaśuklatā 'bhāvāt /

[235|17-235|18] ābhiprāyiko hyeṣo 'śukla śabdaḥ /

[235|18-235|19] uktaṃ tu bhagavatā mahatyāṃ śunyatāyā maśaikṣān dharmānārabhya "ime te ānanda dharmā ekāntakuśalā ekāntānavadyā" iti /

[235|19] śāstre ca /

[235|19-235|20] "śuklā dharmāḥ katame /

[235|20] kuśalā dharmā anivṛtāvyākṛtāśce"ti /

[235|20-235|21] avipākaṃ dhātvapatitatvāt pravṛttivirodhācca /

[235|22] kiṃ punaḥ sarvamanāsravaṃ karma sarvasyāsya trividhasya karmaṇaḥ kṣayāya saṃvartate /

[235|23] netyucyate / kiṃ tarhi /

[236|01-236|02]

dharmakṣāntiṣu vairāgye cānantaryapathāṣṭake /
yā cetanā dvādaśadhā karma kṛṣṇakṣayāya tat // VAkK_4.61 //

[236|03-236|04] darśanamārge catasṛṣu dharmajñānakṣāntiṣu kāmavairāgye cāṣṭāsvānantaryamārgeṣu yā cetanā seyaṃ dvādaśavidhā cetanā kṛṣṇasya karmaṇaḥ prahāṇāya karma /

[236|05] navame cetanā yā sā kṛṣṇaśuklakṣayāya ca /

[236|06-236|07] navame kāmavairāgyānantaryamārge yā cetanā sā kṛṣṇaśuklasya kuśalasya karmaṇaḥ kṛṣṇasya cākuśalasya navamasya prakārasya prahāṇāya /

[236|08] śuklasya dhyānavairāgyeṣvantyānantaryamārgajā // VAkK_4.62 //

[236|09-236|10] dhyānādvyānādvairāgyaṃ kurvato yo 'ntyo navama ānantaryamārgastatra yā cetanā iyaṃ caturvidhā cetanā śuklasya karmaṇaḥ prahāṇāya /

[236|10-236|11] kiṃ punaḥ kāraṇamantyenaivānantaryamārgeṇa kuśalasya karmaṇaḥ prahāṇaṃ nānyena /

[236|11-236|12] nahhi tasya svabhāvaprahāṇaṃ prahīṇasyāpi saṃmukhībhāvāt /

[236|12] kiṃ tarhi / tadālambanakleśaprahāṇāt /

[236|12-236|13] ato yāvadeko 'pi tadālambanakleśaprakāra āste tāvadasya prahāṇaṃ nopapadyate /

[236|14] anye narakavedyānyakāmavedyaṃ dvayaṃ viduḥ /

[236|15-236|16] anye punarācāryāḥ paśyanti narakavedanīyaṃ narakāccānyakāmadhātuvedanīyaṃ karma yathākrama kṛṣṇaṃ kṛṣṇaśuklaṃ ceti /

[236|16-236|18] narake hyakuśalasyaiva karmaṇo vipākastena tadvedanīyaṃ kṛṣṇamityucyate ato 'nya kāmadhātau kuśalākuśalasya karmaṇo vipākastena tadvedanīyaṃ kṛṣṇaśuklamityuktam /

[236|19] dṛgdheyaṃ kṛṣṇamanye

[236|20] anye punarāhurdarśanaprahātavyaṃ karma kṛṣṇa kuśalenāmiśratvāt /

[236|21] anyatkṛṣṇaśuklaṃ tu kāmajam // VAkK_4.63 //

[236|22] anyattu kāmāvacaraṃ karma kṛṣṇaśuklam / kiṃ tadanyat / bhāvanāprahātavyam /

[236|22-236|23] taddhi kuśalaṃ cākuśalaṃ ceti /

[236|23-236|24] sūtra uktaṃ trīṇi mauneyāni kāyamauneyaṃ vāṅmauneyaṃ manomauneyaṃ ca /

[236|24] tatra

[237|01-237|02] aśaikṣaṃ kāyavākkarma manaścaiva yathākramam / maunatrayam

[237|03] aśaikṣe kāyavākkarmaṇī kāyavāṅmauneye /

[237|03-237|04] aśaikṣaṃ tu mana eva manomauneyaṃ na manaskarmeti /

[237|04] kiṃ kāraṇam / cittaṃ hi paramārthamuniḥ /

[237|04-237|05] tat kila kāyavākkarmabhyāmanumīyata iti /

[237|05] api khalu kāyavākkarmaṇī viratisvabhāvena na manaskarma /

[237|05-237|06] cittā vijñaptyabhāvāt /

[237|06] viramārthena ca maunam / ato mana eva virataṃ maunamityucyate /

[237|07] kasmādaśaikṣameva nānyat / arhataḥ parmārthamunitvāt /

[237|07-237|08] sarvakleśajalpoparateḥ /

[237|08] trīṇi śauceyāni uktāni sūtre / kāyaśauceyaṃ vākśauceyaṃ manaḥsauceyaṃ ca /

[237|09] tadetat /

[237|10] tridhā śaucaṃ sarvaṃ sucaritatrayam // VAkK_4.64 //

[237|11] sarvaṃ kāyasucaritaṃ kāyaśaucam / sarvaṃ vāṅmanaḥ sucaritaṃ vāṅmanaḥ śaucam /

[237|11-237|12] duścaritamalāpakarṣaṇāttāvatkālamatyantaṃ vā /

[237|12-237|13] eṣā ca deśanā mithyāmauna śaucādhimuktikānāṃ vivecānārtham /

[237|13] trīṇi duścaritānyuktāni / tatra

[237|14] aśubhaṃ kāyakarmādi mataṃ duścarita trayam /

[237|15] akuśalaṃ kāyavāṅmanaskarma yathākramaṃ kāyavāṅmanoduścaritam /

[237|16] akarmāpi tvabhidhyādimanoduścaritaṃ tridhā // VAkK_4.65 //

[237|17-237|18] akarmasvabhāvamapyasti trividhaṃ manoduścaritaṃ cetanārthāntarabhūtamabhidhyā vyāpādo mithyādṛṣṭiśca /

[237|18] abhidhyādaya eva manaskarmeti dārṣṭāntikāḥ /

[237|18-237|19] saṃcetanīyasūtre vacanāt /

[237|19] evaṃ tu sati karmakleśayoraikyaṃ syāt /

[237|19-237|20] kim syādyadi kaścit kleśo 'pi karma syāt /

[237|20] naitadasti / sūtraṃ viruddhaṃ syāt /

[237|20-237|21] sūtre tu cetanāyāstanmukhena pravṛttestaistāṃ darśayatīti vaibhāṣikāḥ /

[237|21-237|22] aniṣṭaphalatvātkuṭsitaḥ kāyavāṅmanaścāro duścaritam /

[237|23] viparyayātsucaritam

[237|24] iṣṭaṃ kuśalaṃ kāyavāṅmanaskarmānabhidhyā 'vyāpādasamyagdṛṣṭayaśca /

[237|24-238|02] parānugrahopaghātābhisaṃdhyabhāve kathaṃ samyagdṛṣṭimithyādṛṣṭavyoḥ kuśalākuśalatvam /

[238|02] tanmūlatvāt / yāni caitāni duścaritasucaritānyuktāni

[238|03-238|04]

tadaudārikasaṃgrahāt /
daśa karmapathā uktā yathāyogaṃ śubhāśubhāḥ // VAkK_4.66 //

[238|05-238|06] teṣāmeva sucaritaduścaritānāṃ caudārikasaṃgraheṇa daśa karmapathāḥ sūtra uktāḥ yathāyogaṃ kuśalāḥ sucaritebhyo 'kuśalā duścaritebhyaḥ /

[238|06-238|07] kimatra duścaritamasaṃgṛhītaṃ kiṃ vā sucaritam /

[238|07-238|08] akukśaleṣu tatkarmapathesu kāyaduścaritasya pradeśo na saṃgṛhītaḥ prayogapṛṣṭhabhūtaḥ kliṣṭaścānyo 'pi bandhānādiḥ /

[238|08] tasya nātyaudārikatvāt / [238|08-238|09] yaddhi kāyaduścaritaṃ pareṣāṃ jīvitabhogadārebhyaścyāvakaṃ tatkarmapatha uktaṃ tato vivecanārtham /

[238|10] vāgduścaritamapi yadeva praśādaṃ tatkarmapatha uktaṃ tadarthameva /

[238|10-238|11] manoduścaritasya ca pradeśacetanā /

[238|11-238|12] kuśaleṣvapi kāyasucaritasya pradeśaḥ prayogapṛṣṭhamadyādiviratidānejyādiko vāksucaritasya priyavacanādiko manaḥ sucaritasya cetanā /

[238|13] eṣāṃ ca karmapathānām

[238|14] aśubhāḥ ṣaḍavijñaptiḥ

[238|15-238|16] akuśalāḥ ṣaṭ karmapathā avaśyamavijñaptisvabhāvāḥ prāṇātipātādattādānamṛṣāvādapaiśunyapārupyasaṃbhinnapralāpāḥ /

[238|16] pareṇa kārayato maulavijñaptyabhāvāt /

[238|17] dvidhaikaḥ

[238|18-238|19] kāmamithyācāro nityaṃ vijñaptyavijñaptisvabhāvastasya svayeva niṣṭhāpanāt /

[238|19] nahi taṃ pareṇa kārayatastādṛśī prītirbhavatīti /

[238|20] te 'pi kurvataḥ /

[238|21-238|22] te 'pi ṣaṭ karmapathāḥ svayaṃ kurvato dvividhā bhavanti vijñaptiravijñaptiśca tatkālamaraṇe paścāt maraṇe tvavijñaptireva /

[238|23] kuśalānāṃ punaḥ karmapathānāṃ

[238|24] dvividhāḥ sapta kuśalāḥ

[238|25] kuśalāḥ sapta rūpiṇaḥ karmapathā avaśyaṃ dviprakārā vijñaptiravijñaptiśca /

[238|25-238|26] vijñaptyadhīnatvātsamādānaśīlasya /

[239|01] avijñaptiḥ samādhijāḥ // VAkK_4.67 //

[239|02] dhyānānāsravasaṃvarasaṃgṛhītāḥ samādhijāḥ ucyante /

[239|02-239|03] te hyavijñaptireva cittamātrādhīnatvāt /

[239|04] sāmantakāstu vijñaptiḥ

[239|05] karmapathasāmantakāstu vijñaptisvabhāvā avaśyam /

[239|06] avijñaptirbhavenna vā /

[239|07-239|08] yadi tīvreṇa paryavasthānena pramādena vā ghanarasena prayogamārabheta syādavijñaptiranyathā na syāt /

[239|09] viparyayeṇa pṛṣṭhāni

[239|10] sāmantakebhyo viparyayeṇa karmapathānāṃ pṛṣṭhāni veditavyāti /

[239|10-239|11] tāni avaśyamavijñaptisvabhāvāni /

[239|11] vijñaptistu bhavenna vā /

[239|11-239|12] yadi karmapathaṃ kṛṭvā punastasyānudharmaṃ ceṣṭeta tasya syāt vijñaptiranyathā na syāt /

[239|12-239|13] atha kuto yāvadeṣāṃ prayogamaulapṛṣṭhānāṃ vyavasthānam /

[239|13-239|16] yadā tāvadiha kaścit paśuṃ hantukāmo mañcakāduttiṣṭhati mūlyaṃ gṛhlāti gacchatyāmṛśati paśuṃ krīṇātyānayati puṣṇāti praveśayati nihantuṃ śāstramādatte prahāramekaṃ dadāti dvau vā yāvanna jīvitā dvacyaparopayati tāvat prayogaḥ /

[239|16-239|17] yena tu prahāreṇa jīvitādvyaparopayati tatra yā vijñaptistatkṣaṇikā vā 'vijñaptirayaṃ maulaḥ karmapathaḥ /

[239|17-239|18] dvābhyāṃ hi kāraṇābhyāṃ prāṇātipātāvadyena spṛśyate prayogataḥ mṛte sati phalaparipūritaśca /

[239|18-239|19] tata ūrdhvamavijñaptikṣaṇāḥ pṛṣṭhaṃ bhavanti /

[239|19-239|21] yāvacca taṃ paśuṃ kuṣṇāti śodhayati vikrīṇīte pacati khādayatyanukīrtayati vā tāvadasya vijñaptikṣaṇā api pṛṣṭhaṃ bhavanti /

[239|21] evamanyeṣvapi yathāsaṃbhavaṃ yojyam /

[239|21-239|22] abhidhyādīnāṃ nāsti prayogo na pṛṣṭhaṃ saṃmukhībhāvamātrātkarmapathaḥ /

[239|23] idamatra vaktavyam /

[239|23-239|24] kiṃ tāvat maraṇabhavasthe tasmin prāṇini ye vijñaptyavijñaptī te karmapatha āhosvinmṛte /

[239|24] kiṃ cātaḥ /

[239|24-239|25] yadi tāvanmaraṇabhavasthe sahamṛṭasyāpio anturghātayiturvā prāṇātipātāvadyena yogaḥ prāpnoti /

[239|25-240|01] na ceṣa siddhāntaḥ /

[240|01] atha mṛte /

[240|01-240|02] yaduktaṃ "yena tu prahāreṇa jīvitādvacyaparopayati tatra yā vijñaptistatkṣaṇikā vā 'vijñaptirayaṃ maulaḥ karmapatha" iti tanā vaktavyam /

[240|03] yaccāpīdaṃ śāstra uktaṃ "syāt prāṇī hataḥ prāṇātipātaścāniruddhaḥ /

[240|03-240|06] syādyathā hi tatprāṇī jīvitādvyaparopito bhavati prayogaścāpratiprasragdha" ityatra pṛṣṭhaṃ prayogaśabdenoktamiti vaibhāṣikīyo 'rthavirodho maulasyaiva tadānīmaniruddhatvāt /

[240|06] yathā na doṣastathā 'stu / kathaṃ ca na doṣaḥ /

[240|06-240|07] maula evātra prayogaśabdenokta iti /

[240|07] vijñaptistarhi tadā kathaṃ maulaḥ karmapatho bhavati /

[240|07-240|08] kathaṃ ca na bhavitavyam /

[240|08] asāmarthyat / avijñaptiridānīṃ kathaṃ bhavati /

[240|08-240|10] tasmāt prayogaphalaparipūrikāle tadubhayaṃ karmapathaḥ syāt karmatpatho 'pyanyasya prayogaḥ pṛṣṭhaṃ ca bhavati /

[240|10] prāṇātipātasya daśāpi karmapathāḥ prayogaḥ /

[240|10-240|14] yathā ca śatrorvadhārthaṃ kṛtyaṃ samupasthāpayan paśunā valiṃ kuryāt parakīyaṃ kṛtvā dāreṣu cāsya vipratipadyeta taireva tadghātanārtham anṛtapiśunaparuṣasāntavaiścāsya mitrabhedaṃ kuryādyānyasya paritrāṇāya kalperan abhidhyāṃ ca tatsva kuryāttatraiva ca vyāpādaṃ tadvadhārthaṃ ca mithyādṛṣṭiṃ vṛṃhayediti /

[240|14] evamanyeṣvapi yathāyogaṃ yojyam /

[240|14-240|15] na tvabhidhyādayaḥ prayogā yujyante /

[240|15] nahi cittotpādamātreṇa prayukto bhavati / kriyānārambhāt /

[240|16-240|17] sūtra uktaṃ "prāṇātipāto bhikṣavastrividho lobhajo dveṣajo mohajo yāvanmithyādṛṣṭi"riti /

[240|17-240|18] tatra kīdṛśaḥ prāṇātipāto lobhaja ityevamādi vaktavyam /

[240|18] nātra sarveṣāṃ karmapathānāṃ lobhādibhirniṣṭhā /

[240|19] prayogastu trimūlajaḥ // VAkK_4.68 //

[240|20] prayogasteṣāmakuśalamūlatrayājjāta ityādisamutthānavacanādevamuktaḥ /

[240|20-240|22] tatra lobhajapraṇātipāto yathā taccharīrāvayavārthamarthārthaṃ krītārthaṃ ca prāṇinaṃ jīvitādvyaparopayati ātmasuhṛtparitrāṇāya /

[240|22] dveṣajo yathā vairanipīḍanārtham /

[240|22-240|23] mohajo yathā yājñikānāṃ dharmabuddhyā rājñāṃ ca dharmapāṭhakaprāmāṇyāddhiṃsatām /

[240|23-240|24] duṣṭānāṃ kila nigrahaṃ kurvanto rājānaḥ puṇyabhājo bhavantīti /

[240|24] pārasīkānāṃ ca / te hyevamāhuḥ /

[240|25] "mātāpitarau jīrṇau vā glānau vā hantavyā"viti /

[240|25-241|01] ye cānye 'pyevamāhurahivṛścikatryamvukādayo manuṣyāṇāmupaghātāpakā hantavyāḥ mṛgapaśupakṣimahiṣādayaścopabhogārthatvāditi /

[241|01-241|02] yaśca mithyādṛṣṭipravartitaḥ prāṇātipātaḥ /

[241|02-241|03] lobhajamadattādānaṃ yo yenārthi sa tadvarati anyalābhasatkārayaśo 'rthaṃ vā ātmasukṛtaparitrāṇāya vā /

[241|03] dveṣajaṃ yadvairanipīḍanārtham /

[241|03-241|04] mohajaṃ yathā rājñāṃ dharmapāṭhakaprāmāṇyāt /

[241|04-241|05] duṣṭanigrahārthaṃ yathā brāhmaṇā āhuḥ "sarvamidaṃ brahmaṇā brāhmaṇebhyo dattaṃ brāhmaṇānāṃ daurbalyādvṛṣlāḥ paribhuñjate /

[241|05-241|06] tasmādapaharan brāhmaṇaḥ sumādatte svameva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ce" ti /

[241|07] na caiśāmaparasvasaṃjñā bhavati / yacca mithyādṛṣṭipravarttitam /

[241|07-241|08] lobhajaḥ kāmamithyācāraḥ dārādiṣu tatsaṃrāgādabrahmacaryaṃ lābhasatkārārthamātmasuhṛtparitrāṇāya /

[241|08-241|09] dveṣajo vairanipīḍanārtham /

[241|09] mohajo yathā pārasīkānāṃ mātrādigamanaṃ gosave ca yajñe /

[241|10] yothoktaṃ "brāhmaṇo gosaveneṣṭyā saṃvatsaragovratī bhavati /

[241|10-241|11] upahā udakaṃ cūṣati tṛṇāni cchinatti upaiti mātaramupasvasāramupa sagotrā"miti /

[241|11-241|12] ye cāhu "rudūkhalapuṇyaphalapakvānnatīrthamārgaprakhyo mātṛgrāma" iti /

[241|12-241|13] mṛṣāvādādayo lobhajā dveṣajāścapūrvavat /

[241|13] mohajo mṛṣāvādo yathāha /

[241|14-241|17] "na narmayuktamanṛtaṃ hi nāsti na strīṣu rājanna vivāhakāle / prāṇātyaye sarvadhanāpahāre pañcānṛtānyāhurapātakānī"ti /

[241|18] yaṣca mithyādṛṣṭipravartito mṛṣāvādaḥ / paiśunyādayastu mithyādṛṣṭipravartitā mohajāḥ / [241|19] yaṣcaca vedādyasacchāstrapralāpaḥ /

[241|20] abhidhyādayaḥ kathaṃ lobhajāḥ /

[241|21] tadanantarasaṃbhūterabhidhyādyāstrimūlajāḥ /

[241|22] lobhādanantaramutpannā lobhajāḥ dveṣādanantaraṃ dveṣajā mohādanantaraṃ mohajāḥ /

[241|22-241|23] uktā kuśalāḥ karmapathāḥ /

[241|24] kuśalāḥ kathamityāha

[241|25] kuśalāḥ saprayogāntā alobhadveṣamohajāḥ // VAkK_4.69 //

[241|26] saprayogapṛṣṭhāḥ kuśalāḥ karmapathā alobhadveṣamohajāḥ /

[241|26-241|27] kuṣalacittasamutthitatvāt /

[241|27-242|01] tasya ca avaśya malobhādibhiḥ saṃprayogāt tatrākuśala karmapathaprayogādviratiḥ kuśalakarmapathaprayogaḥ /

[242|01] maulādviratiḥ maulaḥ /

[242|01-242|02] pṛṣṭhād viratiḥ pṛṣṭhaḥ /

[242|02-242|03] tadyathā śrāmaṇera upasaṃpādyamāno nānāvāsaṃ praviśati bhikṣūnvandate upādhyāyaṃ yācate yāvadekaṃ karmavācanaṃ kriyate dvitīyaṃ ca /

[242|03] ayaṃ prayogaḥ /

[242|03-242|04] tṛtīya karmavācane yā vijñaptistatkṣaṇikā cāvijñaptirayaṃ maulaḥ karmapathaḥ /

[242|04-242|05] tata ūrdhvaṃ yāvanniśrayā ārocyante tadadhiṣṭhānaṃ ca vijñapayati avijñaptica yāvadatuvartate idaṃ pṛṣṭham /

[242|06] yaduktaṃ "na sarveṣāṃ karmapathānāṃ lobhādibhirniṣṭhe"tyatha kasya kena niṣṭhā /

[242|07] vadhavyāpādapāruṣyaniṣṭhā dveṣeṇa

[242|08] eṣāṃ prāṇātipātavyāpādapāruṣpāṇāṃ dveṣeṇa samāptiḥ /

[242|08-242|09] parityāgaparuṣacittasaṃmukhī bhāvāt /

[242|10] lobhataḥ /

[242|11] parastrīgamanābhidhyā 'dattādānasamāpanam // VAkK_4.70 //

[242|12] lobhena kāmamithyācārābhidhyā 'dattādānānāṃ samāptiḥ /

[242|13] mithyādṛṣṭestu mohena

[242|14] adhimātrabhūto hi tāṃ niṣṭhāpayati /

[242|15] śeṣāṇāṃ tribhiriṣyate /

[242|16] ke punaḥ śeṣāḥ / mṛṣāvādapaiśunyasaṃbhinnapralāpāḥ /

[242|16-242|17] eṣāṃ tribhirapi niṣṭhā lobhena dveṣeṇa mohena vā

[242|18-242|19] ya ete karmapathāścaturbhiḥ kāṇḍairuktāstrayastraya ekastrayaśca eṣāṃ yathākramaṃ

[242|20] sattvabhogāvadhiṣṭhānaṃ nāmarūpaṃ ca nāma ca // VAkK_4.71 //

[242|21] sattvādhiṣṭhānā vadhādayaḥ / bhogādhiṣṭhānāṃ parastrīgamanādayaḥ /

[242|21-242|22] nāmarūpādhiṣṭhāmithyādṛṣṭiḥ /

[242|22] nāmakāyādhiṣṭhānā mṛṣāvādādayaḥ /

[242|23-242|24] yaḥ paraṃ maraṇānniyamayya samaṃ tena pūrvaṃ vā mriyate kimasya maulaḥ karmapatho bhavatyutāho na /

[242|25] samaṃ prāk ca mṛtasyāsti na maulaḥ

[242|26-242|27] ata evocyate "syāt prayogaṃ kuryāt phalaṃ ca paripūrayenna ca prāṇātipātāvadyena spṛśyate /

[242|27] āha /

[242|27-243|02] syāt yathāpi tadvyaparopavaḥ pūrvaṃ saha vā kālaṃ kuryā"diti kiṃ punastatkāraṇam nahi vadhye jīvati hantuḥ prāṇātipātāvadyenāsti yogo nāpi sahamṛtasya hantuḥ /

[243|03] anyāśrayodayāt /

[243|04] thenāśrayeṇa tatprayogaḥ kṛtaḥ sa ucchinno 'nya evāśrayo nikāyasabhāgabhinna utpannaḥ /

[243|05] tasya prayoktṛtvāt karmapathena yogo na yuktaḥ /

[243|05-243|06] yatsenāpātamṛgayāvaskandheṣu pareṣāṃ vadhārthaṃ bahavaḥ samagrāḥ patantyekaśca prāṇātipātaṃ karoti kastena samanvāgato bhavati /

[243|07] senādiṣvekakāryatvāt sarve kattṛvadanvitāḥ // VAkK_4.72 //

[243|08] yathaiva hi karttā tathā sarve samanvāgatā bhavantyekakāryatvāt /

[243|08-243|09] arthato hi te 'yonyaṃ payoktāro bhavanti /

[243|09-243|11] yastarhi balānnīyate so'pi samanvāgato bhavatyanyatra ya evaṃ naścitya yāyāt yāvajjīvitahetorapi prāṇinaṃ na haniṣyāmīti /

[243|12-243|13] kiyatā punaḥ prāṇātipātaṃ svayaṃ kurvataḥ karmapatho bhavati kiyatā yāvanmithyādṛṣṭiḥ karmapathaḥ iti lakṣaṇaṃ vaktavyaṃ taducyate /

[243|14] prāṇātipātaḥ saṃcintya parasyābhrāntimāraṇam /

[243|15] yadi mārayiṣyāmyenamiti saṃjñāya paraṃ mārayati tameva ca mārayati nānyaṃ bhramitvā /

[243|16] iyatā prāṇātipāto bhavati /

[243|16-243|17] yastarhi saṃdigdho mārayati kimayaṃ prāṇī na prāṇīti sa evānyo veti so 'pyavaśyametaṃ niścayaṃ labdhvā tatra praharati /

[243|17-243|18] yo 'stu so 'stviti kṛtamevānena tyāgacittaṃ bhavati /

[243|18] kathaṃ kṣaṇikeṣu skandheṣu prāṇātipāto bhavati /

[243|19] prāṇo nāma vāyuḥ kāyacittasaṃniśrito vartate / tamabhipātayati /

[243|19-243|20] yathā pradīpaṃ nirodhayati ghaṇṭāsvanaṃ vā /

[243|20] jīvitendriyaṃ vā prāṇāstannirodhayati /

[243|20-243|21] yadyekasyāpi jīvitakṣaṇasyotpadyamānasyāntarāyaṃ karoti prāṇātipātāvadyena spṛśyate nānyathā /

[243|22] kasya tajjīvitaṃ yastadabhāvānmṛto bhavati /

[243|22-243|23] kasyeti ṣaṣṭhīṃ pudgalavāde vicārayiṣyāmaḥ /

[243|23] uktaṃ tu bhagavatā

[243|24-243|25] "āyuruṣmā 'tha vijñānaṃ yadā kāyaṃ jahatyamī / apaviddhastadā śete yathā kāṣṭhamacetana" // iti /

[243|26] tasmātsendriyaḥ kāyo jīvatītyucyate anindriyo mṛta iti /

[243|26-243|27] abuddhipūrvādapi prāṇivadhāt karturadharmo yathā 'gnisaṃyogāddāha iti nirgranthāḥ /

[243|27-244|01] teṣāṃ paradāradarśane 'pyeṣa prasaṅgaḥ /

[244|01-244|03] nirgranthaśiroluñcane ca kaṣṭatapodeśane ca śāstuḥ tadvisūcikāmaraṇe ca dāturvaidyānāṃ cāturapīḍane maraṇe ca mātṛgabhasthayoścānyonyaṃ duḥkhanimittatvāt /

[244|03] vadhyasyāpi ca tatkriyāsaṃbandhādagnisvāśrayadāhavat /

[244|03-244|04] kāryataścāprasaṅgastadasambandhāt /

[244|04] pareṇāgnim sparśayatastenādāhavat /

[244|04-244|05] acetanānāṃ ca kāṣṭhādīnāṃ gṛhapāte prāṇivadhāt pāpaprasaṅgo na vā dṛṣṭāntamātrātsiddhiriti /

[244|06] uktaḥ prāṇātipātaḥ /

[244|07] adattādānamanyasvasvīkriyā balacauryataḥ // VAkK_4.73 //

[244|08] abhrāntyeti vartate /

[244|08-244|09] yadi balādvā cauryeṇa vā parasvaṃ svīkaroti yatraiva ca balacauryābhiprāyeṇānyatra saṃjñāvibhramāt iyatā 'dattādānaṃ bhavati /

[244|09-244|10] stūpādapaharato buddhāda dattādānam /

[244|10] sarvaṃ hi tadbhagavatā parinirvāṇakāle parigṛthītamiti /

[244|10-244|11] yeṣāṃ samrakṣyamityapare /

[244|11-244|12] asvāmikaṃ ca nidhimuddharato viṣayasvāmikāt parivartakaṃ harataḥ kṛte karmaṇi sīmāprāptebhyaḥ akṛte sarvabuddhaśaikṣyebhyaḥ /

[244|13] agamyagamanaṃ kāmamithyācāraścaturvidhaḥ /

[244|14] catuṣprakāramagamyagamanaṃ kāmamithyācāraḥ /

[244|14-244|15] agamyāṃ gacchati paraparigṛhītāṃ vā mātaraṃ duhitaraṃ vā mātṛpitṛsaṃbandhinīṃ vā /

[244|15-244|16] anaṅge vā gacchati svāmapi bhāryām apāne mukhe vā /

[244|16] adeśe vā gacchati prakāśe caitye vihāre vā /

[244|17] akāle vā gacchati / kaḥ punaḥ akālaḥ /

[244|17-244|18] garbhiṇīṃ vā gacchati pāyayantīṃ vā saniyamāṃ vā /

[244|18] yadi bharturanujñayā saniyamā bhavatītyeke / abhrāntyeti vartate /

[244|18-244|19] yadi svasaṃjñī parastriyaṃ yāyāt na syāt karmapathaḥ /

[244|19-244|20] yadyanyaḥ parastrīsaṃjñayā 'nyāmabhigacchet paradāraprayogādvastuparibhogācca syādityeke / [244|20-244|21] anyatra prayogānna syāt prāṇāti pātavadityapare /

[244|21] bhikṣuṇīṃ gacchataḥ kasyāntikāt kāmamithyācāraḥ /

[244|21-244|22] viṣayasvāminaḥ /

[244|22] tasya hi tanna marṣaṇīyam / tasyāpi saniyamā svabhāryeva tu sā na gamyā /

[244|23] kumārīṃ gacchato yasya nisṛṣṭā no cedyasya rakṣā 'ntato rājñaḥ /

[244|24] anyathāsaṃjñino vākyamarthābhijñe mṛṣāvacaḥ // VAkK_4.74 //

[244|25-245|01] yadi yamarthaṃ bravīti tasminnanyathāsamjñī bhavati yaṃ cādhikṛtya bravīti sa tasya vākyasyārthābhijño bhavati tadvākyaṃ mṛṣāvādaḥ /

[245|01] anabhijñe kiṃ syāt /

[245|01-245|02] saṃbhinnapralāpaḥ syāt /

[245|02] vākyamityucyate /

[245|02-245|03] kadācicca bahavo varṇā vākyaṃ bhavantīti katamaḥ tatra karmapathaḥ /

[245|03] paścimaḥ sahāvijñaptyā yatra cārthābhijño bhavati / pūrve tu varṇāḥ prayogaḥ /

[245|04] arthābhijña ityucyate /

[245|04-245|05] ki tāvadabhijñātārthe śrotari āhosvit abhijñātuṃ samarthe /

[245|05] kiṃ cātaḥ /

[245|05-245|06] yadyabhijñātārthe manovijñānaviṣayatvādvākyārthasya śrotravijñānena saha nirodhācca vāgvijñapteravijñaptireva syāt karmapathaḥ /

[245|06-245|07] athābhijñātuṃ samarthe /

[245|07] evaṃ doṣo na bhavati /

[245|07-245|08] kathaṃ cābhijñātuṃ samartho 'pyutpannabhāva utpanne śrotravijñāne /

[245|08] yathā na doṣastathā 'stu /

[245|09] ṣodaśa vyavahārāḥ sūtra uktāḥ /

[245|09-245|11] "adṛṣṭe dṛṣṭavāditā aśrute 'mate 'vijñāte vijñātavāditā dṛṣṭe adṛṣṭavāditā yāvad vijñāte 'vijñātavāditā itīme 'nāryā aṣṭau vyavahārāḥ /

[245|11-245|12] dṛṣṭe dṛṣṭavāditā yāvadvijñāte vijñātavāditā adṛṣṭ 'dṛṣṭavāditā yāvadavijñāte avijñātavāditā itīme āryā aṣṭau vyavahārāḥ /

[245|12-245|13] tatraiṣāṃ dṛṣṭaśrutamatavijñātānāṃ kiṃ lakṣaṇam /

[245|14-245|15]

cakṣuḥ śrotramanaścittairanubhūtaṃ tribhiśca yat /
taddṛṣṭaśrutavijñātaṃ mataṃ coktaṃ yathākramam // VAkK_4.75 //

[245|16] yaccakṣurvijñānenānubhūtaṃ taddṛṣṭamityuktam / yacchrotravijñānena tacchrutam /

[245|16-245|17] yanmano vijñānena tat vijñātam /

[245|17] yat ghrāṇajihvākāyavijñānaistanmatam / kiṃ kāraṇam /

[245|18] gandharasaspraṣṭavyānyavyākṛtatvānmṛtakalpāni / ata eteṣu matākhyeti vaibhāṣikāḥ /

[245|19] kimatra jñāpakam / sūtraṃ yuktiśca /

[245|19-245|21] sūtraṃ tāvat "tatkiṃ manyase māhakīmātaḥ yāni tvayā cakṣuṣā rūpāṇi na dṛṣṭāni na dṛṣṭapūrvāṇi na paśyasi nāpi te evaṃ bhavati paśyeyamiti /

[245|21-245|22] api nu te tannidānamutpannaśchando vā rāgo vā sneho vā yena vā ālayo vā nīyatiradhyavasānaṃ vā /

[245|22] no bhadanta /

[245|22-245|24] ye tvayā śrotreṇa śabdā na śrutā na śrutapūrvā vistareṇa yāvanmanasā dharmā na vijñātā vistareṇa yāvanno bhadanta /

[245|24-245|25] atra ca te māhakīmātardṛṣṭe dṛṣṭamātraṃ bhaviṣyati śrute mate vijñāte vijñātapātramityu"ktam /

[245|25-245|26] atastriṣu viṣayeṣu dṛṣṭaśrutavijñātaśabdāpadeśādgandhādiṣu matākhyā amyate /

[245|26-245|27] ata evaṃ cāniṣyamāṇe dṛṣṭādibhāvabāhyatvāt gandhādiṣu vyavahāro na syādityeṣā yuktiḥ /

[245|27] sūtraṃ tāvajjñāpakamanyārthatvāt /

[245|27-245|28] na hyatra sūtre bhagavān vyavahārānāṃ lakṣāṇaṃ śāsti sma /

[245|28] kiṃ tarhi /

[245|28-246|01] atra ca te ṣaḍvidhe viṣaye caturṣu vyavahāreṣu dṛṣṭādivyavahāramātraṃ bhaviṣyati na priyāpriyanimittādhyāropa ityayamatra sūtrārtho dṛśyate /

[246|01] kiṃ punarḍṛṣṭaṃ kiṃ ca yāvadvijñātam / kecittāvadāhuḥ /

[246|01-246|02] "yat pañcabhirindriyaiḥ pratyakṣaṃ taddṛṣṭam /

[246|02] yat parata āgamitaṃ tacchrutam /

[246|02-246|03] yat svayaṃ yuktyanumānato rucitaṃ tanmatam /

[246|03-246|04] yanmanaḥpratyakṣabhāvenādhiṣṭitaṃ pratyātmavedyaṃ tadvijñātami"ti /

[246|04] ete ca pañca viṣayāḥ pratyekaṃ dṛṣṭā iti vā kṛtvā vyavahrilyante /

[246|05] śrutā matā vijñātā iti vā /

[246|05-246|06] ṣaṣṭho 'nyatra dṛṣṭāditi nāsti gandhādiṣu vyavahārābhāvaprasaṅgaḥ /

[246|06] tasmādyuktiṃrapyeṣā yuktirna bhavati /

[246|06-246|07] pūrvācāryā evamāhuḥ /

[246|07] yad dṛṣṭaṃ yat pratyakṣīkṛtaṃ cakṣuṣā / śrutaṃ yac chrotreṇa parataścākharitam /

[246|08] mataṃ yat svayaṃ cintitam / vijñātaṃ yat pratyātmapratisaṃveditamadhigataṃ cotpannam /

[246|09] prasaṅgena śāstraṃ pravartayatām / yaḥ kāyenānyathātvaṃ prāpyetsyānmṛṣāvādaḥ /

[246|10] syāt / ata evocyate / "syiānna kāyena parākrameta prāṇātipātāvadyena ca spṛśyeta /

[246|11] syādvācā parākrameta syānna vācā parākrameta mṛṣāvādāvadyena ca spṛśyeta /

[246|11-246|12] syāt kāyena parākrameta syānna kāyena na vācā parākrakmeta ubhayāvadyena ca spṛśyeta /

[246|13] syāt ṛśīṇāṃ manaḥpradoṣeṇa poṣadhanidarśanaṃ cātre"ti /

[246|13-246|14] yadyubhayathā 'pi na parākrameta na cāvijñaptikāstyavijñaptiḥ kāmāvacarī kathaṃ tayoḥ karmapathaḥ siddhyati /

[246|15] kartavyo 'tra yatnaḥ / gato mṛṣāvādaḥ /

[246|16] paiśunyaṃ kliṣṭacittasya vacanaṃ parabhedane /

[246|17] yat kliṣṭacittasya pareṣāṃ bhedāya vacanamaprītaye tat paiśunyam /

[246|17-246|18] arthabhijña iti vartate abhrāntyeti ca /

[246|19] pāruṣyamapriyaṃ

[246|20] vacanat / kliṣṭacittasyeti vartate / arthābhijñe abhrāntyeti ca /

[246|20-246|22] yat kliṣṭacittasya pareṣāmapriyavacanamarthābhijñe tatraiva ca yat vivakṣitaṃ tat pāruṣyam /

[246|23] sarvaṃ kliṣṭaṃ bhinna pralāpitā // VAkK_4.76 //

[246|24] vākyamityadhikāro vartate / sarvaṃ kliṣṭaṃ vacanaṃ saṃbhinnapralāpaḥ /

[246|24-246|25] saiva saṃbhinnapralāpitā /

[246|25] tadyogena hi saṃbhinnapralāpī bhavati /

[247|01] ato 'nyat kliṣṭamityanye

[247|02] ato mṛṣāvādādikādvākkarmaṇo yadanyat kliṣṭaṃ vacanaṃ tatsaṃbhinnapralāpa ityapare /

[247|03] lapanāgītanāṭyavat /

[247|04] kuśāstravacca

[247|05-247|06] tadyathā bhikṣurmithyājīvī lapanāṃ karoti raktāśca kecit gāyanti nāṭacye ca naṭāḥ pareṣāṃ rañjanārthaṃ pralapanti /

[247|06] kukśāstrāṇi ca taddṛṣṭayo 'pi gadanti /

[247|06-247|07] evaṃ paridevasaṃgaṇikādikamapi yadanyanmṛṣāvādādibhyaḥ kliṣṭaṃ vākkarma tatsaṃbhinnapralāpaḥ /

[247|07-247|08] kathaṃ cakravartikāle gītaṃ cāsti na ca saṃbhinnapralāpaḥ /

[247|08-247|09] naiṣkramyopasaṃhitāni hi tadānīṃ giyante sma na grāmyarasopasaṃhitāni /

[247|09-247|10] tadāpyāvāhavivāhadyabhilāpasadbhāvādasti saṃbhinnapralāpo na karmapatha ityapare /

[247|11] abhidhyā tu parasvaviṣamaspṛhā // VAkK_4.77 //

[247|12-247|13] aho vata yat pareṣāṃ tanmama syāditi parasvebhyo yā viṣameṇānyāyena spṛhā svīkaranecchā balādvā copāyādvā sā 'bhidhyā karmapathaḥ /

[247|13-247|14] sarvaiva kāmāvacarī tṛṣṇābhidhyetyapare /

[247|14-247|15] tathā hi nivaraṇādhikāre kāmacchandamadhikṛtyoktaṃ sūtre "so 'bhidhyāṃ loke prahāye" tyevamādi /

[247|15-247|16] yadyapi sarvābhidhyā natu sarvā karmapatha audārikaduṣcaritasaṃgrahādityapare /

[247|16-247|17 mā bhūccakravartināmapyuttarakauravānāṃ pābhidhyā karmapatha iti /

[247|18] vyāpādaḥ sattvavidveṣaḥ

[247|19] sattveṣu vidveṣo vyāpādaḥ parapīḍākārapravṛttaḥ /

[247|20] nāstidṛṣṭiḥ śubhāśubhe /

[247|21] mithyādṛṣṭiḥ

[247|22] śubhe cāśubhe ca karmaṇi yā nāstīti dṛṣṭiḥ sā mithyādṛṣṭiḥ /

[247|22-247|24] tadyathā "nāsti dattaṃ nāstīṣṭaṃ nāsti hutaṃ nāsti sucaritaṃ nāsti duścaritamityevamādi yāvanna santi loke 'hanta" iti /

[247|24-247|25] saiṣā sākalyena karmaphalāryāpavādikā mithyādṛṣṭirbhavati /

[247|25] ādimātraṃ tu śloke darśitam / evaṃlakṣaṇā ete daśa karmapathāḥ /

[248|01] karmapathā iti ko'rthaḥ /

[248|02] trayo hyatra panthānaḥ sapta karma ca // VAkK_4.78 //

[248|03] abhidhyādayo hi trayaḥ karmaṇaḥ panthāna iti karmapathāḥ /

[248|03-248|04] tatsaṃprayogiṇī hi cetanā teṣāṃ vāhena vahati teṣāṃ gatyā gacchati /

[248|04] tadvaśena tathābhisaṃskaraṇāt /

[248|04-248|06] sapta tu prāṇātipātādayaḥ karma ca kāyavākkarmatvāt karmaṇaśca panthāna iti karmapathāstatsamutthānacetanāyāstānadhiṣṭhāya pravṛtteriti /

[248|06] karmapathāścakarma ca karmapathāśceti karmapathāḥ /

[248|07] asarūpāṇāmapyekaśeṣasiddheḥ /

[248|07-248|08] evamanabhidhyādayaḥ prāṇātipātaviratyādayaśca jñeyāḥ /

[248|08-248|09] prayogapṛṣṭāni karmāṇi karmapathāḥ yasmāttadarthaṃ tanmūlikā ca teṣāṃ pravṛttiḥ /

[248|09-248|09-] yathaudārikaṃ ca grahaṇādityuktaṃ prāk /

[248|09-248|10] yeṣāṃ cotkarṣāpakarṣeṇādhyātmikabāhyānāṃ bhāvānāmutkarṣāpakarṣau loke bhavataḥ /

[248|10-248|11] ye tarhi dārṣṭāntikā abhidhyādīneva manaskarmecchanti teṣāṃ te kathaṃ karmapathāḥ /

[248|11] ta eva hi praṣṭavyāḥ /

[248|12] api tu śakyaṃ vaktuṃ karma ca te panthānaśca sugatidurgatīnāmiti karmapathāḥ /

[248|12-248|13] itaretarāvāhanādvā /

[248|13-248|14] ya ete daśākuśalāḥ karmapathāḥ sarve ete kuśalānāṃ karmaṇāṃ samudācāravirodhinaḥ /

[248|15] mūlacchedastvasaddṛṣṭyā

[248|16] kuśalamūlacchedastu mithyādṛṣṭyā bhavatyadhimātraparipūrṇayā /

[248|16-248|17] yattarhi śāstra uktaṃ "katamānyadhimātrāṇyakuśalamūlāni /

[248|17-248|18] yairakuśalamūlaiḥ kuśalamūlāni samucchinatti kāmavairāgyaṃ cānuprāpnuvan yāni tatprathamata upalikhatī"ti /

[248|18-248|20] akuśalamūlādhyāhṛtatvāt mithyādṛṣṭesteṣveva tatkarmāpadeśa eṣa kriyate tadyathāgnireva grāmaṃ dahani caurāstu tasyādhyāhārakā iti caurairgrāmo dagdha ityucyate /

[248|21] katameṣāṃ kuśalamūlānāṃ samucchedo bhavati /

[248|22] kāmāptotpattilābhinām /

[248|23] kāmāvacarāṇi kuśalamūlāni samuchidyante /

[248|23-248|24] rūpārūpyāvacarairasamanvāgatatvāt /

[248|24] prajñaptibhāṣyaṃ tarhi kathaṃ nīyate /

[248|24-248|25] "iyatā 'nena pudgalena traidhātukāni kuśalamūlāli samucchinnāni bhavantī"ti /

[248|25-249|01] tatprāptidūrīkaraṇamabhisaṃdhāyaitaduktam /

[249|01] saṃtatestadabhājanatvāpādanāt /

[249|01-249|02] upapattipratilābhikānyeva ca samucchidyante /

[249|02] prāyogikebhyaḥ pūrvaṃ parihīṇatvāt /

[249|02-249|03] kimālambanayā mithyādṛṣṭyā samucchidyante

[249|04] phalahetvapavādinyā

[249|05-249|06] yā ca hetumapavadate nāsti sucaritaṃ nāsti duścaritamiti yā ca phalaṃ nāsti sucaritaduścaritānāṃ karmaṇāṃ phalavipāka iti /

[249|06-249|07] ānantaryavimuktimārgasthānīye ete ityapare /

[249|07-249|08] sāsravālambanayaiva nānāsravālambanayā sabhāgadhātvālambanayaiva ca na visabhāgadhātvālambanayā /

[249|08] saṃprayogamātrānuśāyitvena durbalatvādityeke /

[249|08-249|09] evaṃ tu varṇayanti /

[249|10] sarvathā

[249|11] navaprakārāṇyapi kuśalamūlāni sakṛtsamucchidyante / darśanaprahātavyavadityeke /

[249|11-249|12] evaṃ tu varṇayanti /

[249|13] kramaśaḥ

[249|14] navaprakārayā mithyādṛṣṭyā navaprakārāṇi kuśalamūlāni samucchidyante /

[249|14-249|15] bhāvanā heyakleśavat yāvadadhimātrādhimātrayā mṛdumṛdūnīti /

[249|15-249|16] evamayaṃ granthaḥ pālito bhavati /

[249|16] "katamānyaṇusahagatāni kuśalamūlāni / āha /

[249|16-249|18] yairakuśalamūlaiḥ kuśalāni samucchinnāni sarvapaścāt vijahāti yaiḥ vikīrṇaiḥ samucchinna kuśalamūla iti saṃkhyāṃ gacchatī"ti /

[249|18] asya tarhi granthasya ko nayaḥ /

[249|18-249|19] "katamānyadhiṃmātrādhimātrāṇyakuśalamūlāni /

[249|19-249|20] yairakukśalamūlaiḥ kuśalamūlāni samucchinattī"ti /

[249|20] samāptimetat saṃdhāyoktam / tainiravaśeṣacchedāt /

[249|20-249|21] eko 'pi hi prakāra steṣāmasamucchinnaḥ sarveṣāṃ punarutpattau hetuḥ syāditi /

[249|21-249|22] darśanamārgavadabhyutthānena cchinattītyeke /

[249|22] evaṃ tu varṇayantyubhayatheti /

[249|22-249|23] pūrvaṃ saṃvaraṃ vijahāti paścāt kuśalamūlāni samucchinattītyeke /

[249|23] evaṃ tu varṇayanti /

[249|23-249|24] yasya cittasya phalasaṃvarastattyāgāttasya tyāga iti /

[249|24] atha kuśalamūlāni samucchidyante

[249|25] nṛṣu // VAkK_4.79 //

[249|26] manuṣyeṣveva nāpāyeṣu / kliṣṭākliṣṭayoḥ prajñayoradṛḍhatvāt /

[249|26-249|27] na deveṣu karmaphala pratyakṣatvāt /

[249|27] triṣu dvīpeṣu nottarakurau / apāpāśayatvāt jambūdvīpa evetyapare /

[249|28] teṣāmayaṃ grantho virudhyate / "jāmbūdvīpakaḥ sarvālpairaṣṭābhirindriyaiḥ samanvāgataḥ /

[250|01] evaṃ pūrvavidehako godānīyaka" iti / tāni punaḥ

[250|02] chinatti strī pumān

[250|03] stri ca samucchinatti puruṣaśca mandacchandavīryaprajñatvāt na strītyapare

[250|03-250|04] ayaṃ grantho virudhyeta

[250|04-250|05] "yaḥ strīndriyeṇa samanvāgato niyatamasāvaṣṭābhirindriyaiḥ samanvāgata" iti

[250|05] teṣāmapi tṛṣṇācarito na samucchinatti

[250|05-250|06] calāśayatvāt

[250|06] kastarhi

[250|07] dṛṣṭicaritaḥ

[250|08] dṛḍhagūḍhapāpāśayatvāt ata eva na śaṇḍādayastṛṣṇācarite pakṣyatvāt

[250|08-250|09] āpāyikavacca

[250|09] kiṃsvabhāvaḥ kuśalamūlasamucchedaḥ

[250|10] so 'samanvayaḥ

[250|11] yadā hi kuśalamūlānāṃ prāptirna punarutpadyate aprāptirapyutpadyate /

[250|11-250|12] tasminnasamanvāgama utpanne samucchinnāni kuśalamūlānyucyante /

[250|12-250|13] teṣāṃ samucchinnānāṃ kathaṃ punaḥ pratisaṃdhiḥ

[250|14] saṃdhiḥ kāṅkṣāstidṛṣṭibhyāṃ /

[250|15] yadā 'sya hetuphale vicikitsā cotpadyate / aṣṭidṛṣṭirvā samyak dṛṣṭirityarthaḥ /

[250|16] tadā punaḥ tatprāptisamutpādāt pratisaṃdhitāni kuśalamūlānyucyante /

[250|16-250|17] navaprakārāṇāṃ yugapat pratisaṃdhānaṃ krameṇa tu saṃmukhībhāva ārogyabalalābhavat /

[250|17-250|18] sa punasteṣāṃ pratisaṃdhiḥ

[250|19] nehānantaryakāriṇaḥ // VAkK_4.80 //

[250|20] anyasyaiveha syādānantaryakāriṇastu neha syāt /

[250|20-250|22] tameva saṃdhāyoktam "abhavyo'yaṃ pudgalo dṛṣṭa eva dharme kuśalamūlāni pratisaṃdhātuṃ niyatamayaṃ navakebhyaścyavamāno vā upapadyamāno vā kuśalamūlāni pratisaṃdhāsyati" iti /

[250|22-250|24] upapadyamāno 'ntarābhavasthaścyavamānaścyutyabhimukhastatra punaryo hetubalena samucchinatti sa cyavamānaḥ pratisaṃdadhāti yaḥ pratyayabalena sa upapadyamānaḥ /

[250|24-250|25] evaṃ yaḥ svabalena parabalena /

[250|25] punarāha /

[250|25-250|26] ya āśayavipannaḥ samucchinatti sa dṛṣṭe dharme pratisaṃdadhāti /

[250|26] ya āśayaprayogavipannaḥ sa bhedātkāyasyeti /

[250|26-251|01] evaṃ yo dṛṣṭivipanno dṛṣṭi śīlavipanna iti /

[251|01] syātsamucchinna kuśalamūlo na mithyātvaniyata iti /

[251|02] catuṣkoṭikam / prathamā koṭiḥ pūraṇādayaḥ / dvitīyā 'jātaśatruḥ / tṛtīyā devadattaḥ /

[251|03] caturthyetānākārān sthāpayitvā /

[251|03-251|04] kuśalamūlasamucchedikāyā mithyādṛṣṭeravīcau vipākaḥ /

[251|04] ānantaryakāriṇāṃ tu tatra vā 'nyatra vā narake /

[251|05] karmapathaprasaṅga evāyaṃ vartate /

[251|05-251|06] tatra vaktavyaṃ katibhiḥ karmapathaiḥ saha cetanā yugapadutpannā vartata iti /

[251|07] yugapadyāvadaṣṭābhiraśubhaiḥ saha vartate /

[251|08] cetanā

[251|09] ekena tāvatsaha vartate /

[251|09-251|10] vinā 'nyenābhidhyādisaṃmukhībhāve akliṣṭacetaso vā tatprayogeṇa rūpiṇāmanyatamaniṣṭhāgamane /

[251|10] dvabhyāṃ saha vartate /

[251|10-251|11] vyāpannacittasya prāṇivadhe abhidhyāviṣṭasya vā 'dattādāne kāmamithyācāre saṃbhinnapralāpe vā /

[251|12] tribhiḥ saha vartate / vyāpannacittasya parakīya prāṇimāraṇāpaharaṇe yugapat /

[251|12-251|13] na tarhīdānīmadattādānasya lobhenaiva niṣṭā sidhyati /

[251|13-251|14] ananyacittasya tatsamāptau sa niyamo jñeyaḥ /

[251|14-251|15] abhidhyādyāviṣṭasya ca tatprayogeṇa rūpidvayaniṣṭhāgamane tribhireva /

[251|15] caturbhiḥ saha vartate /

[251|15-251|16] bhedābhiprāyasyānṛta vacane paruṣavacane vā /

[251|16] tatra himānasa eko bhavati vācikāstrayaḥ /

[251|16-251|17] abhidhyādigatasya vā tatprayogeṇā nyarūpitraya niṣṭhāgamane /

[251|17] evaṃ paṇcaṣaṭsaptabhiryo jayitavyā /

[251|17-251|18] aṣṭābhiḥ saha vartate /

[251|18] ṣaṭsu prayoggaṃ kṛtvā svayaṃ kāmabhithyācāraṃ kurvataḥ samaṃ niṣṭhāgamane /

[251|19] evaṃ tāvadakuśalaiḥ /

[251|20] daśabhiryāvacchubhaiḥ

[251|21] kuśalaiḥ punaḥ karmapatharyāvat daśabhiḥ saha cetanā vartata ityutsargaṃ kṛtvā 'pavādaṃ karoti

[251|22] naikāṣṭapañcabhiḥ // VAkK_4.81 //

[251|23] ekenāṣṭābhi pañcabhiśca karmapathaiḥ saha na vartate / tatra dvābhyāṃ saha vartate /

[251|23-252|01] kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu /

[252|01] ārūpyasamāpattau ca kṣayānutpādajñānayoḥ /

[252|01-252|02] tribhiḥ samyagdṛṣṭisaṃprayukte manovijñāne /

[252|02-252|03] caturbhirakuśalāvyākṛtacittasyo pāsakaśrāmaṇerasaṃvarasamādāne /

[252|03] ṣaḍbhiḥ kuśaleṣu pañcaṣu vijñānakāyeṣu tatsamādāne /

[252|03-252|04] saptabhiḥ kuśale manovijñāne tatsamādāna eva akuśalāvyākṛtacittasya ca bhikṣusaṃvarasamādāne /

[252|05] navabhiḥ kuśaleṣu pañcaṣu vijñāneṣu /

[252|05-252|06] tatsamādāne kṣayānutpādajñānasaṃprayukte ca manovijñāne tasminneva ca dhyānasaṃgṛhīte /

[252|06-252|07] daśabhistato 'nyatra kuśale manovijñāne bhikṣusaṃvarasamādāna eva /

[252|07-252|09] sarvā ca dhyānānāsrava saṃvarasahavartinī cetanā 'nyatra kṣayānutpādajñānābhyām saṃvaranirmuktena tvekenāpi saha syādanya cittasyaikāṅgaviratisamādāne /

[252|09-252|10] pañcāṣṭābhirapi syātkuśale manovijñāne dvipañcāṅgasamādāne yugapat /

[252|11-252|12] kasyāṃ gatau kati karmapathā akuśalā kuśalā vā saṃmukhībhāvataḥ samanvāgamato vā /

[252|13] bhinnapralāpapāruṣyavyāpādā narake dvidhā /

[252|14] ityete trayaḥ karmapathā narake dvābhyāṃ saprakārābhyāṃ santi /

[252|14-252|15] saṃmukhībhāvataḥ samanvāgamabhāvataśca /

[252|15] paridevanātsaṃbhinnapralāpaḥ / parasparaparitāpanātpāruṣyaṃ rukṣasaṃtānatayā /

[252|16] parasparadveṣādvyāpādaḥ /

[252|17] samanvāgamato 'bhidhyāmithyādṛṣṭī /

[252|18] na saṃmukhībhāvataḥ / rañjanīyavastvabhāvātkarmaphalapratyakṣatvācca /

[252|18-252|19] karmakṣayeṇa maraṇānna prāṇātipātaḥ /

[252|19-252|20] dravyastrīparigrahābhāvānnadattādānakāmamithyācārau prayojanābhāvānna mṛṣāvādaḥ /

[252|20] ata eva na paiśunyaṃ nityabhinnatvācca /

[252|21] kurau trayaḥ // VAkK_4.82 //

[252|22] samanvāgamata iti vartate / abhidhyāvyāpādamithyādṛṣṭayo na saṃmukhībhāvataḥ /

[252|23-252|24] amamāparigrahatvāt snigdha saṃtānatvādāghātavastvabhāvādapāpāśayatvācca /

[252|25] saptamaḥ svayamapyatra

[252|26] asaṃbhinnapralāpaḥ saṃmukhībhāvato 'pyasti / te hi kliṣṭacittāḥ kadācit gāyanti /

[253|01] apāpāśayatvāt na prāṇatipātādayaḥ /

[253|01-253|02] niyatāyuṣkatvāddravyastrīparigrahābhāvāt prayojanābhāvācca /

[253|02] kathameṣāmabrahmacaryam /

[253|02-253|03] te khalu yayā striyā sārdhaṃ rantukāmā bhavanti tāṃ bāhau gṛhītvā vṛkṣamūlamupasarpanti /

[253|03-253|04] gamyā cet vṛkṣaśchādayati tāṃ te gacchanti /

[253|04] agamyā cenna chādayati tāṃ te na gacchanti /

[253|05] kāme 'nyatra daśāśubhāḥ /

[253|06] svayamapīti vartate /

[253|06-253|07] narakottarakurubhyāmanyatra kāmadhātau daśākuśalāḥ karmapathāḥ saṃmukhībhāvato 'pi vidyante /

[253|07] tiryakpretadeveṣvasaṃvaranirmuktāḥ / [253|07-253|08] manuṣyeṣvasaṃvarasaṃgṛhītā api /

[253|08] yadyapi devo devaṃ na mārayati anyagatisthaṃ tu mārayati /

[253|08-253|09] devā api śiromadhyacchedāt bhriyanta ityapare /

[253|09] uktā aśubhāḥ /

[253|10] śubhāstrayastu sarvatra saṃmukhībhāva lābhataḥ // VAkK_4.83 //

[253|11-253|12] pañcasu gatiṣu traidhātuke sarvatrānabhidhyā 'vyāpādasamyagdṛṣṭyaḥ saṃmukhībhāvataḥ samanvāgamataśca vidyante /

[253|13] ārupyāsaṃjñisattveṣu lābhataḥ sapta

[253|14] kāyikavācikāḥ sapta kuśalā ārūpyeṣvasaṃjñisattveṣu samanvāgamata eva /

[253|14-253|16] ārūpyoopapannānāmāryāṇāmatītānāgatānāsravasaṃvarasamanvāgamāt /

[253|16] asaṃjñisattvānāṃ ca dhyānasaṃvarasamanvāgamāt /

[253|16-253|17] yadbhūmyā śrayamāryeṇānāsravaṃ śīlamutpāditaṃ nirodhitaṃ bhavati tenārūpyeṣvatītena samanvāgato bhavati /

[253|18] pañca bhūmyāśrayeṇa tvanāgatena /

[253|19] śeṣite /

[253|20] saṃmukhībhāvataścāpi hitvā sanarakān kurun // VAkK_4.84 //

[253|21] śesaḥ kṛtaḥ śeṣitaḥ / yo 'nyo dhātuḥ śeṣito gatirvā /

[253|21-253|22] tatraite sapta kuśalāḥ karmapathāḥ saṃmukhībhāvato 'pi saṃvidyante 'nyatra narakottarakurubhyaḥ /

[253|22-253|23] te punastiryakpreteṣu saṃvaranirmuktā rūpadhātau tu saṃvarasaṃgṛhītā anyatrobhayathā /

[253|23-253|24] ta ete daśākuśalāḥ karmapathāḥ kuśalāśca

[253|25] sarve 'dhipatiniṣyandavipākaphaladā matāḥ /

[253|26] akuśalaistāvatsarvairevāsevitabhāvitabahulīkṛtaiḥ narakeṣrapapadyate / tadeṣāṃ vipākaphalam /

[254|01-254|05] sa ceditthaṃ tvamāgacchati manuṣyāṇāṃ sabhāgatāṃ praṇātipātenālpāyurbhavati adattādānena bhogavyasanī bhavatikāmamithyācārena sa saṃpannadāraḥ mṛṣāvādenābhyākhyānabahulaḥ paiśunyena mitrabhedo 'sya bhavati pāruṣyeṇāmanojñaśabdaśravaṇaṃ saṃbhinnapralāpenānādeyavākyaḥ abhidhyayā tīvrarāgaḥ vyāpādena tīvradveṣaḥ mithyādṛṣṭyā tīvramohaḥ /

[254|05] tasyā mohabhūyastvāt / idameṣāṃ niḥṣyandaphalam /

[254|05-254|06] alpamapyāyurmanuṣyeṣu kuśalaphalam /

[254|06] tat kathaṃ prāṇātipātasya niḥṣyandaphalaṃ bhavati /

[254|06-254|07] nocyate tadevāyustasya phalam

[254|07] kiṃ tarhi / tenālpāyurbhavatīti /

[254|07-254|08] ato 'ntarāyahetuḥ prāṇāti pātastasyāyuṣo bhavatīti veditavyam /

[254|08-254|09] prāṇātīpātenātyāsevitena bāhyā bhāvā alpaujaso bhavantīti /

[254|09-254|12] adattādānenāśanirajobahulāḥ kāmamithyācāreṇa rajo 'vakīrṇāḥ mṛṣāvādena durgandhāḥ paiśunyenotkūlanikūlāḥ pāruṣyeṇoparajāṅgalā pratikuṣṭāḥ pāpabhūmayaḥ saṃbhinnapralāpena viṣamartupariṇāmāḥ abhidhyayā śuṣkaphalāḥ vyāpādena kaṭukaphalā mithyādṛṣṭyā 'lpaphalā aphalā vā /

[254|12] idameṣāmadhipatiphalam /

[254|13] kiṃ tenaiva karmaṇā 'yamihālpāyurbhavatyathānyena / tenevetyeke /

[254|13-254|14] tadvipākaphalamidaṃ niṣyandaphalamiti /

[254|14] tatra prayogeṇeha maulelnetyeke /

[254|14-254|15] pare saparivāragrahaṇāttu prāṇātipātenetyuktamiti /

[254|15] yadapyetanniḥṣyandaphalamuktaṃ naitaddvayamativartate vipākaphalamadhipatiphalaṃ ca /

[254|16] sādṛśyaviśeṣāttu tathoktam /

[254|16-254|17] kiṃ punaḥ kāraṇameṣāṃ karmapathānāmetattrividhaphalamabhinivartate /

[254|17-254|18] prāṇātipātaṃ hi tāvatkurvatā māryamāṇasya duḥkhamutpāditaṃ māritamojo nāśimato 'sya

[254|19] duḥkhanānmāraṇādojonāśanāttrividhaṃ phalam // VAkK_4.85 //

[254|20] parasya duḥkhanādvipākaphalena narake duḥkhito bhavati /

[254|20-254|21] māraṇanniḥṣyandaphalenālpāyurbhavati /

[254|21] ojonāśanādadhipati phalenālpaujaso bāhyā auṣadhayo bhavanti /

[254|23] evamanyeṣvapi yojyam /

[254|23-254|24] evaṃ kuśalānāmapi karmapathānāṃ phalatrayaṃ veditavyam prāṇātipātaviratyā āsevitayā bhāvitayā bahulīkṛtayā deveṣupapadyate /

[254|24-254|25] sa ceditthantvamāgacchati manuṣyāṇāṃ sabhāgatāṃ dīrghāyurbhavatītyakuśalaviparyayeṇa sarvaṃ yojayitavyam /

[254|25-254|26] yadbhagavatā "mithyāvāṃimathyākarmānto mithyājīva" ityuktaṃ ko 'yamanyastābhyāṃ mithyājīvaḥ /

[254|26] nāyamanyo 'sti / tadeva tu

[255|01] lobhajaṃ kāyavākkarma mithyājīvaḥ

[255|02] dveṣamohajau tu kāyavākkarmāntau / sa caiṣa tābhyāṃ

[255|03] pṛthak kṛtaḥ /

[255|04] duḥśodhatvāt

[255|05] hārī hi lobhadharmaḥ / tatsamutthāt karmaṇaścittaṃ na surakṣyam /

[255|05-255|06] ata ājīvo duḥkhaśodha ityādarotpādanārthaṃ tatrāsau pṛthagnirdiṣṭaḥ /

[255|06] āha cātra

[255|07-255|08]

"duḥśodhā gṛhiṇāṃ dṛṣṭirnityaṃ vividhadṛṣṭinā /
ājīvo bhikṣuṇā caiva pareṣvāyattadṛṣṭine"ti //

[255|09] pariṣkāralobhotthaṃ cet

[255|10] yo manyate jīvitpariṣkāralobhotthameva kāyavākkarma mithyājīvonānyat /

[255|10-255|11] nahyātmaratinimittaṃ nṛttagītādi ājīvayoga iti tat

[255|12] na sūtrataḥ // VAkK_4.86 //

[255|13] śīlaskandhikāyāṃ hi bhagavatā hastiyuddha darśanādīnyapi mithyājīve nyastāni /

[255|14] kiṃ kāraṇam / mithyaviṣayaparibhogāt / gatametat /

[254|15] yāni pūrvaṃ pañca phalānyuktāni teṣāṃ katamat karma katibhiḥ phalaiḥ prahāṇam /

[255|16] prahāṇamārge samale saphalaṃ karma pañcabhiḥ /

[255|17] prahāṇārthaṃ mārgaḥ prahīyante vā 'nena kleśā iti prahāṇamārgaḥ ānantaryamārgaḥ /

[255|18] tasminsāsrave yat karma tat pañcabhiḥ phalaiḥ saphalam /

[255|18-255|19] tasya hi vipākaphalaṃ svabhūmāviṣṭo vipākaḥ /

[255|19] niḥṣyandaphalaṃ samādhijā uttare sadṛśā dharmāḥ /

[255|19-255|20] visaṃyogaphalaṃ visaṃyoga eva /

[255|20] yattat prahāṇam /

[255|20-255|21] puruṣakāraphalaṃ tadākṛṣṭā dharmastadyathā 'dhimuktimārgastatsahabhuvaśca /

[255|21] yaccānāgataṃ bhāvyate tacca prahāṇam /

[255|21-255|22] adhipatiphalaṃ svabhāvādanye sarvasaṃskārāḥ pūrvotpannavarjyāḥ /

[255|23] caturbhiramale

[255|24] anāsrave prahāṇamārge yatkarma taccaturbhiḥ phalaiḥ saphalaṃ vipākaphalaṃ hitvā /

[255|25] anyacca sāsravaṃ yacchubhāśubham // VAkK_4.87 //

[256|01-256|02] yaccānyat prahāṇamārgātsāsravaṃ kuśalaṃ karmaṃ yaccākuśalaṃ tadapi caturbhirvisaṃyogaphalaṃ hitvā /

[256|03] anāsravaṃ punaḥ śeṣāṃ tribhiravyākṛtaṃ ca yat /

[256|04] prahāṇamārgādanyadanāsravaṃ karma avyākṛtaṃ ca karma tribhirvipākavisaṃyogaphale hitvā /

[256|05] catvāri dve tathā trīṇi kuśalasya śubhādayaḥ // VAkK_4.88 //

[256|06] anukramamiti paścādvakṣyati /

[256|06-256|07] kuśalsya karmaṇaḥ kuśalā dharmāścatvāri phalāni vipākaphalaṃ hitvā /

[256|07] akuśalā dve puruṣakārādhipatiphale /

[256|07-256|08] avyākṛtā strīṇi niḥṣyandavisaṃyogaphale hitvā /

[256|08] aśubhasya śubhādyā dve trīṇi catvāryanukramam /

[256|10] yathākramamityarthaḥ / akuśalasya karmaṇaḥ kuśalā dharmā dve puruṣakārādhipatiphale / [256|11] akuśalāstrīṇi vipākavisaṃyogaphale hitvā /

[256|11-256|12] avyākṛtāścatvāri visaṃyogaphalaṃ hitvā /

[256|12-256|13] avyākṛte hi satkāyāntagrāhadṛṣṭī akuśalānāṃ sarvatragāṇāṃ duḥkhadarśana heyānāṃ ca niḥṣyandaphalam /

[256|14] avyākṛtasya dve trīṇi trīṇi caite śubhādayaḥ // VAkK_4.89 //

[256|15] avyākṛtasya karmaṇaḥ kuśalā dharmā dve puruṣakārādhipatiphalel /

[256|15-256|16] akuśalāḥ trīṇi vipākavisaṃyogaphale hitvā /

[256|16-256|17] akuśalā hi duḥkhadarśanādiheyā avyākṛtayordṛṣṭyoniḥrṣyandaphalam /

[256|17] avyākṛtā dharmā etānyeva trīṇi /

[256|18] sarve 'tītasya catvāri

[256|19] sarva iti traiyadhvikāḥ /

[256|19-256|20] atītasya karmaṇastraiyadvikāḥ dharmāścatvāri phalāni /

[256|20] visaṃyogaphalalṃ hitvā /

[256|21] madhyamasyāpyanāgatāḥ /

[256|22] pratyutpannasyāpi karmaṇo 'nāgatā dharmāścatvāti phalānyetānyeva /

[256|23] madhyamā dve

[256|24] pratyutpannā dharmāḥ pratyupannasya dve puruṣakārādhipatiphale /

[256|25] ajātasya phalāni triṇyanāgatāḥ // VAkK_4.90 //

[257|01] anāgatasyānāgatāni trīṇi phalāni / niḥṣyandavisaṃyogaphale hitvā /

[257|02] svabhūmidharmāścatvāri

[257|03] svabhūmikasya karmaṇaḥ svabhūmikā dharmāścatvāri phalāni visaṃyogaphalaṃ hitvā /

[257|04] trīṇi dve vā 'nyabhūmikāḥ /

[257|05] anyabhūmikā dharmā anāsravāścet trīṇi phalāni / vipākavisaṃyogaphale hitvā /

[257|06] dhātvapatitatvāt / sāsravāścet dve puruṣakārādhipatiphale /

[257|07] śaikṣasya trīṇi śaikṣādyāḥ

[257|08] śaikṣasya karmaṇaḥ śaikṣā dharmāstrīṇi phalāni vipākavisaṃyogaphale hitvā /

[257|08-257|09] aśaikṣā apyevam /

[257|09] naivaśaikṣānāśaikṣā api vipākaniḥṣyandaphale hitvā /

[257|10] aśaikṣasya tu karmaṇaḥ // VAkK_4.91 //

[257|11] dharmāḥ śaikṣādikā ekaṃ phalaṃ trīṇyapi ca dvayam /

[257|12] aśaikṣasya karmaṇaḥ śaikṣā dharmāḥ ekamadhipatiphalam /

[257|12-257|13] aśaikṣāstrīṇi vipākavisaṃyogaphale hitvā /

[257|13] naivaśaikṣānāśaikṣā dve puruṣakārādhipatiphale /

[257|14] tābhyāmanyasya śaikṣādyā dve dve pañca phalāni ca // VAkK_4.92 //

[257|15-257|16] śaikṣāśaikṣābhyāmanyasya karmaṇo naivaśaikṣānāśaikṣasya śaikṣā dharmā dve puruṣakārādhipatiphale /

[257|16] aśaikṣā apyevam / naivaśaikṣānāśaikṣāḥ pañca phalāni /

[257|17] trīṇi catvāri caikaṃ ca dṛgdheyasya tadādayaḥ /

[257|18] darśanaheyasya karmaṇodarśanaheyā dharmāstrīṇi phalāni vipākavisaṃyogaphalehitvā /

[257|19] bhāvanāheyāścatvāri visaṃyogaphalaṃ hitvā / apraheyā ekamadhipatiphalam /

[257|20] te dve catvāryatha trīṇi bhāvanāheyakarmaṇaḥ // VAkK_4.93 //

[257|21] bhāvanāheyasya karmaṇo darśanaheyā dharmā dve puruṣakārādhipatiphale /

[257|21-257|22] bhāvanāheyāścatvāri visaṃyogaphalaṃ muktvā /

[257|22] apraheyāstrīṇi vipākaniḥṣyandaphale muktvā /

[257|23] apraheyasya te tvekaṃ dve catvāri yathākramam /

[257|24] apraheyasya karmaṇo darśanaheyā dharmā ekamadhipatiphalam /

[257|24-258|01] bhāvanāheyā dve puruṣakārādhipatiphale /

[258|01] apraheyāścatvāri vipākaphalaṃ muktvā /

[258|01-258|02] punaryathākramagrahaṇamādyantavanmadhye 'pi jñāpanārtham /

[258|02] eṣa hi peyāladharmaḥ /

[258|03] karmanirdeśaprasaṅgenedamapi paripraśnyate /

[258|03-258|04] śāstreṣu ayogavihitaṃ yogavihitam, naivayogavihitaṃ nāyogavihitaṃ ca karmoktam /

[258|04] tasya kiṃ lakṣaṇam /

[258|05] ayogavihitaṃ kliṣṭaṃ vidhibhraṣṭaṃ ca kecana // VAkK_4.94 //

[258|06] kliṣṭaṃ karmāyogavihitamayoniśomanaskārasaṃbhūtatvādityeke /

[258|07] vidhibhraṣṭamapītyapare /

[258|07-258|08] yena yathā gantavyaṃ sthātavyaṃ bhoktavyaṃ pravicaritavyamityevamādi /

[258|08] taccānyathā vidadhāti / tadayuktavidhānādayogavihitamiti /

[258|08-258|09] kuśalaṃ karmaṃ yogavihitamavidhibhraṣṭaṃ cetyapare /

[258|09] ubhābhyāmanyannobhayathā /

[258|09-258|10] naivayogavihitaṃ nāyogavihitam /

[258|11] kimekaṃ karma ekameva janmākṣipati atha naikamapi /

[258|11-258|12] tathā kimekamapi karmaikaṃ janmākṣipatyathānekam /

[258|12] eṣa hi siddhāntaḥ /

[258|13] ekaṃ janmākṣīpatyekam

[258|14] ekameva janmākṣipatyekameva ca karma nānekaṃ janmeti nikāyasabhāgasyākhyā /

[258|14-258|15] tatra hi labdhe jāta ityucyate /

[258|15-258|16] yattarhi sthavirāniruddhenoktaṃ "so 'haṃ tasyaikapiṇḍapātasya vipākena saptakṛtvastrayastriṃśeṣu deveṣūpapanno yāvadetahyrādye śākyakule jāta" iti /

[258|17] tena hyasau samṛdviṃ labdvā jātismaraḥ punaranyat puṇyaṃ kṛtavān /

[258|17-258|18] tata utthānaṃ darśayati sma /

[258|18-258|19] yathā manuṣyo dīnārottho 'nena sahasraṃ nirviśyāha ekena dīnāreṇāhamaita dīśvaryaṃ prāpta iti /

[258|19] apare tvāhuḥ /

[258|19-258|20] tasya taṃ piṇḍapātamadhiṣṭhānaṃ kṛtvā dānacetanānāṃ pravāho mahānutpannaḥ kayācit kiñcitphalaṃ parigṛhītamiti /

[258|20-258|21] anekenāpyekamākṣipyate mā bhūt khaṇḍaśo nikāyasabhāgasyākṣepa iti /

[258|22] ekena tu karmaṇā kliṣṭasya nikāyasabhāgasyeṣyate karma /

[258|23] anekaṃ paripūrakam /

[258|24] yathā citrakara ekayā vartyā rūpamālikhya vahvībhiḥ paripūrayati /

[258|24-258|26] tathā hi tulye mānuṣye kaścit sakalendriyāṅgapratyaṅgo bhavativarṇakṛtipramāṇabalasaṃpadā vibhrājamānaḥ kaścideṣāṃ kenacidvikalaḥ /

[258|26] na ca kevalaṃ karmaivākṣepakaṃ janmanaḥ / kiṃ tarhi /

[258|27] anyadapi savipākam / sarvathā tu

[259|01] nākṣepike samāpattī acitte prāptayo na ca // VAkK_4.95 //

[259|02] avipākābhyāmapyacittasamāpattibhyāṃ nikāyasabhāgo nākṣipyate /

[259|02-259|03] karmāsahabhūtatvāt /

[259|03] prāptibhiśca karmaṇo 'nekaphalatvāt /

[259|04] triṇyāvaraṇānyuktāni bhagavatā / karmāvaraṇaṃ kleśāvaraṇaṃ vipākāvaraṇaṃ ca /

[259|04-259|05] teṣāṃ kaḥ svabhāvaḥ /

[259|06-259|07]

ānantaryāṇi karmāṇi tīvrakleśo 'tha durgatiḥ /
kauravāsaṃjñisattvāśca matamāvaraṇatrayam // VAkK_4.96 //

[259|08] pañcānantaryāṇi karmāvaraṇam /

[259|08-259|09] tadyathā mātṛvadhaḥ pitṛvadho 'rhadvadhaḥ saṃghabhedaḥ tathāgataśrīre duṣṭacittarudhirotpādanam /

[259|09] tīvrakleśatā kleśāvaraṇam / dvividho hi kleśaḥ /

[259|10] tivraśca ya abhikṣṇikaḥ tīkṣṇaśca yo 'dhimātraḥ / tatra yastīvraḥ sa āvaraṇam /

[259|11] yathā śaṇṭhādīnām /

[259|11-259|12] śakto hyadhimatravego 'pi kleśaḥ kādācitko nihantuṃ natu samūho 'pyājasrikaḥ /

[259|12-259|13] ājasrike he kleśe tannirghātāya parākramakālaṃ na labhate /

[259|13] tasya mṛduṃ pratītya madhya upajāyate / madhyaṃ pratītyādhimātraḥ /

[259|14-259|15] tasmāt evāvaraṇaṃ trividhā durgatiḥ vipākāvaraṇaṃ sugateśca pradeśaḥ auttarakauravā asaṃjñisattvāśca /

[259|15] kasyaitānyāvaraṇāni /

[259|15-259|17] āryamārgasyāryamārgaprāyogikāṇāṃ ca kuśalamūlānām anyānyapi hyapāyādiniyatāni aṇḍajasaṃsvedajastrītvāṣṭamabhavayatāni karmāṇi vaktavyāni syuḥ /

[259|17-259|19] yānyeva tu pañcabhiḥkāraṇaiḥ sudarśakāni pajñakāni adhiṣṭhānataḥ phalato gatitaḥ upapattitaḥ pudgalataśca tānyevoktāni nānyāni /

[259|19] kleśāvaraṇaṃ caiṣāṃ sarvajaghanyam / tataḥ karmāvaraṇam /

[259|19-259|20] tāmyāṃ hi dvitīye 'pi janmanyacikitso bhavatyuttarottarāvāhanāditi vaibhāṣikāḥ /

[259|21] ānantaryāṇīti ko 'rthaḥ /

[259|21-259|22] nāntarāyituṃ śakyāni vipākaṃ prati janmāntaraphalena karmāntareṇetyānantaryāṇi /

[259|22] na tiraskartumityarthaḥ /

[259|22-259|23] na vā tatkāriṇaḥ pudgalasyetaścyutasyāntaramasti narakopapattigamanaṃ pratītyanantaraḥ /

[259|23] tadbhāva ānantaryam /

[259|24] yasya dharmasya yogātso 'nantaro bhavati / śrāmaṇyavat /

[259|25] athaiṣāmāvaraṇānāṃ katamat kasyāṃ gatau veditavyam / ekāntena tāvat

[260|01] triṣu dvīpeṣvānantarya

[260|02] nottarakurau nānyāsu gatiṣu / kuta evānyatra dhātau / tetṣvapi stripuruṣāṇāmeva /

[260|03] śaṇḍā dīnāṃ tu neṣyate /

[260|04] kiṃ kāraṇaṃ / tadevāsaṃvarābhāve kāraṇamuddiṣṭam / api ca

[260|05] alpopakārālajjitvāt

[260|06] yathākramaṃ mātāpitrosteṣāṃ ca / alpopakārau kilaiṣāṃ mātāpitarau /

[260|06-260|07] vikalātmabhāvādhipatitvādalpasnehatvācca /

[260|07-260|08] teṣāmapi na tīvraṃ hyapatrāpyaṃ mātāpitrorantike pratyupasthitaṃ yadvipādanādānantaryeṇa spṛśyeran /

[260|08] ata eva tiryavapretānāmapi neṣyate /

[260|09] paṭubuddhīnāṃ syādaśvājāneyavaditi bhadantaḥ /

[260|09-260|10] manuṣyasyāpyamānuṣau mātāpitarau mārayato na syādānantaryam //

[260|10] uktaṃ karmāvaraṇam //

[260|11] śeṣe gatiṣu pañcasu // VAkK_4.97 //

[260|12] ke punaḥ śeṣe / kleśavipākāvaraṇe / manuṣyeṣu vipākāvaraṇam /

[260|12-260|13] kauravā deveṣvasaṃjñisattvāḥ /

[260|13] kiṃsvabhāvānyānantaryāṇi /

[260|13-260|14] catvāri kāyakarma ekaṃ vākkarma trīṇi prāṇātipāta ekaṃ mṛṣāvādaḥ ekaṃ prāṇātipātaprayogaḥ /

[260|14-260|15] anupakramadharmāṇo hi tathāgatāḥ /

[260|15] hetau phalopacārātsaṃghabheda ānantaryamuktam /

[260|15-260|16] bhidyate vā 'neneti kṛtvā /

[260|17] saṃghabhedastvasāmagrīsvabhāvo viprayuktakaḥ /

[260|18] akliṣṭāvyākṛto dharmaḥ

[260|19] asāmagrī nāna cittaviprayuktaḥ saṃskāro 'nivṛtāvyākṛtaḥ saṃghabhedaḥ /

[260|19-260|20] sa kimānantaryaṃ bhaviṣyati naiva ca tena bhettā samanvāgataḥ /

[260|20] kiṃ tarhi /

[260|21] saṃghastena samanvitaḥ // VAkK_4.98 //

[260|22] yo hi bhinnastasya bhedo na bhettuḥ / atha bhettā kena samanvāgataḥ /

[260|23] sadavadyamṛṣāvādastena bhettā samanvitaḥ /

[260|24] saṃghabhedāvadyena bhettā samanvāgataḥ / tat punarmṛṣāvādaḥ /

[260|24-260|25] sa punaḥ saṃghabhedasahaje vāgvijñaptyavijñaptī /

[260|25] sa ca tenāvadyena samanvāgato bhettā /

[261|01] avīcau pacyate kalpan

[261|02] antarakalpamavīcau mahānarake vipacyate / anyaistu nāvaśyamavīcau /

[261|02-261|03] atha yena bahunyānantaryāṇi kṛtāni bhavanti anantarameva tāni vipacyante /

[261|03-261|04] kiṃ tu taistasya bhavati /

[261|05] adhhikairadhikā rujaḥ // VAkK_4.99 //

[261|06-261|07] sahi bhūyobhirānantaryaistasminnavīcau ghanataraṃ sukumārataraṃ cāśrayaṃ labhate kāraṇāśca bahutarāstīvratarāśca yena dvitricatuṣpañcaguṇāṃ vedanāṃ vedayate /

[261|07-261|08] kaḥ punareṣa saṃghaṃ bhanatti /

[261|09] bhikṣurdu kvacarito vṛttī bhinatti /

[261|10] bhikṣurbhinatti na gṛhī na bhikṣuṇyādayaḥ / sa ca dṛṣṭicarita eva na tṛṣṇācaritaḥ /

[261|11] ṛtastho na bhinnavṛttastasyānādeyavākyatvāt / kva bhinatti /

[261|12] atra bhagavān saṃnihitastataḥ /

[261|13] anyatra

[261|14] nahi śāstureva saṃnidhau śakyo bhettum / tathāgatānāṃ duṣprasahatvādādeyavākyatvācca /

[261|15] kān bhinatti /

[261|16] bāliśān /

[261|17] pṛthagjanāneva nāryān pratyakṣadharmatvāt / tānapi na kṣāntilābhina ityapare /

[261|17-261|18] kiyatā bhinnaḥ saṃgho bhavati /

[261|19] śāstṛmārgāntarakṣāntau bhinnaḥ

[261|20-261|21] yadā tebhyastathāgatādanyaḥ śāstā kṣamate tadupadiṣṭācca mārgādanyo mārga iyatā bhinnaḥ saṃgho vaktavyaḥ /

[261|21] kiyantaṃ kālaṃ bhinna āste / tāmeva rātriṃ

[261|22] na vivasatyasau // VAkK_4.100 //

[261|23] aparyuṣita eva hi saṃghabhede saṃgho 'vaśyaṃ pratisaṃdhīyate / yo 'yaṃ saṃghabheda uktaḥ

[261|24] cakrabhedaḥ sa ca mataḥ

[261|25] dharmacakraṃ hi tadā bhagavato bhinnaṃ bhavati / mārgapravṛttiviṣṭhāpanāt /

[261|25-261|26] ata eva cakrādaścocyate saṃghabhedaśca /

[261|26] kva punaścakrabhedo bhavati /

[262|01] jambūdvīpe

[262|02] nānyeṣu dvīpeṣu / katibhirbhikṣubhiḥ /

[262|03] navādibhiḥ /

[262|04] navādiṃ kṛtvā / pareṇāniyamaḥ / aṣṭau bhikṣayaḥ saṃgho bhavati / navamo bhettā /

[262|04-262|05] avaśyaṃ hi saṃghena dvayoḥpakṣayoḥ sthātavyam /

[262|05] evaṃ bhinno bhavati /

[262|05-262|06] anyastu saṃghabhedaḥ karmabhedād bhavati /

[262|06] yadyekasīmāyāṃ vyagrāḥ karma kurvanti / sa caiṣa

[262|07] karmabhedastriṣu dvīpeṣu

[262|08] yeṣveva śāsanam / katibhirbhikṣubhiḥ

[262|09] aṣṭābhiradhikaiśca saḥ // VAkK_4.101 //

[262|10] cakrabhedastu ṣaṭsu kāleṣu na bhavati / katameṣu /

[262|11-262|12]

ādāvante 'rbudāt pūrvaṃ yugāccoparate munau /
sīmāyāṃ cāpyabaddhāyāṃ cakrabhedo na jāyate // VAkK_4.102 //

[262|13] ādāvacirapravartite dharmacakre / ante parinirvāṇakāle bhagavataḥ /

[262|13-262|14] etayorhi dvayoravasthayoḥ saṃgha ekaraso bhavati /

[262|14-262|15] madhye 'pyarbudāt pūrvaṃ na bhidyate yāvacchāsane śīlārbudaṃ dṛṣṭyarbudaṃ ca notpannaṃ bhavati /

[262|15-262|16] yugācca pūrvaṃ na bhidyate yāvacchrāvakāgrayugaṃ notpannaṃ bhavati /

[262|16] bhinnanyāyaparivāsāttena ca pratisaṃdhānīyatvāt /

[262|16-262|17] uparate munau śāstari parinirvṛte pratidvandvābhāvāt /

[262|17-262|18] sīmāyāmabaddhāyāṃ yāvat sīmā na baddhā bhavati /

[262|18-262|19] ekasīmāyāṃ hi pakṣadvayāvasthānātsaṃghabheda ityeṣu kālesu cakrabhedona bhavati /

[262|19] na ca punaḥ sarveṣāṃ baddhānāṃ cakrabhedaḥ / karmādhīnatvāt /

[262|20] kasmāt mātṛvadhādiṣvānantaryaṃ nānyatra /

[262|21] upakāriyuṇakṣetranirākṛtivipādanāt /

[262|22] mātāpitṛvadhe tāvadupakāriṇo nirākaraṇāt / kathaṃ tāvupakāriṇau /

[262|22-262|23] ātmabhāvasya tatprabhavatvāt /

[262|23] kiṃ tayornirākaraṇam / parityāgaḥ / guṇakṣetratvādarhadvadhād ānantaryam /

[262|24-262|25] yadi punarmāturvyañjanaṃ parivṛttaṃ syāt piturvā tatraikasminnāmnāyo

[263|01] vyañjanāntarito 'pi syāt

[263|02] ata evocyate "syāt puruṣaṃ jīvitādvacyaparopayenna pitaraṃ nārhantam /

[263|02-263|03] ānantaryāvadyena ca spṛśyeta /

[263|03] syānmāturvyañjanaṃ parivṛttaṃ syāditi /

[263|03-263|04] syāt strīṃ jīvitādvyaparopayenna mātaraṃ nārhantīm ānantaryāvadyena ca spṛśyeta /

[263|04-263|05] syāt piturvyañjanaṃ parivṛttaṃ syādi"ti /

[263|05] anyasyāḥ striyāḥ kalalaṃ prasrutamanyayā yonyā pītam /

[263|05-263|06] katarā tasya mātā yāṃ ghnataḥ syādānantaryam /

[263|07] mātā yacchoṇitodbhavaḥ // VAkK_4.103 //

[263|08] yasyāḥ śoṇitādasāvudbhūtaḥ sattvaḥ sā 'sya mātā dvitīyā tu sarvakṛtyeṣvavalokyā /

[263|09] sā hyāpāyikā poṣikā saṃvardhikā ca /

[263|09-263|10] yadi mātari prayogaṃ kṛtvā 'nyāṃ mārayenna syādānantaryam /

[263|10] amātṛprayogeṇa mārayettathāpi na syāt /

[263|10-263|11] mañcatalāvalīnamātṛmāraṇaṃ cātrodāhārya dhāvakasya ca putreṇa masaka prayogeṇa piturmāraṇaṃ ca /

[263|11-263|12] ekena prahāreṇa mātaramanyāṃ ca mārayato dve avijñaptī bhavataḥ /

[263|12] vijñaptistvānantaryameva /

[263|13] tasya karmaṇo balīyastvāt / paramāṇusaṃcitatvādvijñaptirapi dvidheti bhadantaghoṣakaḥ /

[263|14-263|15] anarhatsaṃjñayā 'pi arhadghāte bhavatyānantaryam aham hanmītyāśrayāvadhāraṇāt /

[263|15] yaḥ pitaramarhantaṃ hiṃsyāttasyāpyekameva syādānantaryamāśrayaikatvāt /

[263|16] idamavadānaṃ kathaṃ nīyate "gaccha śikhaṇḍinaṃ brūhi dve ānantarye bhavatā kṛte /

[263|16-263|17] yacca pitā jīvitādvyaparopito yaccārhanni"ti /

[263|17] dvābhyāṃ kāraṇābhyāmiti vaktavyam /

[263|18] dvābhyāṃ vā mukhābhyāṃ paribhāṣitaḥ /

[263|18-263|19] kimavaśyaṃ tathāgatasyāsti kuṭuṣṭacittarudhirotpādanādānantaryam /

[263|19] vadhābhiprāyasya syāt /

[263|20] buddhe na tāḍanecchasya

[263|21] yadi tāḍanābhitrāya utpādayenna syāt / yadyanarhati praharetsa ca prahārādūrdhvamarhan syāt

[263|22] prahārānnordhvamarhati /

[263|23] syādānantaryamiti vartate / nahi tena tatra prayogaḥ kṛtaḥ /

[263|23-263|24] kimānantarye prayogaṃ kṛtvā tasminnavyāvartite vairāgyaṃ phalaṃ vā na prāpnuyāt /

[263|25] nānantaryaprayuktasya vairāgyaphalasaṃbhavaḥ // VAkK_4.104 //

[264|01-264|02] anyakarmaphalapathaprayogaṃ tu kṛtvāryamārgotpattau na punaḥ karmapathotpattirāśrayasyātyantaṃ tadviruddhatvāt /

[264|03] eṣāmānantaryāṇāṃ katamat mahāsāvadyam /

[264|04] saṃghamede mṛṣāvādo mahāvadyatamo mataḥ /

[264|05-264|06] yaḥ saṃghabhedanimittaṃ mṛṣāvādo dharmādharmajñasya viparyayadyotanāt sa sarveṣāṃ duścaritānāṃ mahāvadyatamaḥ /

[264|06] kiṃ kāraṇam /

[264|06-264|07] tathāgatadharmaśarīraprahāritatvāt lokānāṃ ca svargāpavargamārgāntarāyakatvāt /

[264|07-264|10] saṃghe hi bhinne lokasya niyāmāvakrantiphalaprāptivairāgyāsravakṣayāḥ pratibadhyante dhyānādhyayanasvādhyāyacintākarmāṇyapi na pravartante sadevanāgamanuṣyaṃ jagaccākulaṃ vimanaskaṃ vartate yāvat punarna pratisaṃdhito bhavatiyasmāccāvicau kalpaṃ vipākaḥ /

[264|10-264|11] śeṣāṇāmānantaryāṇāṃ yathākramaṃ pañcamatṛtīyaprathamāni gurutarāṇi sarvalaghuḥ pitṛvadhaḥ /

[264|11-264|13] yattarhi bhagavatā trayāṇāṃ daṇḍānāṃ manodaṇḍo mahāsāvadya uktaḥ punarmithyādṛṣṭiḥ paramavadyānāmityuktam ānantaryāṇi niyamasya saṃghabhedo mahāsāvadya uktaḥ /

[264|13-264|14] trīṇi karmāṇi niyamayya manodaṇdaḥ dṛṣṭīrniyamayya mithyādṛṣṭiḥ /

[264|14-264|15] athavā vipākavistaraṃ mahājanavyāpādanaṃ kuśalamūlasamucchedaṃ cādhikṛtya yathākramam /

[264|16] sucaritānāṃ punaḥ katamat mahāphalatamam /

[264|17] bhavāgracetanā loke mahāphalatamā śubhe // VAkK_4.105 //

[264|18] kuśale punaḥ karmaṇi bhavāgracetanā sarveṣāṃ mahāphalatamā /

[264|18-264|19] tasyā aśītikalpasahasrāṇyatipraśānto vipākaḥ /

[264|19] vipākaphalaṃ cādhikṛtyaitaduktam /

[264|19-264|21] visaṃyogaphalaṃ tvadhikṛtya vajropamasamādhicetanā sarveṣāṃ mahāphalā sarvasamyojanaparyādānaphalatvāt /

[264|21] ata eva loka ityuktam /

[264|22] kimānantaryairevāvaśyaṃ narakeṣūpapadyate / ānantaryasabhāgairapyavaśyamupapadyate /

[264|23] natvanantaramevetyapare / katamāni tānītyāha

[264|24-264|25]

dūṣaṇaṃ māturarhantyā niyatisthasya māraṇam /
bodhisattvasya śaikṣasya saṃghāyadvārahārikā // VAkK_4.106 //

[265|01] ānantaryasabhāgāni pañcamaṃ stūpabhedanam /

[265|02] etāni pañca pañcānāmānatnaryāṇāṃ yathākramam sabhāgāni /

[265|02-265|04] yadi mātaramarhantīṃ dūṣayatyabrahmacaryakaraṇāt niyatipatītaṃ bodhisattvaṃ mārayati śaikṣaṃ mārayati saṃghasya sukhāyadvārikaṃ harati stūpabhedaṃ karoti /

[265|04-265|05] anyadapi tu karma savipākaṃ triṣu kāleṣvatyarthaṃ vighnayati /

[265|05] katameṣu trisu /

[265|06] kṣāntyanāgāmitārhattvaprāptau karmātivighnakṛt // VAkK_4.107 // [265|07] mūrdhabhyaḥ kṣāntimākirata āpāyikāni karmāṇi vighnāyopatiṣṭhante /

[265|07-265|08] tadvipākabhūmyatikramāt /

[265|08] yathā puruṣasya deśatyāgaṃ kurvato dhanikā upatiṣṭhante /

[265|08-265|10] anāgāmiphalaṃ prāpnuvataḥ kāmāvacarāṇi vighnāyopatiṣṭhante tathaiva sthāpayitvā dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma /

[265|10] arhattvaṃ prāpnuvato rūpārūpyāvacarāṇi tathaiva /

[265|10-265|11] yaduktaṃ "bodhisattvasya māraṇa"miti

[265|12] bodhisattvaḥ kuto yāvat

[265|13] kuta upādāya bodhisattvovaktavyaḥ /

[265|14] yato lakṣaṇa karmakṛt /

[265|15-265|16] yataḥ prabhṛti lakṣaṇavipākāni karmāṇyārabhate kartuṃ sa hi tadānīṃ niyatipatito bhavati /

[265|16] kathaṃ kṛtvā / sa hi tasmāt kālāt prabhṛti nityaṃ bhavati /

[265|17] sugatiḥ kulajo 'vyakṣaḥ pumān jātismaro 'nivṛt // VAkK_4.108 //

[265|18] praśastā gatirasyeti sugatirdevamanuṣyopapatteḥ /

[265|18-265|19] tasyāṃ ca sugatau kṣatriyabrāhmaṇagṛhapatimahāśālakulajo bhavati nānyaḥ kulīnaḥ /

[265|19] vikalānyakṣāṇyasyeti vyakṣaḥ /

[265|20] na vyakṣo 'vyakṣaḥ avikalendriyaḥ ityarthaḥ / puruṣa eva na strī kuta eva śaṇḍhādiḥ /

[265|21] jātismaraśca bhavati / sarvasyāṃ jātau nivartata iti nivṛt / na nivṛdanivṛt /

[265|22] anivartaka ityarthaḥ /

[265|22-265|23] sattvahitārthaṃ sarvaduḥkhaprakāraiḥ sarvasattvavipratipattibhiścākheditatvāt /

[265|23] yattalloka ucyate "apaṇakrīto dāsa" iti /

[265|23-265|26] bodhisattvāste te hi mahātmānaḥ sarvasaṃpatprakarṣaviśeṣaprāptā api santo niṣkāraṇakaruṇāpāratantryātsarvasattveṣu caṇḍālakumārakasadṛśamātmānaṃ nirmānatayā vyavasthāpya sattvebhyaḥ sarvakadarthānāṃ soḍhāro bhavanti sarvaśramayantraṇānāṃ codvoḍhāraḥ /

[265|26-265|27] yaccaitallakṣaṇavipākaṃ karmetyuktam /

[266|01-266|02]

jambūdvīpe pumāneva saṃmukhaṃ buddhacetanaḥ /
cintāmayaṃ kalpaśate śeṣa ākṣipate hi tat // VAkK_4.109 //

[266|03] jambūdvīpa eva bodhisattvo lakṣaṇavipākaṃ karmākṣipati / nānyatra /

[266|03-266|04] jāmbūdvīpakānāṃ tīkṣṇabuddhitvāt /

[266|04] puruṣa eva na strī /

[266|04-266|05] saṃmukhībhūta eva śāstari buddhālambanayaiva cetanayā cintāmayaṃ tatkarma na śrutamayaṃ na bhāvanāmayam /

[266|05-266|06] kalpaśate ca śeṣa ākṣipati na bahubhavesu /

[266|06-266|07] bhagavatā tu śākyamuninottaptavīryatayā nava kalpā apāvartitā ekanavatyā kalpairākṣiptam /

[266|07-266|09] ata eva cokta "mito 'haṃ grāmaṇīrekanavataṃ kalpamupādāya na samanusmarāmi nābhijānāmi yadekakulamapi pakṣabhikṣāpradānahetoḥ kṣataṃ vā syādupahataṃ ve"ti /

[266|09-266|11] tataḥ prabhṛti prakṛtijātismaratvāt prathamakalpāsaṃkhyeyaniryāta eva bodhisattva etāṃścaturo doṣān vyāvartayati dvau ca guṇo pratilabhata iti pūrvācāryāḥ /

[266|11] teṣāṃ ca lakṣaṇānām

[266|12] ekaikaṃ puṇyaśatajam

[266|13] kiṃ puṇyasya parimāṇam /

[266|13-266|14] saṃnikṛṣṭabodhisattvaṃ sthāpayitvā yāvat sarvasattvānāṃ bhogaphalamityeke /

[266|14-266|15] yāvat sarvasattvānāṃ karmādhipatyena trisāhasramahāsāhasrako loko 'bhinivartata ityapare /

[266|15] buddhā eva ca tatparimāṇajñā ityapare /

[266|15-266|16] atha bodhisattvabhūto bhagavān kiyato buddhān paryupāsayāmāsa /

[266|16-266|17] pratheme kalpāsaṃkhyeye pañcasaptatisahasrāṇi dvitīye ṣaṭsaptatiṃ tṛtīye saptasaptatim /

[266|18] atha kasya kalpāsaṃkhyeyasyānte katamo buddha āsīt /

[266|18-266|19] pratilomānukrameṇa yathākramam /

[266|20] asaṃkhyeyatrayāntyajāḥ /

[266|21] vipaśyī dīpakṛdratnaśikhī

[266|22] ratnaśikhini samyaksaṃbuddhe prathamo 'saṃkhyeyaḥ samāptaḥ / dīpaṅkare bhagavati dvitīyaḥ /

[266|23] vipaśyini tathāgate tṛtīyaḥ / sarveṣāṃ tu teṣāṃ

[266|24] śāsyamuniḥ purā // VAkK_4.110 //

[266|25] śākyamunirnāma samyaksaṃbuddhaḥ pūrvaṃ vabhūva /

[266|25-267|02] yatra bhagavatā bodhisattvabhūtenādyaṃ praṇidhānaṃ kṛtam evaṃprakāra evāhaṃ buddho bhaveyamiti no 'pyevaṃ kaliyuga evotpannavānāryavattasyāpyevaṃ varṣa sahasrāntaṃ śāsanaṃ babhūva /

[267|03] atha kasyāmavasthāvāṃ bodhisattvaḥ kāṃ pāramitāṃ paripūrayate /

[267|04] sarvatra sarvaṃ dadataḥ kāruṇyāddānapūraṇam /

[267|05-267|06] yadā sarvasmai sarvaṃ dadāti ā akṣṇaḥ ā majjāyāḥ kāruṇyānnābhyudayaviśeṣaṃ lipsamānaḥ iyatā dānapāramitā paripūrṇā bhavati /

[267|07] aṅgacchede 'pyakopāttu rāgiṇaḥ kṣāntiśīlayoḥ // VAkK_4.111 //

[267|08-267|09] yadā 'yamavītarāgo 'pi cchidyamāneṣvaṅgeṣu nālpamapi kupyati tadā 'sya kṣāntiśīlapāramite paripūrṇe bhavataḥ /

[267|10] tiṣyastotreṇa vīryasya

[267|11-267|12] tiṣyaṃ tathāgataratnaguhāyāṃ tejodhātusamāpannadṛṣṭyā bhagavān bodhisattvabhūta ekena pādena sthitvā sapta divasān stutavānekagāthayā

[267|13-267|16]

"na divi bhuvi vā nāsmin loke na vaiśravaṇālaye /
na marubhavane divye sthāne na dikṣu vidikṣu vā //
caratu vasudhāṃ sphītāṃ kṛtsnāṃ saparvatakānanām /
puruṣavṛṣabhastvattulyo 'nyo mahāśramaṇaḥ kuta" iti //

[267|17] tadā kila vīryapāramitā paripūrṇā nava ca kalpāḥ pratyudāvartitāḥ /

[267|18] dhīsamādhyoranantaram /

[267|19-267|20] bodheḥ pūrvasamanantaraṃ dhyānaprajñāpāramitayoḥ paripūrirvajropamasamādhau svasyāḥ saṃpadaḥ pāragamanāt pāramitāḥ /

[267|21] sūtra uktaṃ "trīṇi puṇyakriyāvastūni /

[267|21-267|22] dānamayaṃ puṇyakriyāvastu śīlamayaṃ bhāvanāmayami"ti /

[267|22] kathametattrayaṃ puṇyakriyāvastu /

[267|23] puṇyaṃ kriyā 'tha tadvastu trayaṃ karmapathā yathā // VAkK_4.112 //

[267|24] puṇyamapyetattrayaṃ kriyā 'pi vastvapi yathāyogamiti puṇyakriyāvastu /

[267|24-268|01] tadyathā karma ca te panthānaśca panthāna eva ca karmaṇa iti karmaṃpathā uktāḥ /

[268|01-268|02] tatra dānamaye tāvat puṇyakriyāvastuni kāyavākkarma tridhā bhavati /

[268|02-268|03] tatsamutthāpikā cetanā puṇyaṃ ca kriyā ca /

[268|03] tatsahabhuvo dharmāḥ puṇyameva / śīlamayaṃ tu kāyavākkarmaiveti tridhā bhavati /

[268|04] bhāvanāmayo maitrī puṇyaṃ ca puṇyakriyāyāśca vastu /

[268|04-268|06] tatsaṃprayuktāyāścetanāyā maitrīmukhenābhisaṃskaraṇāt tatsahabhuvaścetanā śīlaṃ ca puṇyaṃ ca kriyā ca /

[268|06-268|07] anye tatsahabhuvaḥ puṇyameva puṇyasya vā kāraṇaṃ puṇyakriyā puṇyaprayogastasyā etāni trīṇi vastūni /

[268|07] eṣāṃ saṃpādanārthaṃ puṇyaprayogārambhāditi /

[268|07-268|08] kuśalacetanāparamārthena puṇyakriyā /

[268|08] tasyā etāni vastūnītyapare /

[268|09] kimidaṃ dānaṃ nāma / yadapi dīyate daddānam / iha tu

[268|10] dīyate yena daddānaṃ

[268|11] bhavati sma / rāgādibhirapi dīyate / na cātra tadiṣṭam / ato viśeṣaṇārthamāha

[268|12] pūjānugrahakāmyayā /

[268|13] pareṣāṃ pūjānugrahakāmatābhyāṃ yena dīyate / kiṃ punastatsyādyena dīyate /

[268|14] kāyavākkarma sotthānaṃ

[268|15] kiṃ punastadutthānam / yena kalāpena tadutthāpyate / āha cātra

[268|16-268|17] śubhena manasā dravyaṃ svaṃ dadāti yadā pumān / tat kṣaṇaṃ kuśalāḥ skandhāḥ dānamityabhidhīyate //" iti / [268|18] mahābhogyaphalaṃ ca tat // VAkK_4.113 //

[268|19] taccaitaddānamayaṃ puṇyakriyāvastu mahābhogyaphalam / svabhāve caiṣa mayaḍveditavyaḥ /

[268|20] tadyathā tṛṇamayaṃ gṛhaṃ parṇamayaṃ bhājanamiti / tat khalvetaddānaṃ

[268|21] svaparārthobhayārthāya nobhayārthāya dīyate /

[268|22-268|23] tatra yadavītarāgaḥ āryaḥ pṛthagjano vā vītarāgaścaitye dānaṃ dadāti tadasyātmana evārthāya /

[268|23] pareṣāṃ tenānugrahābhāvāt /

[268|23-269|01] yadāryo vītarāgaḥ parasattvebhyo dānaṃ dadāti sthāpayitvā dṛṣṭadharmavedanīyaṃ tatra dānaṃ pareṣāmarthāya /

[269|01-269|02] tena teṣāmanugrahāt /

[269|02] nātmano 'rthāya / tadvipākabhūmeratyantasamatikrāntatvāt /

[269|02-269|03] yadavītarāgaḥ pṛthagjano vā vītarāgaḥ parasattvebhyo dadāti taddānamubhayeṣāmarthāya /

[269|03-269|04] yadāryo vītarāgaścaitye dadāti sthāpayitvā dṛṣṭadharmavedanīyaṃ taddānamubhayeṣāṃ nārthāya /

[269|04-269|05] taddhi kevalaṃ gauravaṃ kṛtjñābhyāṃ dīyate /

[269|05] sāmānyena dānaṃ mahābhogyaphalamuktam /

[269|06] tadviśeṣaḥ punardātṛvastukṣetraviśeṣataḥ // VAkK_4.114 //

[269|07] tatra tāvat

[269|08] dātā viśiṣṭaḥ śraddhādyaiḥ

[269|09] śraddhāśīlaśrutādiguṇayukto dātā viśiṣṭo bhavati /

[269|09-269|10] tasya taddānadātṛviśeṣeṇa phaladānaṃ prativiśiṣyate /

[269|10] sa ca tādṛśo dātā

[269|11] satkṛtyādi dadāti

[269|12] satkṛtya svahastaṃ kāle parānupahatya dadāti /

[269|13] ataḥ /

[269|14] satkārodārarucitā kālānācchedyalābhitā // VAkK_4.115 //

[269|15] ato 'sya dātustattādṛśaṃ dānaṃ dattvā yathākramaṃ catvāro viśeṣā bhavanti /

[269|15-269|16] satkāralābhī bhavati /

[269|16] udāreṣu ca bhogeṣu ruciṃ labhate /

[269|16-269|17] kālelna ca bhogān labhate nātikrāntikālena /

[269|17] anācchedyāṃśca bhogān labhate /

[269|17-269|18] nāsya bhogāḥ parairācchādyante nāpyagnyādibhirvināśyante /

[269|18-269|19] uktaṃ yathā dātā viśiṣyate tadviśeṣācca dānaviśeṣaḥ /

[269|20] atha vastu kathaṃ viśiṣyate /

[269|21] varṇādisampadā vastu

[269|22] viśiṣṭamiti vartate /

[269|22-269|23] yadi yaddīyate dadvarṇagandharasasparśānāmanyatamenāpi saṃpannaṃ bhavati /

[269|23] evaṃ vastu viśiṣyate / tādṛśaṃ vastu dattvā kiṃ bhavati / yathākramam

[269|24-269|25]

surūptvaṃ yaśasvi vā /
priyatā sukumārartusukhasparśāṅtā tataḥ // VAkK_4.116 //

[269|26] varṇasampannaṃ dattvā surūpo bhavati / gandhasaṃpannaṃ dattvā yaśasvī bhavati /

[269|26-270|01] gandhavadyaśaso dikṣu vidhāraṇāt /

[270|01] rasasaṃpannaṃ dattvā priyo bhavati / rasa iva svāduḥ /

[270|01-270|03] sparśasaṃpannaṃ dattvā sukumārāṅgāśca bhavati ṛtusukhasparśāni cāsyāṅgāni bhavanti yathā strīratnasya /

[270|04] atha kṣetraṃ kathaṃ viśipyate /

[270|05] gatiduḥkhopakāritvaguṇaiḥ kṣetraṃ viśiṣyate /

[270|06] gativiśeṣātāvadviśiṣyate /

[270|06-270|07] tathā hyuktaṃ bhagavatā "tiryagyonigatāya dānaṃ dattvā śataguṇo vipākaḥ pratikāṅkṣitavyaḥ /

[270|07-270|08] duḥśīlāya manuṣyabhūtāya dānaṃ dattvā sahasraguṇa" iti /

[270|08] duḥkhaviśeṣā dviśiṣyate / tathā hyaupadhikeṣu puṇyakriyāvastuṣu /

[270|09] glāne dānaṃ glānopasthāpake dānam /

[270|09-270|11] śītalikādiṣu ca dānamuktvoktame" bhiḥ saptabhiḥ auṣadhikaiḥ puṇyakriyāvastubhiḥsamanvāgatasya śrāddhasya kulaputrasya vā kuladuhiturvā na labhyaṃ puṇyānāṃ pramāṇamudgrahītumi"ti /

[270|12-270|13] upakāritvaviśeṣādyathā mātāpitroranyeṣāṃ copakāriṇām ṛṣyamṛgajātakādyudāharaṇāt /

[270|13] guṇaviśeṣādyathā" śīlavate dattvā śatasahasraguṇo vipāka" ityevamādi /

[270|14] sarveṣāṃ tu dānānām

[270|15] agraṃ muktasya muktāya

[270|16] "yadvītarāgo vītarāgāya dattvā 'tidānamidaṃ śreṣṭhamāmiṣadāneṣu dānamityuktaṃ bhagavatā /

[270|17] bodhisattvasya ca

[270|18] yadvā dānaṃ bodhisattve dadāti sarvasattvahitahetostadamuktasyāpyamukte 'bhyādānamagram /

[270|19] tat sthāpayitvā yāni bhagavato 'nyānyaṣṭau dānānyuktāni teṣām

[270|20] aṣṭamam // VAkK_4.117 //

[270|21] agramiti vartate / katamānyaṣṭau /

[270|21-270|24] āsādya dānaṃ bhayadānam adānme dānaṃ dāsyati me dānaṃ dattpūrvaṃ me dānaṃ pitṛbhiśca pitāmahaiśceti dānaṃ dadāti svargārthaṃ dānaṃ kīrtyarthaṃ dānaṃ cittālaṅkārārthaṃ dānaṃ cittapariṣkārārthaṃ yiogasaṃbhārārthamuttamārthasya prāptaye dānaṃ dadāti /

[270|24] tatrāsādya dānaṃ yat āsannebhya upagatebhyo dānaṃ dadātīti paurāṇāḥ /

[270|25] bhayadānaṃ yadvināśābhimukhaṃ dṛṣṭvā varaṃ dadāmīti dadāti /

[270|25-270|26] śeṣaṃ sugamatvānna vibhaktam /

[270|26] srota āpattiphalapratipannakāya dānaṃ dattvā 'prameyavipākaḥ /

[270|27] tato 'prameyataraḥ srota āpannāyeti vistareṇoktaṃ sūtre / apitu

[271|01-271|02]

mātṛpitṛglānadhārmakathikebhyo 'ntyajanmane /
bodhisattvāya cāmeyā anāryebhyo 'pi dakṣiṇā // VAkK_4.118 //

[271|03] ebhyaḥ pañcabhyaḥ pṛthagjanabhūtebhyo 'pyaprameyā phalato dakṣiṇā bhavati /

[271|03-271|04] tatrāntyajanmā bodhisattvaścaramabhavikaḥ /

[271|04-271|05] dharmakathikaścaturvidhe kṣetraviśeṣe katamasmin pakṣe dikṣeptavyaḥ /

[271|05] upakāripakṣe /

[271|05-271|07] sa hi mahākalyāṇamitram avidyāndhāyāṃ prajāyāṃ prajñācakṣuṣo dātā samaviṣamasya prakāśayitā anāsravasya dharmakāyasyātinivartayitā samāsato buddhakṛtyasya kartā /

[271|08] karmaṇāṃ tu gurulaghutvaṃ jñātukāmena samāsataḥ ṣaṭ kāraṇāni jñeyāni / tadyathā

[271|09-271|10]

pṛṣṭhaṃ kṣetramadhiṣṭhānaṃ prayiogaścetanāśayaḥ /
eṣāṃ mṛdvadhimātratvāt karmamṛdvadhimātratā // VAkK_4.119 //

[271|11] pṛṣṭhaṃ nāma yatkṛtasya punaranukriyā / kṣetraṃ nāma yatra kārāpakārāḥ kriyante /

[271|12] adhiṣṭhānaṃ karmapathaḥ / prayogastadarthaṃ kāyavākkarma /

[271|12-271|13] cetanā yayā karmapathaṃ niṣṭhāpayati /

[271|13-271|14] āśayastadabhiprāya evaṃ caivaṃ ca kuryāmevaṃ caivaṃ ca na kariṣyāmīti /

[271|14] kasyacit pṛṣṭhaparigraheṇaiva tatkarma guru saṃpadyate /

[271|14-271|15] vipākanaiyamyenāvasthānāt /

[271|15] kasyacit kṣetravaśenaiva /

[271|15-271|16] tatraiva kṣetre punaradhiṣṭhānavaśāt guru saṃpadyate nānyathā /

[271|16] yathā mātāitroḥ prāṇātipātāt na tvevamadattādānādikāt /

[271|16-271|17] evamanyadapi yojyam /

[271|17-271|18] yasya tu sarvāṇyadhimātrāṇi bhavanti tasyātyarthamadhimātraṃ guru karma veditavyam /

[271|18] yasya mṛdūni tasyātyarthaṃ mṛdu veditavyam //

[271|19] kṛtaṃ copacitaṃ ca karmocyate / kathaṃ karmopacitaṃ bhavati / pañcabhiḥ karaṇaiḥ /

[271|20-271|21]

saṃcetanasamāptibhyāṃ niṣkaukṛtya vipakṣataḥ /
parivārādvipākācca karmopacitamucyate // VAkK_4.120 //

[271|22] kathaṃ saṃcenataḥ / saṃcintya kṛtaṃ bhavati nābuddhipūrvaṃ na sahasā kṛtam /

[271|22-271|23] kathaṃ samāpattitaḥ /

[271|23] kaścidekena duścaritenāpāyānyātikaścidyāvattribhiḥ /

[271|23-271|24] kaścidekena karmapathena kaścidyāvaddaśabhiḥ /

[271|24-271|25] tatra yo yāvatā gacchati tasminnasamāpte kṛtaṃ tatkarma nopacitam samāpte tūpacitam /

[271|25] kathaṃ niṣkaukṛtyavipakṣataḥ /

[271|25-272|01] nirvipratisāraṃ ca tat karma bhavati niṣpratipakṣaṃ ca /

[272|01] kathaṃ parivārataḥ /

[272|01-272|02] akuśalaṃ cākuśalaparivāraṃ ca bhavati /

[272|02] kathaṃ vipākataḥ / vipākadāna niyataṃ bhavati /

[272|03] evaṃ kuśalamapi yojyam / ato 'nyathā karma kṛtaṃ bhavati nopacitam /

[272|04] caitye sarāgasyātmārthaṃ dānamityuktam /

[272|04-272|05] tatrāsatyupabhoktari kathaṃ puṇyaṃ bhavati /

[272|05-272|06] dvividhaṃ hi puṇyaṃ tyāgānvayaṃ tyāgādeva yadupapadyate paribhogānvayaṃ ca deyadharmaparibhogādyadutpadyate /

[272|07] caitye tyāgānvayaṃ puṇyaṃ

[272|08] paribhogānvyaṃ puṇyaṃ nāsti / kathaṃ tatrāpratigṛhṇati kasmiṃścit puṇyam /

[272|08-272|09] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ sati pratigrahītari bhavitavyaṃ nāsatīti /

[272|09] kasyacidapyanugrahābhāvāt / idamakāraṇam /

[272|10] yadi hi puṇyaṃ parānugrahādeva syāt maitryādyapramāṇasamyagdṛṣṭibhāvanāyāṃ na syāt /

[272|11] tasmādeṣṭavyaṃ caityai 'pi puṇyam /

[272|12] maitryādivadagṛhṇati /

[272|13-272|14] yathā maitryādiṣvantareṇāpi pratigrāhakaṃ parānugrahaṃ vā puṇyaṃ bhavati svacittaprabhavaṃ tathābhyatīte 'pi guṇavati tadbhaktikṛtaṃ svacittāt puṇyaṃ bhavati /

[272|14-272|15] dānamānakriyā tarhi vyarthā prāpnoti /

[272|15] na / tatkarmasamutthāpikāyā bhakteḥ prakṛṣṭataratvāt /

[272|15-272|16] yathā hi śatruvadhābhiprāyasya tatsamutthāpitaṃ kāyavākkarma /

[272|16-272|17] śatrusaṃjñayā tasminmṛte 'pi kurvato bahutaramapuṇyaṃ jāyate /

[272|17] nābhiprāyamātreṇa /

[272|17-272|18] tathābhyatīte śāstari tadbhaktisamutthāṃ dānamānakriyāṃ kurvato bahutaraṃ puṇyaṃ jāyate /

[272|19] na bhaktimātreṇa /

[272|19-272|20] yadi svakṣetre dānakriyāvījamiṣṭaphalaṃ bhavati tatkṣetre tarhyaniṣṭaphalaṃ bhaviṣyati /

[272|21] kukṣetre 'pīṣṭaphalatā phalabījāviparyayāt // VAkK_4.121 //

[272|22-272|23] kukṣetre 'pi phalasya bījādaviparyayo dṛṣṭo mṛdvīkābījānmṛdvīkāphalamevotpadyate madhuraṃ nimbavījānnimbameva tiktam /

[272|23-272|24] evaṃ kukṣetre 'pi parahitādhyāśayapravṛttasya dānabījasyeṣṭameva phalaṃ nirvartate nāniṣṭam /

[272|24-273|01] kṣetradoṣāttu tadvījamalpaphalaṃ vā bhavatyaphalaṃ vā /

[273|01] gataṃ dānamayapuṇyakriyāvastu saprasaṅgam //

[273|02] śīlamayaṃ vaktavyam / taducyate

[273|03] dauḥśītlamaśubhaṃ rūpaṃ śīlaṃ tadviratiḥ

[273|04] akuśalaṃ hi rūpaṃ dauḥśīlyamucyate / tasmādviratiḥ śīlam / sā punarviratiḥ

[273|05] dvidhā /

[273|06] yayā ca viramyate vijñaptyā yacca tadviramaṇam avijñaptiḥ /

[273|06-273|07] na ca kevalaṃ dauḥśīlyādviratiḥ śīlam /

[273|07] kiṃ tarhi /

[273|08] pratikṣiptācca buddhena

[273|09-273|10] yadapi na prakṛtyā dauḥśīlayaṃ bhagavatā ca buddhena pratikṣiptamakālabhojanādikaṃ tasmādapi dvidhā viratiḥ śīlam /

[273|10] samāttaśikṣasya tu tadadhyācārāddauḥśīlyaṃ jāyate //

[273|10-273|11] uktaṃ tamāsena śīlam //

[273|12] viśuddhaṃ tu caturguṇam // VAkK_4.122 //

[273|13] tattu śīlaṃ caturguṇaṃ bhavati / viparyayādaviśuddham / atha kathaṃ caturguṇamityāha

[273|14] dauḥśīlyataddhetvahataṃ tadvipakṣaśamāśritam /

[273|15] dauḥśītyena tāvadanupahataṃ bhavati yathoktena dauḥśīlyena / hetunā 'pyanupahataṃ bhavati /

[273|16] lobhādibhiḥ kleśopakleśaiḥ dauḥśīlyavipakṣāśritaṃ ca bhavati /

[273|16-273|17] smṛtyupasthānasaṃniśritatvāt samāśritaṃ ca bhavati /

[273|17] nopapattiviśeṣāśritam /

[273|17-273|18] nirvāṇapariṇāmitavāt /

[273|18] pañcabhiḥ kāraṇaiḥ ityapare /

[273|18-273|19] maulaiḥ karmapathairviśuddhaṃ bhavati sāmantakairviśuddhaṃ vitarkairanupahataṃ smṛtyā 'nuparigahītaṃ nirvāṇapariṇāmitaṃ ceti /

[273|19-273|20] caturvidhaṃ śīlamityapare /

[273|20] bhayaśīlaṃ yadā jīvikāślokadaṇḍadurgatibhayāt pālyate /

[273|20-273|21] āśāstiśīlaṃ yadbhavabhogasatkāratṛṣṇākṛtam /

[273|21-273|22] bodhyaṅgānulomaṃ śīlaṃ yanmokṣārthaṃ samyagdṛṣṭikāṇām /

[273|22] pariśuddhaṃ śīlamanāsravaśīlaṃ nirmalatvāditi //

gataṃ śīlam //

[273|23] samāhitaṃ tu kuśalaṃ bhāvanā

[273|24] kimidaṃ samāhitaṃ nāma / samādhisvabhāvaṃ sahabhū yat / kimarthametat bhāvanetyucyate /

[274|01] cittavāsanāt // VAkK_4.123 //

[274|02] taddhi samāhitaṃ kuśalamatyarthaṃ cittaṃ vāsayati / guṇaistanmayīkaraṇātsaṃtateḥ /

[274|02-274|03] puṣpaistilabhāvanāvat /

[274|03] dānaṃ tāvanmahābhogatāyai saṃvartata ityuktam /

[274|03-274|04] atha śīlaṃ bhāvanā ca

[274|05] svargāya śīlaṃ prādhānyāt visaṃyogāya bhāvanā /

[274|06] dānamapi svargāya śīlaṃ prādhānyāt / śīlamapi visaṃyogāya / bhāvanā tu prādhānyāt /

[274|07] sutra uktaṃ "catvāraḥ pudgalā brāhmaṇyaṃ puṇyaṃ prasavantī"ti /

[274|07-274|08] katamat tad brāhmapuṇyam /

[274|08] yattallakṣaṇavipākasya karmaṇaḥ parimāṇajñāpanāyoktam iti vaibhāṣikāḥ /

[274|09] pūrvācāryās tu vyācakṣate /

[274|10] caturṇāṃ brāhmapuṇyatvaṃ kalpaṃ svargeṣu modanāt // VAkK_4.124 //

[274|11] yāvatā puṇyena kalpaṃ svargeṣu modate idaṃ brāhmaṃ puṇyam /

[274|11-274|12] brahmapurohitānāṃ kalpāyuṣkatvāt /

[274|12] nikāyāntare gāthāṃ paṭhanti

[274|13] "brāhmaṃ puṇyaṃ prasavati kalpaṃ svargeṣu modata" iti /

[274|14] āmiṣadānamuktam / dharmadānaṃ vaktavyam / tadidamucyate /

[274|15] dharmadānaṃ yathābhūta sūtrādyakliṣṭadeśanā /

[274|16] sūtrādīnāṃ yathābhūtamakliṣṭadeśanā dharmadānam /

[274|16-274|17] ato mahatīṃ ta ātmanaḥ puṇyajyāniṃ kurvanti ye viparītadharmaṃ deśayanti /

[274|17-274|18] kliṣṭacittā vā lābhasatkāra yaśāṃsi vāñchantaḥ /

[274|18] uktaṃ puṇyakriyāvastubhedena trividhaṃ kuśalaṃ punaḥ

[274|19] puṇyanirvāṇanirvedhabhāgīyaṃ kuśalaṃ tridhā // VAkK_4.125 //

[274|20-274|21] puṇyabhāgīyaṃ yadiṣṭavipākaṃ mokṣabhāgīyaṃ yasminnutpanne niyataṃ parinirvāṇadharmā bhavati /

[274|21-274|23] yasya saṃsārādīnavanairātmyanirvāṇaguṇadyotikāṃ kathāṃ śrutvā romaharṣāśrūpātau bhavatastasyāsti mokṣabhāgīyaṃ kuśalamūlamityavaseyaṃ pravṛṣīvāṅkuraprarohāt khalavileṣu bījāstitvam /

[274|23-274|24] nirvedhabhāgīyamuṣmādi caturvidhaṃ paścādvyākhyāsyāmaḥ /

[275|01] yadidaṃ loka ucyate lipimudrāgaṇanā kāvyaṃ saṃkhyeti ka eṣāṃ svabhāvaḥ /

[275|02-275|03]

yogapravartitaṃ karma sasamutthāpakaṃ tridhā /
lipimudre sagaṇanaṃ kāvyaṃ saṃkhyā yathākramam // VAkK_4.126 //

[275|04] yogapravartitamiti upāyaviśeṣapravartitam / tridhā karmeti kāyavāṅmanaskarma /

[275|04-275|05] tatra lipimudre tāvadyogapravartitaṃ kāyakarma samutthāpanam /

[275|05] gaṇanā kāvyaṃ ca vākkarma /

[275|06] ityetāni pañcaskandhasvabhāvāni / saṃkhyā manaskarma / yanmanasā saṃkalanaṃ dharmāṇām /

[275|07] dharmāṇāmidānīṃ kecit paryāyā ucyante /

[275|08] sāvadyā nivṛtā hīnāḥ kliṣṭā dharmāḥ

[275|09] kliṣṭānāṃ dharmāṇāṃ sāvadyā nivṛtā hīnā iti paryāyāḥ /

[275|10] śubhāmalāḥ /

[275|11] praṇītāḥ

[275|12] kuśalānāsravāṇāṃ praṇītā iti paryāyaḥ /

[275|12-275|13] hīnapraṇītebhyo 'nye madhyā iti siddhaṃ bhavati /

[275|14] saṃskṛtaśubhāḥ sevyāḥ

[275|15] kusalasaṃskṛtānāṃ sevitavyā iti paryāyaḥ / śeṣā asevitavyā iti siddhaṃ bhavati /

[275|16] kasmādasaṃskṛtaṃ na sevyam / anabhyasanīyatvādaphalatvācca / phalarthaṃ hi sevā bhavati /

[275|17] sottarā anye sarvadharmāḥ /

[275|18] mokṣastvanuttaraḥ // VAkK_4.127 //

[275|19] nahi nirvāṇādviśiṣṭataramasti / tacca sarvebhyo viśiṣṭaṃ kuśalanityatvāt /

=====================================================================

[275|20-275|21] abhidharmakośabhāṣye karmanirddeśo nāma caturthaṃ kośasthānamiti //

pañcamaṃ kośasthānam

=====================================================================

oṃ namo buddhāya

=====================================================================

[277|03] "karmajaṃ lokavaicitrya" mityuktam /

[277|03-277|04] tāni karmāṇyanuśayavaśādupacayaṃ gacchanti antareṇa cānuśayān bhavābhinirvarttane na samarthāni bhavanti /

[277|04] ato veditavyāḥ

[277|05] mūlaṃ bhavasyānuśayāḥ

[277|06] kleśo hi pravartamāno daśa kṛtyāni karoti /

[277|06-277|09] mūlaṃ ca dṛḍhīkaroti saṃtatimavasthāpayati kṣetramāpādayati niḥṣyandaṃ nirvartayati karmabhavamabhinirharati svasaṃbhāraṃ arigṛhṇāti ālambane saṃmohayati vijñānasroto namayati kuśalapakṣādvyutkrāmati pandhanārthaṃ ca spharati dhātvanatikramayogeneti /

[277|10] kati ceme 'nuśayāḥ / samāsena ṣaṭ / katame

[277|11] ṣaḍrāgaḥ pratighastathā /

[277|12] māno 'vidyā ca dṛṣṭiśca vicikitsā ca

[277|13] athāgrahaṇaṃ rāgavaśenānyeṣāmālambanānuśāyitajñāpanārtham /

[277|13-277|14] etacca paścāt pravedayiṣyāmaḥ /

[277|15] te punaḥ // VAkK_5.1 //

[277|16] ṣaḍrāgabhedātsaptoktāḥ

[277|17] ta ete ṣaḍnuśayāḥ sūtre rāgasya dvidhā bhedaṃ kṛtvā saptoktāḥ /

[277|17-277|19] kāmarāgānuśayaḥ pratighānuśayo bhavarāgānuśayo mānānuśyaḥ avidyānuśayo dṛṣṭyanuśayo vicikitsānuśaya iti /

[277|19-278|01] kathamidaṃ jñātavyaṃ kāmarāga evānuśayaḥ kāmarāgānuśayaḥ āhosvit kāmarāgasyānuśayaḥ kāmarāganuśayaḥ /

[278|01] kiṃ cātaḥ /

[278|01-278|02] kāmarāga evānuśayaścet sūtravirodhaḥ /

[278|02] "ihaikatyo na kāmarāgaparyavasthitena cetasā bahulaṃ viharati /

[278|02-278|03] utpannasya kāmarāgaparyavasthānasyottari niḥsaraṇaṃ yathābhūtaṃ prajānāti /

[278|03-278|04] tasya tatkāmarāgaparyavasthānaṃ sthāmaśaḥ samyaktvasamavahataṃ sānuśayaṃ prahīyata"iti /

[278|04-278|06] kāmarāgasyānuśayaścedviprayuktānuśayaprasaṅgādabhidharmavirodhaḥ "kāmarāgānuśayastribhirindriyaiḥ saṃprayukta" iti /

[278|06] kāmarāga evānuśya iti vaibhāṣikāḥ /

[278|06-278|07] evaṃ yāvadvicikitsaivānuśaya iti /

[278|07] nanu coktamevaṃ sūtravirodha iti / nāsti virodhaḥ / sānuśayaṃ sānubandhamityarthaḥ /

[278|08] aupacāriko vā sūtre 'nuśayaśabdaḥ prāptau / yathā duḥkho 'gniriti /

[278|08-278|09] lākṣaṇikastvabhidharme kleśa evānuśayaśabdaḥ /

[278|09] tasmātsaṃyuktā evānuśayāḥ / kathamidaṃ gamyate /

[278|10] anuśayānāṃ

[278|11] "cittakleśakaratvādāvaraṇatvācchubhairviruddhatvāt" /

[278|12-278|13] yasmādanuśayaiḥ kliṣṭaṃ cittaṃ bhavatyapūrvaṃ kuśalaṃ notpadyate utpannācca parihīyate tasmānna viprayuktāḥ /

[278|13] atha viprayuktairapyevaṃ syāt /

[278|13-278|14] kuśalaṃ na kadācidupalabhyeta /

[278|14] teṣāṃ nityaṃ saṃnihitatvāt / upalabhyate ca / ataḥ

[278|15-278|16] "kuśalasya copalambhādaviprayuktāḥ atha ihānuśayāḥ" iti /

[278|17-278|18] tadidamajñāpakaṃ yasmādyo viprayuktamanuśayamicchati sa etatsarvamanuśayakṛtaṃ necchati /

[278|18] kleśakṛtamevecchati / evaṃ tu sādhu yathā sautrāntikānām /

[278|19] kathaṃ ca sautrāntikānām / kāmarāgasyānuśayaḥ kāmarāgānuśaya iti /

[278|19-278|20] na cānuśayaḥ saṃprayukto na viprayuktastasyādravyāntaratvāt /

[278|20] prasupto hi kleśo 'nuśaya ucyate /

[278|21] prabuddhaḥ paryavasthānam / kā ca tasya prasuptiḥ / asaṃmukhībhūtasya bījabhāvānubandhaḥ /

[278|22] kaḥ prabodhaḥ / saṃmukhībhāvaḥ / ko 'yaṃ vījabhāvo nāma /

[278|22-278|23] ātmabhāvasya kleśajā kleśotpādanaśaktiḥ /

[278|23-278|24] yathānubhavajñānajā smṛtyutpādanaśaktiryathā cāṅkurādīnāṃ śāliphalajā śāliphalotpādanaśaktiriti /

[278|24-279|01] yastu kleśānāṃ bījārthamarthāntaraṃ vīprayuktamanuśayaṃ kalpayati tena smṛtibījamapyarthāntaraṃ kalpayitavyaṃ jāyate /

[279|01-279|03] yattarhi sūtre kleśa evānuśaya uktaḥ ṣaṭṣaṭke "so 'sya bhavati sukhāyāṃ vedanāyāṃ rāgānuśaya" iti /

[279|03] bhavatīti vacanānnāsau tadaivānuśayaḥ / kadā tarhi bhavati /

[279|03-279|04] yadā prasupto bhavati /

[279|04] hetau vā tadupacāra eṣa draṣṭavyaḥ / tiṣṭhatu prasaṅgaḥ / śāstraṃ pravarttatām /

[279|05] ya eṣa sūtre rāgasya bhedaḥ kṛtaḥ kāmarāgo bhavarāga iti /

[279|06] ko 'yaṃ bhavarāgaḥ /

[279|07] bhavarāgo dvidhātujaḥ /

[279|08] rūpārūpyadhātujo rāgo bhavarāgaḥ kṛṭaḥ / kiṃ kāraṇamevaṃ kṛtaḥ /

[279|09] antarmukhatvāttanmokṣasaṃjñāvyāvṛttaye kṛtaḥ // VAkK_5.2 //

[279|10] samāpattirāgo hi teṣāṃ prāyeṇa / sa cāntarmukhapravṛttastasmāt bhavarāgaḥ /

[279|11] uktastayoḥ kila dhātvormokṣasaṃjñāvyāvyavarttanārthamekeṣāmiti /

[279|11-279|12] ātmabhāva eva tu bhavaḥ /

[279|12-279|13] te ca sattvāḥ samāpattiṃ sāśrayā māsvādayanta ātmabhāvamevāsvādayanti kāmavītarāgatvāt /

[279|13] ataḥ sa rāgo bhavarāga ityuktaḥ /

[279|13-279|14] punarete ṣaḍanuśayā abhidharme daśa kriyante /

[279|14] kathaṃ kṛtvā /

[279|15-279|16]

dṛṣṭayaḥ pañca satkāyamithyāntagrāhadṛṣṭayaḥ /
dṛṣṭiśīlavṛtaparāmarśāviti punardaśa // VAkK_5.3 //

[279|17] ṣaṇṇāmanuśayānāṃ dṛṣṭiṃ pañcadhā kṛtvā daśa bhavanti /

[279|17-279|18] pañca dṛṣṭisvabhāvāḥ satkāyadṛṣṭirantagrahadṛṣṭirmithyādṛṣṭirdṛṣṭiparāmarśaḥ śīlavṛtaparāmarśaśca /

[278|18-278|19] yathā dṛṣṭisvabhāvāḥ rāgahpratidhho māno 'vidyā vicikitsā /

[279|19-279|20] ete punarete daśānuśayā abhidharme 'ṣṭānavatiḥ kriyante /

[279|20-279|21] kāmāvacarāḥ ṣaṭtriṃśad rūpāvacarā ekatriṃśat ārūpyāvacarā ekatriṃśat /

[279|21] kathaṃ kṛtvā /

[279|21-279|22] samāsato hyete 'nuśayāstraidhātukā darśanaprahātavyā bhāvanāprahātavyāśca /

[279|22-279|23] tatra tāvat kāmāvacarā darśanaprahātavyā dvātriṃśat /

[279|23] katame ta ityāha

[280|01-280|02]

daśaite saptasaptāṣṭau tridvidṛṣṭivivarjitāḥ /
yathākramaṃ prahīyante kāme duḥkhādidarśanaiḥ // VAkK_5.4 //

[280|03] ya ete daśānuśayā uktā ete kāmadhātau daśāpi duḥkhadarśanaheyāḥ santi /

[280|04] ebhya eva sapta samudayadarśanapraheyāḥ /

[280|04-280|05] sapta nirodhadarśanaheyāḥ satkāyadṛṣṭimantagrāhadṛṣṭiṃ śīlavrataparāmarśaṃ ca varjayitvā /

[280|05] aṣṭau mārgadarśanaheyāḥ /

[280|05-280|06] satkāyadṛṣṭimantagrāhadṛṣṭiṃ ca varjayitvā /

[280|06] ityete kāmāvacarā dvātriṃśadanuśayā darśanaprahātavyāḥ /

[280|07] satyānāṃ darśanamātreṇa prahāṇāt /

[280|08] catvāro bhāvanāheyāḥ

[280|09] tadyathā rāgaḥ pratigho māno 'vidyā ca /

[280|09-280|10] dṛṣṭasatyasya paścāt mārgābhyāsena prahāṇāt /

[280|10] tadevaṃ satkāyadṛṣṭirekaprakārā bhavati duḥkhadarśanaheyā /

[280|10-280|11] evamantagrāhadṛṣṭiḥ mithyādṛṣṭiścatuṣprakārā bhavati /

[280|11] duḥkhasamudayanirodhamārgadarśanaheyā /

[280|11-280|12] evaṃ dṛṣṭiparāmarśo vicikitsā ca /

[280|12] śīlavrataparāmaṛśo dviprakāraḥ duḥkhamārgadarśanaheyaḥ /

[280|13-280|14] rāgapratighamānāvidyāḥ pañcaprakārāścatuḥsatyadarśanaheyā bhāvanāheyāśca /

[280|14] kīdṛśā ete duḥkhadarśanaheyāḥ kīdṛśā yāvad bhāvanāheyāḥ /

[280|14-280|15] ye yaddarśanaheyālambanāste taddarśanaheyā avaśiṣṭā bhāvanāheyāḥ /

[280|15-280|17] tā eva dvādaśa dṛṣṭayo bhavanti catasro vicikitsāḥ pañca rāgāḥ pañca pratighāḥ pañca mānāṃ pañcāvidyā ityete kāmāvacarāḥ ṣaṭtriṃśadanuśayā bhavanti /

[280|18] ta evāpratighāḥ punaḥ /

[280|19] rūpadhātau

[280|20] pañcaprakāraṃ pratighamapahāya ta eva rūpāvacarā ekatriṃśadanuśayā bhavanti /

[280|21] yathā rūpadhātau

[280|22] tathārūpye

[280|23] ekatriṃśadanuśayā bhavanti /

[280|24] ityaṣṭānavatirmatāḥ // VAkK_5.5 //

[280|24-280|25] ta evamete ṣaḍanuśayā ākāraprakāradhātubhedairaṣṭānavatirmatāḥ āmidhārmikāṇām /

[281|01] ya ime darśanaprahātavyānuśayā uktāḥ kimete niyataṃ darśanenaiva prahīyante /

[281|02] netyāha / kiṃ tarhi /

[281|03] bhavāgrajāḥ kṣāntivadhyā dṛggheyā eva

[281|04] ye bhavāgrabhūmijā anvayajñānakṣāntiheyā anuśayāste darśanaheyā eva na bhāvanāheyāḥ /

[281|05] śeṣajāḥ /

[281|06] dṛgbhāvanābhyām

[281|07] kṣāntivadhyā iti vartate /

[p28|107-28108] śeṣāsu bhūmiṣu yathāyogaṃ dharmānvayajñānakṣāntiheyā anuśayā āryāṇāṃ darśanaheyāḥ pṛthagjanānāṃ bhāvanāheyāḥ /

[281|09] akṣāntivadhyā bhāvanayaiva tu // VAkK_5.6 //

[281|10] sarvāsu bhūmiṣu ye 'nuśayā jñānavadhyāste ubhayeṣāṃ nityaṃ bhāvanāheyāḥ /

[281|10-281|11] naiva hi bāhyakānāṃ darśanaprahātavyāḥ prahīyanta ityapare /

[281|12-281|14] tathāhi mahākarmavibhāgasūtre pūrvāntakalpakānāṃ ca śāśvatavādināmekatyaśāśvatikānām ahetusamutpattikānāṃ ca vītarāgāṇāṃ ca kāmadhātvālambanānāṃ dṛṣṭīnāṃ samudācāra uktaḥ /

[281|13-281|14] na ca rūpāvacarāṇāṃ kleśānāṃ kāmadhāturālambanaṃ vītarāgatvāt /

[281|14-281|15] tasmāt kāmapratisaṃyuktā eva tā aprahīṇā iti /

[281|15-281|16] dṛṣṭyutpādasamakālaṃ te parihīṇā devadatta iveti vaibhāṣikāḥ /

[281|17] dṛṣṭayaḥ paṇca nāmato nirdiṣṭā na tu svabhāvatastat kastāsāṃ svabhāvaḥ /

[281|18-281|19]

ātmātmīyadruvocchedanāstihīnā gradṛṣṭayaḥ /
ahetvamārge taddṛṣṭiretāstāḥ pañca dṛṣṭayaḥ // VAkK_5.7 //

[281|20] ātmadṛṣṭirātmīyadṛṣṭirvā satkāyadṛṣṭiḥ / sīdatīti sat /

[281|20-281|21] cayaḥ kāyaḥ saṃghātaḥ skandha ityarthaḥ /

[281|21] saccāyaṃ kāyaśceti satkāyaḥ pañcopādānaskandhāḥ /

[281|22] nityasaṃjñāṃ piṇḍasaṃjñāṃ ca tyājayitumevaṃ dyotitā / etatpūrvako hi teṣvātmagrahaḥ /

[281|23] satkāye dṛṣṭiḥ satkāyadṛṣṭiḥ /

[281|23-281|24] sarvaiva sāsravālambanā dṛṣṭiḥ satkāye /

[281|24] ātmātmīyadṛṣṭireva tu satkāyadṛṣṭiruktā /

[281|24-282|01] yathā gamyeta satkāyadṛṣṭiriyaṃ nātmani nātmīye veti /

[282|01-282|03] yathoktaṃ "ye kecid bhikṣavaḥ śramaṇā vā brāhmaṇā vā ātmeti samanupaśyantaḥ samanupaśyanti sarve ta imāneva pañcopādānaskandhāni"ti /

[282|03] tasyaivātmābhimatasya vastuno dhruvadṛṣṭirucchedadṛṣṭirvā 'ntagrāhadṛṣṭiḥ /

[282|04] śāśvatocchedāntagrahaṇāt / sati duḥkhādisatye nāstīti dṛṣṭirmithyādṛṣṭiḥ /

[282|04-282|05] sarvaiva hi viparītasvabhāvapravṛṭtā dṛṣṭirmithyādṛṣṭiḥ ekaiva tūktā /

[282|05-282|06] atiśayavattvāt durgandhakṣatavat /

[282|06] eṣā hyapavādikā anyāstu samāropikāḥ / hīne agradṛṣṭirdṛṣṭiparāmarśaḥ /

[282|07] kiṃ hīnam / sarvaṃ sāsravam / āryaiḥ prahīṇatvāt / tasyāgrato grahaṇaṃ dṛṣṭiparāmarśaḥ / [282|08] dṛṣṭyādiparāmarśa iti vaktavye ādiśabdalopaḥ kṛtaḥ /

[282|08-282|09] ahetau hetudṛṣṭiramārge mārgadṛṣṭiḥ śīlavṛtaparāmarśaḥ /

[282|09] tadyathā maheśvaro na heturlokānām /

[282|09-282|10] taṃ ca hetuṃ paśyati prajāpatimanyaṃ vā /

[282|10-282|11] agnijalapraveśādayaśca na hetuḥ svargasya tāṃśca hetuṃ paśyati /

[282|11-282|12] śīlavratamātrakaṃ sāṃkhyayogajñānādayaśca na mārgo mokṣāsya tāṃśca mārgaṃ paśyati /

[282|12-282|13] atrāpi kilādiśabdalopaḥ kṛta ityetāstāḥ pañca dṛṣṭayo veditavyāḥ /

[282|13] satyakāraṇe kāraṇadṛṣṭiḥ śilavrataparāmarśaḥ /

[282|13-282|14] kasmādayaṃ na samudayadarśanaprahātavyaḥ /

[282|14-282|15] yo hi kaścidīśvaraḥ prajāpatimanyaṃ vā kāraṇaṃ paśyati sa tannityamekaṃ cātmānaṃ kartāramabhiniviśya /

[282|15] tadyasmāt sa

[282|16-282|17]

īśvarādiṣu nityātmaviparyāsāt pravartate /
kāraṇābhiniveśo 'to duḥkhadṛggheya eva saḥ // VAkK_5.8 //

[282|18] duḥkhadarśanādeva hi teṣu tau nityātmagrāhau prahīyete /

[282|18-282|19] tasmāttatkṛto 'pi kāraṇābhiniveśastata eva prahīyate /

[282|19-282|20] yastarhi jalāgnipraveśādibhiḥ svargopapattiṃ paśyati śīlavṛtena vā śuddhiṃ so 'pi duḥkhadarśanaprahātavya eva /

[282|20] eṣa hi śāstrapāṭhaḥ /

[282|20-282|22] "ye caivaṃ dṛṣṭaya evaṃvādino yadayaṃ puruṣapudgalo gośīlaṃ samādāya vartate mṛgaśīlaṃ kukkuraśīlaṃ, sa tena śudhyati mucyate sukhaduḥkhaṃ vyatikrāmati sukhaduḥkhavyatikramaṃ cānuprāpnoti /

[282|22-282|23] akāraṇaṃ kāraṇataḥ pratyeti śīlavrataparāmarśo duḥkhadarśanaprahātavyaḥ" iti vistaraḥ /

[282|23-282|24] kiṃ punaḥ kāraṇamasau duḥkhadarśanaprahātavyaḥ /

[282|24] duḥkhe vipratipannatvāt /

[282|24-282|25] sarveṣāṃ sāsravālambanānāṃ duḥkhe vipratipannatvāt /

[282|25-282|26] kīdṛśo vā 'nyaḥ śīlavṛtaparāmarśo mārgedarśanaprahātvyaḥ /

[282|26] yo mārgadarśanaprahātavyālambanaḥ /

[282|26-282|27] so 'pi hi nāma duḥkhe vipratipannaḥ /

[282|27-282|28] yasya ca mārgālambanā mithyādṛṣṭirvicikitsā vā 'sti sa nāsti mokṣamārga iti paśyan vicikitsan vā kathaṃ tayā śuddhiṃ pratyeṣyati /

[283|01] athānyaṃ mokṣamārgaṃ parāmṛśya eṣa mokṣamārgo nāstītyāha /

[283|01-283|02] so 'pi tenaivānyena śuddhiṃ pratyeti na tayā mithyādṛṣṭyeti /

[283|02-283|03] tasyāpyasau mārgadarśanaprahātavyālambano na sidhyati /

[283|03-283|04] yaścāpi samudayanirodhadarśanaprahātavyālambanayā mithyādṛṣṭyā śuddhiṃ pratyeti sa kasmānna taddarśanaheyaḥ /

[283|04] tasmāt parīkṣya eṣo 'rthaḥ /

[283|05] yaduktaṃ "nityātmaviparyāsādi"ti / kimetāveva dvau viparyāsau /

[283|05-283|06] catvāro viparyāsāḥ /

[283|06] anitye nityamiti / duḥkhe sukhamiti / aśucau śucīti /

[283|06-283|07] anātmanyātmeti /

[283|07] athaitadviparyāsacatuṣkaṃ kiṃsvabhāvam /

[283|08] dṛṣṭitrayādviparyāsacatuṣkaṃ

[283|09] antagrāhadṛṣṭeḥ śāśvatadṛṣṭirnityaviparyāsaḥ /

[283|09-283|10] dṛṣṭiparāmarśātsukhaśuciviparyāsau /

[283|10] satkāyadṛṣṭerātmadṛṣṭirātmaviparyāsaḥ / sakaletyapare /

[283|10-283|11] kathamātmīyadṛṣṭirviparyāsaḥ /

[283|11] kathaṃ ca na viparyāsaḥ / viparyāsasūtrād /

[283|11-283|13] ātmānameva tatra vaśinaṃ paśyennātmīyaṃ paśyatītyātmadṛṣṭirevāsau dvimukhī athāhamityetasmāt mameti dṛṣṭyantaraṃ syāt /

[283|13] mayā mahyamityetadapi syāt /

[283|14] kasmādanye kleśā na viparyāsāḥ /

[283|14-283|15] yasmāt tribhiḥ kāraṇairviparyāsānāṃ vyavasthānam katamaistribhiḥ /

[283|16] vīparītataḥ /

[283|17] nitīraṇāt samāropāt

[283|18] ekāntaviparyastatvādālambane nitīrakatvātsamāropaṇācca /

[283|18-283|19] ucchedadṛṣṭirmithyādṛṣṭiśca na samāropike /

[283|19] abhāvamukhapravṛttatvāt /

[283|19-283|20] śīlavrataparāmarśo naikāntaviparyastastanmātraśuddhyālambanatvāt /

[283|20-283|21] anye kleśā na santīrakā ato na viparyāsāḥ /

[283|21-283|22] yattarhi sūtre ukta "manitye nityamiti saṃjñāviparyāsaḥ cittaviparyāso dṛṣṭiviparyāsa" iti /

[283|22] dṛṣṭirevātra viparyāsaḥ /

[284|01] saṃjñācitte tu tadvaśāt // VAkK_5.9 //

[284|02] dṛṣṭiviparyāsavaśādeva tatsaṃprayukte saṃjñācitte viparyāsāvuktau /

[284|02-284|03] vedanādayo 'pi kasmānnoktāḥ /

[284|03] lokaprasiddhyā /

[284|03-284|04] loke hi viparyastasaṃjño viparyastacitta iti prasiddhaṃ na punarviparyastavedana iti /

[284|04-284|05] ta ete viparyāsāḥ sarve 'pi srota āpannasya prahīṇā bhavanti /

[284|05] darśanapraheyatvāt dṛṣṭīnāṃ sasaṃprayogāṇām / dvādaśa viparyāsāḥ /

[284|05-284|06] anitye nityamiti saṃjñādṛṣṭicittaviparyāsāstrayaḥ /

[284|06] evaṃ yāvadanātmanyātmeti /

[284|06-284|07] tatrāṣṭau darśanaprahātavyāścatvāro bhāvanāprahātavyāḥ /

[284|07-284|08] duḥkhe ca saṃjñā cittaviparyāsāvaśucau ceti nikāyāntarīyāḥ /

[284|08-284|09] itarathā hi kathamantareṇa sukhaśucisaṃjñāmavītarāgasyāryasya kāmarāgaḥ saṃbhavediti /

[284|09] tadetannecchanti vaibhāṣikāḥ /

[284|10] yadi hi sukhaśucisaṃjñācittasamudācārādāryasya tadviparyāsāvīkṣyete /

[284|10-284|11] sattvasaṃjñācittasamudācārāttadviparyāsāvapi kiṃ neṣyete /

[284|11-284|12] na hi striyāmātmani ca vinā sattvasaṃjñāyā kāmarāgo yukta iti /

[284|12-284|13] sūtre 'pi coktaṃ "yataśca śrutavānāryaśrāvaka idaṃ duḥkhamāryasatyamiti yathābhūtaṃ prajānāti /

[284|13-284|14] yāvat tasya tasmin samaye yo 'nitye nityamiti saṃjñāviparyāsaḥ cittaviparyāso dṛṣṭivīparyāsaḥ sa prahīyata" iti vistaraḥ /

[284|14-284|16] tasmād dṛṣṭisamutye eva saṃjñācitte viparyāsau nānye tatkāla bhrāntimātratvādalātacakracitra yakṣabhrāntivat /

[284|16] yattarhi sthavirānandenārthaṃ vāgīśamadhikṛtyoktaṃ

[284|17-284|18]

"viparyāse ca saṃjñānāṃ cittaṃ te paridahyate" /
nimittaṃ varjyatāṃ tasmācchubhaṃ rāgopasaṃhitam //

[284|19] tasmāt sarva evāṣṭau saṃjñācittaviparyāsāḥ śaikṣasyāprahīṇā ityapare /

[284|19-284|20] te 'pi cāryasatyānāṃ yathābhūtaparijñānāt prahīyante /

[284|20-284|21] na vinā tenetyupāyasamā khyānānnāsti sūtravirodhaḥ /

[284|22] atha kiṃ dṛṣṭyanuśayasya eva bhedo nānyasya / mānasyāpyasti / kathamityāha

[284|23] sapta mānāḥ

[284|24] māno 'timāno mānātimāno 'smimāno 'bhimāna ūnamāno mithyāmānaśca /

[284|25] abhedena cittasyonnatirmāna uktāḥ / sa pravṛttibhedāt saptadhā bhavati /

[284|25-285|01] hīnādviśiṣṭaḥ samena vā samo 'smīti manyamānasyonnatirmānaḥ /

[285|01] samādviśiṣṭo 'smītyabhimānaḥ /

[285|02] viśiṣṭādviśiṣṭo 'smīti mānātimānaḥ /

[285|02-285|03] pañcopādānaskandhānātmata ātmīyato vā manyamānasyāsmimānaḥ /

[285|03] aprāpte viśeṣādhigame prāpto mayetyabhimānaḥ /

[285|03-285|04] bahvantaraviśiṣṭādalpāntarahīno 'smītyūnamānaḥ /

[285|04] aguṇavato guṇavānasmīti mithyāmānaḥ /

[285|05] yattarhi śāstre nava mānavidhā uktāḥ / "śreyānasmīti mānavidhā /

[285|05-285|06] sadṛśo 'smīti mānavidhā /

[285|06] hīno 'smīti mānavidhā /

[285|06-285|07] asti me śreyānasti me sadṛśo 'sti me hīnaḥ /

[285|07] nāsti me śreyānnāsti me sadṛśo nāsti me hīna" iti /

[285|07-285|08] ebhya eva mānebhya etāḥ /

[285|09] navavidhāstribhyaḥ

[285|10] katamebhyastribhyaḥ mānātimānonamānebhyaḥ /

[285|10-285|11] tatra prathamaṃ trayaṃ dṛṣṭisaṃniśritāstrayo mānāḥ /

[285|11] atimānamānonamānāḥ / dvitīyaṃ trayamūnamānamānātimānāḥ /

[285|11-285|12] tṛtīyaṃ trayaṃ mānātimānonamānāḥ /

[285|12-285|13] yuktastāvad bahvantaraviśiṣṭādalpāntarahīno 'smītyūnamāna unnatisthānatvāt /

[285|13-285|14] nāsti me hīna ityatra kimunnati sthānam /

[285|14] asti sadṛśo yo 'bhiprete vare sattvarāśau nihīnamapyātmānaṃ bahu manyate /

[285|15] api cāstyeva jñānaprasthānavihito vidhiḥ /

[285|15-285|17] prākaraṇaṃ tu nirdeśaṃ parigṛhya śreyānasmītyekeṣu māno 'pi syādati māno 'pi mānātimāno 'pi hīnasamaviśiṣṭāpekṣayā /

[285|18] athaite sapta mānāḥ kiṃprahātavyā ityāha

[285|19] dṛgbhāvanākṣyāḥ /

[285|20] dṛgbhāvanābhyāmeṣāṃ kṣayaḥ /

[285|20-285|21] etaduktaṃ bhavati sarve darśanabhāvanāprahātavyā iti yadbhāvanāheyamaprahīṇaṃ kimavaśyaṃ tadāryāṇāṃ samudācarati /

[285|21] nāvaśyaṃ tadyathā

[285|22] vadhādiparyavasthānaṃ heyaṃ bhāvanayā

[285|23-285|24] yena kleśaparyavasthānena saṃcintya prāṇivadhaṃ kuryādyāvanmṛṣāvādaṃ tad bhāvanāheyaṃ bhāvanāheyadharmālambanatvāt /

[285|25] tathā // VAkK_5.10 //

[286|01] vibhavecchā

[286|02] vibhavatṛṣṇā 'pi bhāvanāheyā / vibhavo nāma ka eṣa dharmaḥ / traidhātukī anityatā /

[286|03] tatra prarthanā vibhavatṛṣṇā / tathāśabdena bhavatṛṣṇāyāḥ pradeśo gṛhyate /

[286|03-286|04] "aho vatāhamairāvaṇaḥ syāṃ nāgarāja" ityevamādi /

[286|04-286|05] mānavidhā api bhāvanāprahātavyāḥ santītyuktamasmimamānaśca /

[286|06] na cāryasya saṃbhavanti vidhādayaḥ /

[286|07] nāsmitā

[286|08] ādigrahaṇena yāvadvibhavatṛṣṇāyā grahaṇam /

[286|08-286|09] kiṃ kāraṇamaprahīṇā apyete na samudācaranti /

[286|10] dṛṣṭipuṣṭatvāt

[286|11] satkāyadṛṣṭipuṣṭā hi mānavidhā asmimānaśca /

[286|11-286|12] ato bhagnapṛṣṭhatvāt notthātum punarutsahante /

[286|12] vadhādiparyavasthānaṃ mithyādṛṣṭipuṣṭatvāt /

[286|12-286|13] vibhavatṛṣṇā uccheddṛṣṭipuṣṭatvāt /

[286|13] bhavatṛṣṇāyāḥ pradeśaḥ śāśvatadṛṣṭipuṣṭatvāt /

[286|14] kaukṛtyaṃ nāpi cāśubham // VAkK_5.11 //

[286|15] akukśalaṃ cāpi kaukṛtyaṃ bhāvanāprahātavyam /

[286|15-286|16] na cāryasya tatsaṃbhavati vicikitsā samutthitatvāt /

[286|17] athaiṣāmaṣṭānavateranuśayānāṃ kati sarvatragāḥ katyasarvatragāḥ /

[286|18-286|19]

sarvatragā duḥkhahetudṛggheyā dṛṣṭayastathā /
vimatiḥ saha tābhiśca yā 'vidyā 'veṇikī ca yā // VAkK_5.12 //

[286|20-286|21] duḥkhasamudayadarśanaprahātavyā dṛṣṭayo vicikitsā ca tābhiśca saṃprayuktā avidyā āveṇikī ca duḥkhasamudayaprahātavye cāvidyā /

[286|20-287|01] itīme ekādaśānuśayāḥ sabhāgadhātusarvatragāḥ /

[287|01] sapta dṛṣṭayo dve vicikitse dve avidye sakalasvadhātvālambanatvāt /

[287|02] kimebhiryugapadālambate āhosvit krameṇa / yadi krameṇa anyeṣāmapi prasaṅga /

[287|02-287|04] atha yugapat kaḥ sakalena kāmadhātunā śuddhiṃ pratyetyakāraṇaṃ vā kāraṇataḥ /

[287|04] sakalaṃ nocyate sakalaṃ yugapadālambanta iti /

[287|04-287|05] api tu pañcaprakāramapi sarvaṃ yugapat /

[287|05-287|06] evamapi yatrātmadṛṣṭistatrātmatṛṣṇā yatrāgraśuddhidṛṣṭī tatra tatprārthanā tena ca māna iti tṛṣṇāmānayorapi sarvatragatvaṃ prāpnoti /

[287|06-287|07] evaṃ sati darśanabhāvanāheyālambanatvādetadubhayaṃ kiṃprahātavyaṃ syāt /

[287|07-287|08] bhāvanāprahātavyaṃ vyāmiśrālambanatvāt /

[287|08] athavā punarastu darśanaprahātavyaṃ dṛṣṭibalādhānavartitvāt /

[287|08-287|09] svalakṣaṇakleśāvetau na sāmānyakleśau /

[287|09] tasmānna sarvatragāviti vaibhāṣikāḥ /

[287|10] va ete sabhāgadhātusarvatragā ekādaśānuśayā uktāḥ

[287|11] navodhrvālambanā eṣāṃ dṛṣṭidvayavivarjitāḥ /

[287|12] satkāyadṛṣṭimantagrāhadṛṣṭiṃ ca varjayitvā 'nye navānuśayā visabhāgadhātusarvatragāḥ /

[287|13] kadācittu visabhāgamekaṃ dhātumālambante kadācit dvau /

[287|13-287|14] "ye 'nuśayāḥ kāmapratisaṃyuktā rūpapratisaṃyuktālambanāḥ /

[287|14-287|15] kāmapratisaṃyuktā ārūpyapratisaṃyuktālambanāḥ kāmapratisaṃyuktā rūpārūpyapratisaṃyuktālambanā" iti vacanāt /

[287|15-287|17] yadā kāmadhātau sthito brahmaṇi sattvadṛṣṭiṃ nityadṛṣṭiṃ cojtpādayati tadā kathaṃ satkāyānta grāhadṛṣṭī visabhāgadhātvālambane na bhavataḥ /

[287|17-287|18] ātmātmīyatvenāgrahaṇādantagrāhadṛṣṭiśca tatsamutthitatvāt /

[287|18] kā tarhīyaṃ dṛṣṭiḥ /

[287|18-287|19] neyaṃ dṛṣṭirmithyājñānaṃ punaḥ etadityābhidhārmikāḥ /

[287|19-287|20] kuto nu khalvetadanyā tadālambanā dṛṣṭireṣā na dṛṣṭiriti siddhāntastu pramāṇayitayaḥ /

[287|21] kiṃ khalvanuśayāḥ eva sarvatragāḥ / netyāha /

[287|22] prāptivarjyāḥ sahabhuvo ye'pyebhiste 'pi sarvagāḥ // VAkK_5.13 //

[287|23] sarvatragairanuśayaiḥ sahabhuvo ye 'pyanye dharmāste 'pi sarvatragāḥ prāptayastu naivam /

[287|23-288|01] aneka phalatvāt /

[288|01-288|02] ata eva syuḥ sarvatragānuśayā na sarvatrahetunā heturiti catuṣkoṭikaṃ kriyate /

[288|02] prathamā koṭiranāgatāḥ sarvatragā anuśayāḥ /

[288|02-288|03] dvitīyā 'tītapratyupannāstatsahabhuvaḥ /

[288|03] tṛtīyācatuthau yojye /

[288|04] eṣāmaṣṭānavateranuśayānāṃ kati sāsravālambanāḥ katyanāsravālambanāḥ /

[288|05-288|06]

mithyādṛgvimatī tābhyāṃ yuktā 'vidyā 'tha kevalā /
nirodhamārgadṛggheyāḥ ṣaḍanāsravagocarāḥ // VAkK_5.14 //

[288|07-288|08] nirodhadarśanaprahātavyāstrayo 'nuśayā mithyādṛṣṭirvicikitsā 'vidyā ca tābhyāṃ saṃprayuktā '; 'veṇikī ca /

[288|08] mārgadarśanaprahātavyā apyeta eva trayaḥ /

[288|08-288|09] ityete ṣaḍanāsravālambanāḥ /

[288|09] śeṣāṃ sāsravālambanā iti siddham / tatra punaḥ

[288|10-288|11]

svabhūmyuparamo mārgaḥ ṣaḍbhūminavabhūmikaḥ /
tadgocarāṇāṃ viṣayo mārgo hyanyo 'nyahetukaḥ // VAkK_5.15 //

[288|12-288|13] nirodhālambanānāṃ mithyādṛṣṭyādīnāṃ svabhūminirodha evālambanaṃ kāmāvacarāṇāṃ kāmadhātoreva yāvat bhavāgrabhūmikānāṃ bhavāgrasyaiva /

[288|13-288|14] mārgālambanānāṃ kāmāvacarāṇāṃ ṣaḍbhūmiko dharmajñānapakṣo mārgaḥ sarva evālambanam /

[288|14-288|15] yo 'pi rūpārūpyapratipakṣaḥ rūpārupyāvacarāṇāmapyadṛṣṭabhūmikānāṃ navabhūmikaḥ /

[288|15-288|16] sa evānvayajñānapakṣyo mārga ālambanaṃ mārgasyānyo 'nyahetukatvāt /

[288|16-288|17] yadyapi dharmajñānānvayajñāne apyanyonyahetuke natvanvayajñānaṃ kāmadhātupratipakṣa iti /

[288|17-288|18] na kāmāvacarā mārgālambanā anvayajñānapakṣānālambante /

[288|18-288|19] dharmajñānaṃ tarhi rūpārūpyapratipakṣatvāttadbhūmikānāṃ mārgalambanānāmālambanaṃ bhaviṣyati /

[288|19-288|20] na tat sakalaṃ pratipakṣo duḥkhasamudayadharmajñānayoratatpratipakṣatvāt /

[288|20-288|21] nāpi sakalayo rūpārūpyayyordarśanaprahātavyānāmapratipakṣatvādityādyābhāvānna bhavatyālambanam /

[288|22] atha kasmādrāgapratighamānā dṛṣṭiśīlavṛataparāmarśau cānāsravālambanā neṣyante /

[288|23] na rāgastasya varjyatvāt

[289|01-289|02] varjanīyo hi rāgaḥ yadi cānāsravālambanaḥ syānna varjanīyaḥ syātkuśaladharmacchandavat /

[289|03] na dveṣo 'napakārataḥ /

[289|04] apakāravastuni hi pratigha utpadyate / na caivaṃ nirodhamāgauṃ /

[289|05] na māno na parāmarśau śāntaśuddhayagrabhāvataḥ // VAkK_5.16 //

[289|06] nirodhamārgayoḥ śāntatvānna tābhyāmunnatirbhavitumarhati /

[289|06-289|07] bhūtārthaśuddhitvānna tayoḥ śuddhigrāhaḥ śīlavrataparāmarśaḥ /

[289|07] agrau ca tau / hīne cāgragrāho dṛṣṭiparāmarśaḥ /

[289|08] tasmādayuktameṣāmanāsravālambanatvam /

[289|09] eṣāmaṣṭānavateranuśayānāṃ katyālambanato 'nuśerate kati saṃprayogata eva /

[289|10-289|11]

sarvatragā anuśayāḥ sakalāmanuśerate /
svabhūmimālambanataḥ svanikāyamasarvagāḥ // VAkK_5.17 //

[289|12-289|13] ye sarvatragā anuśayāste sakalāṃ pañcaprakārāmapi svāṃ bhūmimālambanato 'nuśerate /

[289|13] asarvatragāstu svasyāṃ bhūmau svameva nikāyamālambanato 'nuśerate nānyam /

[289|14] tadyathā duḥkhadarśanaprahātavyā duḥkhadarśanaprahātavyameva nikāyam /

[289|14-289|15] evaṃ yāvadbhāvanāprahātavyā bhāvanāprahātavyameva nānyam /

[289|15] utsargaṃ kṛtvā 'pavādaṃ karoti

[289|16] nānāsravordhvaviṣayāḥ

[289|17] anāsravālambanā anuśayā naivālambanato 'nuśerate / nāpyūrdhvabhūmyālambanāḥ /

[289|17-289|18] kiṃ kāraṇam /

[289|18] tadālambanasya vastunaḥ

[289|19] asvīkārādvipakṣataḥ /

[289|20-289|21] yaddhi vastvātmadṛṣṭitṛṣṇābhyāṃ svīkṛtaṃ bhavati tatrānye 'pyanuśayā anugamayitumutsahante /

[289|21] ārdra iva paṭe rajāṃsi saṃsthātum /

[289|21-289|22] na caivamanāsravā nāpyevamūrdhvā bhūmiḥ /

[289|22] ato na tadālambanāsteṣvanuśerate / yastvihasthastāṃ bhūmiṃ prārthayate /

[289|23-290|01] kuśalo 'sau dharmmacchandaḥ vipakṣabhūtau ca nirvāṇamārgau tadālambanānāṃ kleśānāmūrdhvā ca bhūmiradharāṇām /

[290|01] ato na teṣu pratiṣṭhāṃ labhante /

[290|01-290|02] tapta ivopale talāni pādānām /

[290|02] ānuguṇyārtho 'trānuśayārthaḥ / na ca te tadanuguṇā ityapare /

[290|02-290|03] vātikasya rukṣānanuśayanavat /

[290|03] ata uktā ālambanato 'nuśerate /

[290|04] yena yaḥ saṃprayuktastu sa tasmin saṃprayogataḥ // VAkK_5.18 //

[290|05] anuśareta iti vartate /

[290|05-290|06] yo 'nuśayo yena dharmeṇa saṃprayuktastasmin saṃprayogato 'nuśete /

[290|06] yāvadaprahīṇa iti viśeṣaṇārthastuśabdaḥ /

[290|06-290|07] syuranuśayā nānāsravālambanā na visabhāgadhātusarvatragāḥ /

[290|07-290|08] te cānuśayāḥ saṃprayogato 'nuśayīrannālambanataḥ na syurvisabhāgabhūmisarvatragā anuśayāḥ /

[290|09] eṣāmaṣṭānavateranuśayānāṃ katyakuśalāḥ katyavyākṛtāḥ /

[290|10] ūrdhvamavyākṛtāḥ sarve

[290|11] rūpārupyāvacarāstāvatsarva evāvyākṛtāḥ / kiṃ kāraṇam /

[290|12] kliṣṭānāṃ dharmāṇāṃ duḥkhavipākaḥ syāt / tacca tayoirnāsti paravyābādhahetvabhāvāt /

[290|13] kāme satkāyadarśanam /

[290|14] antagrāhaḥ sahābhyāṃ ca mohaḥ

[290|15] kāmadhātau satkāyāntagrāhadṛṣṭī tatsaṃprayuktā cāvidyā avyākṛtāḥ /

[290|15-290|16] kiṃ kāraṇam /

[290|16] dānādibhiraviruddhatvāt /

[290|16-290|17] ahaṃ pretya sukhī bhaviṣyāmīti dānaṃ dadāti śīlaṃ rakṣati /

[290|17] ucchedadṛṣṭirapi mokṣānukūlā /

[290|17-290|19] ata evoktaṃ bhagavatā "etadagraṃ bāhyakānāṃ dṛṣṭigatānāṃ yaduta no ca syāṃ no ca me syāt na bhaviṣyāmi na me bhaviṣyatī"ti /

[290|19] api cānayordṛṣṭyoḥ svadravyasaṃmūḍhatvādaparapīḍāpravṛttatvācca /

[290|19-290|20] svargatṛṣṇā 'smimānayorapyevaṃ prasaṅgaḥ /

[290|20] sahajā satkāyadṛṣṭiravyākṛtā /

[290|20-290|21] yā mṛgapakṣiṇāmapi varttate /

[290|21] vikalpitā tvakuśaleti pūrvācāryāḥ /

[291|01] śeṣastvihāśubhāḥ // VAkK_5.19 //

[291|02] śeṣās tvaśubhā anuśayāḥ kāmadhātāvakuśalāḥ /

[291|03] katyakuśalamūlāni kati na /

[291|04] kāme 'kuśalamūlāni rāgapratighamūḍhayaḥ /

[291|05-291|06] kāmadhātau sarvarāgaḥ sarvapratighaḥ sarvo moho 'nyatra satkāyāntagrāhadṛṣṭisaṃprayuktādyathākramam /

[291|07] trīṇyakuśalamūlāni

[291|08] lobho 'kuśalamūlaṃ dveṣo moho 'kuśalamūlam /

[291|08-291|09] yaddhyakuśalaṃ cākuśalasya ca mūlaṃ tadevākuśalamūlamiṣṭam /

[291|09-291|10] śeṣā anuśayā nākuśalamūlānīti siddham /

[291|11] katyavyākṛtamūlāni kati na / trīṇyavyākṛta mūlāni / katamāni trīṇi /

[291|12] tṛṣṇā 'vidyā matiśca sā // VAkK_5.20 //

[291|13-291|14] setyavyākṛtatāṃ darśayati yā kācidavyākṛtā tṛṣṇā avidyā prajñā cāntato vipākajā api sarvā 'sāvavyākṛtamūlamiti kāśmīrāḥ /

[291|15] dvaidhordhvavṛtternāto 'nyau

[291|16] vicikitsā kila dvaidhavṛtterna mūlaṃ bhavitumarhati / calatvāt /

[291|16-291|17] unnatilakṣaṇenordhvavṛtterna māno mūlam /

[291|17-291|18] vividhasmṛtimūlāni hi sthirāṇyadhovṛttīni ca loke dṛṣṭānnīti /

[292|01] catvāryeveti bāhyakāḥ /

[292|02] bāhyakā ścatvāryavyākṛtamūlānīcchanti /

[292|03] tṛṣṇādṛṅ mānamohāste

[292|04] sa ityavyākṛtā iti darśayati / avyākṛtā tṛṣṇā dṛṣṭirmāno 'vidyā ca /

[292|04-292|05] kiṃ kāraṇametānyavyākṛtamūlānīcchanti /

[292|06] dhyāyitritvādavidyayā // VAkK_5.21 //

[292|07] yasmāttrayo dhyāyinaḥ / tṛṣṇādṛṣṭimānottaradhyāyinaḥ / te cāvidyāvaśādbhavantīti /

[292|08] yāni sūtre caturdaśāvyākṛtavastūni kiṃ tāni avyākṛtatvāt / netyāha /

[292|09] kiṃ tarhi / sthāpanīyaḥ praśno 'vyākṛta ityuktam / caturvidho hi praśnaḥ /

[292|09-292|10] ekāṃśavyākaraṇīyo vibhajyavyākaraṇīyaḥ paripṛcchayya vyākaraṇīyaḥ sthāpanīyaśca /

[292|10-292|11] tatra yathākramaṃ veditavyam /

[292|12-292|14]

ekāṃśato vyākaraṇaṃ vibhajya paripṛcchaya ca /
sthāpyaṃ ca maraṇotpatti viśiṣṭātmā 'nyatādivat // VAkK_5.22 //

[292|15] kiṃ sarvasattvā mariṣyantītyekāṃśena vyākarttavyaṃ mariṣyantīti /

[292|15-292|16] kiṃ sarve janiṣyanta iti vibhajya vyākarttavyaṃ saṃkleśā janiṣyante na niḥkleśā iti /

[292|16-292|17] kiṃ manuṣyo viśiṣṭo hīna iti paripṛcchayya vyākattevyam /

[292|17] kānadhikṛtya praśnayasīti /

[292|17-292|18] yadi brūyād devāniti /

[292|18] hīna iti vyākarttavyam / atha brūyādapāyāniti /

[292|18-292|19] viśiṣṭa iti vyākarttavyam /

[292|19] kimanyaḥ skandhebhyaḥ sattvo 'nanya iti sthāpanīyaḥ /

[292|19-292|20] sattvadravyasyābhāvāt vandhyāputraśyāmagauratādivat /

[292|21] kathametadvyākaraṇaṃ bhavati avyākṛtametaditi / evaṃ vyākaraṇāt /

[292|22] apara āha / idamapyekāṃśavyākaraṇaṃ yanna sarve janiṣyanta iti /

[292|23-292|24] yastu pṛcchedye mariṣyanti kiṃ te janiṣyanta ityetadvibhajyavyākaraṇīyaṃ syāt /

[292|24-293|01] manuṣyeṣu cobhayamasti hīnatvaṃ viśiṣṭatvaṃ cāpekṣikamityubhayamekāṃśena vyākarttavyam /

[293|01-293|02] tadyathā vijñānaṃ kāryaṃ kāraṇaṃ ceti ekāntena tu pṛcchato naikāntavyākaraṇāt vibhajyavyākaraṇaṃ yujyate /

[293|02-293|03] skandhebhyo 'nyaḥ sattva ityetadavyākṛtameva /

[293|03] na cāvyākaraṇameva vyākaraṇaṃ yujyata iti /

[293|03-293|04] yastu sthāpanīyaḥ praśnaḥ sthāpanīyatvena vyākriyate /

[293|04] kathaṃ na vyākṛto bhavati /

[293|05] ābhidharmikā āhuḥ /

[293|05-293|07] "tathāgato bhagavānarhan samyaksaṃbuddhaḥ svākhyāto 'sya dharmaḥ supratipannaḥ śrāvakasaṃghaḥ rūpamanityaṃ yāvadvijñāna duḥkhaprajñaptiryāvanmārgaprajñaptirekāṃśena vyākarttavyamarthopasaṃhitatvāt /

[293|07-293|08] vibhajjavyākaraṇaṃ nāma yadi kaścid brūyāddharmān vadeti sa vaktavyo bahavo dharmā atītā anāgatāḥ pratyutpannāḥ katamān vadāmīti /

[293|09] yadi brū yādatītāniti / sa vyaktavyo 'tītā api bahavo rūpaṃ yāvadvijñānamiti /

[293|10] athaṃ brūyādrūpamiti / sa vaktavyo rūpamapi trividhaṃ kuśalamakuśalamavyākṛtaṃ ca /

[293|11] yadyāha kuśalamiti /

[293|11-293|12] tadapi saptaprakāraṃ prāṇātipātādviratiryāvatsaṃbhinnapralāpāditi /

[293|12] yadyāha prāṇātipātādviratimiti /

[293|12-293|13] sā 'pi triprakārā alobhajā 'dveṣajā 'mohajā /

[293|13] yadyāhālobhajāmiti /

[293|13-293|14] alobhajā 'pi dvividhā vijñāptyavijñaptibhedādityevaṃ vibhajya vaktavyamiti /

[293|14] etadeva ca śaṭhasya paripṛcchya vyākaraṇam /

[293|14-293|15] tasya vaktavyaṃ dharmā bahava iti /

[293|15] na tu vibhaktavyā yāvattūṣṇim vā tiṣṭhati svayaṃ vā vyākarotīti /

[293|16-293|17] yadā tau na kiñcit pṛcchataḥ kevalamadhyeṣayataḥ tayośca na kiñcit vyākriyate kevalaṃ paripraśnyete tat kathamanayoḥ praśno bhavati kathaṃ vā vyākaraṇam /

[293|18] yo hhi panthānaṃ brūhītyāha kim tena panthā na pṛṣṭo bhavati /

[293|18-293|19] paripṛcchayaiva vyākaraṇāt kathaṃ na paripṛcchāvyākaraṇaṃ bhavati /

[293|19-293|20] sthāpanīyastu yathā antavān loko 'nantavānityevamādi sūtrāntādeva tu praśnavyākaraṇānāṃ lakṣaṇaṃ draṣṭavyam /

[293|20-293|21] bhadantamahāsāṅghikāḥ sūtraṃ paṭhanti /

[293|21] "catvārīmāni bhikṣavaḥ praśnavyākaraṇānīti /

[293|21-293|22] katamāni catvāri /

[293|22] asti bhikṣava ekāṃśavyākaraṇīyaḥ praśnaḥ / asti yāvat sthāpanīyaḥ /

[293|23] katamaśca bhikṣavaḥ ekāṃśavyākaraṇīyaḥ praśnaḥ /

[293|23-293|24] sarve saṃskārā anityā ityayaṃ bhikṣava ekāṃśavyākaraṇīyaḥ praśnaḥ /

[293|24] katamaśca bhikṣavo vibhajyavyākaraṇīyaḥ praśnaḥ /

[293|24-293|25] saṃcetanīyaṃ karma kṛtvā kiṃ prativedayata ityayam vibhajyavyākaraṇīyaḥ praśnaḥ /

[293|25-293|26] katamaśca bhikṣavaḥ paripṛcchyavyākaraṇīyaḥ praśnaḥ /

[293|26-293|27] saṃjñāsu puruṣasyātmā utāho 'nyāsaṃjñā anya ātmeti pṛṣṭena satā paripraṣṭavyaḥ katamaṃ punarāyuṣmānātmānaṃ pratyeti /

[293|27-293|28] sa cedevaṃ vadedau dārikaṃ khalvahayāyuṣmannātmānaṃ pratyemi /

[293|28-293|29] evaṃ satyanyā saṃjñā anya ātmetyevaṃ vacanīyaḥ /

[293|29] ayaṃ hi paripṛcchya vyākaraṇīyaḥ praśnaḥ /

[293|29-294|01] katamaśca bhikṣavaḥ sthāpanīyaḥ praśnaḥ /

[294|01] tadyathā śāśvato loko 'śāśvataḥ /

[294|01-294|02] śāśvataścāśāśvataśca /

[294|02] naiva śāśvato nāśāśvataḥ / antavānantataḥ / antavāṃścānantaśca /

[294|02-294|03] naivāntavānnānantavān /

[294|03-294|04] bhavati tathāgataḥ paraṃ maraṇānna bhavati tathāgataḥ paraṃ maraṇāt yāvadanyo jīvo 'nyaccharīramityayaṃ bhikṣavaḥ sthāpanīyaḥ praśna" iti /

[294|04-294|05] yasya pudgalasya yo 'nuśayo yasminnālambane 'nuśete sa tena tasmin saṃprayuktaḥ /

[294|05-294|06] idaṃ tu vaktavyamatīte na kasmin yāvat pratyupanne na kasminniti /

[294|07] samāsata ime dvividhāḥ kleśāḥ / svalakṣaṇakleśāśca rāgaprativamānāḥ /

[294|08] sāmānyakleśāśca dṛṣṭivicikitsāda 'vidyāḥ / tatra tāvat /

[294|09-294|10]

rāgapratighamānaiḥ syādatītapratyupasthitaiḥ /
yatrotpannā 'prahīṇāste tasmin vastuni saṃyutaḥ // VAkK_5.23 //

[294|11-294|12] atītāḥ pratyutpannāśca rāgapratighamānā yasmin vastunyutpannā na ca prahīṇāstasmin vastuni taiḥ saṃyuktaḥ /

[294|12] ete hi svalakṣaṇakleśatvānna sarvasyāvaśyaṃ sarvatrotpadyante /

[294|13] sarvatrānāgatairebhirmānasaiḥ

[294|14] yatrāprahīṇāste iti varttate /

[294|14-294|15] anāgatairebhireva rāgapratighamānairmanobhūmikaiḥ sarvatra vastuni saṃyutastraiyadhvike /

[294|15] mānasānāṃ tryadhvaviṣayatvāt

[294|16] svādhvike paraiḥ /

[294|17] anyai rāgapratighairanāgatairanāgata eva vastuni saṃyuktaḥ / ke punaranye /

[294|17-294|18] ye pañca vijñānakāyikā rāgāśca pratighāśca /

[294|18] utpattidharmabhireva / taireva tu

[294|19] ajaiḥ sarvatra

[294|20] anutpattidharmabhiḥ pañcavijñānakāyikairapi sarvatra vastuni saṃyuktaḥ / traiyadhvike 'pi

[294|21] śeṣaistu sarvaiḥ sarvatra saṃyutaḥ // VAkK_5.24 // [295|01] ke punaḥ śeṣāḥ / dṛṣṭivicikitsā 'vidyāstraiyadhvikāḥ /

[295|01-295|02] taiḥ sarvairapi sarvasminvastuni saṃyuktaḥ /

[295|02] sāmānyakleśatvāt / yāvadaprahīṇā ityadhikāro 'nuvarttata eva /

[295|02-295|03] kiṃ punaridamatītānāgatamucyate 'styatha na /

[295|03-295|04] yadyasti sarvakālāstitvātsaṃskārāṇāṃ śāśvatatvaṃ prāpnoti /

[295|04] atha nāsti / kathaṃ tatra tena vā saṃyukto bhavati visaṃyukto vā /

[295|04-295|05] na saṃskārāṇāṃ śāśvatatvaṃ pratijñāyate vaibhāṣikaiḥ saṃskṛtalakṣaṇayogāt /

[295|05-295|06] pratijñāyate tu viśadaṃ

[295|07] sarvakālāstitā

[295|08] kiṃ kāraṇam /

[295|09] uktatvāt

[295|10-295|11] uktaṃ hi bhagavatā '"tītaṃ ced bhikṣavo rūpaṃ nābhaviṣyanna śrutavānāryaśrāvako 'tīte rūpe 'napekṣo 'bhaviṣyat /

[295|11-295|12] yasmāttarhyastyatītaṃ rūpaṃ tasmācchrutavānāryaśrāvako 'tīte rūpe 'napekṣo bhavati /

[295|12-295|13] anāgataṃ cedrūpaṃ nābhaviṣyat na śrutavānāryaśrāvako 'nāgataṃ rūpaṃ nābhyanandiṣyat /

[295|13-295|14] yasmāttarhyastyanāgataṃ rūpamiti" vistaraḥ /

[295|15] dvayāt

[295|16] "dvayaṃ pratītya vijñānasyotpāda" ityuktam / dvayaṃ katamat /

[295|16-295|17] cakṣū rūpāṇi yāvat mano dharmā iti /

[295|17] asati vā 'tītānāgate tadālambanaṃ vijñānaṃ dvayaṃ pratītya na syāt /

[295|18] evaṃ tāvadāgamato 'styatītānāgataṃ yuktito 'pi /

[295|19] sadviṣayāt

[295|20] sati viṣaye vijñānaṃ pravartate nāsati /

[295|20-295|21] yadi cātītānāgataṃ na syādasadālambanaṃ vijñānaṃ syāt /

[295|21] tato vijñānameva na syādālambanābhāvāt /

[295|22] phalāt /

[295|23] yadi cātītaṃ na syāt śubhāśubhasya karmaṇaḥ phalamāyatyāṃ kathaṃ syāt /

[295|23-296|01] na hi phalotpattikāle varttamāno vipākaheturastīti /

[296|01-296|02] tasmādastyevātītānāgatamiti vaibhāṣikāḥ /

[296|02] avaśyaṃ ca kilaitatsarvāstivādena satā 'bhyupagantavyam / yasmāt

[296|03] tadastivādāt sarvāstivādā iṣṭāḥ

[296|04] ye he sarvamastīti vadanti atītamanāmataṃ pratyutpannaṃ ca te sarvāstivādāḥ /

[296|04-296|06] ye tu kecidasti yat pratyutpannamadattaphalaṃ cātītaṃ karma kiñcinnāsti yaddattaphalamatītamanāgataṃ ceti vibhajya vadanti te vibhajyavādinaḥ /

[296|06-296|07] kati caite sarvāstivādā ityāha

[296|08] caturvidhāḥ // VAkK_5.25 //

[296|09] te bhāvalakṣaṇāvasthā 'nyathā 'nyathikasaṃjñitāḥ /

[296|10] bhāvānyathiko bhadantadharmatrātaḥ / sa kilāha /

[296|10-296|11] dharmasyādhvasu, pravartamānasya bhāvānyathātvaṃ bhavati na dravyānyathātvam /

[296|11-296|12] yathā suvarṇabhājanasya bhittvā 'nyathā kriyamāṇasya saṃsthānānyathātvaṃ bhavati na varṇānyathātvam /

[296|12-296|13] yathā ca kṣīraṃ dadhitvena pariṇamadrasavīryavipākān parityajati na varṇam /

[296|13-296|14] evaṃ dharmo 'pyanāgatādadhvanaḥ pratyutpannamadhvānamāgacchannanāgatabhāvaṃ jahāti na dravyabhāvam /

[296|14-296|15] evaṃ pratyutpannādatītamadhvānaṃ gacchan pratyutpannabhāvaṃ jahāti na dravyabhāvamiti /

[296|16] lakṣāṇānyathiko bhadantaghoṣakaḥ / sa kilāha /

[296|16-296|17] dharmo 'dhvasu pravarttamāno 'tīto 'tītalakṣaṇayukto 'nāgatapratyutpannābhyāṃ lakṣaṇābhyāmaviyuktaḥ /

[296|17-296|18] anāgato 'nāgatalakṣaṇayukto 'tītapratyutpannābhyāmaviyuktaḥ /

[296|18-296|19] evaṃ pratyutpanno 'pyatītānāgatābhyāmaviyuktaḥ /

[296|19] tadyathā puruṣa ekasyāṃ striyāṃ raktaḥ śeṣāsvavirakta iti /

[296|20] avasthā 'nyathiko bhadantavasumitraḥ / sa kilāha /

[296|20-296|21] dharmo 'dhvasu pravartamāno 'vasthāmavasthāṃ prāpyānyo 'nyo nidiśyate avasthāntarato na dravyāntarataḥ /

[296|21-296|23] yathaikā vartikā ekāṅke nikṣiptā ekamityucyate śatāṅke śataṃ sahasrāṅke sahasramiti /

[297|01] anyathānyathiko bhadantabuddhadevaḥ / sa kilāha /

[297|01-297|02] dharmo 'dhvasu pravartamānaḥ pūrvāparamapekṣyānyo 'nya ucyate avasthāntarato na dravyāntarataḥ /

[297|02-297|03] yathaikā strī mātā vocyate duhitā veti /

[297|03] ityete catvāraḥ sarvāstivādāḥ /

[297|04] eṣāṃ tu prathamaḥ pariṇāmavāditvāt sāṃkhyapakṣe nikṣeptavyaḥ /

[297|04-297|05] dvitīyasyādhvasaṃkaraḥ prāpnoti /

[297|05] sarvasya sarvakṣaṇayogāt /

[297|05-297|06] puruṣasya tu kasyāñcit striyāṃ rāgaḥ samudācarati kasyāñcit kevalaṃ samanvāgama iti kimatra sāmyam /

[297|06-297|07] caturthasyāpyekasminnevādhvani trayo 'dhvānaḥ prāpnuvanti /

[297|07-297|08] atīte 'dhvani pūrvapaścimau kṣaṇāvatītānāgatau madhyamaḥ kṣaṇaḥ pratyutpanna iti /

[297|08] evamanāgate 'pi / ata eṣāṃ sarveṣāṃ

[297|09] tṛtīyaḥ śobhanaḥ

[297|10] yo 'yamavasthā 'nyathikaḥ / tasya kila

[297|11] adhvānaḥ kāritreṇa vyavasthitāḥ // VAkK_5.26 //

[297|12] yadā sa dharmaḥ kāritraṃ na karoti tadā 'nāgataḥ / yadā karoti tadā pratyutpannaḥ /

[297|13] yadā kṛtvā niruddhastadā 'tīta iti / parigatametatsarvam / idaṃ tu vaktavyam /

[297|13-297|14] yadyatītamapi dravyato 'styanāgatamiti /

[297|14] kasmāttadatītamityucyate 'nāgatamiti vā /

[297|14-297|15] nanu coktamadhvānaḥ kāritreṇa vyavasthitā iti /

[297|15-297|16] yadyevaṃ pratyutpannasya tatsabhāgasya cakṣuṣaḥ kiṃ kāritram /

[297|16] phaladānapratigrahaṇam /

[297|16-297|17] atītānāmapi tarhi sabhāgahetvādīnāṃ phaladānāt kāritraprasaṅgo 'rdhakāritrasya veti lakṣaṇasaṃkaraḥ /

[297|18] idaṃ ca vaktavyam / tenaivātmanā sato dharmasya nityaṃ kāritrakaraṇe

[297|19] kiṃ vighnaṃ

[297|20] yena kadācit kāritraṃ karoti kadācinneti / pratyayānāmasāmagrayamiti cet / na /

[297|21] nityamāstitvābhyupagamāt / yacca tat kāritramatītānāgataṃ pratyutpannaṃ cocyate

[297|22] tatkathaṃ

[298|01] kiṃ kāritrasyāpyanyadasti kāritram /

[298|01-298|02] atha tannaivātītaṃ nāpyanāgataṃ na pratyutpannamasti ca /

[298|02] tenāsaṃskṛtatvānnityamastīti prāptam /

[298|02-298|03] ato na vaktavyaṃ yadā karitraṃ na karoti dharmastadā 'nāgata iti /

[298|04] syādeṣa doṣo yadi dharmāt kāritramanyatsyāt / tattu khalu

[298|05] nānyat

[298|06] ato na bhavatyeṣa doṣaḥ / evaṃ tahi sa eva

[298|07] adhvāyogaḥ

[298|08-298|09] yadi dharma eva kāritraṃ kasmātsa eva dharmastenaivātmanā vidyamānaḥ kadācidatīta ityucyate kadācidanāgata ityadhvanāṃ vyavasthā na sidhyati /

[298|09] kimatra na sidhyati /

[298|10] yo hyajāto dharmaḥ so 'nāgataḥ / yo jāto bhavati na ca vinaṣṭaḥ sa varttamānaḥ /

[298|11] yo vinaṣṭaḥ so 'tītaḥ iti / etadevātra vaktavyam /

[298|11-298|12] yadi yathā varttamānaṃ dravyato 'sti tathā 'tītamanāgataṃ cāsti /

[298|12] tasya

[298|13] tathā sataḥ /

[298|14] ajātanaṣṭatā kena

[298|15] tenaiva svabhāvena sato dharmasya kathamidaṃ sidhyatyajāta iti yo vinaṣṭaḥ iti veti /

[298|16] kimasya pūrvaṃ nāsīdyasyābhāvādajāta ityucyate /

[298|16-298|17] kiṃ ca paścānnāsti yasyābhāvā dvinaṣṭa ityucyate /

[298|17] tasmānna sidhyati sarvathā 'pyatrādhvatrayam /

[298|17-298|18] yadyabhutvā bhavatīti neṣyate bhūtvā ca punarna bhavatīti /

[298|18-298|19] yadapyuktaṃ "saṃskṛtalakṣaṇayogānna śāśvatatvaprasaṅga" iti /

[298|19] tadidaṃ kevalaṃ vāṅmātramutpādavināśayorayogāt /

[298|19-298|20] nityaṃ ca nāmāsti sa dharmo na ca nitya ityapūrvaiṣā vāco yuktiḥ /

[298|20] āha khalvapi

[298|21-298|22] "svabhāvaḥ sarvadā cāsti bhāvo nityaśca neṣyate / na ca svabhāvād bhāvo 'nyo vyaktamīśvaraceṣṭitam /"

[299|01] yattūktamuktatvāditi / vayamapi brūmo 'styatītānāgatamiti /

[299|01-299|02] atītaṃ tu yad bhūtapūrvam /

[299|02] anāgataṃ yatsati hetau bhaviṣyati /

[299|02-299|03] evaṃ ca kṛtvā 'stītyucyate na tu punardravyataḥ /

[299|03] kaścaivamāha / vartamānavattadastīti / kathamanyathā 'sti /

[299|03-299|04] atītā nāgatātmanā /

[299|04] idaṃ punastavopasthitam /

[299|04-299|05] kathaṃ tadatītamanāgataṃ cocyate yadi nityamastīti /

[299|05-299|07] tasmāt bhūtapūrvasya ca hetorbhāvinaśca phalasya bhūtapūratāṃ bhāvitāṃ ca jñāpayituṃ hetuphalāpavādadṛṣṭipratiṣedhārthamuktaṃ bhagavatā "astyatītamastyanāgatami"ti /

[299|07] astiśabdasya nipātatvāt /

[299|07-299|09] yathā 'sti dīpasya prāgabhāvo 'sti paścādabhāva iti vaktāro bhavanti yathā cāsti niruddhaḥ sa dīpo na tu mayā nirodhita iti /

[299|09] evamatītānāgatamapyastītyuktam /

[299|09-299|10] anyathā hyatītānāgatabhāva eva na sidhyet /

[299|10-299|11] yattarhi laguḍaśikhīyakānparivrājakānadhikṛṭyoktaṃ bhagavatā "yatkarmābhyatītaṃ kṣīṇaṃ niruddhaṃ vigataṃ vipariṇataṃ tadastī"ti /

[299|11-299|12] kiṃ te tasya tasya karmaṇo bhūtapūrvatvaṃ necchanti sma /

[299|12-299|13] tatra punastadāhitaṃ tasyāṃ saṃtatau phaladānasāmarthyaṃ saṃdhāyoktam /

[299|13] anyathā hi svena bhāvena vidyamānamatītaṃ na sidhyet /

[299|13-299|15] itthaṃ caitadevaṃ yat paramārthaśūnyatayāmuktaṃ bhagavatā "cakṣurutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati nirudhyamānaṃ na kvacitsaṃnicayaṃ gacchati /

[299|15-299|16] iti hi bhikṣavaścakṣurabhūtvā bhavati bhūtvā ca pratigacchatī"ti

[299|16-299|17] yadi cānāgataṃ cakṣuḥ syānnoktaṃ syād bhūtvā na bhavatīti /

[299|17] varttamāne 'dhvanyabhūtvā bhavatīti cet na /

[299|17-299|18] adhvano bhāvādanarthāntaratvāt /

[299|18] atha svātmanyabhūtvā bhavati / siddhamidamanāgataṃ cakṣurnāstīti /

[299|18-299|19] yadapyuktaṃ "dvayaṃ pratītya vijñānasyotpādāditi idaṃ tāvadiha saṃpradhāryam /

[299|20-299|21] yanmanaḥ pratītya dharmaścotpadyate manovijñānaṃ kiṃ tasya yathā manojanakaḥ pratyaya evaṃ dharmā āhosvidālambanamātraṃ dharmā iti /

[299|21-299|22] yadi tāvat janakaḥ pratyayo dharmāḥ kathaṃ yadanāgataṃ kalpasahasreṇa bhaviṣyati vā na vā tadidānīṃ vijñānaṃ janayiṣyati /

[299|23] nirvāṇaṃ ca sarvapravṛttinirodhājjanakaṃ nopapadyate / athālambanamātraṃ dharmā bhavanti /

[299|24] atītānāgatamapyālambanaṃ bhavatīti brūmaḥ / yadi nāsti kathamālambanam /

[299|24-299|25] atredānīṃ brūmaḥ /

[299|25] yadā tadālambanaṃ tathāsti kathaṃ tadālambanam abhūt bhaviṣyati ceti /

[299|25-299|26] na hi kaścidatītaṃ rūpaṃ vedanāṃ vā smarannastīti paśyati /

[299|26] kiṃ tarhi / abhūditi /

[299|26-299|27] yathā khalvapi varttamānaṃ rūpamanubhūtaṃ tathā tadatītaṃ smaryate /

[299|27-299|28] yathā cānāgataṃ varttamānaṃ bhaviṣyati tathā buddhyā gṛhyate /

[299|28] yadi ca tattathaivāsti vartamānaṃ prāpnoti /

[299|28-299|29] atha nāsti /

[299|29] asadapyālambanaṃ bhavatīti siddham / tadeva tadvikīrṇamiti cet / na /

[300|01] vikīrṇasyāgrahaṇāt / yadi ca tattadeva rūpaṃ kevalaṃ paramāṇuśo vibhaktam /

[300|01-300|02] evaṃ sati paramāṇavo nityāḥ prāpnuvanti /

[300|02-300|03] paramāṇusaṃcaryāvabhāgamātraṃ caivaṃ sati prāpnoti /

[300|03-300|04] na tu kiñcidutpadyate nāpi nirudhyata ityājīvikavāda ālambito bhavati /

[300|04-300|05] sūtraṃ cāpaviddhaṃ bhavati "cakṣurutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchatī"ti vistaraḥ /

[300|05] aparamāṇusaṃcitānāṃ vedanādīnāṃ kathaṃ vikīrṇatvam /

[300|05-300|06] te 'pi ca yathotpannānubhūtāḥ smaryante /

[300|06] yadi ca te tathaiva santi nityāḥ prāpnuvanti /

[300|06-300|07] atha na santi /

[300|07] asadapyālambanamiti siddham /

[300|07-300|08] yadyasadapyālambanaṃ syāt trayodaśamapyāyatanaṃ syāt /

[300|08] atha trayodaśamāyatanaṃ nāstītyasya vijñānasya kimālambanam /

[300|09] etadeva nāmalambanam / evaṃ tarhi nāma eva nāstīti pratīyeta /

[300|09-300|10] yaśca śabdasya prāgabhāvamālambate kiṃ tasyālambanam /

[300|10] śabda eva /

[300|10-300|11] evaṃ tarhi yaḥ śabdābhāvaṃ prārthayate tasya śabda eva kartavyaḥ syāt /

[300|11] anāgatāvasya iti cet /

[300|11-300|12] sati kathaṃ nāstibuddhiḥ /

[300|12] vartamāno nāstīti cet / na / ekatvāt /

[300|12-300|13] yāvatā tasya viśeṣastasyābhūtvābhāvasiddhiḥ /

[300|13] tasmādubhayaṃ vijñānasyālambanam bhāvaścābhāvaśca /

[300|14-300|15] yattarhi bodhisattvenoktam "yattat loke nāstitadahaṃ jñāsyāmi vā drakṣyāmi vā nedaṃ sthānaṃ vidyata" iti /

[300|15-300|16] apare ābhimānikā bhavantyasantamapyavabhāsaṃ santaṃ paśyanti /

[300|16] ahaṃ tu santamevārstīti paśyāmītyayaṃ tatrābhiprāyaḥ /

[300|16-300|18] itarathā hi sarvabuddhīnāṃ sadālambanatve kuto 'sya vimarśaḥ syāt ko vā viśeṣaḥ /

[300|18] itthaṃ caitadevam /

[300|18-300|19] yadanyatra bhagavatoktam "etat bhikṣurmama śrāvako yāvatsa mayā kalpamavoditaḥ sāyaṃ viśeṣāya paraiṣyati /

[300|19-300|20] sāyamavoditaḥ kalpaṃ viśeṣāya paraiṣyati /

[300|20-300|21] sacca sato jñāsyati asaccāsataḥ sottarañca sottarataḥ anuttaraṃ cānurattarata" iti /

[300|21] tasmādayamapyahetuḥ / sadālambanatvādvijñānasyeti /

[300|21-300|22] yadaṣyuktaṃ phalāditi /

[300|22] naiva hi sautrāntikā atītāt karmaṇaḥ phalotpatti varṇayanti /

[300|23] kiṃ tarhi / tatpūrvakātsaṃtānaviśeṣādityātmavādapratiṣedhe saṃpravedayiṣyāmaḥ /

[300|24-300|25] yasya tvatītānāgataṃ dravyato 'sti tasya phalaṃ nityamevāstīti kiṃ tatra karmaṇaḥ sāmarthyam /

[300|25] utpādane sāmarthyam / utpādastarhyabhūtvā bhavatīti siddham /

[301|01] atha sarvameva cāsti / kasyedānīṃ kva sāmarthyam /

[301|01-301|02] vārṣagaṇyavādaścaivaṃ dyotito bhavati /

[301|02] "yadastyastyeva tat / yannāsti nāstyeva tat / asato nāsti saṃbhavaḥ /

[301|03] sato nāsti vināśa" iti / vartamānīkaraṇe tarhi sāmarthyam /

[301|03-301|04] kimidaṃ varttamānīkaraṇaṃ nāma /

[301|04] deśāntarākarṣaṇam cet / nityaṃ prasaktam / arūpiṇāṃ ca kathaṃ tat /

[301|04-301|05] yacca tadākarṣaṇaṃ tadabhūtvā bhūtam /

[301|05-301|06] svabhāvaviśeṣaṇaṃ cet siddhamabhūtvā bhavanam /

[301|06] tasmānnaivaṃ sarvāstivādaḥ śāsane sādhurbhavati /

[301|06-301|07] yadatītānāgataṃ dravyato 'stīti vadati /

[301|07] evaṃ tu sādhurbhavati / yathā sūtre sarvamastītyuktaṃ tathā vadati /

[301|08] kathaṃ ca sūtre sarvamastītyuktam / "sarvamastīti brāhmaṇa yāvadeva dvādaśāyatanānī"ti /

[301|09] adhvatrayaṃ vā /

[301|09-301|10] yathā tu tadasti tathoktaṃ athāsatyatītātānāgate kathaṃ tena tasminvā saṃyukto bhavati /

[301|10-301|11] tajjataddhetvanuśayabhāvāt kleśena tadālambane kleśānuśayabhāvādvastuni saṃyukto bhavati /

[301|11] astyeva tvatītānāgatamiti vaibhāṣikāḥ /

[301|11-301|12] yatra netum śakyate tatrātmakātmanaivaṃ veditavyam /

[301|13] gambhīrā khaludharmatā // VAkK_5.27 //

[301|14] nāvaśyaṃ tarhyasādhyā bhavatīti / asti paryāyo yadutpadyate tannirudhyate /

[301|15] rūpamutpadyate rūpaṃ nirudhyate / asti paryāyo 'nyadutpadyate 'nyannirudhyate /

[301|15-301|16] anāgatamutpadyate varttamānaṃ nirudhyate /

[301|16] adhvā 'pyutpadyate / utpadyamānasyādhvasaṃgṛhītatvāt /

[301|17] adhvano 'pyutpadyate / anekakṣaṇikatvādanāgatasyādhvanaḥ /

[301|17-301|18] gatametat yatprasaṅgenāgatam /

[301|19] idānīmidaṃ vicāryate / yadvastu prahīṇaṃ visaṃyuktaḥ sa tasminvastuni /

[301|19-301|20] yatra vā visaṃ yuktaḥ prahīṇaṃ tasya tadvastviti /

[301|20-301|21] yatra tāvadvisaṃyuktaḥ prahīṇaṃ tasya tadvastu /

[301|21] syātu prahīṇaṃ na ca tatra visaṃyuktastadyathā

[301|22-301|23]

prahīṇe duḥkhadṛggheye saṃyuktaḥ śeṣasarvagaiḥ /
prāk prahīṇe prakāre ca śeṣaistadviṣayairmalaiḥ // VAkK_5.28 //

[301|24-302|01] duḥkhajñāne samutpanne samudayajñāne 'nutpanne duḥkhadarśanaprahātavyo nikāyaḥ prahīṇo bhavati /

[302|01] tasmin prahīṇe tadālambanaiḥ samudayadarśanaprahātavyaiḥ sarvatragaiḥ saṃyuktaḥ /

[302|02-302|03] bhāvanāprahātavye 'pi nikāye navānāṃ prakārāṇāṃ yaḥ prakāraḥ prāk prahīṇastasmin prahīṇe 'pi śeṣaistadālambanaiḥ kleśaiḥ saṃyukto veditavyaḥ /

[302|04-302|05] kasminvastuni katyanuśayā anuśerata iti etatpratipadamabhidhīyamānaṃ bahutaraṃ vaktavyaṃ jāyate /

[302|05] tasmāt piṇḍavibhāṣāṃ kurvanti /

[302|05-302|06] kathamalpenālpena yatnena mahato mahataḥ praśnaughān pratipādyemahīti /

[302|06-302|07] samāsata ime ṣoḍaśa dharmāḥ kāmarūpārupyāvacarāḥ pañcaprakārāḥ anāsravāśca /

[302|07] cittānyapi ṣoḍaśa etānyeva /

[302|07-302|09] tatra katamo dharmaḥ kasya cittasyālambanamiti jñātvā amuṣminniyanto 'nuśayā anuśerata ityetadabhyūhitavyam /

[302|09] tatra tāvat

[302|10-302|11]

duḥkhahetudṛgabhyāsapraheyāḥ kāmadhātujāḥ /
svakatrayaikarūpāptāmalavijñānagocarāḥ // VAkK_5.29 //

[302|12] svakaṃ ca tattrayaṃ ca svakatrayam /

[302|12-302|13] ekaṃ ca tadrūprāptaṃ ca ekarūpāptam /

[302|13] eṣā vigrahajātiḥ /

[302|13-302|14] kāmāvacarāstāvad duḥkhasamudayadarśanaheyā bhāvanāheyāśca dharmāḥ pañcānāṃ cittānāmālambanam /

[302|14-302|15] svadhātukānāṃ trayāṇāṃ teṣāmeva ūrdhvadhātukasyaikasya bhāvanāheyasyaiva anāsravasya ceti /

[302|16] svadādharatrayordhvaikāmalānāṃ rūpadhātujāḥ /

[302|17] rūpāvacarāsta eva triprakārā dharmā aṣṭānāṃ cittānāmālambanam /

[302|17-302|18] svadhātukānāṃ trayāṇāṃ teṣāmeva /

[302|18] adharadhātukānāṃ trayāṇāṃ teṣāmeva /

[302|18-302|19] ūrdhvadhātukasyaikasya bhāvanāheyasyaiva /

[302|19] anāsravasya ceti /

[302|20] ārupyajāstridhātvāptatrayānāsravagocarāḥ // VAkK_5.30 //

[302|21] ārūpyāvacarāsta eva triprakārā dharmā daśānāṃ cittānāmālambanam /

[302|21-302|22] traidhātukānāṃ triprakārāṇāṃ teṣāmeva /

[302|22] anāsravasya ceti /

[302|22-302|23] uktāstraidhātukā duḥkhasamudayadarśanaheyā bhāvanāheyāśca dharmāḥ /

[302|24] nirodhamārgadṛggheyāḥ sarve svādhikagocarāḥ /

[303|01] nirodhamārgadarśanaheyānāṃ svaṃ cittaṃ nirodhamārgadarśanaheyameva /

[303|01-303|02] tasyādhikasya te dharmā ālambanaṃ jñeyāḥ /

[303|02] kathaṃ kṛtvā /

[303|02-303|03] kāmāvacarā hi nirodhadarśanaheyā dharmāḥ ṣaṇṇāṃ vijñānānāmālambanam /

[303|03-303|04] pūrvoktānāṃ pañcānāṃ tasyaiva ca nirodhadarśanaprahātavyasyādhikasya /

[303|04] mārgadarśanaheyā apyevam /

[303|04-303|05] pañcānāṃ pūrvoktānāṃ tasyaiva ca mārgadarśanaprahātavyasyādhikasya /

[303|05] evaṃ rūpārūpyāvacarāṇi /

[303|05-303|07] nirodhamārgadarśanaprahātavyāstasyaiva nirodhamārgadarśanaprahātavyasyādhikasya cittasyālambanamiti navānāmekādaśānāṃ ca cittānāmālambanaṃ bhavanti /

[303|07-303|08] uktāstraidhātukāḥ pañcaprakārāḥ dharmāḥ /

[303|09] anāsravāstridhātvantyatrayānāsravagocarāḥ // VAkK_5.31 //

[303|10] anāsravā dharmā daśānāṃ cittānāmālambanam /

[303|10-303|11] traidhātukānāmantyānāṃ triprakārāṇāṃ nirodhamārgadarśanabhāvanāheyānāmanāsravasyeti /

[303|11-303|12] punarasyaivārthasyādhyardhena ślokena saṃgraho bhavati /

[303|13-303|15] "duḥkhahetudṛgabhyāsaheyā dhātutraye 'malāḥ pañcāṣṭadaśavijñānadaśavijñānagocarāḥ nirodhamārgadṛggheyāḥ sarve svādhikagocarāḥ" / iti /

[303|16-303|17] evameṣāṃ ṣoḍaśānāṃ cittānāṃ ṣoḍaśadharmālambanavyavasthāṃ viditvā kathamanuśayakāryāṃ yojayitavyam /

[303|17] diṅamātraṃ darśayiṣyāmaḥ /

[303|18-303|19] sukhendriyālambane vijñāne katyanuśayāḥ anuśerata iti praśna āgate vicārayitavyam /

[303|19-303|20] sukhendriyaṃ saptavidhaṃ kāmāvacaraṃ bhāvanāprahātavyaṃ rūpāvacaraṃ ca pañcaprakāramanāsravaṃ ceti /

[303|20-303|21] tadetatsamāsato dvādaśadharmasya vijñānasyālambanaṃ bhavati /

[303|21] kāmāvacarasya catuṣprakārasyānyatra nirodhadarśanaheyāt /

[303|22-303|23] rūpāvacarasya pañcaprakārasyārūpyāvacarasya dviprakārasya mārgadarśanabhāvanāheyasyānāsravasya ca /

[303|23] idaṃ dvādaśavidhaṃ sukhendriyālambanaṃ vijñānam /

[303|23-303|25] tatra yathāsaṃbhavaṃ kāmāvacarāścatvāro nikāyā rūpāvacarāśca saṃskṛtālambanā ārūpyāvacarau ca dvau nikāyau sarvatragāścānuśayā anuśerata iti jñātavyam /

[303|25-303|26] sukhendriyālambanālambane vijñāne katyanuśayā anuśerate /

[303|26-304|01] tat punaḥ sukhendriyālambanālambanaṃ dvādaśavidhaṃ vijñānaṃ katamasya vijñānasyālambanam /

[304|01-304|02] tasyaiva dvādaśavidhāsyārūpyāvacarasya ca bhūyo dviprakārasya duḥkhasamudayadarśanaprahātavyasya /

[304|02-304|05] idaṃ caturdaśavidhaṃ sukhendriyālambanālambanaṃ vijñānaṃ tatrārūpyāvacarau dvau duḥkhasamudayadarśanaheyau vardhayitvā kāmāvacarā ārūpyāvacarāścatvāro nikāyā rūpāvacarāḥ saṃskṛtālambanā anuśayā anuśerata iti jñātavyam /

[304|05] anayā vartanyā 'nyadapyanugantavyam /

[304|05-304|06] yairanuśayairyaccittaṃ sānuśayaṃ te 'nuśayāstasmiścitte 'nuśerate /

[304|06] syuranuśerate /

[304|06-304|07] ye 'nuśayāstena cittena saṃprayuktā aprahīṇāstadālambanāścāprahīṇāṃ /

[304|07] syurnānuśerate /

[304|07-304|08] ye 'nuśayāstena cittena saṃprayuktāḥ prahīṇāstadālambanāśca /

[304|08] tadevaṃ kṛtvā bhavati /

[304|09] dvidhā sānuśayaṃ kliṣṭamakliṣṭamanuśāyakaiḥ /

[304|10-304|11] kliṣṭaṃ cittamanuśayānaiścānuśayaiḥ sānuśayaṃ tatsaṃprayuktatadālambanairaprahīṇairananuśayānaiśca tatsaṃprayuktaiḥ prahīṇaistatsahitatvāt /

[304|11-304|12] akliṣṭaṃ tu cittamanuśayānaireva tadālambanairaprahīṇairiti /

[304|13] athaiṣāṃ daśānāmanuśayānāṃ kathaṃ pravṛttiriti /

[304|13-304|14] ādita eva tāvadavidyāyyogātsatyeṣu sa muhyati /

[304|14] duḥkhamasmai na rocate yāvat mārgastataḥ

[304|15] mohākāṅkṣā

[304|16] mūḍhasya pakṣadvayaṃ śrutvā vicikitsotpadyate / duḥkhaṃ nvidaṃ natvidaṃ duḥkhamityevamādi /

[304|17] tato mithyādṛṣṭiḥ

[304|18] vicikitsāyā mithyādṛṣṭiḥ pravartate /

[304|18-304|19] saṃśayitasya mithyāśramaṇacittānāṃ mithyāniścayotpatteḥ /

[304|19] nāsti duḥkhamityevmādi /

[304|20] satkāyadṛktataḥ // VAkK_5.32 //

[304|21] mithyādṛṣṭeḥ kila satkāyadṛṣṭiḥ pravartate / duḥkhataḥ skandhānapohyātmato 'bhiniveśāt /

[304|22] tato 'ntagrahaṇaṃ

[305|01] satkāyadṛṣṭerantagrāhadṛṣṭiḥ pravartate / ātmanaḥ śāśvatocchedāntagrahaṇāt /

[305|02] tasmācchhīlāmarśaḥ

[305|03] antagrahācchīlavrataparāmarśaḥ /

[305|03-305|04] yamevāntaṃ gṛhṇāti tena śuddhipratyāgamanāt /

[305|05] tato dṛśaḥ /

[305|06] āmarśa iti vartate / śīlavrataparāmarśāddṛṣṭiparāmarśaḥ pravartate /

[305|06-305|07] yena śuddhiṃ pratyeti tasyāgrato grahaṇāt /

[305|07] tato /

[305|08] rāgaḥ svadṛṣṭau mānaśca

[305|09] tasyāmabhiṣvaṅgāt tayā connatigamanāt /

[305|10] dveṣo 'nyatra

[305|11] svadṛṣṭyadhyavasitasya tatpratyanīkabhūtāyāṃ paradṛṣṭau dveṣaḥ pravartate /

[305|11-305|13] apare svadṛṣṭāvevānyatra gṛhīte tyaktāyāṃ dveṣamicchanti darśanaheyānāṃ rāgādīnāṃ svāsāntānikadṛṣṭyālambanatvāt /

[305|14] ityanukramaḥ // VAkK_5.33 //

[305|15] eṣa eṣāṃ daśānāṃ kleśānāṃ pravṛttikramaḥ /

[305|16] utpadyamānastu tribhiḥ kāraṇairutpadyate /

[305|17-305|18] aprahīṇādanuśayādviṣayāt pratyupasthitāt ayoniśo manaskārāt kleśaḥ

[305|19-305|20] tadyathā rāgānuśayo 'prahīṇo bhavatyaparijñātaḥ kāmarāgaparyavasthānīyāśca dharmā ābhāsagatā bhavanti tatra cāyoniśo manaskāra evaṃ kāmarāga utpadyate /

[305|20-305|21] tānyetāni yathākramaṃ hetuviṣayaprayogabalāni /

[305|21] evamanyo 'pi kleśa utpadyata iti veditavyo yaḥ

[305|22] saṃpūrṇakāraṇaḥ // VAkK_5.34 //

[306|01] kadācitkial viṣayabalenaivotpadyante / na hetubalena /

[306|01-306|02] yathā parihāṇadharmakasyārhata iti /

[306|02-306|03] eta evānuśayāḥ sūtre bhagavatā traya āsravā uktāḥ kāmasravo bhavāsravo 'vidyāsrava iti /

[306|03-306|04] catvāra oghāḥ kāmaugho bhavaugho dṛṣṭyobho 'vidyaughaśca /

[306|04] catvāro yogā eta eva /

[306|04-306|05] catvāryupādānāni kāmopādānaṃ dṛṣṭyupādānaṃ śīlavṛtopādānamātmavādopādānamiti /

[306|05] tatra tāvat

[306|06] kāme saparyavasthānāḥ kleśāḥ kāmāsravo vinā /

[306|07] mohena

[306|08-306|09] avidyāṃ varjayitvā 'nye kāmāvacarāḥ kleśāḥ saha paryavasthānaiḥ kāmāsravo veditavya ekacatvāriṃśaddravyāṇi /

[306|09-306|10] ekatriṃśadanuśayāḥ pañcaprakārāmavidyāṃ hitvā daśa paryavasthānāni /

[306|11] anuśayā eva rūpārūpye bhavāsravaḥ // VAkK_5.35 //

[306|12] vinā moheneti vartate /

[306|12-306|13] rūpārūpyāvacarā avidyāvarjyā anuśayā bhavāsravo dvāpañcāśaddravyāṇi /

[306|13] rūpāvacarāḥ ṣaḍviṃśatiranuśayāḥ pañcaprakārāmavidyāṃ hitvā /

[306|14] ārūpyāvacarāḥ ṣaḍviṃśatiḥ / nanu ca tatrāpyasti paryavasthānadvayaṃ styānamauddhatyaṃ ca /

[306|15] prakaraṇeṣu coktaṃ "bhavāsravaḥ katamaḥ /

[306|15-306|16] avidyāṃ sthāpayitvā yāni tadanyāni rūpārūpyapratisaṃyuktāni /

[306|16] saṃyojanabandhanānuśayopakleśaparyavasthānānī"ti /

[306|16-306|17] kasmā diha tasyāgrahaṇam /

[306|17] asvātantryāditi kāśmīrāḥ /

[306|18] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ rūpārūpyāvacarā anuśayāḥ samasyaiko bhavāgra uktaḥ /

[306|19] avyākṛtāntarmukhā hi te samāhitabhūmikāḥ /

[306|20] ata ekīkṛtāḥ /

[306|21-306|22] te hyūbhaye 'pyavyākṛtā antarmukhapravṛttāḥ samāhitabhūmikāśceti trividhena sādhamyerṇaikatāḥ /

[306|22-306|23] yenaiva ca kāraṇena bhavarāga uktastenaiva bhavāsravaḥ ityavidyedānīṃ traidhātukyavidyāsrava iti siddham /

[306|23] tāni pañcadaśa dravyāṇi /

[306|23-306|24] kiṃ kāraṇamasau pṛthagvyavasthāpyate /

[306|24] sarveṣāṃ hi teṣāṃ

[307|01] mūlamavidyetyāsravaḥ pṛthak // VAkK_5.36 //

[307|02] yathā caite āsravā uktā veditavyāḥ

[307|03] tathaughayogā dṛṣṭīnāṃ pṛthagbhāvastu pāṭavāt / [307|04] kāmāsrava eva kāmaughaḥ kāmayogaśca /

[307|04-307|05] evaṃ bhavāsrava eva bhavaugho bhavayogaścānyatra dṛṣṭibhyaḥ /

[307|05] tāḥ kila paṭutvādoghayogeṣu pṛthak sthāpitāḥ /

[307|06] nāsraveṣvasahāyānāṃ na kilāsyānukūlatā // VAkK_5.37 //

[307|07] āsayantītyāsravāṇāṃ nirvacanaṃ paścādvakṣyate /

[307|07-307|08] na ca kila kevalā dṛṣṭya āsyānukūlāḥ paṭutvāt /

[307|08] ata āsraveṣu na pṛṭhak sthāpitāḥ /

[307|08-307|09] miśrīkṛtya sthāpitā iti tadevaṃ kāmaugha ekānnatriṃśaddravyāṇi /

[307|09-307|10] rāgapratighamānāḥ pañcadaśa vicikitsāścatasro daśa paryavasthānānīti /

[307|10] bhavaugho 'ṣṭāviṃsatidravyāṇi /

[307|10-307|11] rāgamānā viṃśatirvicikitsā 'ṣṭau /

[307|11] dṛṣṭyoghaḥ ṣaṭtriṃśaddravyāṇi /

[307|11-307|12] avidyaughaḥ pañcadaśa dravyāṇi /

[307|12] oghavad yogā veditavyāḥ /

[307|13] yathoktā eva sā 'vidyā dvidhā dṛṣṭivivecanāt /

[307|14] upādānāni

[307|15] kāmayoga evasahāvidyayā kāmopādānaṃ catustriṃśaddravyāṇi /

[307|15-307|16] rāgapratighamānā 'vidyāviṃśatirvicikitsāścatasro daśa paryavasthānāni /

[307|16-307|17] bhavayoga eva sahāvidyayā ātmavādopādānamaṣṭatriṃśaddravyāṇi /

[307|17] rāgamānāvidyāstriṃśadvicikitsā aṣṭau /

[307|18] dṛṣṭiyogācchīlavrataṃ niṣkṛṣya dṛṣṭyu pādānaṃ triṃśaddravyāṇi /

[307|18-307|19] śīlavratopādānaṃ ṣaḍdravyāṇi karmadṛṣṭibhyo niṣkṛṣṭam /

[307|19] mārgapratidvandvitvā dubhayapakṣavipralambhanācca /

[307|20-307|21] gṛhiṇo 'pyanena vipralabdhā anaśanādibhiḥ svargamārgasaṃjñayā pravrajitā apīṣṭaviṣayaparivarjanena śuddhipratyāgamanāditi /

[307|21-307|22] kiṃ kāraṇamavidyāṃ miśrayitvopādānamuktaṃ na pṛthak /

[307|22] bhavagrahaṇādupādānāni /

[307|23] avidyā tu grāhikā neti miśritā // VAkK_5.38 //

[308|01] asaṃprakhyānalakṣaṇatayā 'paṭutvādavidyā na grāhikā bhavatyataḥ kila miśritā /

[308|01-308|02] sūtre tu bhagavatoktaṃ "kāmayogaḥ katamaḥ /

[308|02-308|04] vistareṇa yāvadyo 'sya bhavati kāmeṣu kāmarāgaḥ kāmacchandaḥ kāmasnehaḥ kāmaprema kāmecchā kāmamūrcchā kāmagṛddhaḥ kāmaparigarddhaḥ kāmanandī kāmaniyantiḥ kāmādhyavasānaṃ tadanyacittam paryādāya tiṣṭhati /

[308|04-308|05] ayamucyate kāmayogaḥ /

[308|05] evaṃ yāvadbhavayogaḥ" /

[308|05-308|06] cchandarāgaścopādānamuktaṃ sutrāntareṣvato vijñāyate kāma hyupādānamapi kāmādiṣu cchandarāga iti /

[308|07] uktamidamanuśayā evāsravaughayogopādānasaṃśabditāḥ sūtreṣviti /

[308|08] atha ko 'yamanuśayārthaḥ kaśca yāvadupādānārthaḥ /

[308|09-308|10]

aṇavo 'nugatāścaite dvidhā cāpyanuśerate /
anubadhnanti yasmācca tasmādanuśayāḥ smṛtāḥ // VAkK_5.39 //

[308|11] tatrāṇavaḥ sūkṣmapracāratvāt durvijñānatayā / anugatāḥ prāptyanuṣaṅgataḥ /

[308|11-308|12] anuśerate dvābhyāṃ prakārābhyāmālambanataḥ saṃprayogataśca /

[308|12-308|13] anubadhnantyaprayogeṇa prativārayato 'pi punaḥ punaḥ saṃmukhībhāvāt /

[308|13] ebhiḥ kāraṇairanuśayā ucyante /

[308|14-308|15]

āsayantyāsravantyete haranti śleṣayantyatha /
upagṛhṇanti cetyeṣāmāsravādiniruktayaḥ // VAkK_5.40 //

[308|16] āsayanti saṃsāre āsravanti bhavāgrādyāvadavīciṃ ṣaṅbhirāyatanavraṇair ityāsravāḥ /

[308|17] harantītyoghāḥ / śleṣayantīti yogāḥ / upagṛhṇantīti upadānāni /

[308|17-308|18] evaṃ tu sādhīyaḥ syād /

[308|18] āsravatyebhiḥ saṃtatirviṣayeṣvityāsravāḥ /

[308|18-308|19] "tadyathā āyuṣmanto naurmahadbhirabhisaṃskāraiḥ pratisroto nīyate /

[308|19-308|20] sā teṣāmeva saṃskārāṇāṃ gratiprasravdhyā 'lpakṛcchreṇānusrota uhyata''; iti sūtravādānusārāt /

[308|21] adhimātravegatvādoghāḥ / tarhi tadvānuhyate tadanuvidhānāt /

[308|21-308|22] nātimātrasamudācāriṇo 'pi yogā vividhaduḥkhasaṃyojanāt /

[308|22-308|23] ābhīkṣṇyānuṣaṅgato vā kāmādyupādānādupādānānīti /

[308|24] saṃyojanādibhedena punaste pañcadhoditāḥ /

[309|01-309|02] ta evānuśayāḥ punaḥ saṃyojanabandhanānuśayopakleśaparyavasthānabhedena pañcadhā bhittvoktāḥ /

[309|02-309|03] tatra nava saṃyojanānyanunvayapratighamānāvidyādṛṣṭiparāmarśavicikitserṣyā mātsaryasaṃyojanāni /

[309|03] tatrānunayasaṃyojanaṃ traidhātuko rāgaḥ /

[309|03-309|04] evamanyāni yathāsaṃbhavam yojyāni /

[309|04] dṛṣṭisaṃyojanaṃ tisro dṛṣṭayaḥ / parāmarśasaṃyojanaṃ dve dṛṣṭī /

[309|05-309|06] ata evocyate syāt dṣṭisaṃprayukteṣu dharmeṣvanunayasaṃyojanena saṃyukto na dṛṣṭisaṃyojanena na ca tatra dṛṣṭyanuśayo nānuśayīta /

[309|06-309|07] āha syāt samudayajñāne utpanne nirodhajñāne 'nutpanne nirodhamārgadarśānaprahātavyeṣu dṛṣṭiśīlavrataparāmarśasaṃprayukteṣu dharmeṣu /

[309|08] teṣvanunayasaṃyojanena saṃyuktastadālambanena dṛṣṭisaṃyojanenāsaṃyuktaḥ /

[309|09-309|10] sarvatragasya prahīṇatvādasarvatragasya ca tadālambanasaṃprayogiṇo dṛṣṭisaṃyojanasyābhāvāt /

[309|10] dṛṣṭyanuśayaśca teṣvanuśete /

[309|10-309|11] te eva parāmarśaḍṛṣṭī saṃprayogataḥ /

[309|12-309|13] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ saṃyojaneṣu tisro dṛṣṭayo dṛṣṭisaṃprayojanaṃ pṛthaguktaṃ dve punardṛṣṭī parāmarśāsaṃyojanaṃ pṛthak /

[309|14] dravyāmarśana sāmānyāddṛṣṭī saṃyojanāntaram // VAkK_5.41 //

[309|15] aṣṭādaśa dravyāṇi tisro dṛṣṭayaḥ / aṣṭādaśaiva dve parāmarśadṛṣṭī /

[309|15-309|16] ataḥ kila dravya sāmānyādete saṃyojanāntaram kṛte /

[309|16-309|17] ete ca dve parāmarśasvabhāvena śeṣāiti parāmarśanasāmānyādapyete pṛthagvihite grāhyagrāhakabhedāt /

[309|18-309|19] atha kasmādīṣryāmātsarye saṃyojane pṛthaksaṃyojanadvayamuktaṃ nānyat paryavasthānam /

[309|20-309|21]

ekāntākuśalaṃ yasmāt svatantraṃ cobhayaṃ yataḥ /
īṣryāmātsaryameṣūktaṃ pṛthak saṃyojanadvayam // VAkK_5.42 //

[309|22-309|23] nahyanyatparyavasthānamevañjātīyakamasti yatraitadubhayaṃ syādekāntākuśalatvaṃ svatantratvaṃ ceti /

[309|23] yasyāṣṭau paryavasthānāni tasyevaṃ syāt /

[309|23-309|24] yasya punardaśa tasya krodhamrakṣāvapyubhayaprakārau /

[309|24] tasmānna bhavatyayaṃ parihāra ityapare /

[309|24-309|25] punaranyatra bhagavatā saṃyojanamuktam

[310|01] pañcadhā 'varabhāgīyaṃ

[310|02] tadyathā satkāyadṛṣṭiḥ śīlavrataparāmarśo vicikitsā kāmacchando vyāpāda iti /

[310|03] kasmādetānvavarabhāgīyānyucyante / avarabhāgahitatvāt /

[310|03-310|04] avaro hi bhāgaḥ kāmadhāturetāni ca tasyānuguṇāni /

[310|04] yasmāt /

[310|05] dvābhyāṃ kāmānatikramaḥ /

[310|06] tribhistu punarāvṛttiḥ

[310|07] kāmacchandavyāpādābhyāṃ kāmadhātuṃ nātikrāmati /

[310|07-310|08] satkāyadṛṣṭyādibhiratikrānto 'pi punarāvartyate dauvārikānucarasādharmyāt /

[310|08-310|09] tribhiḥ sattvāvaratāṃ nātikrāmati pṛthagjanatvaṃ dvābhyāṃ dhātvavaratāṃ kāmadhātum /

[310|09-310|10] ata eva tānyavarabhāgīyānītyapare /

[310|10-310|12] yadā srota āpannasya paryādāya trisaṃyojanaprahāṇāt ṣaṭkleśāḥ prahīṇāḥ kimarthaṃ tisro dṛṣṭīrapahāya trayamevāha satkāyadṛṣṭiṃ śīlavrataparāmarśaṃ vicikitsāṃ ca /

[310|12] sarvametadvaktavyaṃ syāt / kiṃ tūktaṃ

[310|13] mukhamūlagrahāttrayam // VAkK_5.43 //

[310|14] triprakārāḥ kila kleśā ekaprakārā dviprakārākścatuprakārākśca /

[310|14-310|15] teṣāmebhistribhirmukhaṃ gṛhītamiti /

[310|15] apicāntagrāhadṛṣṭiḥ satkāyadṛṣṭipravartitā /

[310|15-310|16] dṛṣṭiparāmarśaḥ śīlavrataparāmarśapravartitaḥ mithyādṛṣṭirvicikitsāpravatitā /

[310|16] mūlaṃ gṛhītamiti /

[310|17] apare punarāhuḥ /

[310|18-310|19]

agantukāmatāmārgavibhramo mārgasaṃśayaḥ /
ityantarāyā mokṣasya gamane 'tastrideśanā // VAkK_5.44 //

[311|01] trayo 'ntarāyā deśāntaragamane bhavanti /

[311|01-311|02] agantukāmatā mārgavibhramo 'nyamārgasaṃśrayaṇāt mārgasaṃśayaśca /

[311|02] evaṃ mokṣagamane 'pyeta eva trayontarāyāḥ /

[311|02-311|03] tatra satkāyadṛṣṭyā mokṣādutrāsamāpannasyāgantukāmatā bhavati /

[311|03-311|04] śīlavrataparāmarśenānyamārgasaṃśrayaṇānmokṣavibhramaḥ /

[311|04] vicikitsayā mārgasaṃśayaḥ /

[311|04-311|06] eṣāṃ mokṣagamanāntarāyāṇāṃ prahāṇaṃ dyotayan bhagavān kleśatrayasyaiva prahāṇaṃ deśitavān /

[311|06] yathā bhagavatā pañcavidhamavarabhāgīyaṃ saṃyojanamuktam / evaṃ punaḥ

[311|07] pañcadhaivordhvabhāgīyaṃ

[311|08] kathamityāha

[311|09] dvau rāgau rūpyarūpijau

[311|10] tau

[311|11] auddhatyamānamohāśca

[311|12] ityetāni pañcordhvabhāgīyāni saṃyojanāni /

[311|12-311|13] tadyathā rūparāga ārūpyarāga auddhatyaṃ māno 'vidyā ca /

[311|13] eṣāmaprahāṇenordhvadhātvanatikramāt / samāptaḥ saṃyojanaprasaṅgaḥ /

[311|14] bandhanāni katamāni / trīṇi bandhanāni /

[311|14-311|15] rāgo bandhanaṃ sarvaḥ dveṣo bandhanaṃ sarvaḥ moho bandhanaṃ sarvaḥ /

[311|15] kasmādetadeva trayaṃ bandhanamuktaṃ bhagavatā /

[311|16] vidvaśād bandhanatrayam // VAkK_5.45 //

[312|01] trivedanāvaśārttīṇi bandhanāni /

[312|01-312|02] sukhāyāṃ hi vedanāyāṃ rāgo 'nuśete ālambanasaṃprayogābhyām /

[312|02] duḥkhāyāṃ dveṣaḥ / aduḥkhāsukhāyāṃ moho na tathā rāgadveṣau /

[312|02-312|03] svāsāṃtanikālambanato vā niyamaḥ /

[312|03] anuśayāḥ pūrvamevoktāḥ /

[312|04] upakleśāḥ vaktavyāḥ / tatra ye yāvat kleśā upakleśā api te /

[312|04-312|05] cittopakleśanāt /

[312|06-312|07]

ye 'pyanye caitasāḥ kliṣṭāḥ saṃskāraskandhasaṃjñitāḥ /
kleśebhyaste 'pyupakleśāste tu na kleśasaṃjñitāḥ // VAkK_5.46 //

[312|08-312|09] ye 'pyanye kleśebhyaḥ kliṣṭā dharmāḥ saṃskāraskandhasaṃgṛhītāścaitasikāsta upakleśāste punarye kṣudravastuke paṭhitāḥ /

[312|09-312|10] iha tu paryasthānakleśamalasaṃgṛhītāneva nirdekṣyāmaḥ /

[312|10] kāni punaḥ paryavasthānānītyāha /

[312|10-312|11] kleśā apīhiparyavasthānaṃ kāmarāgaparyavasthānapratyayaduḥkhamiti sūtre vacanāt /

[312|11] prakaraṇaśāstre tu

[312|12-312|13]

āhlīkyamanapatrāpyamīrṣyāmātsaryamuddhavaḥ /
kaukṛtyaṃ styānamiddhaṃ ca paryavasthānamaṣṭadhā // VAkK_5.47 //

[312|14] vaibhāṣikanyāyena punardaśa paryavasthānānyetāni cāṣṭau

[312|15] krodhabhrakṣau ca

[312|16] tatrāhlīkyānapatrāpye vyākhyāte / parasaṃpattau cetaso vyāroṣa īrṣyā /

[312|16-312|17] dharmāmiṣakauśalapradānavirodhī cittāgraho mātsaryam /

[312|17] auddhatyaṃ cetaso 'vyupaśamaḥ /

[312|17-312|18] kaukṛtyaṃ styānaṃ ca vyākhyāte /

[312|18] kāyasaṃdhāraṇāsamarthaścittābhisaṃkṣepo middham /

[312|18-312|19] tattu kliṣṭameva paryavasthānam /

[312|19] kaukṛtyaṃ ca vyāpāda vihiṃsāvarjitaḥ sattvāsattvayorāghātaḥ krodhaḥ /

[312|20] avadyapracchādanaṃ bhrakṣaḥ / eṣāṃ ca daśānāṃ paryavasthānānāṃ

[312|21] rāgotthā āhlīkyauddhatyamatsarāḥ /

[312|22] ete traya upakleśā rāganiḥṣyandāḥ /

[313|01] bhrakṣe vivādaḥ

[313|02] tṛṣṇāniḥṣyanada ityeke / avidyāniḥṣyanda ityapare / ubhayorityanye /

[313|02-313|03] yathā kramaṃ jñātājñātānāmiti /

[313|04] avidyātaḥ styānamiddhānapatrapāḥ // VAkK_5.48 //

[313|05] ete trayo 'vidyāniḥṣyandāḥ /

[313|06-313|07] kaukṛtyaṃ vicikitsātaḥ kodherṣye pratighānvaye /

[313|08] pratighasamutthe ityete ca daśa kleśaniḥṣyandā upakleśāḥ /

[313|09] anye ca ṣaṭkleśamalāḥ

[313|10] tadyathā

[313|11] māyā śāṭhyaṃ madastathā // VAkK_5.49 //

[313|12] pradāśa upanāhaśca vihiṃsā ceti

[313|13] tatra paravañcanā māyā /

[313|13-313|14] cittakauṭilyaṃ śāṭhyaṃ yena yathābhūtaṃ nāviṣkaroti vikṣipatya parisphuṭaṃ vā pratipadyate /

[313|14] madaḥ pūrvoktaḥ /

[313|14-313|15] sāvadyavastudṛḍhagrāhitā pradāśo yena nyāyasaṃjñaptiṃ na gṛhṇāti /

[313|15] āghātavastuvahulīkāra upanāhaḥ /

[313|16] viheṭhnaṃ vihiṃsā yena prahārapāruṣyādibhiḥ parān viheṭhyate /

[313|16-313|17] eṣāṃ punaḥ ṣaṇṇāṃ kleśamalānāṃ

[313|18] rāgajau

[313|19] māyāmadau pratighaje upanāhavihiṃsane // VAkK_5.50 //

[314|01] dṛṣṭyāmarśāt pradāśastu śāṭhyaṃ dṛṣṭisamutthitam /

[314|02] "kiṃ kuṭilaṃ pāpikā dṛṣṭiriti" gāthāvacanād yujyate /

[314|02-314|03] śāṭhyaṃ dṛṣṭiniḥṣyandaḥ /

[314|04] ka eṣāṃ kiṃprahātavyaḥ / yāni tāvat daśa paryavasthānānyuktāni

[314|05] tatrāhlīkyānapatrāpyastyānamiddhoddhavā dvidhā // VAkK_5.51 //

[314|06] ete pañca dharmā dvividhā darśanabhāvanāprahātavyā ubhayaprakārakleśasaṃprayogāt /

[314|06-314|07] yaśca yaddarśanaheyasaṃprayuktaḥ sa taddarśanaprahātavyaḥ /

[314|08] tadanye bhāvanāheyāḥ

[314|09] tebhyo 'nye paryavasthānasaṃgṛhītā upakleśā bhāvanāheyā eva /

[314|09-314|10] irṣyāmātsaryakaukṛtyakrodhabhrakṣāḥ svatantrāśca /

[314|10-314|11] svatantrāścaite pañcopakleśā adhimātrasaṃprayogitvāt /

[314|11] yathaite īrṣyādayaḥ pañcopakleśā bhāvanāheyāḥ

[314|12] svatantrāśca tathā malāḥ /

[314|13] ṣaṭkleśamalāstathaiva / ete punaryathoktā upakleśāḥ

[314|14] kāme 'śubhāḥ

[314|15] kāmadhātāvakuśalāḥ / tatrāpi

[314|16] trayo dvidhā

[314|17] styānauddhatyamiddhānyakuśalāvyākṛtāni /

[314|18] pareṇāvyākṛtāstataḥ // VAkK_5.52 //

[314|19] kāmadhātorurdhvamavyākṛtāḥ upakleśā yathāsaṃbhavam /

[315|01] kati punareṣāṃ kutastyā veditavyāḥ /

[315|02] māyā śāṭhyaṃ ca kāmādyadhyānayoḥ

[315|03] etau dvau kāmadhātau prathame ca dhyāne / kathaṃ brahmaloke māyāḥ /

[315|04] brahmavañcanāt /

[315|05-315|06] sa hi tatra mahābrahmā vitathātmasaṃdarśanatayā āyuṣmantamaśvajitaṃ vañcayituṃ pravṛttaḥ /

[315|06] uktamapi śāṭhyaṃ prasaṅgāgataṃ punarevoktam /

[315|07] styānauddhatyamadā dhātutraye

[315|08] ete trayastraidhātukāḥ /

[315|09] anye kāmadhātujāḥ // VAkK_5.53 //

[315|10] ṣoḍaśabhyaḥ pañcāpanīyānya ekādaśopakleśāḥ kāmāvacarā eva /

[315|10-315|11] uktā kleśāḥ upakleśāśca /

[315|12] athaiṣāmanuśayānāṃ kati manobhūmikāḥ kati ṣaḍvijñānakāyikāḥ / saṃkṣepataḥ

[315|13] samānasiddhā dṛggheyā manovijñānabhūmikāḥ /

[315|14-315|15] darśanaprahātavyāḥ sarve manobhūmikāḥ saha mānasiddhābhyāṃ bhāvanāheyābhyāmapi /

[315|15] te hi sakale manobhūmike /

[315|16] upakleśāḥ svatantrāśca

[315|17-315|18] ye ca kecidupakleśāḥ svatantrāste bhāvanāheyā api santo manobhūmikā eva draṣṭavyāḥ /

[315|19] ṣaḍvijñānāśrayāḥ pare // VAkK_5.54 //

[315|20] anye kleśopakleśāḥ ṣaḍvijñānabhūmikāḥ veditavyāḥ / ke punaranye /

[316|01] bhāvanāprahātavyā rāgapratighāvidyā upakleśāśca tatsaṃprayuktāḥ /

[316|01-316|02] āhlīkyānapatrāpyastyānauddhatyāni /

[316|02] ye ca kleśamahābhūmikeṣūktāḥ /

[316|03-316|04] yānīmāni sukhādīni pañcendriyāṇi eṣāṃ katamenendriyeṇa katamaḥ kleśa upakleśo vā saṃprayuktaḥ /

[316|05] sukhabhyāṃ saṃprayukto hi rāgaḥ

[316|06] sukhasaumanasyābhyāṃ rāgaḥ saṃprayuktaḥ /

[316|07] dveṣo viparyayāt /

[316|08] duḥkhābhyāmityarthaḥ / duḥkhena daurmanasyena ca /

[316|08-316|09] harṣadainyākāravartitvāt ṣaṅvijñānabhūmikatvācca rāgadveṣayoḥ /

[316|10] mohaḥ sarvaiḥ

[316|11] avidyāyāḥ sarvakleśasaṃprayogitvāt pañcabhirapīndriyaiḥ saṃprayogaḥ /

[316|12] asaddṛṣṭirmanoduḥkhasukhena tu // VAkK_5.55 //

[316|13] manoduḥkhaṃ daurmanasyaṃ manaḥsukhaṃ saumanasyaṃ ca /

[316|13-316|14] tābhyaṃ mithyādṛṣṭiḥ saṃprayuktā puṇyakarmaṇāṃ pāpakarmaṇāṃ ca yathākramam /

[316|15] daurmanasyena kāṅkṣā

[316|16] saṃśayito hi niścayenārthī durmanāyate /

[316|17] anye saumanasyena

[316|18] anye 'nuśayāḥ saumanasyenaiva saṃprayuktāḥ / ke punaranye / catasro dṛṣṭano mānaśca /

[316|19] harṣākāravartitvāt / kiṃpratisaṃyuktā ime 'nuśayā nirdiṣṭāḥ / āha /

[316|20] kāmajāḥ /

[317|01] evaṃ pratiniyataṃ saṃprayogamuktvā sāmānyenāha

[317|02] sarve 'pyupekṣayā

[317|03] sarve 'pyete 'nuśayā upekṣendriyeṇa saṃprayuktāḥ /

[317|03-317|04] pravāhacchedakāle kila kleśānāmavaśyamupekṣā saṃtiṣṭhate /

[317|04] adhobhūmikāḥ kathamityāha

[317|05] svaiḥ svairyathābhumyūrdhvabhūmikāḥ // VAkK_5.56 //

[317|06] svaiḥ svairindriyairurdhvabhūmikā anuśayāḥ saṃprayujyante / yasyāṃ bhūmau yāvantīndriyāṇi /

[317|07-317|08] tatrāpi cāturvijñānakāyikāścāturvijñānakāyikairmanobhūmikā manobhūmikaireva yathāsaṃbhavam /

[317|08] uktaḥ kleśānāmindriyasaṃprayogaḥ /

[317|09] upakleśānāṃ punaḥ

[317|10] daurmanasyena kaukṛtyamīrṣyā krodho vihiṃsanam /

[317|11] upanāhaṃ pradāśaśca

[317|12] saṃprayuktānīti vartate / dainyākāravartitvādeṣāṃ manobhūmikatvācca /

[317|13] mātsaryaṃ tu viparyayāt // VAkK_5.57 //

[317|14] saumanasyenetyarthaḥ / lobhānvayatvena harṣākāravartitvāt /

[317|15] māyā śāṭhyamathī bhrakṣo middhaṃ cobhayathā

[317|16] saumanasyadaurmanasyābhyāṃ saṃprayujyante / kadāciddhi sumanāḥ paraṃ vañcayate /

[317|16-317|17] kadāciddurmanāḥ /

[317|17] evaṃ yāvat svapiti /

[317|18] madaḥ /

[317|19] sukhābhyām

[318|01] tṛtīye dhyāne sukhenādhastātsaumanasyena ūrdhvamupekṣayā / yasmāt

[318|02] sarvagopekṣā

[318|03] atastayā sarve 'nuśayāḥ saṃprayujyante /

[318|03-318|04] na hi tasyāḥ kvacit pratiṣedho yathā 'vidyāyāḥ /

[318|05] cātvāryanyāni pañcabhiḥ // VAkK_5.58 //

[318|06-318|07] āhlīkyamanapatrāpyaṃ styānamauddhatyaṃ caitānicatvāri paryavasthānāni pañcabhirapīndriyaiḥ saṃprayujyante /

[318|07] akuśalamahābhūmikatvāt kleśamahābhūmikatvācca /

[318|08-318|09] yāni sūtre pañca nivaraṇāni uktāni kāmacchando vyāpādaḥ styānamiddhamauddhatyakaukṛtyaṃ vicikitsā ca /

[318|09-318|10] tatra kiṃ traidhātukyaḥ styānauddhatyavicikitsā gṛhyante /

[318|10] atha kāmapratisaṃyuktā eva /

[318|10-318|11] "kevalo 'yaṃ paripūrṇo'kuśala rāśiryaduta pañca nivaraṇānī"tyekāntākuśalatvavacanātsūtre /

[318|12] kāme nivaraṇāni

[318|13] nānyatra dhātau /

[318|13-318|14] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ dve styānamiddhe ekaṃ nivaraṇamuktaṃ dve cauddhatyakaukṛtye ekam /

[318|15] ekavipakṣāhārakṛtyataḥ /

[318|16] dvyekatā

[318|17] dvayorekatā dvyekatā / vipakṣaḥ pratipakṣo 'nāhāra ityeko 'rthaḥ /

[318|17-318|18] styānamiddhayoreka āhāraḥ sūtre 'nāhāraśca /

[318|18] kaḥ styānamiddhanivaraṇasyāhāraḥ / pañca dharmāḥ /

[318|19] tandrā aratirvijṛmbhikā bhakte 'samatā cetaso līnatvamiti /

[318|19-318|20] atha styānamiddhanivaraṇasyānāhāraḥ ālokasaṃjñeti /

[318|20] kṛtyamanayorapyekam /

[318|20-319|01] ubhe api hyete cittaṃ layaṃ codayataḥ /

[319|01] auddhatyakaukṛtyayorapyeka āhāra uktaḥ ekonāhāraḥ /

[319|02] kaścauddhatyakaukṛtyanivaraṇasyāhāraḥ / catvāro dharmāḥ /

[319|02-319|03] jñātivitarko janapadavitarko 'maravitarkaḥ paurāṇasya ca hasitakriḍitaramitaparibhāvitasyānusmartā bhavatīti /

[319|04] kaścauddhatyakaukṛtyanivaraṇasyānāhāraḥ / śamatha iti / kṛtyamapyanayorekam /

[319|04-319|05] ubhe api hyete cittamavyupaśāntaṃ vartayataḥ /

[319|05-319|06] ata ekavipakṣāhārakṛtyatvāt dvayorapyekatvamuktam /

[319|06] yadi sarvakleśā nivaraṇaṃ kasmāt pañcaivoktāni /

[319|07] pañcatā skandhavidhātavicikitsanāt // VAkK_5.59 //

[319|08] kāmacchandavyāpādābhyāṃ śīlaskandhavidhātaḥ /

[319|08-319|10] styānamiddhena prajñāskandhasyauddhatyakaukṛtyena samādhiskandhasya samādhiprajñayorabhāve satyeṣu vicikitsako bhavatītyataḥ pañcoktāni /

[319|10-319|11] etasyāṃ tu kalpanāyāṃ samādhiskandhavirodhina auddhatyakaukṛtyanivaraṇasya pūrva grahaṇaṃ prāpnoti /

[319|11] ato yathāsaṃkhyametābhyāṃ samādhiprajñāskandhopaghāta ityapare /

[319|12] samādhiprayuktasya hi styānamiddhādbhayam / dharmapravicayaprayuktasyauddhatyakaukṛtyāditi /

[319|13] anye tvanyathā varṇayanti / kathaṃ varṇayanti /

[319|13-319|15] cāragatasya priyāpriyarūpeṣu viṣayeṣu nimittagrāhādvihāragatasya tatpūrvakau kāmacchandavyāpādau samādhipraveśasyādito 'ntarāyaṃ kurutaḥ /

[319|15-319|17] tataḥ samādhipraviṣṭasyāprayogeṇa śamathavipaśyanā sevanāt styānamiddhamauddhatyakaukṛtyaṃ vicikitsā ca yathākramaṃ śamathavipaśyanayorantarāyaṃ kurutaḥ /

[319|17] vyutthitasyāpi dharmanidhyānakāle vicikitsāntarāyaṃ karoti /

[319|18] ataḥ pañca nivaraṇānyuktāni /

[319|19] idaṃ vicāryate /

[319|19-319|20] visabhāgadhātusarvatragāṇāṃ nirodhamārgadarśanaprahātavyānāṃ ca sāsravālambanānāṃ yadālambanaṃ parijñāyate tadā na prahīyante /

[319|20-319|21] yadā prahīyante tadālambanaṃ na parijñāyate iti kathameṣāṃ prahāṇam /

[319|21-319|22] nāvaśyamālambanaparijñānāt kleśānāṃ kṣayo bhavati /

[319|22] kim tarhi / caturbhiḥ prakāraiḥ / katamaiścaturbhiḥ /

[319|22-319|23] darśanaheyānāṃ tāvat

[319|24] ālambanaparijñānāttadālambanasaṃkṣayāt /

[319|25] ālambanagrahāṇācca

[319|26-319|27] tatrālambanaparijñānād duḥkhasamudayadarśanaheyānāṃ svabhūmyālambanānāmanāsravālambanānāṃ ca /

[319|27] tadālambanasaṃkṣayād visabhāgadhātusarvatragāṇām /

[319|27-320|01] tadālambanā hi sabhāgadhātusarvatragāḥ /

[320|01] teṣu prahīṇeṣu te 'pi prahīṇā bhavanti /

[320|01-320|02] ālambanaprahāṇānnirodhamārgaheyānāṃ sāsravālambanānām /

[320|02-320|03] te hyanāsravālambanāsteṣāmālambanam /

[320|03] atasteṣu prahīṇeṣu te 'piprahīṇā bhavanti / bhāvanāheyānāṃ punaḥ

[320|04] pratipakṣodayāt kṣayaḥ // VAkK_5.60 //

[320|05] yasya hi kleśaprakārasya pratipakṣo mārga utpadyate sa prahīyate /

[320|05-320|06] kasya punaḥ kaḥ pratipakṣaḥ /

[320|06] adhimātrādhimātrasya mṛdumṛduriti vistāreṇa paścāt pravedayiṣyāmaḥ /

[320|07] katividhaśca pratipakṣa ityāha

[320|08] prahāṇādhārabhūtatvadūṣaṇāruyaścaturvidhaḥ /

[320|09] pratipakṣaḥ

[320|10] prahāṇapratipakṣaḥ ānantaryamārgaḥ /

[320|10-320|11] ādhārapratipakṣastasmātpareṇāryo mārgo yena tatprāpitaṃ prahāṇamādhāryate /

[320|11-320|12] dūrībhāvapratipakṣo vimuktimārgātpareṇa yo mārgaśchinnaprāptidūrīkaraṇāt /

[320|12] vimuktimārgo 'pītyapare / so 'pi hi tāṃ prāpti dūrīkaroti /

[320|13] vidūṣaṇāpratipakṣo yena mārgeṇa taṃ dhātum doṣato darśanādvidūṣayati /

[320|13-320|14] api tveṣāmiyamātupūrvīṃ sādhvī bhavet /

[320|14] vidūṣaṇāpratipakṣo duḥkhasamudayālambanaḥ prayogamārgaḥ /

[320|15] prahāṇapratipakṣaḥ sarva ānantaryamārgaḥ / ādhārapratipakṣo vimuktimārgaḥ /

[320|15-320|16] dūrībhāvapratipakṣo viśeṣamārga iti /

[320|17] prahīyamāṇaḥ kleśaḥ kutaḥ prahātavyaḥ /

[320|18] prahātavyaḥ kleśa ālambanāt mataḥ // VAkK_5.61 //

[320|19] na hi saṃprayogāt kleśo vivecayituṃ śakyate ālambanācca śakyate /

[320|19-320|20] yasmānna punastadālambyotpadyate /

[320|20-320|21] anāgatastāvacchakyetālambanādvivecayitum /

[320|21] atītastu katham / athālambana parijñānātprahātavya ityayamasyārthaḥ /

[321|01] eṣo 'pi naikāntaḥ / tasmādvaktavyametat / kiyatā kleśaḥ prahīṇo vaktavyaḥ /

[321|01-321|02] svāsaṃtānikaḥ prāpticchedāt /

[321|02-321|03] pārasāṃtānikastu kleśaḥ sarvaṃ ca rūpamakliṣṭaśca dharmastadālambanasvāsāṃtānikakleśaprahāṇāt /

[321|04] dūrībhāva ityucyate / katividhho dūrībhāvaḥ / caturvidhā kila dūratā /

[321|05-321|06]

vailakṣaṇyādvipakṣatvāddeśavicchedakālataḥ /
bhūtaśīlapradeśādhvadvayānāmiva dūratā // VAkK_5.62 //

[321|07] vilakṣaṇadūratā yathā mahābhūtānām / vailakṣaṇyātsahajānāmapi dūratā /

[321|07-321|08] vipakṣadūratā yathā śīlasya dauḥśīlyam /

[321|08-321|09] deśavicchedadūratā yathā viprakṛṣṭadeśānāṃ deśavicchedāt pūrvapaścimasamudravat /

[321|09] kāladūratā yathā atītānāgatadūramucyate / dutastaddūram /

[321|10] vartamānāt / yadanantarātamutpadyamānaṃ vā tat kathaṃ dūram /

[321|10-321|11] adhvanānātvena taddūraṃ na cirabhūtabhāvitvena /

[321|11] vartamānamapyevaṃ dūraṃ prāpnoti / akāritrā ttarhi taddūram /

[321|12] asaṃskṛtasya kathamantikatvaṃ sidhyati / sarvatra tatprāpteḥ /

[321|12-321|13] atītānāgate 'pi tatprasaṅgaḥ /

[321|13] ākāśaṃ ca katham /

[321|13-321|14] evaṃ tarhyatītānāgatamanyo 'nyaṃ varttamānavyavahitatvād dūram /

[321|14] varttamānamubhayo rāsannatvādantikam /

[321|14-321|15] asaṃskṛtaṃ cāpyavyavahitatvāditi /

[321|15] evamapyatītānāgataṃ varttamānasyāntikatvādubhayaṃ prāpnoti /

[321|15-321|16] evaṃ tu yuktaṃ syāt /

[321|16] dharmasvalakṣaṇādanāgataṃ dūramasaṃprāptatvāt / atītaṃ ca pracyutatvāditi /

[321|17] kim mārgaviśeṣagamanāt kleśānāṃ punaḥ prahāṇaviśeṣo bhavati / naitadasti /

[321|18] sarveṣāṃ hi kleśānāṃ

[321|19] sakṛt kṣayaḥ

[321|20] yasya yaḥ prahāṇamārgastenaiva tasya kṣayaḥ /

[321|21] visaṃyogalābhasteṣāṃ punaḥ punaḥ /

[322|01] katiṣu kāleṣvityāha ṣaṭsu kāleṣu /

[322|02] pratipakṣodayaphalaprāptīndriyavivṛddhiṣu // VAkK_5.63 //

[322|03] pratipakṣo vimuktimārga etasminnabhipretaḥ / phalāni catvāri śrāmaṇyaphalāni /

[322|04] indriyavivṛddhirindriyasaṃcāraḥ / eteṣu kāleṣu kleśasya visaṃyogalābhaḥ /

[322|04-322|05] sa punareṣa yathāyogaṃ draṣṭavyaḥ /

[322|05] keṣāñcit ṣaṭsu kāleṣu keṣāñcid yāvaddvayoḥ /

[322|06] sa eva visaṃyogastāsu tāsvavasthāsu parijñāsaṃjñāṃ labhate /

[322|06-322|07] dve hi parijñe jñānaparijñā prahāṇaparijñā ca /

[322|07] tatra jñānaparijñā sāsravaṃ jñānam /

[322|07-322|08] prahāṇaparijñā tu prahāṇameva /

[322|08] phale hetūpacārāt / kimekaiva parijñā sarvaprahāṇam / netyāha / kiṃ tarhi /

[322|09] parijñā nava

[322|10] tatra tāvat

[322|11] kāmādyaprakāradvayasaṃkṣayaḥ /

[322|12] ekā

[322|13-322|14] kāmadhātāvādyasya prakāradvayasya duḥkhasamudayadarśanaheyasya prahāṇamekā parijñā /

[322|15] dvayoḥ kṣaye dve te

[322|16] kāmadhātāveva nirodhadarśanaheyasya prakārasyaprahāṇamekā parijñā /

[322|16-322|17] mārgadarśanaheyasyaikā /

[322|17] yathā kāmāvacarāṇāṃ darśanaprahātavyānāṃ prahāṇaṃ tisraḥ parijñāḥ

[322|18] tathordhvaṃ nisra eva tāḥ // VAkK_5.64 //

[322|19] rūpārūpyāvacarāṇāṃ darśanaprahātavyānāṃ prahāṇaṃ tathaiva tisraḥ parijñā bhavanti /

[322|19-322|21] duḥkhasamudayadarśanaprahātavyānāṃ prahāṇamekā nirodhadarśanaheyānāṃ prahāṇaṃ dvitīyā mārgadarśanaheyānāṃ prahāṇaṃ tṛtīyeti traidhātukānāṃ darśanaheyānāṃ prahāṇaṃ ṣaṭ parijñā bhavanti /

[323|01] anyā avarabhāgīyarūpasarvāsravakṣayāḥ /

[323|02] tisraḥ parijñāḥ

[323|03] avarabhāgīyaprahāṇamekā parijñā / rūpāsravaprahāṇamekā rūparāgakṣayaparijñā /

[323|04] ārūpyāptānāṃ sarvāsravaprahāṇamekā sarvasaṃyojanaparyādāna parijñā /

[323|04-323|05] kasmādrūpārūpyāvacarāṇāṃ bhāvanāheyānāṃ prahāṇaṃ pṛthak parijñā na darśanaheyānām /

[323|05-323|06] bhāvanāheyānāmatulyapratipakṣatvāt /

[323|06] ityetā nava parijñāḥ / āsāṃ pūrvikāḥ

[323|07] ṣaṭ kṣāntiphalaṃ

[323|08] yā eva darśanaheyaprahāṇasvabhāvāḥ /

[323|09] jñānasya śeṣitāḥ // VAkK_5.65 //

[323|10] avarabhāgīyaprahāṇādiparijñā bhāvanāmārgaphalatvāt /

[323|11] kathaṃ kṣāntiphalaṃ parijñā bhavanti / kṣāntīnāṃ jñānaparivāratvāt /

[323|11-323|12] rājaparivāre rājopacāravat /

[323|12] jñānaikaphalatvācca /

[323|13] anāgamyaphalaṃ sarvā dhyānānāṃ pañca vāthavā /

[323|14] aṣṭau

[323|15-323|16] vaibhāṣikamatena mauladhyānaphalaṃ pañca parijñā yā rūpārūpyāvacarakleśaprahāṇa svabhāvāḥ /

[323|16] kāmāvacarakleśaprahāṇasyānāgamyaphalatvāt bhadantaghoṣakasya matenāṣṭau /

[323|17] sa hi vītarāgasyāpi kāmāvacarāṇāṃ darśanaheyānāṃ prahāṇaṃ darśanamārgaphalamicchanti /

[323|18] anāsravavisaṃyogaprāptilābhāt / avarabhāgīyaprahāṇaparijñā tvanāgamyaphalameva /

[323|19] dhyānāntaraṃ dhyānavaddraṣṭavyam / ārupyāṇāṃ tu

[323|20] sāmantakasyaikā

[323|21] ākāśānantyāyatanasāmantakasyaikā rūparāgakṣayaparijñā phalam /

[324|01] maulārūpyatrayasya ca // VAkK_5.66 //

[324|02] maulānāṃ ca trayāṇāmārūpyāṇāmekaiva sarvasaṃyojanaparyādānaparijñā phalam /

[324|03] āryamārgasya sarvāḥ

[324|04] nava parijñāḥ phalam /

[324|05] dve laukikasya

[324|06] laukisya mārgasya dve avarabhāgīyarūparāgakṣayaparijñe phalam /

[324|07] anvayasya ca /

[324|08] anvayajñānasyāpi dveparijñe phalaṃ paścime /

[324|09] dharmajñānasya tisrastu

[324|10] paścimā eva tridhātukabhāvanāheya pratipakṣatvāt /

[324|11] ṣaṭ tatpakṣasya pañca ca // VAkK_5.67 //

[324|12] dharmajñānapakṣasya ṣaṭ parijñāḥ phalaṃ yā eva dharmajñāna kṣantijñānānām /

[324|12-324|13] anvayajñānapakṣasya pañca yā evānvayakṣāntijñānānām /

[324|13] pakṣagrahaṇena hi kṣāntijñānāni gṛhyante /

[324|14] kasmānnaikaikaṃ prahāṇaṃ parijñā vyavasthāpyate /

[324|14-324|15] yasmāt kṣāntiphalaṃ tāvat prahāṇaṃ vyavasthāpyate /

[324|16] anāsravaviyogāpterbhavāgravikalīkṛteḥ /

[324|17] hetudvayasamudghātāt parijñā

[324|18] yatraitāni trīṇi kāraṇāni bhavanti tat prahāṇaṃ parijñocyate /

[324|18-325|01] pṛthagjanasya tāvadanāsravā visaṃyogaprāptirnāsti bhavāgravikalīkaraṇaṃ ceti nāsya prahāṇaṃ parijñākhyāṃ labhate /

[325|01] āryasyāpi yat kṣāntiphalaṃ tāvat prahāṇam /

[325|01-325|02] tatra yāvat duḥkhe 'nvayajñānakṣāntāvanāsravā visaṃyogaprāptirasti na tu bhavāgravikalīkṛṭam /

[325|02-325|03] duḥkhe 'nvayajñāne ubhayamasti na tu hetudvayasamudghātaḥ /

[325|03-325|04] samudayadarśanaprahātavyasya sarvatragahetoraprahīṇatvāt /

[325|04] anyeṣu dharmānvayajñāneṣu sarvaṃ trayamasti /

[325|04-325|05] atastāsvavasthāsu prahāṇaṃ parijñākhyāṃ labhate /

[325|05] jñānaphalaṃ tu prahāṇam / ataśca kāraṇatrayāt parijñākhyāṃ labhate /

[325|06] caturthācca

[325|07] dhātvatikramāt // VAkK_5.68 //

[325|08] yadā dhātuṃ samatikrāmati /

[325|08-325|09] kṛtsnadhātuverāgyāt ubhayasaṃyogaviyogaṃ pañcamaṃ kāraṇamāhurapare /

[325|09-325|10] yaḥ prakāraḥ prahīṇo yadi tatrānyena tadālambanena kleśena visaṃyukto bhavatīti /

[325|10-325|11] sa tu nāsya ubhayahetusamudghātāt dhātusamatikramācceti na brūmaḥ /

[325|12] kaḥ katibhiḥ parijñābhiḥ samanvāgataḥ /

[325|13] naikayā pañcabhiryāvaddarśanasthaḥ samanvitaḥ /

[325|14] pṛthagjanastāvannaiva samanvāgataḥ /

[325|14-325|15] āryo 'pi darśanamārgastho yāvatsamudayadharmajñānakṣāntiṃ naiva samanvāgataḥ /

[325|15] samudaye dharmajñāna ekayā samanvāgataḥ /

[325|15-325|16] samudaye 'nvayajñāne dvābhyām /

[325|16-325|17] nirodhe dharmajñāne tisṛbhhirnirodhānvayajñāne catasṛbhirmārgadharmajñāne pañcabhiḥ /

[325|18] bhavanāsthaḥ punaḥ ṣaṅbhirekayā vā dvayena vā // VAkK_5.69 //

[325|19-325|20] bhāvanāmārgasthaḥ punarāryapudgalo mārgānvayajñāne ṣaḍibhiḥ parijñābhiḥ samanvāgato yāvat kāmavairāgyaṃ na prāptaḥ /

[325|20-325|21] parihīṇo vā tataḥ kāmavairāgyaṃ prāptaḥ pūrvaṃ paścād vā ekayā 'varabhāgīyaprahāṇaparijñayā /

[325|21-325|22] arhattvaṃ prāpta ekayaiva sarvasaṃyojanaparyādānaparijñayā /

[325|22-325|23] parihīṇo 'pi rūpāvacareṇa paryavasthānenaikayā 'varabhāgīyaprahāṇaparijñayā /

[325|23-325|24] rūpavairāgyaṃ prāpto dvabhyāmavarabhāgīyaprahāṇarūparāgakṣayaparijñābhyām /

[325|24] prahīṇo 'pyārūpyāvacareṇa paryavasthānenābhyāmeva /

[325|24-325|25] kiṃ punaḥ kāraṇamanāgāmyarhatorekaiva parijñā vyavasthāpyate na bhūyasyaḥ /

[325|25-325|01] yasmāt

[326|01] tāsāṃ saṃkalanaṃ dhātuvairāgyaphalalābhataḥ /

[326|02-326|03] dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ parijñānāṃ saṃkalanaṃ bhavatyekatvena vyavasthāpanaṃ dhātuvairāgyāt phalaprāptitaśca /

[326|03] tayoścāvasthayoretadubhayaṃ bhavati /

[326|03-326|04] ataḥ sarvaṃ prahāṇaṃ saṃkalayyaikā parijñocyate /

[326|05] atha kaḥ kati parijñāstyajati labhate vā /

[326|06] ekāṃ dve pañca ṣaṭ kaścijjahātyāpnoti pañca na // VAkK_5.70 //

[326|07] ekāṃ tyajati arhattvāt kāmavairāgyād vā parihīyamāṇaḥ /

[326|07-326|08] dve parijñe tyajatyanāgāmī rūpavītarāgaḥ kāmavairāgyāt parihīyamāṇaḥ /

[326|08-326|09] pañca tyajati vītarāgapūrvī mārgānvayajñāne /

[326|09-326|10] sa hyavarabhāgīyaprahāṇaparijñālābhe pūrvikāḥ pañca parijñāstyajati /

[326|10] ṣaṭ parijñāstyajatyānupoūrvikaḥ kāmavairāgyāt / lābhe 'pyevameva /

[326|10-326|11] kaścidekāṃ parijñāṃ labhate /

[326|11] yaḥ kaścidapūrvā labhate /

[326|11-326|12] kaścid dve yaḥ kevalādārūpyadhātuvairāgyāt parihīyate /

[326|12] kaścit ṣaṭ yo 'nāgāmiphalāt parihīyate /

[326|12-326|13] pañca tu nai kaścillabhate /

[326|14] samāptaḥ parijñāprasaṅgaḥ //

=====================================================================

[326|15-326|16] abhidharmakośabhāṣye 'nuśayanirddeśo nāma pañcamaṃ kośasthānaṃ samāptmiti //

[326|17] śrīlāmāvākasya yadatra puṇyam /

ṣaṣṭhaṃ kośasthānam

=====================================================================

namo buddhāya

=====================================================================

[327|03] uktaṃ yathā prahāṇaṃ parijñākhyāṃ labhate / tadapi ca

[327|04] kleśaprahāṇamākhyātaṃ satyadarśanabhāvanāt /

[327|05] darśanaheyā bhāvanāheyāśca kleśā iti vistareṇākhyātam /

[327|05-327|06] tāvidānīṃ darśanabhāvanāmārgau kimanāsravau sāsravāviti vaktavyam /

[327|06] ata idamucyate

[327|07] dvividho bhāvanāmārgo darśanakhyastvanāsravaḥ // VAkK_6.1 //

[327|08] dvidho bhavanāmārgo laukikok lokottaraśca /

[327|08-327|09] darśanamārgastu lokottara eva traidhātukapratipakṣatvāt /

[327|09] navaprakārāṇāṃ darśana heyānāṃ sakṛtprahāṇācca /

[327|09-327|10] na hi laukikasya eṣā śaktirasti /

[327|11] satyadarśanādityuktam / kānīmāni satyāni kati ca /

[327|12] satyānyuktāni catvāri

[327|13] vavoktāni / sāsravānāsravadharmanirdeśe /

[327|13-327|15] "anāsravā mārgasatyami"ti svaśabdena "pratisaṃkhyānirodho yo visaṃyoga" iti nirodhasatyaṃ "duḥkhaṃ samudayo loka" ityatra duḥkhasamudayasatye /

[327|15] kimeṣa evaiṣāmanukramaḥ / netyāha / kiṃ tarhi /

[327|16] duḥkhaṃ samudayastathā /

[327|17] nirodhamārga iti

[327|18] eṣa eṣāmanukramaḥ / svabhāvastu yathā pūrvamuktastayaivetipradarśanārthastathāśabdaḥ /

[327|18-327|19] sa punarayam

[327|20] eṣāṃ yathā 'bhisamayaṃ kramaḥ // VAkK_6.2 //

[328|01] yasya hi satyasyābhisamayaḥ pūrvasya pūrvanirdeśaḥ /

[328|01-328|02] itarathā hi pūrvaṃ hetunirdeśo 'bhaviṣyat paścāt phalanirdeśaḥ /

[328|02] keṣāñcidutpattyanukūlā deśanāḥ /

[328|03] yathā smṛtyupasthānadhyānādīnām /

[328|03-328|04] deṣāñcitprarūpaṇānukūlā deśanā yathā samyak prahāṇānām /

[328|04] na hyeṣa niyamo yat pūrvamutpannānāṃ prahāṇāya cchandaṃ janayati /

[328|04-328|05] paścādanutpannānāmanutpādāyeti /

[328|05] satyānāṃ tvabhisamayānukūlā deśanā /

[328|05-328|06] kiṃ punaḥ kāraṇamevameṣāṃ satyānāmabhisamayaḥ /

[328|06-328|07] yatra hi satto yena ca vādhyate yataśca mokṣaṃ prarthayate tadevādau vyavacāraṇāvasthāyāṃ duḥkhasatyaṃ parīkṣyate /

[328|07-328|08] paścātko 'sya heturiti samudayasatyaṃ ko 'sya nirodha iti nirodhasatyaṃ ko 'sya mārga iti mārgasatyam /

[328|08-328|09] vyādhiṃ dṛṣṭvā tannidānakṣayameṣajānveṣāṇavat /

[328|09] sūtre 'pyeṣa eva satyānāṃ dṛṣṭānto darśitaḥ /

[328|10] katamasmin sūtre / "caturbhiraṅgaiḥ samanvāgato bhiṣaktalpasartte"tyatra /

[328|10-328|11] yathā ca vyavacāraṇāvasthāyāṃ satyaparīkṣā tathābhisamayāvasthāyāṃ satyābhisamayaḥ /

[328|11-328|12] pūrvavedhāt /

[328|12] dṛṣṭabhūminiḥsaṃgāśvadhāvanavat / abhisamaya iti ko 'rthaḥ /

[328|12-328|13] abhisaṃbodha iṇo bodhanārthatvāt /

[328|13] karamādanāsrava eva na sāsravaḥ / sa hi nirvāṇābhimukhaḥ samyakbodhaḥ /

[328|14] samyagiti tattvena / tatra phalabhūtā upādānaskandhā duḥkhasatyam /

[328|15] hetubhūtāḥ samudayasatyam / samudetyasmāditi kṛtvā /

[328|15-328|16] ata eva tayoḥ phalahetubhāvānnāmato bhedo na dravyataḥ /

[328|16] nirodhamārgayostu dravyato 'pi /

[328|16-328|17] āryasatyānīti sūtra ucyante /

[328|17] ko 'syārthaḥ /

[328|17-328|18] āryāṇāmetānisatyāni tasmādāryasatyānīti sūtra evoktam /

[328|18] kimanyeṣāmetāni mṛṣā / sarveṣāmetāni satyānyaviparītatvāt /

[328|18-328|19] āryaistu yathaitāni tathā dṛṣṭāni nānyaiḥ /

[328|19-328|20] ata āryāṇāmetāni satyānyucyante na tvanāryāṇāṃ vīparītadarśanāt /

[328|21-328|22]

"yadāryāḥ sukhataḥ prāhustat pare duḥkhato biduḥ /
yatpare sukhatḥ prāhustadāryā duḥkhato biduḥ //"

[328|23] iti gāthā / dve āryāṇāṃ satye dve ārye cāryāṇāṃ ca satye ityapare /

[328|23-328|24] yathā vedanaikadeśo duḥkhasvabhāvaḥ /

[328|24] kathaṃ sarve sāsravāḥ saṃskārā duḥkhamityucyante /

[328|25-328|26]

duḥkhāstriduḥkhatāyogādyathāyogamaśeṣataḥ /
manāṣā amanāpāśca tadanye caiva sāsravāḥ // VAkK_6.3 //

[329|01] tisro hi duḥkhatā duḥkhaduḥkhatā saṃskāraduḥkhatā vipariṇāmaduḥkhatā ca /

[329|01-329|02] tābhiryathāyogamaśeṣataḥ sarva sāsravāḥ saṃskārā duḥkhāḥ /

[329|02] tatra manāṣā vipariṇāmaduḥkhatayā /

[329|03] amanāṣā duḥkhaduḥkhatayā / tebhyo 'nye saṃskāraduḥkhatayā /

[329|03-329|04] ke punarmanāpāḥ ke 'manāṣāḥ ke knobhayathā /

[329|04-329|05] tisro vedanā yathākramaṃ tadvaśena sukhavedanīyādayo 'pi saṃskārā manāpādisaṃjñāṃ labhante /

[329|05-329|06] sukhāyā hi vedanāyā vipariṇāmena duḥkhatā /

[329|06-329|07] sūtra uktaṃ "sukhā vedanā utpādamukhā sthitisukhā vipariṇāmaduḥkh"ti /

[329|07] duḥkhāyāḥ duḥkhasvabhāvenaiva duḥkhatā /

[329|07-329|08] "duḥkhā vedanā utpādaduḥkhā sthitiduḥkhā" iti sūtre /

[329|08] aduḥkhāsukhāvedanāyāḥ saṃskāreṇaiva duḥkhatā /

[329|09] "pratyayābhisaṃskaraṇādyadanityaṃ tadduḥkhami"ti /

[329|09-329|10] vedanāvattadvedanīyā api saṃskārā ucyante /

[329|10] duḥkhameva duḥkhatā duḥkhaduḥkhatā / evaṃ yāvat saṃskārā eva duḥkhatetyapare /

[329|11] asādhāraṇatvāt manāṣā 'manāpānāṃ vipariṇāmaduḥkhaduḥkhate ukte /

[329|11-329|12] sarve tusaṃskārāḥ saṃskāraduḥkhatayā duḥkhāḥ /

[329|12] tāṃstvāryā eva paśyanti //

āha cātra /

[329|13-329|16]

"ūrṇāpakṣma yathaiva hi karatalasaṃsthaṃ na vedyate pumbhiḥ
akṣigataṃ tu tathaiva hi janayatyaratiṃ ca pīḍaṃ ca /
karatalasadṛśo bālo na vetti saṃskāraduḥkhatāpakṣma
akṣisadṛśastu vidvāṃstenaivodvijyate gāḍhami"ti //

[329|17-329|18] na hi bālānāmāvīcikeṣvapi skandheṣu tathā duḥkhabuddhiḥ pravartate yathāryāṇāṃ bhāvāgrikeṣvapīti /

[329|18] evaṃ tarhi mārgasyāpi saṃskāraduḥkhatāprasaṅgaḥ /

[329|19] saṃskṛtatvāt / pratikūlaṃ hi duḥkhamiti lakṣaṇānna mārgo duḥkham /

[329|19-329|20] na hi tasyotpāda āryāṇāṃ pratikūlaḥ sarvaduḥkhakṣayāvāhanāt /

[329|20-329|21] yadāpi te nirvāṇaṃ śāntataḥ paśyanti tadāpi yadeva duḥkhato dṛṣṭaṃ tasyaiva nirodhaṃ śāntataḥ paśyantina mārgasya /

[329|21-329|22] yadāpi duḥkhamapyatrāsti tasmāt duḥkhamevāryasatyamucyate /

[329|22-329|23] sukhasyālpatvāt mūdgādibhāve 'pi māṣarāśyapadeśavadityeke /

[329|23-329|24] ko hi vidvān pariṣekasukhāṇukena gaṇḍasukhamiti vyavasyet /

[329|24] āha khalvapi

[329|25-329|26]

"duḥkhasya ca hetutvāt duḥkhaiścānalpakaiḥ samuditatvāt /
duḥkhe ca sati tadiṣṭerduḥkhaṃ sukhamiti vyavasyanti" iti //

[330|01] sahaiva tu sukhena sarvaṃ bhavamāryā duḥkhataḥ paśyanti / saṃskāraduḥkhataikarasatvāt /

[330|01-330|02] ato duḥkhamevāryāsatyaṃ vyavasthāpyate na sukham /

[330|02-330|03] kathamidānīṃ sukhasvabhāvāṃ vedanāṃ duḥkhataḥ paśyanti /

[330|03] anityatayā pratikūlatvāt / yathā rūpasaṃjñādīnyapi duḥkhataḥ paśyanti /

[330|04] na catānyevaṃ duḥkhāni yathā duḥkhavedaneti / yastu manyate duḥkhahetutvāditi /

[330|05] tasyāsau samudayākāraḥ syānna duḥkhakāraḥ /

[330|05-330|06] āryāṇāṃ carūpārupyopapattau kathaṃ duḥkhasaṃjñā pravarteta /

[330|06-330|07] na hi punasteṣāṃ duḥkhavedanāhetuḥ skandhā bhavanti /

[330|07] saṃskāraduḥkhatā ca sūtre kimarthaṃ pṛthaguktā bhavet /

[330|07-330|08] yadi tarhyanityatvāt duḥkhataḥpaśyanti /

[330|08] anityaduḥkhākārayoḥ kaḥ prativiśeṣaḥ /

[330|08-330|09] udayavyayadharmitvādanityaṃ paśyanti /

[330|09] pratikūlatvāt duḥkham /

[330|09-330|10] anityaṃ tu dṛśyamānaṃ pratikūlaṃ bhavatītyanityākāro duḥkhākāramākarṣati /

[330|10-330|11] nāstyeva sukha vedanetyekīyā duḥkhaiva tu sarvā /

[330|11] kathamidaṃ gamyate / sūtrādyuktitaśca / kathaṃ tāvatsūtrāt /

[330|11-330|12] uktaṃ hi bhagavatā "yatkiñcidveditamidamatra duḥkhasye"ti /

[330|12-330|13] "duḥkhā vedanā duḥkhato draṣṭavye"ti /

[330|13] "duḥkhe sukhamiti saṃjñāviparyāsa" iti / evaṃ tāvatsūtrāt / kathaṃ yuktitaḥ /

[330|14] sukhahetvavyavasthānāt /

[330|14-330|15] ya eva hi kecitpānabhojanaśītoṣṇādaya iṣyante sukhahetavasta evātyupayuktā akālopayuktāśca punarduḥkhahetavaḥ saṃpadyante /

[330|15-330|17] na ca yuktā sukhahetubṛddhacyā samena vā 'nyasminkāle duḥkhotpattirityādita eva te duḥkhahetavo na sukhasya /

[330|17] ante tu tadduḥkhaṃ vṛddhimāpannaṃ vyaktimāpadyata iti /

[330|17-330|18] evamīryāpathavikalpe 'pi vaktavyam /

[330|18] duḥkhapratikāre ca sukhabuddherduḥkhavikalpe ca /

[330|18-330|20] na hi tāvat sukhamiti vedyate kiñcidyāvanna duḥkhāntareṇopadruto bhavati kṣutpipāsāśītoṣṇaśramakāmarāgaprabhaveṇa /

[330|20-330|21] tasmāt pratīkāra evāviduṣāṃ sukhabuddhirnasukhe duḥkhavikalpe ca vālaḥ sukhabuddhimutpādaynti yathāṃśādaṃśaṃ bhāraṃ saṃcārayantaḥ /

[330|22] tasmānnāstyeva sukhamiti / astyevetyābhivārmikāḥ / eṣa eva canyāyaḥ /

[330|22-330|23] kathaṃ kṛtvā /

[330|23] idaṃ hi tāvadayaṃ praṣṭavyaḥ sukhāpavādī / kimidaṃ duḥkhaṃ nāma /

[330|23-330|24] yadvādhanātmakaṃ cet /

[330|24] kathamiti vaktavyam / upaghātakaṃ cet / anugrāhakaṃ sukhamiti siddham /

[330|24-330|25] anabhipretaṃ cet /

[330|25] abhipretaṃ sukhamiti siddham /

[330|25-330|26] tadeva hyabhipretaṃ punaranabhipretaṃ bhavatyāryāṇāṃ naivālpakāle /

[330|26] tasmādaniṣpanamabhipretatvaṃ cet / na / anyathā 'nabhipretatvāt /

[330|27] yā hi vedanā svena lakṣaṇenābhipretā nāsau pouonastenaiva jātvanabhipretā bhavati /

[330|27-331|02] tathā hyenāmākārāntareṇa vidūṣayantyāryāḥ pramādapadaṃ caināṃ paśyanti mahābhisaṃskārasādhyāṃ ca vipariṇāminīṃ cānityāṃ cayenānabhipretā bhavati /

[331|02] na tu khalu svalakṣaṇākāreṇa /

[331|03-331|04] yadi cāsau svenātmanānabhipretā bhavennaiva tasyāṃ kasyacidrāgo bhavedyato vairāgyārthaṃ prakārāntareṇāpi doṣavatīṃ paśyeyuḥ /

[331|04] tasmādastyeva svalakṣaṇataḥ sukha vedanā //

[331|05-331|07] yattu bhagavatoktaṃ "yatkiñcidveditamidamatra duḥkhasye"ti tadbhagavataiva nītārthaṃ "saṃskārānityatāmānanda mayā saṃghāya bhāṣitaṃ saṃskāraviopariṇāmatāṃ ca yatkiñcidveditamidamatra duḥkhasye"ti /

[331|07-331|08] ato na duḥkha-dukhatāṃ saṃdhāyaitaduktamiti siddhaṃ bhavati /

[331|08-331|09] yadica svabhāvata eva sarvaṃ veditavyaṃ duḥkhamabhaviṣyatkimarthamāryānanda evaṃ bhagavantamaprakṣyat /

[331|09] tisra ime vedanā uktā bhagavatā sukhā duḥkhā 'duḥkhāsukhā ca /

[331|10] uktaṃ cedaṃ bhagavatā "yatkiñcidveditamidamatra duḥkhasye"ti /

[331|10-331|11] kiṃ nu saṃdhāya bhagavatā bhāṣitam yatkiñcidveditamidamatra duḥkhasyeti /

[331|11-331|12] evaṃ hi so 'prakṣyat kiṃ nu saṃdhāya bhāṣitaṃ tisro vedanā iti /

[331|12] bhagavānaṣyeva vyākariṣyat /

[331|12-331|13] idaṃ mayā saṃdhāya bhāṣitaṃ tisro vedanā iti /

[331|13] na tvevamāha / tasmātsantyeva svabhāvatastisro vedanāḥ /

[331|14-331|15] idaṃ tu saṃdhāya mayā bhāṣitaṃ yatkimcidveditamidamatra duḥkhasyetyābhīprāyikametadvākyaṃ darśayati /

[331|15] yadaṣyuktaṃ "sukhā vedanā duḥkheti draṣṭavye"ti / ubhayaṃ tasyāmasti /

[331|15-331|16] sukhatvaṃ ca svabhāvatomanāpatvād duḥkhatvaṃ ca paryāyato vipariṇāmānityadharmatvāt /

[331|16-331|17] sā tu sukhato dṛśyamānā bandhāya kalpate tadāsvādanāt /

[331|17-331|18] duḥkhato dṛśyamānā mokṣāya kalpate /

[331|18] tadvairāgyāditi /

[331|18-331|19] yathā dṛśyamānā mokṣāya kalpate tathaināṃ draṣṭumājñāpayanti buddhāḥ /

[331|19] kathamidaṃ gamyate svabhāvataḥ sā sukheti / ya dāha

[331|20-331|21]

"saṃskārānityatāṃ jñātvā atho vipariṇāmatām /
vedanā duḥkhataḥ proktā saṃbuddhena prajānaneti" //

[331|22] yadapi coktaṃ "duḥkhe sukhamiti saṃjñāviparyāsa" iti / ābhiprāyika eṣa nirdeśaḥ /

[331|23] lokasya hi sukhasaṃjñā vedanāyāṃ kāmaguṇeṣūpapattau ca /

[331|23-331|24] tatra sūkhaṃ vedanāṃ paryāyeṇa duḥkhaṃ satīmekāntasukhāṃ paśyato viparyāsaḥ /

[331|24] evamupapattim /

[331|25] tasmānnātaḥ sukhavedanā 'bhāvasiddhiḥ /

[331|25-331|26] yadi tu svabhāvata eva sarvaṃ veditaṃ duḥkhamabhaviṣyat tisro vedanā iti vacane koguṇo 'bhaviṣyat /

[331|26-332|01] lokānuvṛttyeti cet na /

[332|01-332|02] sarvaveditaduḥkhatvasya saṃskāravipariṇāmānityatāṃ saṃdhāya bhāṣitavacanāt yathābhūtavacanācca /

[332|02-332|04] "yacca sukhendriyaṃ yacca saumanasyendriyaṃ sukhaiṣā vedanā draṣṭavye" ti vistareṇoktvā "yenemāni pañcendriyāṇyevaṃ yathābhūtaṃ samyak prajñayā dṛṣṭāni trīṇi cāsya saṃyojanāni prahīṇāni bhavantī" tyevamādi /

[332|04-332|05] loko 'pi ca kathaṃ duḥkhāṃ vedanāṃ trividhāṃ vyavasyet /

[332|05] mṛdvadhimātramadhyāsu yathākramaṃ sukhādibuddhiriti cet / na /

[332|06] sukhasyāpi trividhatvāt mṛdvādiṣu duḥkheṣvadhimātrā disukhabuddhiḥ syāt /

[332|06-332|08] yadā ca gandharasaspraṣṭavyaviśeṣajaṃ sukhaṃ vedayate tadā katamat duḥkhaṃ mṛdubhūtaṃ yatrāsya sukhabuddhirbhavati /

[332|08-332|09] anutpannavinaṣṭe catasminmṛduni duḥkhe sutarāṃ sukabuddhiḥ syāt /

[332|09] aśeṣaduḥkhāpagamāt / evaṃ kāmasukhasaṃmukhībhāve 'pi vaktavyam /

[332|10-332|11] kathaṃ ca nāmedaṃ yojyate yanmṛdunivedite suvyaktastīvro 'nubhavo gṛhyate madhye punaravyakta iti /

[332|11] triṣu ca dhyāneṣu sukhavacanāt mṛdu duḥkhaṃ syāt /

[332|11-332|12] ūrdhvamaduḥkhasukhavacanānmadhyaṃ duḥkhamiti na yujyate mṛdvādiṣu duḥkheṣu duḥkheṣu sukhādivedanāvyavasthānam /

[332|12-332|14] uktaṃ ca bhagavatā "rūpaṃ cenmahānāmannekāntaduḥkhamabhaviṣyanna sukhaṃ na sukhānugatami"tyevamādi /

[332|14] tasmādapyasti kiñcitsukham /

[332|14-332|15] evaṃ tāvanna sūtrātsukhavedanā 'bhāvaḥ sidhyati /

[332|15] yatpunaḥ sukhahetvavyavasthānādityuktam / hetvaparijñānādidamucyate /

[332|16] āśrayaviśeṣāpekṣo hi viṣayaḥ sukhaheturvā bhavati duḥkhaheturvā / na kevalo viṣayaḥ /

[332|17-332|18] sa yāṃ kāmavasthāṃ prāpya sukhaheturbhavati na tāṃ punaḥ prāpya kadācinna bhavatīti vyavasthita eva sukhahetuḥ /

[332|18-332|20] tadyathā sa evāgniḥ pākyabhūtaviśeṣāpekṣaḥ svādupākaheturbhavati sa evāsvādapākahetuḥ na tu yāṃ pākyabhūtāvasthāṃ prāpya svadupākahetustāṃ punaḥ prāpya na heturityeṣa dṛṣṭāntaḥ /

[332|20-332|21] dhyāneṣu ca kathaṃ na vyavasthitaḥ sukhahetuḥ /

[332|21-332|22] yattu punaḥ duḥkhapratikāre sukhabuddhirityuktaṃ tatra vihitaḥ pratīkāraḥ /

[332|22-332|23] yadā gandhādiviśeṣajaṃ sukhaṃ vedayate tadā kasya pratīkāreṣu sukhabuddhirbhavatyanutpannavinaṣṭe ca tasmin duḥkhe sutarāṃ sukhabuddhiḥ syāt /

[332|23-332|24] dhyānaje sukhe kaḥ kasya pratīkāra ityevamādi /

[332|24-332|25] bhāvasaṃcāre 'pi cāvasthāntarajaṃ sukhamevotpadyate /

[332|25] yāvadasau tādṛśī kāyāvasthā 'ntarghīyate /

[332|25-332|26] anyathā hi paścādbhūyasī sukhabuddhiḥ syāt /

[332|26] evaṃ śrāntasyeryāpathavikalpeṣu veditavyam /

[332|27] "ante kuto duḥkhabuddhirārambho yadi nādita" iti

[333|01] cet / kāyapariṇāmaviśeṣānmadyādīnāmante mādhuryaśuktatāvat /

[333|01-333|02] tasmādastyeva sukhā vedaneti siddham /

[333|02] triduḥkhatāyogādvā sarvaṃ sāsravaṃ duḥkhamiti /

[333|02-333|03] yattu samudayasatyaṃ tadevocyate /

[333|03] idamutsūtram sūtre hi tṛṣṇaivoktā / pradhānyādasau sūtra uktā /

[333|03-333|04] anye 'pi tu samudayaḥ /

[333|04] kathamidaṃ pratyetavyam / anyatrānyasyāpi vacanāt / uktaṃ hi bhagavatā /

[333|05] "karma ca tṛṣṇā ca atho avidyā saṃskārāṇāṃ heturabhisaṃparāya" iti /

[333|06] punaścoktaṃ "pañca bījajātānīti sopādānasya vijñānasyaitadadhivacanam /

[333|07] pṛthivīdhāturiti catasṛṇāṃ vijñānasthitīnāmetadadhivacanami"ti /

[333|07-333|08] tasmādābhiprāyikaḥ sūtreṣu nirdeśo lākṣaṇikastvabhidharme /

[333|08-333|09] api tvabhinirvṛttihetuṃ brūvatā samudayasatyaṃ tṛṣṇaivoktā /

[333|09-333|10] upapattyabhinirvṛttihetuṃ sahetukaṃ brūvatā gāthāyāṃ karma ca tṛṣṇā cāvidyoktā /

[333|10-333|11] "karmaheturūpapattaye tṛṣṇāheturabhinirvṛttaya" iti sūtre vacanāt /

[333|11-333|12] sahetusapratyayasanidānasūtrakrameṇa vā bījakṣetrabhāvaṃ pratipādayatā vijñānādayo 'ṣyuktāḥ /

[333|12] kā punaruṣapattiḥ kā cābhinirvṛttiḥ /

[333|12-333|13] dhātugatiyonyādiprakārabhedenātmabhāvasyoṣapadanamupapattiḥ /

[333|13] abhedena punarbhavapratisaṃdhānamabhinirvṛttiḥ /

[333|14] tayoryathākramaṃ karma ca bhavatṛṣṇā ca hetuḥ /

[333|14-333|15] tadyathā bījaṃ śālivādijātiprakārabhedenāṅkuroopapadanasya hetuḥ /

[333|15] āpaḥ punarabhedena sarvaṅkuraprarohamātrasyetyeva dṛṣṭāntaḥ /

[333|16] tṛṣṇā 'bhinirvṛttiheturiti kā 'tra yuktiḥ / vītatṛṣṇasya janmābhāvāt /

[333|16-333|17] ubhaye 'pi briyante /

[333|17] satṛṣṇā vītatṛṣṇāśca / satṛṣṇā eva jātā dṛśyante na vītatṛṣṇā iti /

[333|18] vinā tṛṣṇayā janmābhāvāt / bhavasyābhinirvṛttau tṛṣṇāhetuṃ pratīmaḥ /

[333|18-333|19] saṃtatinamanācca /

[333|19] yatra ca satṛṣṇā tatrābhīkṣṇaṃ cittasaṃtatiṃ namantīṃ paśyāmaḥ /

[333|19-333|20] tasmāt punarbhave 'ṣyevamiti vyavasyāmaḥ / [333|20-333|21] na cātmabhāva evaṃ kenacidāgṛhīto yathā tṛṣṇayā /

[333|21] śuṣkamasūropasnānalepāṅgavat /

[333|21-333|22] na cānyo heturevamanuṣatto yathātmasneha ityeṣā yuktiḥ /

[333|23] catvāryapi satyānyuktāni bhagavatā /

[333|23-333|24] dve api satye saṃvṛtisatyaṃ paramārthasatyaṃ ca /

[333|24] tayoḥ kiṃ lakṣaṇam /

[334|01-334|02]

yatra bhinnena tadbuddhiranyāpohe dhiyā ca tat /
ghaṭārthavatsaṃvṛtisat paramārthasadanyathā // VAkK_6.4 //

[334|03] yasminnavayavaśo bhinne na tadbuddhirbhavati tat saṃvṛtisat / tadyathā ghaṭaḥ /

[334|04] tatra hi kapālaśo bhinne ghaṭabuddhirna bhavati /

[334|04-334|05] tatra cānyānapohya dharmān buddhacyā tadbuddhirna bhavati taccāpi saṃvṛtisadveditavyam /

[334|05] tadyathāmbu /

[334|05-334|06] tatra hi buddhacyā rūpādīndharmānaṣohyāmbubuddhirna bhavati /

[334|06-334|07] teṣveva tu saṃvṛtisaṃjñā kṛteti saṃvṛtivaśāt ghaṭaścāmbu cāstīti brūbantaḥ satyamevāhurna mṛṣetyetatsaṃvṛtisatyam /

[334|07-334|08] atonyathā paramārtha satyam /

[334|08] tatra bhinne 'poi tadbudhirbhavatyeva /

[334|08-334|09] anyadharmāpohe 'pi buddhacyā tat paramārthasat /

[334|09] tadyathā rūpam /

[334|09-334|10] tatra hi paramāṇuśo bhinne vastuni rasārhānapi ca dharmānapohya buddhacyā rūpasya svabhāvabuddhirbhavatyeva /

[334|10] evaṃ vedanādayo 'pi draṣṭavyāḥ /

[334|10-334|11] etat paramārthena bhāvāt paramārthasatyamiti /

[334|11-334|12] yathā lokottarena jñānena gṛhyate tat pṛṣṭhalabdhena vā laukikena tathā paramārthasatyam /

[334|12-334|13] yathānyena tathā saṃvṛtisatyam iti pūrvācāryāḥ /

[334|13] uktāni satyāni /

[334|14] kathaṃ punasteṣāṃ darśanaṃ bhavati / vaktavyam / ata ādiprāthānamārabhyocyate /

[334|15] vṛttasthaḥ śrutacintāvānbhāvanāyāṃ prayujyate /

[334|16] satyāni ha draṣṭukāma ādita eva śīlaṃ pālayati /

[334|16-334|17] tataḥ satyadarśanasyānulomaṃ śrutamudgṛhlātyarthaṃ vā śruṇeni /

[334|17-334|18] śrutvā cintayati aviparītaṃ cintayitvā bhāvanāyāṃ prayujyate /

[334|18] samādhau tasya śrutamayīṃ prajñāṃ niśritya cintāmayī jāyate /

[334|18-334|19] cintāmayīṃ niśritya bhāvanāmayī jāyate /

[334|20] kiṃ punarāsāṃ prajñānāṃ lakṣaṇam /

[334|21] nāmobhayārthaviṣayā śrutamayyādikā dhiyaḥ // VAkK_6.5 //

[334|22] nāmālambanā kila śrutamayī prajñā / nāmārthālambanā cintāmayī /

[334|22-334|23] kadācidvacyañjanenārthamākarṣati kadācidarthena vyañjanam /

[334|23] arthalamvanaiva bhāvanāmayī /

[334|24] sā hi vyañjananirapekṣā arthe pravartate /

[334|24-335|01] tadyathā 'mbhasi plotumaśikṣitaḥ plavanneva muñcati /

[335|01] kiyacchikṣitaḥ kadācit muñcet kadācidālamvate /

[335|01-335|02] suśikṣitā plavan nirapekṣastaratītyeṣa dṛṣṭāntaḥ iti vaibhāṣikāḥ /

[335|02-335|03] asyāṃ tu kalpanāyāṃ cintāmayī prajñā na siddhacyatītyapare /

[335|03-335|04] yāhi nāmālambanā śrutamayī prāpnoti yā 'rthālambanā bhāvanāmayīti /

[335|04-335|05] idaṃ tu lakṣaṇaṃ nāniravadyaṃ vidyate /

[335|05] āptavacanaprāmāṇyajātaniścayaḥ śrutamayī / yuktinidhyānajaścintāmayī /

[335|06] samādhijjo bhāvanāmayīti / hetau mayaṭvidhānāt /

[335|06-335|07] yadyathā 'nnamayāḥ prāṇāḥ tṛṇamayyo gāyaḥ iti /

[335|08] tasya punarevaṃ bhāvanāyāṃ prayuktasya kathaṃ bhāvanā saṃpadyata ityāha /

[335|09] vyapakarṣadvayavataḥ

[335|10] yadi hi kāyacittābhyāṃ vyapakṛṣṭo bhavati / saṃsargākuśalavitarkadūrīkaraṇāt /

[335|11] tattarhi vyapakarṣadvayaṃ kasya sukaraṃ bhavati / yo 'lpecchaḥ saṃtuṣṭaśca /

[335|12] nāsaṃtuṣṭamahecchayoḥ /

[335|13] kā punariyamasaṃtuṣṭiḥ / kā ca mahecchatā /

[335|14] labdhe bhūyaḥspṛhā 'tuṣṭiralabdhecchā mahecchātā // VAkK_6.6 //

[335|15] labdheṣu kila praṇīteṣu cīvarādiṣu bhūyaskāmata 'saṃtuṣṭiḥ /

[335|15-335|16] alabdheṣu tatkāmatā mahecchatetyābhidhārmikāḥ /

[335|16-335|17] nanu ca sā 'tibhūyaskāmatā 'labdha eva na labdhe bhavatīti ko 'nayorviśeṣa iti vaktavyametad /

[335|17] evaṃ tu yujyate /

[335|17-335|18] labdhenāpraṇītenāprabhūtena paritāpo 'saṃtuṣṭiḥ /

[335|18] alabdhapraṇītaprabhūtecchā mahecchatā /

[335|19] viparyāsāttadvipakṣau

[335|20] asaṃtuṣṭimahecchatāviparyayeṇa tatpratipakṣau veditavyau /

[335|20-335|21] saṃtuṣṭiścālpecchatā ceti /

[336|01] tridhātvāptāmalau ca tau /

[336|02] tadvipakṣāviti vartate / tridhātukau ca poratisaṃyuktau ca / sāsravānāsravatvāt /

[336|03] asaṃtuṣṭimahecchate ca kāmāvacaryāveva /

[336|04] kaḥ punaranayoralpecchatāsaṃtuṣṭacyoḥ svabhāva ityāha /

[336|05] alobhaḥ

[336|06] alobhasvabhāve hyete /

[336|07] āryavaṃśāśca

[336|08] alobha iti vartate / āryāṇāmebhyaḥ prasavādāryavaṃśāścatvāraḥ /

[336|08-336|09] te 'pyalobhasvabhāvāḥ /

[336|10] teṣāṃ tuṣṭacyātmakāstrayaḥ // VAkK_6.7 //

[336|11] jsaṃtuṣṭisvabhāvāḥ / cīvarapiṇḍapātaśayanāsanasaṃtuṣṭayaḥ /

[336|11-336|12] prahāṇabhāvanārāmatā caturtha āryavaṃśaḥ kathamalobhasvabhāvaḥ /

[336|12] bhavakāmarāgavaimukhyāt /

[336|13] atha caturbhirāryavaṃśaiḥ kiṃ darśitaṃ bhagavatā /

[336|14] karmāntena tribhirvṛttiḥ

[336|15-336|16] dharmasvāminā hi bhagavatā parityaktasvavṛttikarmāntebhyaḥ śiṣyebhyo mokṣārthamabhyupagatebhyo dvayaṃ prajñaptaṃ vṛttiśca karma ca /

[336|16] tribhirāryavaṃśairvṛttiścaturyena karma /

[336|17] anayā vṛttyedaṃ karma kurvāṇā bhavantī na cirānmokṣaṃ prāpsyantīti /

[336|17-336|18] kasmātpunariyamīdṛśī vṛttiridaṃ ca karma prajñaptam /

[336|19] tṛṣṇotpādavipakṣataḥ /

[336|20] catvārastṛṣṇotpādāḥ sūtra uktāḥ /

[336|20-336|21] "cīvarahetorbhikṣostṛṣṇotpadyamānā utpadyate pratitiṣṭhanti pratitiṣṭhati abhiniviśamānā 'bhiniviśate /

[336|21-336|22] piṇḍapātahetoḥ śayyāsanahetoriti /

[336|22] bhavavibhavahetorbhikṣostṛṣṇotpadyamānā utpadyata" iti vistaraḥ /

[337|01] eṣāṃ pratipakṣeṇa catvāra āryavaṃśā deśitāḥ /

[337|02] mamāha kāravastvicchātatkālātyantaśāntaye // VAkK_6.8 //

[337|03] sa evārthaḥ punaḥ pariśeṣeṇocyate /

[337|03-337|04] mamakāravastu cīvarādayo 'haṃ kāravastvātmabhāvaḥ /

[337|04] tatrecchā tṛṣṇā /

[337|04-337|05] tatra mamakāravastvicchāyāstatkālaśāntaye traya āryavaṃśā bhavanti /

[337|05] ubhayecchātyantaśāntaye caturtha iti /

[337|05-337|06] uktāmidaṃ yathā bhūtasya bhāvanā saṃpadyate /

[337|07] tasya tvevaṃ pātrobhūtasya katham tasyāṃ bhāvanāyāmavatāro bhavati /

[337|08] tatrāvatāro 'śubhayā cānāpānasmṛtena ca /

[337|09] smṛtireva smṛtam / keṣāṃ punaraśubhayā keṣāmānāpānasmṛtyā / yathākramam

[337|10] adhirāgavitarkāṇām

[337|11] adhiko rāgo vitarkaścaiṣāṃ ta ime adhirāgavitarkāḥ /

[337|11-337|12] yo hi pratyāsannamatyarthaṃ rāgacaritastasyāśubhayā /

[337|12] yo hi vitarkacaritastasyānāpānasmṛtyeti /

[337|12-337|13] avicitrālambanatvādeṣāṃ vitarkopacchedāya saṃvartata ityeke /

[337|13-337|14] aśubhā tu yatra saṃsthānaviśeṣālambanatvādvitarkamāvahatīti /

[337|14] avahimukhatvādityapare /

[337|14-337|15] aśubhā hi cakṣurvijñānavadbahirmukhī /

[337|15] tadviṣayopanidhyānāt /

[337|15-337|16] tatra punaścaturvidho rāgaḥ varṇarāgaḥ saṃsthānarāgaḥ sparśarāga upacārarāgaśca /

[337|16-337|17] prathamasya pratipakṣeṇa vinolakādyālambanāmaśubhāṃ varjayanti /

[337|17-337|19] dvitiyasya vikhāditakavikṣiptālambanāṃ tṛtīyasya vipaṭumnā pūyanibaddhāsthyālambanāṃ caturthasya niśceṣṭamṛtkāyālambanām /

[337|19] abhadena tu śasyate

[337|20] śaṅkalā sarvarāgiṇām // VAkK_6.9 //

[338|01-338|02] asthisaṃkaklāyāṃ hi sarvametaccaturvidhaṃ rāgastu nāstīti adhimuktiprādeśikamanaskāratvādaśubhayā na kleśaprahāṇam viṣkambhaṇaṃ tu /

[338|02-338|03] sa punar ayam aśubhāṃ bhāvayan yogācāras trividha ucyate /

[338|03] ādikārmikaḥ kṛtaparijayo 'tikrāntamanaskāraś ca / tatra

[338|04] āsamudrāsthivistārasaṃkṣepād ādikarmikaḥ /(6-10ab)

[338|05] aśubhāṃ bhāvayitukāma ādito yogācāraḥ /

[338|05-338|06] svāṅgāvayave cittaṃ nibadhnāti pādāṅguṣṭhe lalāṭe yatra cāsyābhiratiḥ /

[338|06-338|07] sa tatra māṃsakledapītā dhimokṣakrameṇāsthiviśodhayan sakalāmasthisaṃkalāṃ paśyati /

[338|07-338|09] tathaiva ca punardvitīyāmadhimucyate yāvadvihārārāmakṣetrakrameṇa samudraparyantām pṛthivīmasthisaṃkalāṃ pūrṇāmadhimucyate 'dhimokṣābhivardhanārtham /

[338|09-338|10] punaśca saṃkṣipanyāvadekāmeva svamasthisaṃkalāmadhimucyate cittasaṃkṣepārtham /

[338|10] iyatā kila kālenāśubhā opariniṣpannā bhavati /

[338|10-338|11] ayam ādikarmiko yogācāraḥ /

[338|12] pādāsthna ākapālārthatyāgāt kṛtajayaḥ smṛtaḥ // VAkK_6.10 //

[338|13-338|14] sa punaḥ cittasaṃkṣepaviśeṣārtha tasyāmasthiśaṅkalāyāṃ pādāsthīni hitvā śeṣaṃ manasi karoti /

[338|14-338|15] evaṃ krameṇa yāvat kapālasyārdhaṃ hitvā 'rdhaṃ manasi karoti kṣayakṛtaparijayaḥ /

[338|16] atikrāntamanaskāro brūmadhye cittadhāraṇāt /(6-11ab)

[338|17] so 'rdhamapi kapālasya muktvā brūvormadhye cittaṃ dhārayati /

[338|17-338|18] ayaṃ kilāśubhāyāmatikrāntamanaskāro yogācāraḥ /

[338|18-338|19] astyaśubhā ālalmbanaparīttatayā parīttā na vaśitāparīttatayā parītteti catuṣkoṭikam /

[338|19-338|20] jitājitamanaskārayorajitajitamanaskārayośca svakāyasamudraparyantālambanāt /

[338|21] atha kiṃsvabhāveyamaśubhā katibhūmikā kimālambanā kva cotpadyate /

[338|22] yathākramam /

[338|23] alobho daśabhūḥ kāmadṛśyālambā nṛjā 'śubhā // VAkK_6.11 //

[338|24-338|26] alobhasvabhāvā daśabhūmikā sasāmantakadhyānāntareṣu caturṣu dhyāneṣui kāmadhātau ca kāmāvacara dṛṣyālambanā kiṃ poounrdṛśyavastusaṃsthāne /

[338|25-338|26] atha evārthālamvaneti siddham /

[338|26] manuṣyeṣvevotpadyate / nānyasyāṃ gatau / kuta eva dhātau /

[339|01] tatrāpi nottarakurau / nāmnaiva siddhamaśubhākāreti / yadadhvikā tadadhvālambanā /

[339|02] anutpattidharmiṇī tu vyadhvālambanā / adhimuktimanaskāratvātsāsravā /

[339|02-339|03] vairāgyalābhikī ca prāyogikī ca /

[339|03] ucitānucitatvāt /

[339|03-339|04] uktamaśubhāyāḥ saprabhedaṃ lakṣaṇam /

[339|05] ānāpānasmṛtiḥ prajñā pañcabhūrvāyurgīcarā /

[339|06] kāmāśrayā

[339|07] ānanamāna āśvāso yo vāyuḥ praviśati /

[339|07-339|08] apānanamapānaḥ praśvāso yo vāyuḥ niṣkrāmati /

[339|08] tayoḥ smṛtirānāpānasmṛtiḥ / saiva prajñāsvabhāvā /

[339|08-339|09] smṛtivacanaṃ tu smṛtyupasthānavattadvalādhānavṛttitvāt /

[339|09-339|10] pañcasu bhūmisu triṣu sāmantakeṣu dhyānāntare kāmadhātau copekṣāsaṃprayogitvāt /

[339|10-339|11] vitarkānuguṇatvāt kila lsukhaduḥkhayostatpratipakṣasya tābhyāmasaṃprayogaḥ /

[339|11-339|12] sukhasaumanasyayoścāvadhānaparipanthitvāt tasyāścāvadhāne sādhyatvāditi /

[339|12-339|13] ye tu mauleṣvapi dhyāneṣu samāpannasyopekṣāmicchanti neṣāmaṣṭabhūmikā /

[339|13] pareṇāśvāsapraśvāsānamabhūmitvāt /

[339|13-339|14] vāyvālambanā caiṣā kāmadhātvāśrayā /

[339|14] devamanuṣyeṣu prāyogikī vairāgyalābhiko ca /

[339|14-339|15] tatvamanaskāraścaiṣā /

[339|15] idaṃ dharmāṇāmeva /

[339|16] na bāhyānām

[339|17] upadeśābhāvāt / svayaṃ ca sūkṣmadharmānabhisaṃbodhāt / sā ceyaṃ

[339|18] ṣaḍvidhā gaṇanādibhiḥ // VAkK_6.12 //

[339|19] ṣaṭkāraṇayuktā caiṣā paripūrṇā bhavati /

[339|19-339|20] gaṇanayā 'nugamena sthāpanayā upalakṣaṇayā vivarttena pariśūddhacyā ca /

[339|20-339|22] tatra ca gaṇanā nāma āśvāsapraśvāseṣu cittaṃ dattvā 'nabhisamskāreṇa kāyaṃ cittaṃ cādhyupekṣya smṛtimātreṇa gaṇayatyekaṃ dvau yāvaddaśa /

[339|22] cittābhisaṃkṣepa vikṣepabhayānnālpavahutarā /

[339|22-339|23] tasyāṃ tu trayo doṣāḥ /

[339|23] ūnagaṇanā yadi dvāvekaṃ gṛhlāti /

[339|23-339|24] adhikagaṇanā yadyekaṃ dvāviti /

[339|24] saṃkaro yadyāśvāsaṃ praśvāsato gṛhlāti viparyayādvā /

[339|24-340|01] ato 'nyathā samyaggaṇanā /

[340|01] antaravikṣepe punarādito gaṇayitavyaṃ tāvadyāvatsamādhi labhate /

[340|02] anugamo nāma anabhisaṃskāreṇāśvāsapraśvāsānāṃ gatimanugacchati /

[340|02-340|03] kiyaddūramete praviśanti vā niṣkrāmanti vā kimete sarvaśarīravyāopina ekadeśacāriṇa iti /

[340|04] tān praviśataḥ kaṇṭhahṛdayanābhikaṭyurujaṅghāpraveśakram4ṇa yāvat pādāvanugacchati /

[340|05] niṣkrāmato vitastivyāmāntaraṃ yāvadvāyumaṇḍalaṃ vairambhāśca vāyava ityapare /

[340|06] tadetattatvamanasikāratvānna yuktam /

[340|06-340|07] sthāpanā nāma nāsikāgre yāvat pādanṅguṣṭhe sthitāṃ paśyati /

[340|07] maṇisūtravat /

[340|07-340|08] kimanugrāhakā ete upadhātakāḥ śītā uṣṇā iti /

[340|08] upalakṣaṇā nāma naite kevalā vāyava eva /

[340|08-340|10] catvāryetāni mahābhūtāni mahābhūtābhinirvṛttamupādāyarūpaṃ tadāśritāścittacaittā iti pañcaskandhānupalakṣayati /

[340|10-340|11] vivarto nāma vāyvālambanāṃ vṛddhiṃ vivarttyottareṣu kuśalamūleṣu saṃniyojanaṃ yāvadagradharmeṣu /

[340|11] pariśuddhirdarśanamārgādiṣvavatāraḥ /

[340|12] smṛtyupasthānādivajropamasamādhyantā vivarta ityapare / kṣayajñānādiśuddhiriti /

[340|13-340|14] "gaṇanānugamaḥ sthānaṃ lakṣaṇārthavivarttnā pariśuddhiśca ṣoḍheyamānāpānasmṛtirmatā" iti saṃgrahaślokāḥ /

[340|15] tatra punarveditavyau

[340|16] ānāpātau yataḥ kāyaḥ /

[340|17] yadbhūmiko hi kāyaḥ tadbhūmikāvetai / kāyaikadeśatvāt /

[340|17-340|18] kāyacittaviśeṣasaṃniśritā āśvāsapraśvāsā vartante /

[340|18-340|19] ārupyakalalādigatānāmabhāvāt acittacaturthadhyānasamāpannānāṃ ca /

[340|19-340|20] yadi hi kāyaḥ śuṣiro bhavati āśvāsapraśvāsabhūmikaṃ ca cittaṃ saṃmukhībhūtamevaṃ te varttante /

[340|20-340|21] jāyamānasya caturthadhyānādvyuttiṣṭhamānasya ca praviśanti bhiyamāṇasya caturthaṃ ca dhyānaṃ samāpadyamānasya niṣkrāmanti /

[340|21-340|22] etau cānāpānau /

[340|23] sattvākhyau

[340|24] nāsattvasaṃkhyātau /

[340|25] anupāttakau /

[341|01] indriyavinirbhāgitvāt /

[341|02] naiḥṣyandikau

[341|03] naupacayikavipākajau / kāyopacayanānupacayāt chhinnānāṃ punaḥ pratisaṃdhānācca /

[341|04]

nahyetadvipākarūpasyāsti /

[341|05] nādhareṇa lakṣayete manasā ca tau // VAkK_6.13 //

[341|06] svabhūmyuparibhūmikena ca tayościttenopalakṣaṇam / nāvareṇeryāpathika nairmāṇikena /

[341|07] ukte dve avatāramukhe / tābhyāṃ tu samādhilabdhā

[341|08] niṣpannaśamathaḥ kuryāt smṛtyupasthānabhāvanām /

[341|09] vipaśyanāyāḥ saṃpādanārtham / kathaṃ ca punaḥ kuryāt /

[341|10] kāyaviccittadharmāṇāṃ dvilakṣaṇaparīkṣaṇāt // VAkK_6.14 //

[341|11] kāyaṃ svasāmānyalakṣaṇābhyāṃ parīkṣate / vedanāṃ cittaṃ dharmāśca /

[341|11-341|12] svabhāva evaiṣāṃ svalakṣaṇam /

[341|12-341|13] sāmānyalakṣaṇaṃ tu anityatā saṃskṛtānāṃ duḥkhatā sāsravāṇāṃ śunyatā 'nātmate sarvadharmāṇām /

[341|13] kāyasya punaḥ kaḥ svabhāvaḥ / bhūtabhautikatvam /

[341|14] dharmāstribhyo 'nye /

[341|14-341|15] sāmāhitasya kila kāyaṃ paramāṇuśaḥ kṣaṇikataśca paśyataḥ kāyasmṛtyupasthāṇaṃ niṣpannaṃ bhavati /

[341|16] atha smṛtyupasthānānāṃ kaḥ svabhāvaḥ /

[341|16-341|17] vividhasmṛtyupasthānaṃ svabhāvasaṃsrgālambanasmṛtyupasthānam /

[341|17] tatra svabhāvasmṛtyupasthānam /

[341|18] prajñā

[341|19] kīdṛśī prajñā /

[341|20] śrutādimayī

[342|01] śrutamayī cintāmayī bhāvanāmayī ca /

[342|01-342|02] trividhāni smṛtyupasthānāni śrutacintābhāvanāmayāni /

[342|03] anye saṃsargālambanāḥ

[342|04] anye tatsahabhuvo dharmāḥ saṃsargasmṛtyupasthānam /

[342|04-342|05] tadālambanā ālambanasmṛtyupasthānam /

[342|05] svabhāvasmṛtyupasthānaṃ prajñeti / kuta eva tat /

[342|05-342|06] "kāme kāyānupaśyanā smṛtyupasthāna"miti vacanāt /

[342|06] kā punaranupaśyanā / prajñā /

[342|06-342|07] tayā hi tadvānanupaśyaḥ kriyate /

[342|07-342|08] yataścokta "madhyātmaṃ kāye kāyānupaśyī viharatī"ti /

[342|08] anupaśyamasyāsti darśanamityanupaśyī / kāye 'nupaśyī kāyānupaśyī /

[342|09] kasmāt prajñā smṛtyupasthānamityuktā bhagavatā / smṛtyudrekatvāditi vaibhāṣikāḥ /

[342|10] smṛtivalādhānavṛttitvāditi yo 'rthaḥ / dārūpāṭana kīlasaṃdhāraṇavat /

[342|10-342|11] evaṃ tu yujyate /

[342|11] smṛtiranayopatiṣṭhata iti smṛtyupasthānaṃ prajñā yathādṛṣṭasyābhilapanāt /

[342|12-342|13] tadyathā hyuktamāyuṣmatā aniruddhena "tasya kāye kāyānupaśiyano viharataḥ kāyālalmbanānusmṛtistiṣṭhati saṃtiṣṭhata" iti vistaraḥ /

[342|13-342|14] bhagāvatā 'pi coktaṃ "tasya kāye kāyānupaśiyano viharata upasthitā smṛtirbhavatyasaṃmūḍhe"ti /

[342|14-342|15] yatra tūktaṃ "kathaṃ bhikṣavaścaturṇāṃ smṛtyupasthānānāṃ samudayaśca bhavatyastaṅgamaśca /

[342|15-342|17] āharasamudayātkāyasya samudayo bhavatyāhāranirodhātkāyasyāstaṅgama"ityatrālambanameva smṛtyupasthānamuktam /

[342|17] smṛtiratropatiṣṭhata iti kṛtvā /

[342|17-342|18] yathālambanaṃ caiṣāṃ nāma svaparobhayasaṃtatyālambanatvāt pratyekameṣāṃ traividhyam /

[342|19] kramaḥ /

[342|20] yathotpatti

[342|21] kasmātpunarevamutpattiḥ / audārikasya pūrvaṃ darśanāt /

[342|22-342|23] yato vā kāmarāgasya kāyo 'dhaṣṭhānaṃ sa ca vedanā 'bhilāṣātsa ca cittasyādāntatvāt tatkleśāprahāṇāditi vaibhāṣikāḥ /

[342|24] catuṣkaṃ tu viparyāsavipakṣataḥ // VAkK_6.15 //

[343|01-343|03] śucisukhanityātmaviparyāsanāṃ caturṇāṃ pratipakṣeṇa catvāri smṛtyupasthā nānyuktāni yathākramaṃ nādhikanyūnāni evaṃ ca trīṇyasaṃbhinnālambanāni caturthamubhayathā /

[343|03] yadidharmāneva paśyatyasaṃbhinnālambanam /

[343|03-343|04] atha kāyādīnāṃ dve trīṇi catvāri vā samastāni paśyati saṃbhinnālambanam /

[343|04-343|05] evaṃ kāyādyālambanāni smṛtyupasthānānyabhyasya

[343|06-343|07]

sa dharmasmṛtyupasthāne samastālambane sthitaḥ /
ānatyaduḥkhataḥ śūnyānātmatastānvipaśyati // VAkK_6.16 //

[343|08-343|09] saṃbhinnalambane dharmasmṛtyupasthāne sthitastān kāyādīn sarvānabhisamasya caturbhirākāraiḥ paśyati /

[343|09] anityato duḥkhataḥ śūnyato 'nātmataśca /

[343|10] tat ūṣmagatotpattiḥ

[343|11-343|12] tasmāddharmasmṛtyupasthānādevamabhyastāt krameṇeṣmagataṃ nāma kuśāmūlamutpadyate /

[343|12] ūṣmagatamivoṣmagatam / kleśendhanadahanasyāryamārgāgneḥ pūrvarūpatvāt /

[343|13] taccatuḥsatyagocaram /

[343|14] tadūṣmagataṃ prākarṣikatvāccatuḥsatyālambanam /

[343|15] ṣoḍaśākāram

[343|16-343|17] duḥkhaṃ caturbhirākāraiḥ paśyatyanityato duḥkhatḥ śūnyato 'nātmataśca /

[343|17] samudayaṃ caturbhirhetutaḥ samudayataḥ prabhavataḥ pratyayataśca /

[343|17-343|18] nirodhaṃ caturbhiḥ nirodhataḥ śāntataḥ praṇītato niḥsaraṇataśca /

[343|18-343|19] mārgaṃ caturbhirmārgato nyāyataḥ pratipattito nairyāṇikataśca /

[343|19] eṣāṃ tu viśeṣaṇam paścādvakṣayāmaḥ /

[343|20] ūṣmabhyo mūrdhānaḥ

[343|21] te 'pi tādṛśāḥ // VAkK_6.17 //

[344|01] yādṛśā ūṣmāṇaścatuḥsatyālambanāḥ ṣoḍaśākārāśca /

[344|01-344|02] utkṛṣṭataratvāttu nāmāntaraṃ cala kuśalamūlamūrdhatvāt mūrdhānaḥ /

[344|02] ebhyo hi pāto 'tikramo vā /

[344|03] ubhayākaraṇaṃ dharmeṇa

[344|04] eṣāṃ punarubhayeṣamūṣmagatamūrdhnāṃ dharmasmṛtyupasthānenākaraṇam /

[344|04-344|05] kimidamākaraṇam /

[344|05] satyeṣvakārāṇāṃ prathamatovinyasanam /

[344|06] anyairapi tu vardhanam /

[344|07] caturbhirapi smṛtyupasthānaireṣāṃ vardhanam /

[344|07-344|08] vivardhayataḥ pūrvapratilabdhānāmaṃsaṃmukhībhābo 'vahumānatvāt /

[344|08] mṛdumadhyādhimātrakramābhivṛddhebhyaḥ punarutpadyate

[344|09] tebhyaḥ kṣāntiḥ

[344|10] adhimātrasya kṣamaṇādaparihāṇitaḥ / sā 'pi triprakārā mṛdvī madhyā 'dhimātrā ca /

[344|11] dvidhā tadvat

[344|12] yathā mūrdhāna uktāḥ evaṃ mṛdumadhye kṣāntī tathaivākaraṇāt /

[344|12-344|13] vivardhane tvayaṃ viśeṣaḥ /

[344|13] sarvasyāḥ

[344|14] kṣāntyā dharmeṇa vardhanam // VAkK_6.18 //

[344|15] smṛtyupasthānenaiva nānyena /

[344|16] kāmāptaduḥkhaviṣayā tvadhimātrā

[344|17] kṣāntiriti varttate / apradharmasaṃśleṣādasau kāmāvacaraduḥkhālambanaiva /

[344|18] ata evoṣmagatādīnāṃ traidhātukaduḥkhadyālambanatvasiddhirniyamāvacanāt /

[344|18-344|20] yadā kila rūpārupyapratipakṣādyekaikasatyālambanāpahlāsena yāvat kāvāvacarameva dukhaṃ dvābhyāṃ kṣaṇābhyāṃ manasi karotyeṣā sarvaiva madhyā kṣāntiryadaikameva kṣaṇaṃ tadadhimātreti /

[345|01] kṣaṇaṃ ca sā /

[345|02] kṣaṇikā cāsau na prākarṣikī /

[345|03] tathāgradharmāḥ

[345|04] yathaivādhimātrā kṣāntiḥ /

[345|04-345|05] te 'pi hi kāmāvacaraduḥkhālambanāḥ kṣaṇikāśca laukikāścaite 'grāśca dharmāḥ /

[345|05] sarvalaukikaśreṣṭhatvāditi laukikāgradharmāḥ /

[345|05-345|06] vinā sabhāgahetunā mārgasya tatpuruṣakāreṇākarṣaṇāt /

[345|06-345|07] ta eta ūṣmagatādayaḥ smṛtyupasthānasvabhāvatvāt prajñātmakā ucyante /

[345|08] sarve tu pañcaskandhāḥ

[345|09] saparivāragrahaṇāt /

[345|10] vināptibhiḥ // VAkK_6.19 //

[345|11] prāptayo noṣmagatādibhiḥ saṃgṛhyante /

[345|11-345|12] mā bhūdāryasya tatsaṃmukhībhāvādūṣmagatādīnāṃ saṃmukhībhāva iti /

[345|12-345|13] tatra trisatyālambanoṣmagatākaraṇe dharmasmṛtyupasthānaṃ pratyutpannamanāgatāni catvāri bhāvyante /

[345|14] nirodhasatyālambane tadevobhayathā / sarvatrākārāḥ sabhāgāḥ /

[345|14-345|15] vivardhane caturṇāmanyatamadanāgatāni catvāri /

[345|15-345|16] tatraiva nirodhālambane 'ntyamanāgatānicatvāri ākārāḥ sarve /

[345|16] labdhatvādgotrāṇām /

[345|16-345|17] mūrdhākaraṇe catuḥsatyālambane 'pi nirodhālambanavardhane cāntyamanāgatāni catvāri ākārāḥ sarve /

[345|17-345|18] trisatyālambanavardhane caturṇāmanyatamadanāgatānicatvāri ākārāḥ sarve /

[345|18] kṣāntīnāṃ sarvatra cāntyam /

[345|19] anāgatāni catvāri ākārāḥ sarve /

[345|19-345|20] agradharmeṣvantyamanāgatāni catvāri ākārāścatvāra eva /

[345|20] anyābhāvāddarśanamārgasādṛśyācca /

[345|21] iti nirvedhabhāgīyaṃ caturdhā

[346|01-346|02] ityetāni catvāri nirvedhabhāgīyāni kuśalamūlāni yadutoṣmagataṃ mūrdhānaḥ kṣāntayo 'gradharmāśca /

[346|02-346|03] eṣāṃ dve mṛdūnī calatvāt parihāṇitaḥ kṣāntayo madhyamagradharmā adhimātram /

[346|03] nirvedhabhāgīyānīti ko 'rthaḥ / vidha vibhāge /

[346|03-346|05] niścito vedhā nirvedhaḥ āryamārgastena vicikitsā prahāṇāt satyānāṃ ca vibhajanādidaṃ duḥkhamayaṃ yāvat mārga iti /

[346|05] tasya bhāgo darśanamārgaikadeśaḥ /

[346|05-346|06] tasyāvāhakatvena hitatvānnirvedhabhāgīyāni /

[346|06] taccaitaccaturvidhamapoi nirvedhabhāgīyam

[346|07] bhāvanāmayam /

[346|08] na śrutacintāmayam /

[346|09] anāgamyāntaradhyānabhūmikam

[346|10] anāgamyaṃ dhyānāntaraṃ catvāri ca dhyānānyasya bhūmistatsaṃgṛhītatvāt /

[346|11] nordhva darśanamārgaparivāratvāt / tadabhāvaḥ kāmadhātvālambanatvāt /

[346|11-346|12] tasya ca pūrvaparijñeyapraheyatvāt /

[346|12] teṣāṃ rūpadhātau pañcaskandhako vipākaḥ /

[346|12-346|13] pūripūrakāṇyevanākṣepakāṇi /

[346|13] bhavadveṣitvāt /

[346|14] dve tvadho 'pi vā // VAkK_6.20 //

[346|15] vāśabdo matavikalpārthaḥ /

[346|15-346|16] bhadantaghoṣakasya tu dve prathame nirvedhabhāgīye saptabhūmike kāmāvacare api taḥ /

[346|17] sarvāṇyapi tvetāni catvāri

[346|18] kāmāśrayāṇi

[346|19] trīṇi manuṣyeṣvevotpadyante / triṣu dvīpeṣu / utpāditapūrvāṇāṃ tu deveṣu saṃmukhībhāvaḥ /

[346|20] caturthaṃ deveṣvapi / trīṇi strīpuruṣā ubhayāśrayāṇi labhante /

[346|21] agradharmān dvacyāśrayān labhate 'ṅganā /

[347|01] agradharmāstu stryeva dvacyāśrayān labhate / puruṣaḥ puruṣāśrayāneva /

[347|01-347|02] strītva syāpratisaṃkhyānirodhalābhāt /

[347|02] kathaṃ nirvedhabhāgīyānāṃ tyāgaḥ /

[347|03] bhūmityāgāttyajatyāryastāni

[347|04-347|05] yadbhūmikānyanena pratilabdhānibhavanti tāṃ bhūmi tyajannāryastānyapi tyajati nānyathā bhūmityāgaḥ punarbhūmisaṃcārāt / [347|06] anāryastu mṛtyunā // VAkK_6.21 //

[347|07] pṛthagjanastu nikāyasabhāgatyāgenaiva tyajatisatyasati vā bhūmisaṃcāre /

[347|08] ādye dveparihāṇyā ca

[347|09] tyajati mṛtyunā ca pṛthagjana eva / āryasya tu nāsti tābhyāṃ parihāṇiḥ /

[347|09-347|10] kṣāntyagradharmābhyāṃ tu pṛthagjanasyāpi nāsti parihāṇiḥ /

[347|11] maulestatraiva satyadṛk /

[347|12-347|13] yo mauladhyānabhūmikāni nirvedhabhāgīyānyutpādayati satatraiva janmāti satyānyavaśyaṃ paśyati /

[347|13] tīvrasaṃvegatvāt /

[347|14] apūrvāptirvihīneṣu

[347|15] yadā vihineṣu punarlābhobhavatyapūrvāṇyeva tadā labhyante na pūrvaṃ tyaktāni /

[347|16] pratimokṣasaṃvaravadanucitayatnasādhyatvāt /

[347|16-347|17] sati pratisīmādaiśike pareṇotpādayatyasati mūlādeva /

[347|18] ete punarvihīniparihāṇī kiṃsvabhāve /

[347|19] hānī dve asamanvitiḥ // VAkK_6.22 //

[347|20] ubhe apyete asamanvāgamasvabhāve /

[347|22] parihāṇistu doṣakṛtā nāvaśyaṃ vihāniḥ /

[347|23] guṇaviśeṣakṛtā ca sā / parihīṇo 'pyūṣmagatalābhī niyataṃ parinirvāṇadharmā bhavati /

[347|24] mokṣabhāgīyātko viśeṣaḥ / satyadarśanāsannataratvamasatyantarāye /

[348|01] mūrdhalābhī na mūlacchit

[348|02-348|03] parihīṇo 'pi mūrdhalābhī kuśalamūlāni na samucchinatti /

[348|03] apāyāṃstu pāpādānantaryāṇyapi kuryāt /

[348|04] kṣāntilābhyanapāyagaḥ /

[348|05-348|06] vihīnāyāmapi kṣāntau na punarapāyānyāti tadbhūmikakarmakleśadūrīkaraṇāt /

[348|06-348|07] kṣāntilābhādeva hi gatiyonyupapattyāśrayāṣṭamādibhavakleśānāṃ keṣāñcidanutpattidharmatā pratilabhate /

[348|07-348|09] apāyagatīnāmaṇḍajasaṃsvedajayonyorasaṃjñisattvottarakurumahābrahmopapattināṃ śaṇḍhapaṇḍakobhayavyañjanāśrayāṇāmaṣṭamādibhavānāṃ darśanaheyakleśānāṃ ca /

[348|09] tāṃ tu yathāyogaṃ mṛdvadhimātrāyāṃ ca / mṛdvacyāmapāyagatīnām /

[348|10] adhimātrāyāmitareṣām / nirvedhabhāgīyāni trigotrāṇi śrāvakādigotrabhedāt / tatra

[348|11] śiṣyagotrā nnivartya dve buddhaḥ syāt

[348|12] ūṣmagataṃ mūrdhānaṃ ca śrāvakagotrādutpannaṃ vyāvartya punarbuddhaḥ syādityasti saṃbhavaḥ /

[348|13] kṣāntau tu labdhāyāṃ nāstyeva saṃbhavaḥ / kiṃ kāraṇam /

[348|13-348|14] apāyānāṃ kila vyāvṛttatvāt /

[348|14] bodhisattvāśca parahitkriyāpāratantryādapāyānapyavagāhanta iti /

[348|14-348|15] tasyaiva tu gotrasyāvivartyatvādasaṃbhavaḥ /

[348|16] trīṇyapītaraḥ // VAkK_6.23 //

[348|17] vivartya syāditi vartate /

[348|17-348|18] trīṇyapi nirvedhabhāgīyāni śrāvakagotrādvacyāvartya buddhādibhavaḥ syāt pratyekabuddha ityarthaḥ /

[348|18-348|19] pratyekabuddhagotrāṇi tu vyāvartayitumaśakyāni /

[348|20] ābodheḥ sarvamekatra dhyānāntye śāstṛkhaḍgayoḥ /

[348|21] śāstā budhaḥ khaḍgaviṣāṇakalpaḥ pratyekabuddhaḥ /

[348|21-348|22] tayorekatraivāsane caturthameva dhyānaṃ niśrityaniñjyapaṭusamādhitvānnirvedhabhāgīyānyārabhya yāvadbodhirutpadyate /

[349|01] kṣayānutpādajñāne hi bodhiriti paścādupapādayiṣyāmaḥ /

[349|01-349|02] aśubhāmārabhya yāvadvodhirityapare /

[349|02] yeṣāṃ tu khaḍgādanyo 'pi pratyekabuddho 'stitadgotrāṇāṃ vyāvartanāpratiṣeṣaḥ /

[349|03] kiṃ punaḥ prathama eva janmani kṛtaprayogo nirvedhabhāgīyānyutpādayet /

[349|03-349|04] naitadasti avaśyaṃ hi

[349|05] prāktebhyo mokṣabhāgīyaṃ

[349|06] utpādayitavyam / sarvasvalpaṃ hi

[349|07] kṣipraṃ mokṣastribhirbhavaiḥ // VAkK_6.24 //

[349|08] ekasmin janmani mokṣabhāgīyaṃ kuśalamūlamutpādayet / dvitīye nirvedhabhāgīyāni /

[349|09] tṛtīye āryamārgam / bījaviropaṇa sasyābhivṛddhiphalotpattikramavat /

[349|09-349|10] krameṇa hi saṃtānasyāsyāṃ dharmatāyāmavatāraparipākavimuktayo bhavantīti /

[349|10-349|11] tacca punarmokṣabhāgīyaṃ varṇayanti /

[349|12] śrutacintāmayaṃ

[349|13] na bhāvanāmayam / kati karmāṇi /

[349|14] trīṇi karmāṇi

[349|15] prādhānyena tu manaskarmma /

[349|15-349|16] tatpraṇidhanaparigrahāttu kāyavākkarmāpi mokṣabhāgoyaṃ bhavati /

[349|16-349|17] kaścidekabhikṣāmapi dattvaika śikṣāmapi cādāya mokṣābhilāṣavalādhānānmokṣabhāgīyānyākṣipati /

[349|17] tattvetat /

[349|18] ākṣipyate nṛṣu /

[349|19] manuṣyeṣveva triṣu dvīpeṣu / nānyatra / prajñānirvedayorabhāvādyathāyogam /

[349|19-349|20] uktaṃ prasaṅgena mokṣabhāgīyam /

[349|21] abhisamayakramastu vaktumārabdhaḥ / tatra ca yāvadagradharmā uktāḥ /

[349|21-349|22] śeṣaṃ vaktavyam /

[349|22] ata idamucyate /

[350|01] laukikebhyo 'gradharmebhyo dharmakṣāntiranāsravā // VAkK_6.25 //

[350|02] laukikāgradharmānantaramanāsrava dharmajñānakṣāntirutpadyate / kasminnālambane /

[350|03] kāmaduḥkhe /

[350|04] kāmāvacaraduḥkhamasyā ālambanam / seyaṃ duḥkhe dharmajñānakṣāntirityucyate /

[350|04-350|05] anāsravajñānārthaṃ niḥṣyandena viśeṣaṇam /

[350|05] karmajñānārthaṃ kṣāntiḥ / puṣpaphalavṛkṣavat /

[350|05-350|06] saiva ca niyāmāvakrāntirityucyate /

[350|06] samyaktvaniyāmāvakramaṇāt /

[350|06-350|07] samyaktvaṃ nirvāṇamuktaṃ sūtre /

[350|07] tatra niyamo niyāma ekāntībhāvaḥ / tasyābhigamanamavakramaṇam /

[350|08] tasyāṃ cotpannāyāmāryapudgala ucyate / anāgatayā pṛthagjanatvaṃ vyāvartyate /

[350|08-350|09] etadeva tasyāḥ kāritramanāgatāyāmabhyupagamyate nānyat /

[350|09-350|10] pradīpajātivat /

[350|10] laukikāgradharmairityapare / na taddharmatvāttadvirodhitvādadoṣaḥ /

[350|11] śatruskandhāruḍhatadghātanavat / ubhayairityapare / ānantaryavimuktimārgasādhrmyāditi /

[350|12] tato 'traiva dharmajñānaṃ

[350|13] tataḥ punarduḥkhe dharmajñānakṣānteranantaramatraia kāmāvacare duḥkhe dharmajñānamutpadyate /

[350|14] tat duḥkhe dharmajñānamityucyate / anāsravādhikāraḥ sarvatra veditavyaḥ /

[350|14-350|15] yathā ca kāmāvacare duḥkhe dharmajñānakṣāntirdharmajñānaṃ cotpadyate

[350|16] tathā punaḥ /

[350|17] śeṣe duḥkhe 'nvayakṣāntijñāne

[350|18] duḥkhe dharmajñānānantaraṃ rūpārupyāvacare duḥkhe samastālambanānvayajñānakṣāntirutpadyate /

[350|19] sā duḥkhe 'nvayajñānakṣāntirityucyate / tato 'nvayajñānamutpadyate /

[350|19-350|20] tat duḥkhe 'nvaya jñānamityucyate /

[350|20] prathamatodharmatattvajñānāddharmajñānam /

[350|20-350|21] tadanvayādūrdhvaṃ duḥkhālambanamanvayajñānam /

[350|21] tathaivānugamanāt /

[350|21-350|22] yathā caitāni duḥkhasatye catvāri kṣāntijñānānyutpadyante

[351|01] satyatraye tathā // VAkK_6.26 //

[351|02] duḥkhānvayajñānādanantaraṃ kāmāvacare samudaye dharmajñānakṣāntirutpadyate /

[351|02-351|03] tataḥ samudaye dharmajñānam /

[351|02-351|06] evaṃ samanantarotpattikrameṇa śeṣe samudaye 'nvayajñānakṣāntiḥ samudaye 'nvayajñānam kāmāvacaraduḥkhanirodhe dharmajñānakṣāntirnirodhe dharmajñānaṃ śeṣe nirodhe 'nvayajñānakṣāntirnirodhe 'nvayajñānaṃ kāmavacaraduḥkhapratipakṣamārge dharmajñānakṣāntirmārge dharmajñānaṃ śeṣe mārge 'nvayajñānakṣāntirmārge 'nvayajñānam /

[351|07] iti ṣoḍaśacitto 'yaṃ satyābhisamayaḥ

[351|08] ityanena krameṇāyaṃ satyānāmabhisamayaḥ ṣoḍaśacittako bhavati /

[351|08-351|09] ye tarhi nikāyāntarīyāḥ satyānāmekābhisamayaṃ varṇayanti /

[351|09] abhiprāya eṣa draṣṭavyaḥ /

[351|09-351|10] abhedena hyabhisamaya ucyate satyeṣu

[351|11] tridhā /

[351|12] darśanālambakāryākhyaḥ

[351|13] darśanābhisamayo 'nāsravayā prajñayā satyānām /

[351|13-351|14] ālambanābhisamayastatsaṃprayuktairvedanādibhirapi /

[351|14] kāryābhisamayo viprayuktairapi śīlajātyādibhiḥ /

[351|14-351|15] duḥkhe hi dṛśyamāne tasya trividho 'bhisamayaḥ samudayādīnāṃ kāryābhisamayaḥ /

[351|15-351|16] prahāṇasākṣātkaraṇabhāvanāt /

[351|16] tadyadi satyānāṃ darśanābhisamayaṃ pratyekābhisamayaṃ brūyāt /

[351|17] ayuktaṃ brūyādākārabhedāt / athāpyanātmākāreṇa sarveṣāṃ darśanamiti brūyāt /

[351|18] na tarhi satyānāṃ duḥkhādito darśanaṃ syāt / evaṃ ca sūtravirodhaḥ /

[351|18-351|21] "ihāryaśravakasya duḥkhaṃ vā duḥkhato manasi kūrvataḥ samudayaṃ vā samudayato yāvat mārga vā mārgato manasi kurvato 'nāsraveṇa manasikāreṇa saṃprayukto yo dharmāṇo pravicaya" iti /

[351|21] bhāvanāmārga evamiti cet / na / yathādarśanaṃ bhāvanāt /

[352|01] athāpyekasya darśanāccheṣeṣu va4itvalābhādekābhisamayaṃ brūyānna doṣaḥ syāt /

[352|01-352|02] antarā tu vyutthānamasti nāstīti vicāryaṃ syāt /

[352|02-352|03] atha punarbrūyāt duḥkhameva parijānansamudayaṃ prajahāti nirodhaṃ sākṣāt karoti mārgaṃ bhāvayati /

[352|03-352|04] ata ikābhisamaya iti /

[352|04] evamapi na doṣaḥ syādekasya darśane śeṣāṇāṃ kāryābhisamayavacanāt /

[352|04-352|05] darśanābhisamayaṃ tu prati sūtre satyānāṃ krameṇābhisamaya ukto lakṣyate /

[352|05-352|07] "nahaiva gṛhapate satyānāmekābhisamayo 'pi pūrvābhisayaya" iti vistareṇa sadṛṣṭāntāni trīṇi sūtrāṇi /

[352|07-352|08] "yo duḥkhe niṣkāṅkṣo nirvicikitso buddhe 'pi sa" iti sūtrādekābhisamaya iti cet /

[352|08] na / asaṃmudācārāvaśyaṃprahāṇābhisaṃdhivacanāt /

[352|08-352|09] ya eṣauktaḥ ṣoḍhaśacittako 'bhisamayaḥ

[352|10] so 'gradharmaikabhūmikaḥ // VAkK_6.27 //

[352|11] yadbhūmiko 'gradharmastadbhūmikānyetāni ṣoḍaśa cittāni /

[352|11-352|12] ta punaḥ ṣaḍbhūmikā ityuktaṃ prāk /

[352|12] kasmāt punaḥ kṣāntayo jñānāni cavaśyaṃ bhavanti / yasmāt

[352|13] kṣāntijñānānyanantarya muktimārgā yathākramam /

[352|14] anantaryamārgāḥ kṣāntayaḥ kleśaprāptivicchedaṃ pratyantarayitumaśakyatvāt /

[352|14-352|15] vimuktimārgāstu jñānāni /

[352|15-352|16] kleśaprāptivimuktānāṃ visaṃyogaprāptisahotpādāt /

[352|16] ata ubhayairavaśyaṃ bhavitavyam /

[352|16-352|17] dvābhyāṃ cauraniṣkāsanakapāṭapidhānavat /

[352|17-352|18] yadi punardvitīyenānantaryamārgeṇaiva saha visaṃyogaprāptirutpadyeta kiṃ syāt /

[352|18] prahīṇavicikitsaṃ jñānaṃ tatraivālambane notpannaṃ syāt /

[352|18-352|19] kṣāntibhiḥ kleśaprahāṇānnava saṃyojananikāyā jñānavadhyā iti śāstravirodha iti cet /

[352|19] na /

[352|20] kṣāntīnāṃ jñānaparivāratvāt / rājaparivārakṛtasya rājakṛtavyapadeśavat /

[352|21] kiṃ punaḥ sarvāṇi ṣoḍaśacittāni satyadarśanāddarśanamārgaḥ / netyāha / kiṃ tarhi /

[352|22] adṛṣṭadṛṣṭerdṛṇṭṅmārgastatra pañcadaśa kṣaṇāḥ // VAkK_6.28 //

[353|01-353|02] duḥkhadharmajñānakṣāntimārabhya yāvat mārge 'nvayajñāna kṣāntirete pañcadaśa kṣāṇā darśanamārgaḥ /

[353|02] ki kāraṇam / adṛṣṭasatyadarśanāt /

[353|02-353|03] ṣoḍaśe tu nāstyapoūrvaṃ dravyamiti /

[353|03] yathādraṣṭābhyasanādbhāvanāmārga eva /

[353|03-353|04] nanu ca tenāṣyadṛṣṭaṃ paśyati mārge 'nvayajñānakṣāntim /

[353|04] satyaṃ prati cintā na kṣaṇam /

[353|04-353|05] na hi kṣaṇenādṛṣṭena satyamadṛṣṭaṃ bhavati /

[353|05] yathā naikena luṅgenālūnena dedāramalūnaṃ bhavati /

[353|05-353|07] phalatvādaṣṭajñānaṣoḍaśākārabhāvanāt pūrvamārgavihāneḥ pravandhikatvācca mārgānvayajñānaṃ bhāvanāmārgaḥ /

[353|07-353|08] aparihāṇistudarśanaheyakleśaprahāṇasaṃdhāraṇāt /

[353|08] ata eva darśanamārga iti cet / na / atiprasaṅgāt /

[353|08-353|09] sapta jñānāni kasmāddarśanamārgaḥ /

[353|09] darśanasyāsamāptatvāt /

[353|09-353|10] na hi sarvaṃ satyadarśanaṃ samāptamiti tadantarālatvāttanyappi darśanamārgaḥ /

[353|10-353|11] uktaṃ yathā darśanamārgo bhāvanāmārga ścotpadyate /

[353|12] yathedānīmutpannāryamārgāṇāṃ pudgalānāṃ vyavasthānaṃ tathā vakṣyāmaḥ /

[353|12-353|13] ya ete darśanamārgasvabhāvāḥ pañcādaśa kṣaṇa uktā veditavyau

[353|14] mṛdutīkṣṇendriyau teṣu śraddhādharmānusariṇau /

[353|15] mṛddhindriyastesu vartamānaḥ śraddhānusārītyucyate / tīkṣṇendriyo dharmānusārīti /

[353|16] śraddhayānusāraḥ śraddhānusāraḥ / so 'syāstīti śraddhānusārī /

[353|16-353|17] śraddhayānusartuṃ śīlamasyeti vā /

[353|17] pūrvaṃ parasaṃpratyayenārthānusaraṇāt / evaṃ dharmānusārī /

[353|17-353|18] pūrvaṃ svayameva sūtrādibhirdharmairarthānusaraṇāt /

[353|18] tau punaḥ

[353|19] ahīnabhāvanāheyau phalādyapratipannakau // VAkK_6.29 //

[353|20] phalānāmādyaṃ srota āpattiphalaṃ sarvaphalaprāptau tasya prathamatvāt /

[353|20-353|22] tāveva śraddhādharmānusāriṇau yadi pūrvaṃ laukikena mārgeṇāprahīṇabhāvanāheyau bhavataḥ sakalavandhanau to srota āpattiphalapratipannakāvucyete /

[353|23] yāvat pañcaprakāraghnau

[353|24-353|25] yadi pūrvaṃ laukikena mārgeṇa kāmāvacarāṇaṃ bhāvanāheyānāṃ yāvat pañca prakārāḥ prahīṇā bhavanti /

[353|25] tathaiva prathamaphalapratīpannakāvucyete /

[354|01] dvitīye 'rvāṅnavakṣayāt /

[354|02] dvītīyanimittaṃ dvitīye /

[354|02-354|03] yadi tayostasmāt pareṇa ṣaṭ saptāṣṭau vā prakārāḥ pūrvaprahīṇā bhavanti /

[354|03] dvau tau dvitīyaphalapratipannakāvucyete / katamacca dvitīyam /

[354|04] sakṛdāgāmiphalam /

[354|05] kāmādviraktāburdhva vā tṛtīyapratipannakau // VAkK_6.30 //

[354|06-354|07] yadi punarnavamasyāpi prakārasya prahāṇāt kāmadhātorvītarāgau bhavata ūrdhvaṃ vā yāvadākiñcanyāyatanāt tau tṛtīya pratīpannakāvucyete /

[354|07] katamacca tṛtīyam /

[354|08] anāgāmiphalam /

[354|09] ṣoḍaśe tu phalasthau tau yatra yaḥ pratipannakaḥ /

[354|10] ṣoḍaśe tu citta utpanne tau na punaḥ śraddhādharmānusāriṇāvucyete /

[354|10-354|11] nāpi pratipannakau /

[354|11] kiṃ tarhi / phalastho /

[354|11-354|12] yatra phale yaḥ pratipannako bhūtaḥ sa tadānīṃ tatra phalasthito bhavati /

[354|12] srota āpattiphale sakṛdāgāmiphale vā anāgāmiphale vā /

[354|13] arhattvaṃ tu na śakyamāditaḥ prāptum / darśanamārgeṇa bhāvanāheyānāmaprahāṇāt /

[354|13-354|14] pūrvaṃ ca bhavāgravairāgyāsaṃbhavāt /

[354|15] śraddhādhimuktadṛṣṭacyāptau mṛdutokṣṇendriyau tadā // VAkK_6.31 //

[354|16] tasminkāle yo mṛdvindriyaḥ śraddhānusāripūrvī sa śraddhādhimukta ityucyate /

[354|17] yastīkṣṇendriyo dharmānusāripūrvī sa dṛṣṭiprāpta ityucyate /

[354|17-354|18] śraddhāprajñādhikatvenādhimokṣadṛṣṭiprabhāvitatvāt /

[354|18-354|19] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ prahīṇapañcaprakāro 'pi ṣoḍaśe citte srota āpanna evocyate na sakṛdāgāmiphalapratipannakaḥ /

[354|20] yasmāt

[354|21-354|22]

phale phalaviśiṣṭasya lābho mārgasya nāstyanaḥ /
nāprayukto viśeṣāya phalasthaḥ pratipannakaḥ // VAkK_6.32 //

[354|23] phale hi labhyamāne phalaviśiṣṭo mārgo na labhyata ityeṣa niyamaḥ /

[354|23-354|24] ataḥ phalastho yāvanna viśeṣāya prayujyate phalāntaraprāptau tāvat pratipannako nocyate /

[354|24-354|25] evamanyatrāpi phale veditavyam /

[354|25-355|01] yastu tṛtīyadhyānavītarāgo 'dharāṃ bhūmi niśritya niyāmamavakrāmati so 'vaśyaṃ phalaviśiṣṭaṃ mārga saṃmukhīkaroti /

[355|01-355|02] anyathā hi sa tasmādūrdhvopapannaḥ sukhendriyeṇāsamanvāgataḥ syāt /

[355|02-355|03] evaṃ tāvadbhūyaḥ kāmavītarāgāṇāṃ niyāmāvakrāntau pudgalavyavasthānam /

[355|04] ānupūrvikaṃ tu vaktavyam / ata idaṃ tāvadvacyavasthāpyate /

[355|04-355|05] yathaite kāmadhātau navaprakārāḥ kleśā upadiṣṭā evaṃ

[355|06] navaprakārā doṣā hi bhūmau bhūmau

[355|07] yāvadbhavāgre / yathā ca doṣāḥ

[355|08] tathā guṇāḥ /

[355|09] tatpratipakṣā apyānantaryavimuktimārgākhyā guṇā bhūmau bhūmau navaprakārā eva /

[355|09-355|10] kathaṃ kṛtvā /

[355|11] mṛdumadhyādhimātrāṇāṃ punarmṛdvādibhedataḥ // VAkK_6.33 //

[355|12] mṛdumadhyādhimātrā hi trayo mūlaprakārāḥ /

[355|12-355|13] teṣāṃ punaḥ pratyekaṃ mṛdumadhyādhimātratvena trividhatvāt nava vyavasthāpyante /

[355|13-355|15] tadyathā mṛdumṛduḥ prakāro mṛdumadhyo mṛdvadhimātro madhyamṛdurmadhyamadhyo madhyādhimātro 'dhimātramṛduradhimātramadhyo 'dhimātrādhimātraśceti /

[355|15-355|16] tatra mṛdumṛdunāmārgeṇādhimātrādhimātrasya kleśasya prahāṇam /

[355|16] evaṃ yāvadadhimātrādhimātreṇa mṛdumṛdoḥ /

[355|16-355|18] ādita evādhimātramārgasaṃbhavādutpannādhimātramārgasya cādhimātrakleśāsaṃbhavāt audāriko hi malaścelātpūrvaṃ nirdūyate paścāt sūkṣmaḥ /

[355|18-355|19] audārikaṃ ca tamaḥ sūkṣmeṇālokena hanyate sūkṣmaṃ cādhimātreṇetyeṣa dṛṣṭāntayogaḥ /

[355|19] śuklā hi dharmā valavanto durbalāstu kṛṣṇāḥ /

[355|19-355|21] kṣaṇikamṛdukenāpyāryamārgeṇānādisaṃsāraparaṃparāpyāyitādhimātrāṇāṃ kleśānāmunmūlatvāt /

[355|21-355|22] bahukālasaṃvarddhitānāṃ doṣāṇāṃ trivṛtkarṣavat kṣaṇikālpapradīpamahātamopaghātavacya /

[355|22] evaṃ navaprakāreṣu kleśeṣu sarvatra

[355|23] akṣīṇabhāvanāheyaḥ phalasthaḥ saptakṛtparaḥ /

[356|01] yasya hi phalasthasyaiko 'pi bhāvanāheyaḥ prakāro 'prahīṇaḥ sa srota āpanaḥ /

[356|01-356|02] saptajanmāni karotīti saptakṛta /

[356|02] paraḥ sarvāntyaḥ /

[356|02-356|03] na hi sarvasaptakṛditi /

[356|03] saptakṛtvaḥparama iti sūtrapāṭhaḥ / saptakṛtvaḥ paramaṃ janmā 'syetyarthaḥ /

[356|04] prakarṣe paramaśabdaḥ / nirvāṇasroto hi mārgastena tatra gamanāt /

[356|04-356|05] tadasāvāpanna āgataḥ prāpta iti srota āpannaḥ /

[356|05] kathamāpannaḥ /

[356|05-356|06] ādyamārgalābhāccet aṣṭamako 'pi syāt /

[356|06] ādyaphalalābhāccet bhūyo vītarāgo 'pi syāt / kāmavītarāgaḥ /

[356|07] sarvaphalaprāpiṇamadhikṛtyādyaphalalābhāt / kiṃ punaḥ kāraṇaṃ sa eva nāṣṭamakaḥ /

[356|08-356|09] pratipannakaphalamārgalābhāt darśanabhāvanāmārgalābhāt sakalasroto 'bhisamayācca mārgānvayajñāne /

[356|09-356|10] sa eva tasmādanyānsaptopapattibhavānmanuṣyeṣu pratisaṃdadhāti saptāntarābhavān /

[356|10] evaṃ deveṣvityaṣṭāviṃśatiyavān pratisaṃdadhāti /

[356|10-356|11] saptakasāmānyāttu saptakṛtvaḥ /

[356|11] parama uktaḥ / saptasthānakauśalasaptaparṇavaditi vaibhāṣikāḥ /

[356|12-356|13] yattarhhi sūtra uktaṃ "asthānamanavakāśo yaddaṣṭisaṃpannaḥ pudgalo 'ṣṭamaṃ bhavamabhinirvartayiṣyati /

[356|13] nedaṃ sthānaṃ vidyata" iti / ekasyāṃ gatāvityabhiprāyaḥ /

[356|13-356|15] yathārutaṃ vā kalpyamāne 'ntarābhavo 'pi na syāt evamapyūredhvasrotaso bhavāgraparamasyaikasyāṃ gatāvaṣṭama upapattibhāvo na prāpnoti /

[356|15-356|16] kāmadhātvabhi saṃdhivacanādadoṣaḥ /

[356|16] kimatra jñāpakaṃ sūtraṃ yuktirvā /

[356|16-356|17] iha caiva kiṃ jñāpakaṃ pratyekaṃ devamanuṣyeṣu saptakṛtvo na pounarubhayeṣveva saptakṛtva iti /

[356|17] evaṃ hi paṭhacyate /

[356|18] "saptakṛtvo devāśca manuṣyāśce"ti / pratyekamapi tu kāśyapīyāḥ paṭhanti /

[356|19] "saptakṛtvo devān saptakṛtvo manuṣyāni"ti / nātrābhiniveṣṭavyam /

[356|19-356|20] yaśca manuṣyesu srota āpanno bhavati sa tānevāgamya parinirvāti /

[356|20] yo deveṣu sa tāneva /

[356|21] kiṃ punaḥ kāraṇamaṣṭamaṃ bhavaṃ nābhinirvartayati /

[356|21-356|22] tāvatā kakalenāvaśyaṃ saṃtatiparipākāt /

[356|22] mārgo hi sa tajjātīyaḥ / saptapadāśīviṣa daṣṭavaccāturthakajvaravacca /

[356|23] saptasaṃyojanāvaśeṣatvācca / dve avarabhāgīye pañca cordhvabhāgīyānīti /

[356|23-356|24] antareṇāpyāryamārgaṃ saṃmukhīkurvāṇo na parinirvāti /

[356|24-356|25] tāvat bhavavedanīyasya karmaṇo valādhānāt /

[356|25] asati buddhotpādagrahastha evārhattvaṃ prāpnoti /

[356|25-356|26] agāraṃ tu pounarnādhyāvasati /

[356|26] dharmatāpratilambhikaṃ tu bhikṣuliṅga pratilabhate /

[356|26-356|27] anyāśramikaṃ liṅgenetyapare /

[356|27] kasmādavinipātakadharmā bhavati /

[356|27-356|29] tadgāmi karmānupacayādupacitavipākadānavaiguṇyācca saṃtaterbalavatkuśalā dhivāsanātprayogāśayaśuddhitaḥ /

[356|29] apāyanipāte tu karmaṇyasau kṣāntimapi notpādayet / āha cātra

[357|01-357|04] "kṛtvā budho 'lpamapi pāpamadhaḥ prayāti kṛtvā budho mahadapi prajahātyanartham majjanyadho 'lpamapi vāriṇi saṃhataṃ hi pātrikṛtaṃ mahadapi plavate tadeva" iti /

[257|05] duḥkhasyāntaṃ karotīti ko duḥkhasyāntaḥ /

[357|05] yasmāt pareṇa duḥkhaṃ nāsti /

[357|06] apratisaṃdhikaṃ duḥkhaṃ karotītyarthaḥ / athavā nirvāṇamantaḥ / kathaṃ nirvāṇaṃ karoti /

[357|07] tatprāptivivandhāpanayanāt / yathākāśaṃ kuru maṇḍapaṃ pātayeti bhavanti vaktāraḥ /

[357|08] anyo 'pi ca syātsaptakṛtvaḥ paramo na tu niyata iti nocyate /

[357|08-357|09] evaṃ tāvadakṣīṇabhāvanāheyaḥ phalasthaḥ saptakṛtvaḥ paramo bhavati /

[357|10] tricaturvidhamuktastu dvitrijanmā kulaṅkulaḥ // VAkK_6.34 //

[357|11] sa eva srota āpannastribhiḥ /

[357|11-357|12] kleśaprahāṇatastricatuḥporakāraprahīṇatvāt /

[357|12] indriyatastatpratipakṣānāsravendriyalābhāt /

[357|12-357|13] janmato dvitrijanmāvaśeṣatvāt /

[357|13-357|14] śloke tu dvayorgrahaṇaṃ srota āpannasya paścātprahīṇe sati tatpratipakṣānāsravendriyasyānuktasiddhatvāt /

[357|14-357|15]

janma tu kadācidalpīyaḥ syāt /[35715]

pareṇa bhavyatvād /

[357|15] ato 'sya grahaṇam /

[357|15-357|16] kasmānna pañcaprakāraprahāṇāt /

[357|16-357|17] tatprahāṇe ṣaṣṭhasyāvaśyaṃ prahāṇāt nahi tasyaikaḥ prakāraḥ phalaṃ vighnayituṃ samarthaḥ /

[357|17] ekavīcikasyeva dhātvanatikramāt /

[357|17-357|18] sa eva kulaṅkulo dvividhaḥ /

[357|18-357|19] devakulaṅkulo yo deveṣa dve trīṇi vā kulāni saṃśritya parinirvāti tatra vā 'nyatra vā devanikāye /

[357|19-357|20] manuṣyakulaṅkulo yo manuṣyeṣu tatra vā 'nyatra va dvīpe parinirvāti /

[357|20] sa eva punaḥ phalasthaḥ

[357|21] āpañcamaprakāraghno dvitīyapratīpannakaḥ /

[357|22-357|23] yasya phalasthasyaikaprakāroyāvatpañcamaḥ prahīṇo bhavati asau dvitīyaphalapratipannako veditavyaḥ /

[357|24] kṣīṇaṣaṣṭhaprakārastu sakṛdāgāmyasau punaḥ // VAkK_6.35 //

[358|01] dvitīyaphalaprāpto bhavati /

[358|01-358|02] devān gatvā sakṛnmanuṣyalokāgamanātsakṛdāgāmī /

[358|02] pareṇa janmāghāvāt / rāgadveṣamohānāṃ ca tanutvādityucyate /

[358|03] mṛduprakārāvaśeṣatvāt / sa eva punaḥ phalasthaḥ /

[358|04] kṣīṇasaptāṣṭadoṣāṃśa ekajanmaikavīcikaḥ /

[358|05] tṛtīyapratipannaśca

[358|06] tribhiḥ kāraṇaiḥ / sa eva sakṛdāgāmyekavīcido veditavyaḥ /

[358|06-358|07] saptāṣṭaprakāraprahāṇāt /

[358|07-358|08] tatpratipakṣānāsravendriyalābhādekajanmāvaśeṣatvāt /

[358|08] kathamasyaikaḥ prakāraḥ phalaṃ vidhnayitum śaknoti / dhātvatikramāt /

[358|09] avasthātraye hi karmāṇi vidhnāyopatiṣṭhanta" ityuktaṃ prāk /

[358|09-358|10] yathā karmāṇyevaṃ kleśā api veditavyā iti /

[358|10] vipākaniḥṣyandaphalabhūmyatikramāt /

[358|10-358|12] vīcirnāmāntaraṃ tasya caikajamavyavahitatvāt nirvāṇasya ekakleśaprakāravyavahitatvādvā 'nāgāmiphalasyaiko vīcirasyetyekavīcikaḥ /

[358|12-358|13] tṛtīyaphalapratipannakaścaikavīciko veditavyaḥ prahīṇasaptāṣṭaprakāraḥ /

[358|13-358|14] pūrvaprahīṇaprakārastu phalaprāptau na tāvatkulaṅkulo bhavatyekavīciko vā yāvatphalaviśiṣṭo mārgo na samukhīkṛtaḥ /

[358|15] so 'nāgāmī navakṣayāt // VAkK_6.36 //

[358|16] sa evapunaḥ phalastho navaprakāraprahāṇādanāgāmī upadiṣṭaḥ /

[358|16-358|17] kāmadhātvanāgamanāt /

[358|17-258|18] "pañcānāmavarabhāgīyānāṃ saṃyojanānāṃ prahāṇādi"tyucyate prahāṇasaṃkulanāt /

[358|18] avaśyaṃ dve trīṇi vā pūrvaṃ prahīṇāni bhavanti /

[358|19] so 'ntarotpannasaṃskārāsaṃskāraparinirvṛtiḥ /

[358|20] ūrdhvasrotāśca

[358|21] antarā parinirvṛtirasyetyantarāparinirvṛtiḥ /

[358|21-358|22] evamutpannasya saṃskāreṇāsaṃskāreṇeti yojyam /

[358|22] sa evānāgāmī punaḥ pañcadhā bhavati /

[359|01] antarāparinirvāyī yo 'ntarābhave parinirvāti /

[359|01-359|02] upapadyaparinirvāyī ya upapannamātrī na cirāt parinirvātyabhiyuktavāhimārgatvāt /

[359|02] sopadhiśeṣanirvāṇena /

[359|02-359|03] so 'ppi nirūpadhiśeṣeṇetyapare /

[359|03] nāyurutsargāvaśitvāt /

[359|03-359|04] sābhisaṃskāraparinirvāyī kila upapadyāprati prasrabdhaprayogaḥ /

[359|04] sābhisaṃskāraṃ parinirvātyabhiyuktāvāhimārgatvāt /

[359|05] anabhisaṃskāraparinirvāyī tvaṃnabhisaṃskāreṇābhiyogavāhimārgābhāvāt /

[359|05-359|06] saṃskṛtāsaṃskṛtālambanamārganirvāṇādityapare /

[359|06] tattu na / atiprasaṅgāt /

[359|06-359|07] sūtre tvanābhisaṃskāraparinirvāyī pūrva paṭhacyate /

[359|07] tathaiva ca yujyate /

[359|07-359|08] vāhyavāhimārgayoranabhisaṃskārābhisaṃskārasādhyatvādayatnayatnaprāptitaḥ /

[359|08-359|09] upapadyaparinirvāyiṇastu vāhitaro 'dhimātrataraśca mārgo mṛdutarāścānuśayā iti /

[359|09-359|10] ūrdhvasrotā yasyordhvaṃ gatirna tatriva parinirvāṇaṃ yatropapannaḥ /

[359|10] sroto gatirityeko 'rthaḥ /

[359|11] sa dhyāne vyavakīrṇo 'kaniṣṭhagaḥ // VAkK_6.37 //

[359|12] ūrdhvasrotā dvivadho hetutaḥ phalataśca / hetuto vyavakorṇāvyavakīrṇadhyānatvāt /

[359|13-359|14] phalato 'kaniṣṭhabhavāgraparamatvāt tatra yena dhyānaṃ vyavakīrṇaṃ so 'kaniṣṭhān gatvā parinirvāti /

[359|15] sa pluto 'rdhaplutaḥ sarvacyutaśca [359|16] sa punareṣo 'kaniṣṭhaparama ūrdhvaṃsrotāstrividhaḥ / plutādibhedāt /

[359|16-359|19] tatra pluto nāma ya iha dhyānāni vyayakīrya dhyānacyāt oparihīṇaṃ prathamaṃ dhyānamāsvādya brahmakāyikeṣūpapannaḥ pūrvābhyāsavaśāccaturthaṃ dhyānaṃ vyavakīrya tasmāt pracyuto 'kaniṣṭheṣūpapadyate /

[359|19] eṣa himadhyānimajjanāt plutaḥ /

[359|19-359|20] ardhpluto nāma yastataḥ śuddhāvāseṣūpapadya madhyādekamapi sthānāntaraṃ vilaṅghacyākaniṣṭhān praviśati /

[359|20-359|21] mahābrahmasvāryo nopapadyate dṛṣṭisthānatvādekanāyakatvācceti /

[359|21-359|22] sarvacyuto nāma yaḥ sarvāṇi sthānāntarāṇi saṃcaryākaniṣṭhān praviśati /

[359|22] na ca dakācidanāgāmī /

[359|22-359|23] tatraivolpatyāyatane dvitīyaṃ janmābhinirvartayati /

[359|23] viśeṣagāmitvāt /

[359|23-359|24] evaṃ cāsya paripūrṇamanāgāmitvaṃ bhavati /

[359|24] yatropapannastasyādhastatra cātyantamanāgamanāt /

[359|14-359|15] evaṃ tāvaddhacyāne vyavakīrṇe 'kaniṣṭago veditavyaḥ /

[359|15-359|25] tataḥ

[360|01] anyo bhavāgragaḥ /

[360|02] avyavakīrṇadhyāna ūrdhvaṃsrotā bhavāgraniṣṭho bhavati /

[360|02-360|04] sa hi samāpattyantarāṇyāsvādayan sarvasthānāntareṣūpapadyāpraviśyaiva śuddhāvasānārupyakramotpattito bhavāgraṃ gatvā parinirvāti /

[360|04] śamathacarito hyeṣaḥ /

[360|04-360|05] pūrvakastu vipaśyanācaritaḥ /

[360|05] antarāpi tu parinirvāṇamūrdhvaṃsrotaso yujyamānaṃ paśyāmaḥ /

[360|05-360|06] akaniṣṭhabhavāgraparamatvaṃ tu pareṇa gatyabhāvādyathā sapta kṛtvaḥparamatvaṃ srota āpannasyeti /

[360|06-360|07] ime tāvat pañca rupopagā anāgāminaḥ /

[360|08] ārugyagaścaturdhānyaḥ

[360|09] anya ārupyago 'nāgāmī yo rūpavītarāga itaścacyutvārupyeṣupapadyate /

[360|09-360|10] sa punaścaturvidha upapadyādiparinirvāyibhedāt /

[360|10] ta ete ṣaḍanāgāmino bhavanti / tataḥ

[360|11] iha nirvāpako 'paraḥ // VAkK_6.38 //

[360|12] ihaiva janmanyaparaḥ parinirvāti / sa dṛṣṭadharmaparinirvāyo saptamaḥ /

[360|13] punastrīṃstrividhān kṛtvā nava rupopagāḥ smṛtāḥ /

[360|14] punastrayāṇāmanāgāmināṃ tridhā bhedādrūpopagā navānāgāmino bhavanti /

[360|15] katameṣāṃ trayāṇām / antaropapadyaparinirvāyiṇorurdhvasrotasaśca / kathaṃ tridhābhedāt /

[360|16] antarāparinirvāyiṇastāvadāśvanāśuciraparinirvāṇāt dṛṣṭāntatrayeṇa /

[360|16-360|17] upapadyaparinirvāyiṇa upapadyābhisaṃskārānabhisaṃskāraparinirvāṇāt /

[360|17-360|18] sarve hyete trayo 'pyupapanna parinirvāṇādupapadyaparinirvāyiṇaḥ /

[360|18] ūrdhvaṃsrotasaḥ plutādibhedāt /

[360|18-360|19] sarveṣāṃ vā trayāṇāmāśvanāśuciraparinirvāṇāditi tritvam /

[360|20] tadviśeṣaḥ punaḥ karmakleśendriyaviśeṣataḥ // VAkK_6.39 //

[360|21] teṣāṃ punastrayāṇāṃ navānāṃ cānāgāmināṃ karmakleśenriyaviśeṣādviśeṣaḥ /

[360|21-361|01] trayāṇāṃ tāvadabhinirvṛttyupapadyāparaparyāyavedanīyakarmopacitatvādyathākramaṃ mṛdumadhyādhimātra kleśasamudācāra tvādadhimātramadhyamudvindriyatvācca /

[361|01-361|02] teṣāmapi navānāṃ prtyekamata eva yathāyogaṃ viśeṣaḥ /

[361|02] prathamayostrikayoḥ kleśendriyaviśeṣāt pūrvavat /

[361|02-361|03] paścimasya trikasyāparaparyāyavedanīyakarmaviśeṣācceti /

[361|03-361|04] ta ete navaprakārakleśendriyatvānnavānāgāmino bhavanti /

[361|04] kathaṃ tarhi sūtre sapta satpuruṣagatayo deśitāḥ /

[361|05] ūrdhvaṃsroturabhedena sapta sadgatayo matāḥ /

[361|06] ūrdhvaṃ sravaṇadharmā ūrdhvaṃsrotā /

[361|06-361|07] tasyābhedanirdeśātsapta satpuruṣagatayaḥ sūtre 'bhihitāḥ /

[361|07] kasmāt punaretā eva satpuruṣagatayo nānyāḥ śaikṣagatayaḥ /

[361|07-361|08] etā hi gatayo yeṣāṃ teṣāṃ satyeva karmāṇi vṛttiḥ kuśale asatyavṛttirakuśale /

[361|08-361|09] etāśca gatīrgatānāṃ na punaḥ pratyāgatirasti /

[361|09] natvetadyathoktamanyatrāsti / ataḥ

[361|10] sadasadvṛttyavṛttibhyāṃ gatāopratyāgateśca tāḥ // VAkK_6.40 //

[361|11] sapta satpuruṣagatayo nānyā iti /

[361|11-361|12] yattarhi sūtre evoktaṃ "satpuruṣāḥ katamaḥ /

[361|12] śaikṣyaḥ samyagdṛṣṭacyā samanvāgata" iti vistaraḥ /

[361|12-361|13] anyeṣāmapyasti poāryāyikaṃ satpuruṣatvam /

[361|13-361|14] pañcavidhasya pāpasyātyantamakaraṇasaṃvarapratilambhāt prāyeṇākuśalaprahāṇācca /

[361|14] yeṣāṃ tu niṣparyāyeṇa teṣāmihādhhikāraḥ /

[361|15] kiṃ punaḥ parivṛttajanmano 'pyanāgāmina eṣa bhedo 'sti / yasmāt

[361|16] na parāvṛttajanmāryaḥ kāme dhātvantaropagaḥ /

[361|17] kāmadhātau parāvṛttajanmāntara āryo na dhātvantaraṃ gacchati /

[361|17-361|18] anāgāmi phalaṃ prāpya tatraiva janmani parinirvāṇāt /

[361|18-361|19] rūpadhātau tu parāvṛttajanma kadācidārupyānpraviśati /

[361|19] ya ūrdhvaṃsrotā bhavāgraparamaḥ /

[361|19-361|20] yattarhi śakreṇoktaṃ "ye te devā akaniṣṭhā iti viśrutāḥ /

[361|20] ante me hīyamānasya tatropapattirbhaviṣyati" /

[361|20-361|21] abhidharmā nabhijñatvāditi vaibhāṣikāḥ /

[361|21] bhavatā "pyanivāraṇaṃ saṃharṣaṇīyatvā" diti /

[362|01] sa cordhvajaśca naivākṣasaṃcāraparihāṇibhāk // VAkK_6.41 //

[362|02-362|03] sa ca kāmadhātau parivṛttajanmā ūrdhvadhātūpapannaścāryo naivendriyāṇi saṃcarati nāpi kathañcit parihīyate /

[362|03-362|04] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ parivṛttajanmāntāsyāryasya rūpārupyapraveśendriyasaṃcāraparihāṇayo neṣyante /

[362|04] yasmānna santi / kasmānna santi /

[362|04-362|05] janmāntaraparivāsenendriyāṇāṃ paripakvataratvādāśrayaviśeṣalābhācca /

[362|06] atha kasmādvītarāgaḥ śaikṣo nāntarāye parinirvāyī bhavati /

[362|06-362|08] mārgasyājitatvādasaṃmukhībhāvataḥ anuśayānāṃ ca nātimandatvāt duḥsamatikrāmatvātkāmavātoriti vaibhāṣikāḥ /

[362|08] bahu hyanena kartavyaṃ bhavati /

[362|08-362|09] akuśalāmyākṛtakleśaprahāṇaṃ dvitriśrāmaṇyaphalaprāptistridhātusamatikramaśca /

[362|09] taccāntarābhavastho na śaktaḥ kartumiti /

[362|10] yaduktaṃ "sa dhyāne vyavakīrṇe 'kaniṣṭhaga" iti /

[362|10-362|11] atha katamaddhacyānaṃ prathamato vyavakīryate /

[362|12] ākīryate caturthaṃ prāk

[362|13] sa hi sarvakarmaṇyaḥ samādhiḥ sukhapratipadāmagracyatvāt /

[362|13-362|14] evaṃ ca punaḥ vyavakīryate /

[362|14] arhannanāgāmī vā pravāhayuktamanāsravaṃ caturthaṃ dhyānaṃ samāpadyate /

[362|15] tasmādvacyutthāya pravāhayuktaṃ tadeva sāsravaṃ samāpadyate punaścānāsravam /

[362|15-362|17] evaṃ pravāhāprahāsena yadā kila dvau kṣaṇāvanāsravau samāpadyate dvau sāsravau punaścānāsravāvayaṃ vyavakiraṇasya prayogaḥ /

[362|18] niṣpatti kṣaṇamiśraṇāt /

[362|19] yadā tvanāsravasya kṣayasyānantaraṃ sāsravaṃ saṃmukhīkaroti sāsravasyānāsravam /

[362|20-362|21] evaṃ sāsravasya kṣaṇasyānāsravābhyāṃ miśraṇāt vyavakiraṇaṃ niṣpannaṃ bhavatīti vaibhāṣikāḥ /

[362|21-362|22] dvau hi kṣaṇāvānantaryamārgasadṛśau tṛtī yo vimuktimārgasadṛśa iti /

[362|22] evaṃ caturthaṃ dhyānaṃ vyavakīrya tadvalelnānyānyapi vyavakīryante /

[362|22-362|23] kāmadhātau triṣu dvīpeṣu prathamaṃ vyavakīryate /

[362|23] paścāt parihīṇena rūpadhātau /

[362|23-362|24] aśakyaṃ tu kṣaṇavyavakiraṇamanyatra buddhāt /

[362|24-362|25] ata icchātaḥ pravāhatrayasamāpattito niṣpannaṃ bhavatīti paśyāmaḥ /

[362|26] kimarthaṃ pounardhyānaṃ vyavakīryate /

[363|01] upapattivihārārthaṃ kleśabhīrutayā 'pi ca // VAkK_6.42 //

[363|02] tribhiḥ kāraṇairdhyānaṃ vyavakiranti /

[363|02-362|03] tīkṣṇendriyā anāgāminaḥ śuddhāvāsopapattyarthaṃ dṛṣṭadharmasukhavihārārthaṃ ca /

[363|03-363|04] mṛdvindriyāḥ kleśabhirutayā cāsvādanāsaṃprayuktasamādhidūrīkaraṇādaparihīṇārtham /

[363|04] arhantastu tīkṣaṇendriyā dṛṣṭadharmasukhavihārārtham /

[363|05] mṛdvindriyāḥ kleśabhīrutvāccāparihīṇārtham /

[363|06] atha kasmāt pañcaiva śuddhāvāsopapattayaḥ /

[363|06-363|07] yadetadvacyavakīrṇabhāvitaṃ caturthaṃ dhyānamuktam

[363|08] tatpāñcavidhyātpañcaiva śuddhāvāsopapattayaḥ /

[363|09] sā hi vyavakīrṇabhāvanā pañcaprakārā mrdumadhyādhimātrataratamabhedāt /

[363|09-363|10] prathamāyāṃ trīṇi cittāni saṃmukhīdriyante /

[363|10] anāsravaṃ sāsravamanāsravaṃ ca / dvitīyāyāṃ ṣaṭ /

[363|11] tṛtīyāyāṃ nava / caturthyāṃ dvādaśa / pañcamyāṃ pañcadaśa /

[363|11-363|12] tāsāṃ yathāsaṃkhyaṃ pañca śuddhāvāsāḥ phalam /

[363|12] yattatra sāsravaṃ tadvaśātteṣūpapattiḥ /

[363|12-363|13] śraddhādīndriyādhikyāt pañcetyapare /

[363|14] nirodhalābhyanāgāmī kāyasākṣī punarmataḥ // VAkK_6.43 //

[363|15] nirodhalābho 'syāstīti nirodhalābhī /

[363|15-363|16] yo hi kaścidanāgāmī nirodhasamāpattilābhī sa kāyasākṣītyucyate /

[363|16-363|17] nirvāṇasadṛśasya dharmasya kāyena sākṣātkaraṇāt /

[363|17] kathaṃ punaḥ kāyena sākṣātkaroti / cittābhāvāt kāyāśrayotpatteḥ /

[363|18] evaṃ tu bhavitavyam /

[363|18-363|19] sa hi tasmādvyutthāyāpratilabdhapūrvā savijñānakāṃ kāyaśāntiṃ pratilabhate /

[363|19-363|20] yato 'syaivaṃ bhavati śāntā vata nirodhasamāpattirnirvāṇasadṛśī vata nirodhasamāpattiriti /

[363|20] evamanena tasyāḥ śāntatvaṃ kāyena sākṣatkṛtaṃ bhavati /

[363|21] prāptijñānasākṣātkriyābhyāṃ pratyakṣīkāro hi sākṣātkriyā /

[363|21-363|22] aṣṭādaśa śaikṣā" ityatra sūtre ki kāraṇaṃ kāyasākṣī noktaḥ /

[363|22] kāraṇābhāvāt / ki punaḥ kāraṇam /

[363|23] anāsravāstisraḥ śaikṣāstatphāṃ ca / tadviśeṣeṇa hi śaikṣāṇāṃ vyavasthānam /

[363|23-363|24] nirodhasamāpattiśca naivaśaikṣānāśikṣā phalam /

[363|24] ato na tadyogācdhaikṣaviśeṣa uktaḥ /

[363|24-363|25] eṣa tāvadanāgāmināṃ yathāsthūlaṃ bhedaḥ /

[363|25] sūkṣmaṃ tu bhidyamānāḥ sahasraśo bhidyante /

[363|26] antarāparinirvāyiṇastrayo mṛdumadhyādhimātrendriyabhedāt / bhūmibhedāccatvāraḥ /

[364|01] parihāṇadharmādigotrabhedāt ṣaṭ /

[364|01-364|02] sthānāntarabhedāt ṣoḍaśa bhūmivairāgyabhedāt ṣaṭtriṃśat /

[364|02-364|03] rūpadhatau sakalābandhano yāvaccaturthadhyānāṣṭaprakāravītarāgaḥ /

[364|03] sthānāntaragotravairāgyendriyabhedādvānavatāni pañcaviṃśatiḥ śatāni /

[364|04] kathaṃ kṛtvā / ekasmin sthāne ṣaṭ gotrāṇi /

[364|04-364|06] gotre gotre nava pudgalāḥ sakalabandhano yāvadaṣṭaprakāravītarāgaḥ svasmātsthānāt ṣaṇṇṇavakāni catuṣpañcāśat ṣoḍaśa catuṣpañcāśatkāni catuḥṣaṣṭānyaṣṭau śatāni /

[364|06-364|07] indriyabhedāt punastriguṇā ityevaṃ kṛtvā yo 'dharadhyāne navaprakāravītarāgaḥ sa uttare sakalabandhana uktaḥ /

[364|07-364|08] samagaṇanārtham /

[364|08-364|09] yathāntarāparinirvāyiṇa evaṃ yavadūrdhvasrotasa ityabhisamasya sarve catvāriṃśadūnāni trayodaśasahasrāpyanāgāmināṃ bhavanti /

[364|10] ābhavāgrāṣṭabhāgakṣidarhattve pratipakṣakaḥ /

[364|11] anāgāmītyadhikṛtam /

[364|11-364|12] sa khalvayamanāgāmī prathamadhyānaikaprakāravairāgyāt prabṛti yāvat bhavāgrāṣṭaprakāraprahāṇādarhattvapratipannako bhavanti /

[364|13] navamasyāpyānantaryapathe

[364|14-364|15] navamasyāpi bhāvāgrikasya prakārasya prahāṇāyānantaryamārge so 'rhattvapratipannaka eva /

[364|16] vajropamaśca saḥ // VAkK_6.44 //

[364|17] sa cānantaryamārgo vajropamaḥ samādhirityucyeta /

[364|18] sarvānuśayabheditvāt / bhinnatvādasau na punaḥ sarvān bhinatti /

[364|18-364|19] sarvāstu bhettuṃ samarthaḥ /

[364|19] sarvānantaryamārgāṇāmadhimātratamatvāt /

[364|19-364|20] vajropamānāṃ tu bahubhedaṃ varṇayanti /

[364|20-364|21] anāgāmyasaṃgṛhītā bhāvāgrikaduḥkhasamudāyālambanairduḥkhasamudayānvayajñānākāraiḥ saṃprayuktā aṣṭau /

[364|21] nirodhamārgadharmajñānākāraiḥ saṃprayuktā aṣṭau /

[364|22] nirodhānvayajñānākāraiḥ saṃprayuktāḥ prathamadhyānanirodhālambanāścatvāraḥ /

[364|22-364|23] evaṃ yāvat bhavāgranirodhālambanāścatvāraḥ /

[364|23] mārgānvayajñānākāraiḥ saṃprayuktāścatvāraḥ /

[365|01] kṛtsnasyānvayajñānapakṣasyālambanāt /

[365|01-365|02] ta ime jñānākārālambanabhedabhinnā dvāpañcāśadvajropamā bhavanti /

[365|02] yathā 'nāgāmyasaṃgṛhītā evaṃ yāvaccaturthadhyānasaṃgṛhītāḥ /

[365|03-365|04] ākāśavijñānānantyākiñcanyāyatanasaṃgṛhītā yathāsaṃkhyamaṣṭāviṃśatiścaturviṃśativiṃśatiśca bhavanti /

[365|04-365|05] teṣu dharmajñānasyādhobhūminirodhālambanasya cānvayajñānasyābhāvāt /

[365|05] adhobhūmipratipakṣālambanaṃ tu bhavati / tasyānyo 'nyahetutvāditi /

[365|05-365|07] yeṣāṃ tu mārgānvayajñānamapyekaikabhūmipratipakṣālambanamiṣṭaṃ teṣāmaṣṭāviṃśatimadhikān prakṣīpyānāgamyasaṃgṛhītā aśītirvajropamā bhavanti /

[365|07-365|08] evaṃ yāvaccaturthadhyāna saṃgṛhītāḥ /

[365|08-365|09] ākāśānantyāyatanādiṣu yathākramaṃ catvāriṃśat dvātriṃśaccaturviśatiśca bhavanti /

[365|09] punargotrendriyabhedāt bhūyāṃso bhavanti /

[365|10] yastvasau bhāvāgriko navamaḥ prakāra ukto yasya vajropamena prahāṇaṃ

[365|11] tatkṣayāptyā kṣayajñānaṃ

[365|12] tasya punarnavamasya prakārasya saha kṣayaprāptyā kṣayajñānamutpadyate /

[365|12-365|13] vajropamasamādheranantaraṃ paścimo vimuktimārgaḥ /

[365|13-365|14] ata eva tatkṣayajñānaṃ sarvāsravakṣayaprāptisahajatvātprathamataḥ /

[365|15] aśaikṣo 'rhannasau tadā /

[365|16-365|17] utpanne ca punaḥ kṣayajñāne so 'rhattvapratipannakaḥ aśaikṣo bhavatyarhaścārhattvaphalaprāptaḥ /

[365|17] phalāntaraṃ prati punaḥ śikṣitavyābhāvādaśaikṣaḥ /

[365|17-365|19] ata eva sa paramārtaṃ karaṇārthatvāt sarvasarāgapūjārhattvāccārhanniti siddhaṃ bhavatyanye sapta pūrvoktāḥ pudgalāḥ śaikṣā iti /

[365|19] kena te śaikṣāḥ /

[365|19-365|20] āsravakṣayāya nityaṃ śikṣaṇaśīlatvācchikṣātraye adhiśīlamadhicittamadhiprajñaṃ ca /

[365|20] tāḥ punaḥ śīlasamādhiprajñāsvabhāvāḥ /

[365|21] pṛthagjano 'pi śaikṣaḥ prāpnoti / na / yathābhūtaṃ satyāprajñānāt punaścāpaśikṣaṇāt /

[365|22-365|23] ata eva dvirabhidhānaṃ sūtre "śikṣāyāṃ śikṣate śikṣāyāṃ śikṣata iti śivakatasmācchaikṣa ityucyata" iti /

[365|23-365|24] yaḥ śikṣata eva nāpaśikṣate sa śaikṣa ityavadhāraṇaṃ yathā vijñāyeta /

[365|24] prakṛtistha āryaḥ kathaṃ śikṣaṇaśīlaḥ /

[365|25] āśayataḥ / sthitādhvagavat prāptyanuṣaṅgataśca ṣikṣātrayasya /

[365|25-365|26] atha śaikṣā dharmāḥ katame /

[365|26] śaikṣasyānāsravāḥ / aśaikṣāḥ katame / aśaikṣasyānāsravāḥ /

[365|26-365|27] nirvāṇaṃ kasmānna śaikṣam /

[365|27] aśaikṣapṛthagjanayorapi tadyogāt / kasmānnāśaikṣam /

[365|27-366|01] śaikṣapṛthagjanayorapi tadyogāt /

[366|01] ta ete sarva evāṣṭāvāryapudgalā bhavanti /

[366|01-366|02] pratipannakāścatvāraśca phale sthitāḥ /

[366|02] tadyathā srota āpattiphalasākṣātkriyāyai pratipannakaḥ srota āpannaḥ /

[366|03] evaṃ yāvadarhattvaphalasākṣātkriyāyai pratiṃpannako 'rhanniti / nāmata ete 'ṣṭau bhavanti /

[366|04] dravyatastu pañca / prathamaḥ pratipannakaścatvāraśca phalasthāḥ /

[366|04-366|05] śeṣāṇāṃ pratipannakānāṃ triphalasthāvyatirekāt /

[366|05] anupūrvādhigamaṃ pratyevamucyate /

[366|05-366|07] bhūyaḥkāmavītarāgau tu syātāṃ darśanamārge sakudāgāmyanāgāmiphalapratipannakau na ca srota āpanna sakṛdāgāmināviti /

[366|08] dvividho hi bhāvanāmārga ukto laukiko lokottaraśceti /

[366|08-366|09] kenāyaṃ śaikṣaṃḥ kuto vairāgyaṃ prāpnoti /

[366|10] lokottareṇa vairāgyaṃ bhavāgrāt

[366|11] na laukikena / ki kāraṇam /

[366|11-366|12] tata ūrdhva laukikābhāvāt svabhūmikasya vā pratipakṣatvāt /

[366|12] kasmānna pratipakṣaḥ /

[366|12-366|13] tatkleśānuśayitatvāt /

[366|13-366|14] yo hi kleśo yatra vastunyanuśete na tasya tadvastu oprahāṇāya saṃvartate yasya ca yaḥ pratipakṣo na tatra sa kleśo 'nuśete iti /

[366|15] anyato dvidhā // VAkK_6.45 //

[366|16] bhavāgrādanyataḥ sarvato bhūmelaukikenāopi vairāgyaṃ lokottareṇāpi / tatra punaḥ

[366|17] laukikenāryavairāgye visaṃyogāptayo dvidhā /

[366|18-366|19] laukikena mārgeṇāryavairāgyaṃ gacchato dvividhā visaṃyogaprāptaya utpadyante laukikyo lokottarāśca /

[366|20] lokottareṇa cetyeke

[366|21] lokottareṇāpyevamityapare / kiṃ kāraṇam /

[366|22] tyavate kleśāsamanvayāt // VAkK_6.46 //

[367|01-367|03] yadi hyāryamārgeṇa vairāgyaṃ prāpnuvato laukikī visaṃyogaprāpotirnotpadyate evaṃ sati ya āryamārgeṇākiñcanyāyatanādvītarāgo dhyānaṃ niśrityendriyāṇi saṃcarati sakṛtsnapūrvamārgatyāgātkevalaphalamārgalābhāccordhvabhūmikleśavisaṃyogenāsamanvāgataḥ syāt /

[367|04] tyakte ca tasmin taiḥ kleśaiḥ samanvāgataḥ syāditi /

[367|05] bhavāgrādhavimuktordhvajātavattvasamanvayaḥ /

[367|06-367|07] asatyāmapi tu tasyāṃ laukikyāṃ visaṃyogaprāptau na taiḥ samanvāgamaḥ syāt /

[367|07-367|09] tadyathā bhavāgrādardha prakāravimuktasyāsatyāmapi tu laukikyāṃ tadvisaṃyogaprāptau tyaktāyāmapi cendriyasaṃcāreṇa lokottarāyāṃ na punastaiḥ kleśaiḥ samanvāgamo bhavati /

[367|09-367|10] yathā ca pṛthagjanasya prathamadhyānabhūmerurdhvaṃ jātasya kāmāvacarakleśavisaṃyogaprāptityāgānna punastaiḥ samanvāgamo bhavatītyajñāpakametat /

[367|11] katapayā punarbhūmyā kuto vairāgyaṃ bhavati /

[367|12] anāsraveṇa vairāgyamanāgāmyena sarvataḥ // VAkK_6.47 //

[367|13] ābhavāgrāt /

[367|13-367|14] atha yaḥ sāmantakaṃ niśrityādharabhūmivairāgyaṃ prāpnoti kimasyānantaryamāgavatsarve vimuktimārgāḥ sāmantakādbhavanti /

[367|14] netyāha / kiṃ tarhi /

[367|15] dhyānātsāmantakādvā 'ntyo mukti mārgastribhūjaye /

[367|16] nava hyapapattibhūmayaḥ / sarvakāmadhāturaṣṭau ca dhyānārupyāḥ /

[367|16-367|17] tatra yāvat dvitīyadhyānavairāgyaṃ tribhūmijayaḥ /

[367|17-367|18] tasmin paścimo vimuktimārgaḥ sāmantakādbhavati dhyānādvā maulāt /

[367|19] nordhvaṃ sāmantakāt

[367|20] tribhūmijayādūrdhvaṃ maulādeva na punaḥ sāmantakādupekṣendriyasāmānyāt /

[367|20-367|21] triṣu hi dhyāneṣu sāmantakamaulayorindriyabhedāt kaścinna śaknoti maulaṃ dhyānaṃ praveṣṭum /

[368|01] indriyasaṃcārasya duṣkaratvāt /

[368|01-368|02] atastribhūmivairāgye dhyānasāmantakādapyanyo vimuktimārgo bhavati /

[368|03] "anāsraveṇa vairāgyamanāgamyena sarvata" ityuktamanyaistu noktam / ata ucyate

[368|04] āryairaṣṭābhiḥ svordhvabhūjayaḥ // VAkK_6.48 //

[368|05-368|06] anāsravairaṣṭābhirdhyānadhyānāntarārupyaiḥ svasyā ūrdhvāyāśca bhūmervairāgyaṃ nādharāyā vītarāgatvāt /

[368|06-368|07] tatra lokottarā ānantaryavimuktimārgāḥ satyālambanatvātsatyākārapravṛttā iti siddham /

[368|08] vimuktyānantaryapathā laukikāstu yathākramam /

[368|09] śāntādyudārādyākārāḥ

[368|10] vimuktimārgāḥ śāntādyākārā ānantaryamārgā audārikādyākārāḥ /

[368|10-368|11] te punaryathākramam

[368|12] uktarādharagocarāḥ // VAkK_6.49 //

[368|13] vimuktimārgā uttarāṃ bhūmiṃ śāntataḥ praṇītato niḥsarṇataścākārayanti saṃbhavataḥ /

[368|14] ānantaryamārgā adharāṃ bhūmimaudārikato duḥkhilataḥ sthūlabhittikataśca /

[368|14-368|15] aśāntatvādaudarikato mahābhisaṃskārataratvāt /

[368|15-368|16] apraṇītatvāt duḥkhilato bahudauṣṭhulyataratvena pratikūlabhāvāt /

[368|16-368|17] sthūlabhittikatastayaiva tadbhūmyaniḥsaraṇāt bhittyaniḥsaraṇavat /

[368|17] eṣāṃ viparyayeṇa śāntapraṇītaniḥsaraṇākārāḥ / gata mānuṣaṅgikam /

[368|18] idaṃ tu vaktavyam /

[368|19] atha kṣayajñānākanantaraṃ kimutpadyate

[368|20] yadyakopyaḥ kṣayajñānādanutpādamatiḥ

[368|21] akopyadharmā cedarhanbhavati kṣayajñānātsamanantaramanutpādajñānamasyotpadyate /

[368|22] na cet /

[369|01] kṣayajñānamaśaikṣī vā dṛṣṭiḥ

[369|02-369|03] na cedakopyadharmā bhavati kṣayajñānāt kṣavajñānamevotpadyate aśaikṣī vā samyagdṛṣṭiḥ /

[369|03] na tvanutpādajñānaṃ parihāṇisaṃbhavāt /

[369|03-369|04] kiṃ punarakopoyadharmaṇaḥ sā naivotpadyate /

[369|05] sarvasya sā 'rhataḥ // VAkK_6.50 //

[369|06-369|07] akopyadharmaṇo 'pyanutpādajñānātkadācidanutpādajñānamevotpadyate kadācidaśaikṣī samyagdṛṣṭiḥ /

[369|08] yānyetāni catvāri phalānyuktāni kasyaitāni phalāni / śramaṇyaphalāni /

[369|09] kimidaṃ śrāmaṇyaṃ nāma /

[369|10] śrāvaṇyamamalo mārgaṃḥ

[369|11] anāsravo mārgaḥ śramaṇyam / tena hhi śramaṇo bhavati / kleśasaṃśamanāt /

[369|12-369|13] "śamitā anena bhavanti anekavidhāḥ ṣāpakā akuśalā dharmā vistareṇa yāvajjarāmaraṇīyāstasmācchramaṇa ityucyata" iti sūtre vacanāt /

[369|13-369|14] anatyantaśamanānna pṛthagjanaḥ paramārthaśramaṇaḥ /

[369|14] tasya punaḥ śrāmaṇyasya /

[369|15] saṃskṛtāsaṃskṛtaṃ phalam /

[369|16] saṃskṛtāsaṃskṛtāni hi śrāmaṇyaphalāni punaścatvāryuktāni sūtre / api tu

[369|17] ekānnanavatistāni

[369|18] kāni punastāni

[369|19] muktimārgāḥ saha kṣayaiḥ // VAkK_6.51 //

[369|20-369|22] darśanaheyaprahāṇāyāṣṭāvānantryamārgā aṣṭau vimuktimārgā bhāvanāheyaprahāṇāya navasu bhūmiṣu pratyekaṃ nava prakārāṇāṃ kleśānāṃ prahāṇāya tāvanta evānantaryamārgā vimuktimārgāśca /

[369|22-370|01] tatrānantaryamārgāḥ śrāmaṇyaṃ vimuktimārgāḥ saṃskṛtāni śrāmaṇyaphalāni /

[370|01] tanniṣyandapuruṣakāraphalatvāt /

[370|01-370|02] teṣāṃ kleśānāṃ prahāṇānyasaṃskṛtāni śrāmaṇyaphalāni /

[370|02] evamekānnanavatirbhavanti /

[370|02-370|03] evaṃ tarhi buddhasyopasaṃkhyānaṃ kartavyaṃ jāyate /

[370|03] na kartavyam / yadyapi bhūyāṃsi phalāni

[370|04] catuṣphalavyavasthā tu pañakāraṇasaṃbhavāt /

[370|05-370|06] yasyāṃ hi prahāṇamārgāvasthāyāṃ pañca kāraṇāni saṃbhavanti tasyāṃ kia bhagavatā phalaṃ vyavasthāpitam /

[370|06] katamāni pañca /

[370|07] pūrvatyāgo 'nyamārgāptiḥ kṣayasaṃkalanaṃ phale // VAkK_6.52 //

[370|08] jñānāṣṭakasya lābho 'tha ṣoḍaśākārabhāvanā /

[370|09] pūrvamārgatyāgo 'pūrvamārgāptiḥ pratipannakaphalamārgatyāgalābhāt /

[370|09-370|10] prahāṇasaṃkalanaṃ sarvasyaikaprāptilābhāt /

[370|10] yugapadaṣṭajñānalābhaścaturvidhanāṃ dharmānvayajñānānām /

[370|11] ṣoḍaśākārabhāvanā anityādyākārāṇām /

[370|11-370|12] imāni hi pañca kāraṇāni phale phale bhavanti /

[370|13-370|14] yadyanāsravo mārgaḥ śrāmaṇyaṃ kathaṃ laukikamārgaprāptaṃ phaladvayaṃ śrāmaṇyaphalaṃ yujyate /

[370|15] laukikāoptaṃ tu miśratvānāsravāptiḥ dhṛteḥ phalalm // VAkK_6.53 //

[370|16-370|17] na hi tatra laukikamārgaphalamev prahāṇaṃ sakṛdāgāmiphalaṃ vā bhavatyanāgāmiphalaṃ vā /

[370|17] kiṃ tarhi /

[370|17-370|18] darśanamārgaphalamapi prahāṇaṃ tatra miśrīkriyate /

[370|18] sarvasya tatphalasaṃgṛhītaikavisaṃyogaprāptilābhāt /

[370|18-370|19] ata eva hi sūtra uktaṃ "sakṛdāgāmiphalaṃ katamat /

[370|19-370|20] yattrayāṇāṃ saṃyojanānāṃ prahāṇaṃ rāgadveṣamohānāṃ ca tatutvamiti /

[370|20] anāgāmiphalaṃ katamat /

[370|20-370|21] yaduta pañcānāmavarabhāgīyānāṃ samyojanānāṃ prahāṇami"ti /

[370|21] anāsravayā ca visaṃyogāprāptyā tatprahāṇaṃ sadhāryate /

[370|21-370|22] tadvalena parihīṇāmaraṇāt /

[370|22] ato 'pyasya maraṇaṃ yuktaṃ śrāmaṇyaphalam /

[370|22-370|23] yadeva caitacchrāmaṇyayuktaṃ /

[370|24] brāhmaṇyaṃ brahmacakraṃ ca tadeva

[370|25] kleśānāṃ vāhanādvāhmaṇyaṃ brahmacakraṃ tu

[371|01] brahmāvartanāt /

[371|02] anuttarabrahmaṇyayogāt bhagavānbrahmā /

[371|02-371|03] "eṣa hi bhagavān brahmā ityapi śāntaḥ śītībhūta ityapī"ti sūtrāt /

[371|03] tasyedaṃ cakramiti brāhmaṃ tena prartitatvāt /

[371|04] dharmacakraṃ tu dṛṅmārgaḥ

[371|05] caṅkramaṇāccakraṃ tatsādharmyāddarśanamārgo dharmacakram / kathamasya sādharmyam /

[371|06] āśugatvādyarādibhiḥ // VAkK_6.54 //

[371|07] āśugatvāttyajanakramaṇāt ajitajayajitādhyavasanādutpatananipattanācca /

[371|07-371|08] evamāśugatvādibhiḥ arādibhiḥ sādharmyādāryāṣṭāṅṅgo mārgaścakramiti bhadantaghoṣakaḥ /

[371|08-371|09] samyagdṛṣṭisaṃkalpavyāyāmasmṛtayo hyarasthānīyāḥ /

[371|09-371|10] samyagvākkarmāntājīvā nābhisthānīyāḥ samādhirnemisthānīya iti darśanamārgo dharmacakramiti /

[371|10-371|11] kuta etat āryakauṇḍinyasya tadutpattau "pravarttitaṃ dharmacakrami"ti vacanāt /

[371|11-371|12] kathaṃ tattriparivartaṃ dvādaśākāraṃ ca /

[371|12] idaṃ duḥkhamāryasatyam /

[371|12-371|13] tat khalu parijñeyaṃ tat khalu parijñātamityete trayaḥ parivartāḥ /

[371|13-371|14] ekaikasmiṃśca parivarte cakṣurudapādi jñānaṃ vidyā buddhirudapādi ityete dvādaśākārāḥ /

[371|14] pratisatyemevaṃ bhavanti /

[371|14-371|15] trikadvādaśakasādharmyāttu triparivartaṃ dvādaśākāramuktam /

[371|15] dvayasaptasthānakauśalādeśanāvat /

[371|15-371|16] ebhiśca parivartairdarśanabhāvanāśaikṣamārgā yathāsaṃkhyaṃ darśatā iti vaibhāṣikāḥ /

[371|16-371|17] yadyevaṃ na tarhi darśanamārga eva triparivartto dvādaśākāra iti kathamasau dharmacakraṃ vyavasthāpyate /

[371|17-371|18] tasmātsa eva dharmaparyāyo dharmacakraṃ triparirtaṃ dvādaśākāraṃ ca yujyate /

[371|18] kathaṃ ca punastriparivartam /

[371|19] satyānāṃ triḥ parivarttanāt / kathaṃ dvādaśākāram / caturṇāṃ satyānāṃ tridhākaraṇāt /

[371|20] duḥkhaṃ samudayo nirodho mārga iti /

[371|20-371|21] parijñeyaṃ praheyaṃ sākṣātkartavyaṃ bhāvayitavyamiti /

[371|21] parijñātaṃ prahīṇaṃ sākṣātkṛtaṃ bhāvitamiti /

[371|21-371|22] tasya punaḥ pravartanaṃ parasaṃtāne gamanamarthajñāpanāt /

[371|22] athavā sarva evāryamārgo dharmacakraṃ veneyasaṃtānakramaṇāt /

[371|23-371|24] tattu parasaṃtāne darśanamārgotpādanādvartayitumārabdhamataḥ pravartitamityucyate /

[372|01] atha kasmindhātau kati śrāmaṇyaphalāni prāpyante /

[372|02] kāme trayāptiḥ

[372|03] kāmadhātāveva trayāṇāṃ śrāmaṇyaphalānāṃ prāptirnānyatra /

[372|04] antyasya triṣu

[372|05] antyaṃ śrāmaṇyaphalamarhatvaṃ tasya triṣu dhātuṣu prāptiḥ /

[372|05-372|06] phaladvayasya tāvadavītarāgaprāpyatvādūrdhvamaprāptiryuktā /

[372|06] tṛtīyasya tu kasmādaprāptiḥ /

[372|07] nordhvaṃ hi dṛkpathaḥ /

[372|08] ūrdhvaṃ hi kāmadhātordarśanamārgo nāsti /

[372|08-372|09] na ca tena vinā 'sti vītarāgasyānāgāmi phalaprāptirityetat kāraṇam /

[372|09] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ tatra darśanamārgo nāsti /

[372|10] ārupyeṣu tāvat śravaṇābhāvādadhodhātvanālambanācca / rūpadhātau tu

[372|11] asaṃvegādiha vidhā tatra niṣṭheti cāgamāt // VAkK_6.55 //

[372|12] rūpāvacarā hi pṛthagjanāḥ samāpattimukhasaṅgā duḥkhavedanābhāvācca na saṃvijante /

[372|12-372|13] na ca vinā saṃgenāryamārgaḥ śakto labdhum /

[372|13] iyaṃ tāvadyuktiḥ /

[372|13-372|14] āgamo 'pyayaṃ "pañcānāṃ pudgalānāmiha vidhā tatra niṣṭhā antarāparinirvāyiṇo yāvadūrdhvaṃsrotasa" iti /

[372|15] vidhā hi mārgarambho nirvāṇopāyatvāt /

[372|16] idamuktaṃ "yadyakopyaḥ kṣayajñānādanutpādamati" riti /

[372|16-372|17] tatra kimarhatamapyasti bhedaḥ /

[372|17] astītyucyate /

[372|18] ṣaḍarhanto matāḥ

[372|19-372|20] sūtra uktaṃ ṣaḍarhantaḥ parihāṇadharmā cetanādharmā anurakṣaṇā dharmā sthitākampoyaḥ prativedhanābhavyo 'kopyadharmā ceti /

[372|21] teṣāṃ pañca śraddhādhhimuktijāḥ /

[373|01] akokpyadharmāṇaṃ varjayitvā 'nye pañca śraddhādhimukti pūrvakāḥ /

[373|02] vimuktiḥ sāmayikyeṣām /

[373|03] eṣāṃ ca pañcānāṃ sāmayikī kānta cetovimuktirveditavyā /

[373|03-373|04] nityānurakṣyatvāt /

[373|04] ata evaite samayavimuktā ucyante /

[373|04-373|05] samayāpekṣāścaite 'dhimuktāśceti samayavimuktā madhyapadalopāt dhṛtaghaṭavat /

[373|05-373|06] eṣāṃ hi samayāpekṣāsamādhisaṃmukhībhāva upakaraṇārogyadeśaviśeṣāpekṣatvāt /

[373|07] akopyākopyadharmaṇaḥ // VAkK_6.56 //

[373|08] akopyadharmaṇastvakopyā vimuktiḥ / kopayitumaśakyatvādaparihāṇitaḥ /

[373|09] ato 'samayamukto 'sau

[373|10] ata evāsamayavimukti ucyate / sa hyasamayāpekṣāvimuktiśca /

[373|10-373|11] icchātaḥ samādhisaṃmukhībhāvāt /

[373|11-373|12] kālāntarātyantavimuktito vā kopyākopyadharmaṇoḥ samayāsamaye vimuktatvaṃ parihāṇisaṃbhavāsaṃbhavataḥ /

[373|13] dṛṣṭipraptānvayaśca saḥ /

[373|14] sa cākopyadharmā dṛṣṭiprāptapūrvako veditavyaḥ /

[373|15] kiṃ punarete ṣaḍarhanta ādita eva tadgotrā bhavantyatha paścāt /

[373|16] tadgotrā āditaḥ kecitkeciduttāpanāgatāḥ // VAkK_6.57 //

[373|17] kaścitprathamata eva cetanādharmagotrako bhavati /

[373|17-373|18] kaścitpunaḥ parihāṇadharmā bhūtvendriyāṇāmuttāpanayā cetanādharmatāṃ gataḥ /

[373|18-373|19] evaṃ yāvadakoopyadharmatāṃ gato veditavyaḥ /

[373|19-373|20] tatra parihāṇadharmā yaḥ parihātuṃ bhavyo na cetanādidharmā /

[373|20] cetanādharmā yaścetayituṃ bhavyaḥ / anurakṣaṇādharmā yo 'nurakṣituṃ bhavyaḥ /

[373|21-374|01] sthitākampyo yaḥ parihāṇipratyayaṃ balavantamantareṇānurakṣannapi sthātuṃ bhavyo na hātuṃ nāpi vardhayituṃ vinābhiyogena /

[374|01] prativedhanābhavyo yo 'kopyaḥ prativeddhaṃ bhavyaḥ /

[374|02] akopyadharmā yo naiva parihātuṃ bhavyaḥ /

[374|02-374|03] prathamau dvau pūrvameva śaikṣāvasthāyāṃ sātatyasatkṛtyaprayogavikalau /

[374|03] tṛtīyaḥ sātatyaprayogī / caturthaḥ satkṛtyaprayogī /

[374|03-374|04] pañcama ubhayathāprayogī mṛdvindriyastu /

[374|04] ṣaṣṭha ubhayathāprayogī tīkṣṇendriyaśca /

[374|04-374|05] nacāvaśyaṃ varihāṇadharmā parihīyate nāpi yāvat prativedhanābhavyaḥ pratividhyati /

[374|05-374|06] saṃbhavaṃ tu pratyevamucyate /

[374|06] evaṃ kṛtvā dhātutraye 'piṣaḍarhanto yujyante /

[374|06-374|08] yeṣāṃ tvavaśyaṃ parihīyate yāvat pratividhyati teṣāṃ kāmadhātau ṣaṭ rūpārupyadhātvoḥ sthitākampyo 'kopyadharmā ca /

[374|08] tayoḥparihāṇicetanendriyasaṃcārābhāvāt /

[374|09] kaḥ punareṣāṃ kutaḥ parihīyate / phalāt gotrādvā /

[374|10] gotrāccaturṇāṃ pañcānāṃ phalāddhāniḥ

[374|11] cetanādharmādīnāṃ caturṇāṃ gotrātparihāṇiḥ /

[374|11-374|12] na hi parihāṇadharmā punaḥ svagotrāt parihīyate /

[374|12-374|13] parihāṇadharmādīnāṃ pañcānāṃ phalāt parihāṇiḥ /

[374|13] teṣāmapi tu

[374|14] na pūrvakāt /

[374|15] yasya yat prathamagotraṃ sa tasmānna parihīyate / śaikṣāśaikṣamārgābhyāṃ dṛḍhīkutatvāt /

[374|16] śaikṣastu laukikalokattarābhyāṃ dṛḍhīkṛtatvāt na parihīyate svagotrāt /

[374|16-374|17] yattu paścāt pratilabdhamuttāpanayā tasmāt parihīyate /

[374|17-374|18] yasya ca yat prathamaṃ phalaṃ sa tasmānā parihīyate /

[374|18] śeṣāt parihīyate /

[374|18-374|19] ata eva srota āpattiphalānnāsti parihāṇiḥ /

[374|19] evaṃ ca kṛtvā parihāṇadharmaṇastrayaḥ prakārā bhavanti /

[374|19-374|20] tadavasthasya parinirvāṇamindriyasaṃcāraḥ /

[374|20] parihāya vā śaikṣatvam / cetanādharmaṇaścatvāraḥ /

[374|20-374|21] eta eva trayaḥ parihāṇadharmagotrapratyāgamanaṃ ca /

[374|21-374|22] evamanyeṣāṃ trayāṇāmekaikaprakāravṛddhacyā yathākramaṃ pañca ṣaṭ sapta prakārā veditavyāḥ /

[374|22-374|23] yasya ca yat prathamaṃ gotraṃ sa parihāya śaikṣobhūtastatraivāvatiṣṭhate nānyasmin /

[374|23-374|24] anyathā hi tadgotraviśeṣa labhād vṛddhirevāsya syānna parihāṇiḥ /

[374|25] kiṃ punaḥ kāraṇaṃ prathamānām nāsti parihāṇiḥ / darśanaheyānāmavastukatvāt /

[374|26] ātmādhiṣṭhānapravṛttā hyete / satkāyadṛṣṭimūlakatvāt /

[375|01] sa cātmā nāstīti / asadālambanāstarhi prāpnuvanti / nāsadālambanāḥ /

[375|01-375|02] satyālambanatvāt /

[375|02] vitathālambanāstu / katamaśca kleśo naivamasti viśeṣaḥ /

[375|02-375|04] ātmadṛṣṭihi rūpādike vastuni kārakavedakavaśavartitvenātmatvamabhūtamadhyāropayati tadadhiṣṭhānānuvṛttāścāntagrāhadṛṣṭacyādaya ityavastukā ucyante /

[375|04-375|06] bhāvanāheyāstu rāgapratighamānāvidyā rūpādike vastuni kevalaṃ saktyāghātonnatyasaṃprakhyānabhāvena vartanta iti savastukā ucyante /

[375|06-375|07] asti ca tacdhrātādimātraṃ yatra teṣāṃ pravṛttayaḥ na tvātmādileśo 'pi /

[375|07-375|08] tathā hi bhāvanāheyānāmasti pratiniyataṃ vastumanāpāmanāpalakṣaṇaṃ na tu darśanaheyānāmātmādilakṣaṇam /

[375|08-375|09] tasmādapyavastukāucyante /

[375|09-375|10] api khalvāryasyānupanidhyāyataḥ smṛtisaṃpramoṣāt kleśa utpadyate nopanidhyāyato rajjvāmiva sarpasaṃjñā /

[375|10-375|12] na cānupanidhyāyata ātmadṛṣṭacyādīnāmupapattiryujyate santīrakatvāditi nāsti darśanaheyakleśa prahāṇātparihāṇiḥ /

[375|12] arhatvādapi nāsti parihāṇiriti sautrāntikāḥ /

[375|12-375|13] eṣa eva canyāyaḥ /

[375|13] kathamidaṃ gamyate / āgamādyuktitaśca / kathamāgamāt /

[375|13-375|14] "taddhi bhikṣavaḥ prahīṇaṃ yadāryayā prajñayā prahīṇami"tyuktam /

[375|14-375|15] ādyantayośca phalayorāryayaiva prajñayā 'dhigamaḥ / [375|15-375|16] "śaikṣasya cāpramādakaraṇiye 'pramādakaraṇīyaṃ vadāmī" tyuktaṃ nā 'rhataḥ /

[375|16-375|17] "arhato 'pyahamānanda lābhasatkāramantrāyakaraṃ vadāmī"tyatra sūtre dṛṣṭadhamesukhavihāramātrādeva parihāṇiruktā /

[375|17-375|18] "yā tvanenākopyacetovimuktiḥ kāyena sākṣātkṛtā /

[375|18] tato 'haṃ na kenacit paryāyeṇa parihāṇaṃ vadāmī"ti coktam /

[375|19] sāmayikyā astīti cet / vayamapyevaṃ brūmaḥ / sā tu vicāryā /

[375|19-375|20] kimarhattvamāhosviddhacyānānīti /

[375|20-375|21] maulo hi dhyānasamādhiḥ samaye saṃmukhībhāvātsāmayikī cimuktirityucyate /

[375|21] dṛṣṭadharmasukhavihārārthaṃ ca punaḥ punareṣaṇīyatvātkāntetyucyate /

[375|22] āsvādanīyatvādityapare /

[375|22-375|23] arhattvavimuktistu nityānugatatvānna yujyate /sāmayikī apunaḥprarthanīyatvānna kānteti /

[375|23-375|24] yadi cārhattvāt parihaṇisaṃbhavo 'bhaviṣyat kimarthaṃ bhagavānādhicetasikebhya eva dṛṣṭadharmasukhavihārebhyaḥ parihāṇimavakṣyat /

[375|24-375|25] ato gamyate sarvasyaivārhato vimuktirakopyādṛṣṭadhrmasukhavihāretyustu /

[375|25-375|26] kaścit lābhasatkāravyākṣepadīṣāt parihīyate vaśitvabrhaśādyo mṛdvindriyaḥ /

[375|27] kaścinna parihīyate yastīkṣṇendriyaḥ / tatra yaḥ parihīyate sa parihāṇadharmā /

[375|27-375|28] yo na parihīyate so 'parihāṇadharmā /

[375|28] evaṃ cetanādharmādayo 'pi yojyāḥ /

[375|28-376|01] aparihāṇadharmasthitākampyākopyadharmaṇāṃ ko viśeṣaḥ /

[376|01] aparihāṇadharmā 'nuttāpanāgataḥ /

[376|02] akopyadharmā tūttāpanāgataḥ /

[376|02-376|03] tau hi yaṃ yameva samāpattiviśeṣamutpādayatastasmānna parihīyete /

[376|03-376|04] sthitākampyastu yasminneva guṇe sthitastasmātkevalaṃ na parihīyate na tvanyamutpādayati /

[376|04] utpādayati vā tasmāttu kampata ityeva viśeṣo lakṣyate /

[376|05-376|07] āyuṣmānbhautikaḥ śaikṣībhūtaḥ sāmayikyā vimukteratyāsvādanānmṛdvindriyatvāccabhīkṣṇaṃ parihīyamāṇo nirviṇnaḥ śastramādhārayan kāyajīvitanirapekṣatvānmaraṇakāla evārhattvaprāptaḥ parinirvṛttaśca /

[376|07] tasmātso 'pi nārhattvāt parihīṇaḥ /

[376|07-376|08] daśottare coktam /

[376|08] "eko dharma utpādayitavyaḥ sāmayikī kāntā cetovimuktiḥ /

[376|08-376|09] eko dharmaḥ sākṣātkartavyaḥ akopyā cetovimuktiri"ti /

[376|09-376|10] yadi cārhattvaṃ sāmayikī kāntā cetovimuktirabhaviṣyat kimarthaṃ tatraiva daśake 'rhattvasya dvigrahaṇamakariṣyāt /

[376|10-376|11] na ca kvacidarhattvamutpādayitavyamuktam /

[376|11] kiṃ tarhi /

[376|11-376|12] sākṣātkartavyaṃ mṛdvindriyasaṃgṛhītaṃ cārhattvamutpādayitavyamiti /

[376|12] kimanena jñāpitaṃ bhavati /

[376|12-376|13] yadi tāvadutpādayituṃ śakyamityadapi śakyam /

[376|13] athotpādanamarhatīti /

[376|13-376|14] anyatsutarāmarhati /

[376|14] tasmānna sāmayikī vimuktirarhattvam /

[376|14-376|15] kathaṃ tarhi samayavimukto 'rhannucyate /

[376|15] yasya mṛdvindriyatvātsamayāpekṣaḥ samādhisamukhībhāvaḥ /

[376|15-376|16] viparyayādasamayavimuktaḥ /

[376|16] abhidharme 'pi coktaṃ "tribhiḥ sthāneḥ kāmarāgānuśayasyotpādo bhavati /

[376|17-376|18] kāmarāgānuśayio 'prahīṇo bhavatyaparijñātaḥ kāmarāgaparyavasthānīyāśca dharmā ābhāsagatā bhavanti tatra cāyoniśo manaskāra" iti /

[376|18] paripūrṇotpattirevamiti cet /

[376|19] kasya vā paripūrṇakāraṇasyotpattiḥ / evaṃ tāvadāgamāt / kathaṃ yuktitaḥ /

[376|19-376|21] yadi tāvadarhatastadrūpaḥ pratipakṣa utpanno yena kleśā atyantamanutpattidharmatāmāpannāḥ kathaṃ punaḥ parihīyate /

[376|21] atha notpannaḥ / kathaṃ kṣīṇāsravo bhavati /

[376|21-376|22] atyantamanayoddhratāyāṃ tadbījadharmatāyāmakṣīṇāsravo vā punaḥ kathamarhanbhavatītyevaṃ yuktiḥ /

[376|22-376|23] aṅgārakarṣūpomaṃ sūtraṃ tarhi parihāryam /

[376|23-376|25] yatredamuktaṃ "tasya khalu śrutavata āryaśrāvakasyaivaṃ carata evaṃ viharataḥ kadācitkarhicit smṛtisaṃpramoṣādutpadyante pāpakā akuśalā vitarkā" iti /

[376|25] sa hi tatrārhanneva jñāpitaḥ /

[376|25-377|01] "dīrgharātra vivekanimnaṃ cittaṃ bhavati yāvannirvāṇaprāgbhārami"ti vacanāt /

[377|01-377|02] arhato hyetadbalamanyatroktam /

[377|02-377|03] "sarvairāsravasthānīyairdharmaiḥ śītībhūtaṃ vāntībhūtami"ti cābhidhānāt astyetadevam /

[377|03-377|04] yāvattu cāro na supratibaddhastāvadevaṃ carato 'pi śaikṣasyāsti saṃbhavaḥ kleśotpattāviti śaikṣāvasthāmadhikṛtyaivaṃ vacanādadoṣaḥ /

[377|05] pratijñāyate hi laukikamārgapratilabdhātphaladvayātparihāṇiḥ /

[377|05-377|06] arhattvādapi tu parihāṇiṃ varṇayanti vaibhāṣikāḥ /

[377|07] kiṃ punarime 'rhanta eva ṣaḍgotrā bhavanti athānye 'pi ṣaḍgotrā bhavanti /

[377|08] śaikṣānāryāśca ṣaḍgotrāḥ

[377|09] śaikṣapṛthagjanā apyevaṃ ṣaḍgotrāḥ / tatpūrvakāṇyeva hyarhatāṃ gotrāṇi / api tu

[377|10] saṃcāro nāsti darśane // VAkK_6.58 //

[377|11] darśanamārgādanyatrendriyasaṃcāro bhavati / prayogāsaṃbhavānna darśanamārge /

[377|11-377|12] kaścit pṛthagjanāvasthāyāmindriyāṇi saṃcarati /

[377|12] kaścicchaddhādhimuktāvasthāyām /

[377|13-377|16] yadidaṃ sūtra uktaṃ "ye tvanena catvāra ādhicaitasikā dṛṣṭadharmasukhavihārā adhigatāstato 'hamasyānyatamānyatamasmāt parihāṇiṃ vadāmi yā tvanenaikākinā yāvadakopyā cetovimuktiḥ kāyena sākṣātkṛtā tato 'haṃ na kenacit paryāyeṇa parihāṇiṃ vadāmī"ti /

[377|16-377|17] kathamakopyadharmaṇo dṛṣṭdharmasukhavihārebhyaḥ parihāṇiḥ /

[377|18] parihāṇistridhā jñeyā prāptāprāptopabhogataḥ /

[377|19] prāptaparihāṇiryadi pratilabdhāt guṇāt parihīyate /

[377|19-377|20] aprāptaparihāṇiryadi prāpyaṃ guṇaṃ na prāpnoti /

[377|20] upabhogaparihāṇiryadi prāptaguṇaṃ na saṃmukhīkaroti /

[377|20-377|21] āsāṃ punaḥ parihāṇīnām

[377|22] antyā śāsturakopyasya madhyā cānyasya tu tridhā // VAkK_6.59 //

[378|01] buddhasyopabhogaparihāṇireva nānyā / akopyadharmaṇaḥ sā cāprāptaparihāṇiśca /

[378|02] pudgalaviśeṣadharmāprāpaṇāt / anyasyārhataḥ prāptaparihāṇirapyasti /

[378|02-378|03] ata upabhogaparihāṇivacanādakopyadharmaṇaḥ sūtravirodhaḥ /

[378|03] sarvasyānāsravā vimuktirakopyā /

[378|04] akopyadharmavyavasthānaṃ tu yathā tathoktam / ata etadcodyamityaparihāṇivādī /

[378|05] atha yoi 'rhatphalātparihīyate kimasau punarjāyate / nāstyetat / yasmāt

[378|06] mriyate na phalabhraṣṭaḥ

[378|07] naiva hi kaścitphalāt parihīṇaḥ kālaṃ karoti /

[378|07-378|09] "dhandhā bhikṣava āryaśrāvakasya smṛtisaṃpramoṣā atha ca punaḥ kṣipramevāntaṃ parikṣayaṃ sapadi saṃgacchanīti sūtre vacanāt /

[378|09] anyathā hyanāśvāsikaṃ brahmacaryaṃ syāt /

[378|09-378|10] yataśca phalāt parihīyate tatphalasthena yadakāryaṃ

[378|11] tādakāryaṃ karoti na /

[378|12] parihīṇo 'pi saṃstatphalaviruddhāṃ kriyāṃ na karoti / śūrapraskhalanāpatanavat /

[378|13] athendriyāṇi saṃcaratāṃ katyānantaryavimuktimārgā bhavanti / [378|14] vimuktyānantaryapathā navokopye

[378|15-378|16] akopyagotre pratividhyamāne pritivedhabhāvanābhavyasya navānantaryamārgā vimuktimārgāśca bhavanti /

[378|16] yathārhattvaṃ prāpnuvataḥ / kiṃ kāraṇam /

[378|17] atisevanāt // VAkK_6.60 //

[378|18] tasya mṛdvindriyagotraṃ bhavatīti nālpena vyāvarttayituṃ śakyate /

[378|18-378|19] śaikṣāśaikṣa mārgabhyāṃ dṛḍhīkṛtatvāt /

[378|20] dṛṣṭacyāptatāyāmekaikaḥ

[379|01-379|02] dṛṣṭiprāptāyāṃ pratividhyamānāyāmeka evānantaryamārgo bhavatyeko vimuktimārgaḥ /

[379|02] prayogamārgastu sarvatraika eva / te punaḥ sarva evānantaryavimuktimārgāḥ

[379|03] anāsravāḥ

[379|04] na hi sāsraveṇa mārgeṇāryāṇāmindriyasaṃcāraḥ / kva punarindriyāṇi vardhante /

[379|05] nṛṣu vardhanam /

[379|06] manuṣyeṣvevendriyasaṃcāro nānyatra / parihāṇyasaṃbhavāt /

[379|07] kaḥ punaḥ katamāṃ bhūmi niśrityendriyāṇi saṃcarati /

[379|08] aśaikṣo nava niśritya bhūmīḥ

[379|09] anāgamyasyānantaraṃ catvāri dhyānāni trīṇi cārupyāṇi /

[379|10] śaikṣastu ṣaṭ

[379|11] ārupyavarjyaḥ / kiṃ kāraṇam /

[379|12] yataḥ // VAkK_6.61 //

[379|13] saviśeṣaṃ phalaṃ tyaktvā phalamāpnoti vardhayan /

[379|14-379|15] indriyāṇi hi saṃcaran phalaṃ phalaviśiṣṭaṃ ca mṛdvindriyamārgaṃ tyaktvā tīkṣṇendriyagotrakaṃ phalamārgameva pratilabhate /

[379|15-379|16] na cānāgāmiphalamārupyabhūmisaṃgṛhītamastītyetat kāraṇam /

[379|17] ta ete ṣaḍevārhanto nava bhavanti / indriyabhedāt / kathaṃ kṛtvā /

[379|18] dvau buddhau śrāvakāḥ sapta navaite navadhendriyāḥ // VAkK_6.62 //

[380|01] katame sapta śrāvakāḥ / parihāṇadharmādayaḥ pañca /

[380|01-380|02] akopyadharmā ca dvividha uttāpanāgata āditaśca tadgotraḥ akopyabheda eva /

[380|02] dvau buddhau pratyekabuddho buddhaśca /

[380|03] ityate mṛdumṛdvādinavaprakārendriyabhedānnava pudgalā bhavanti /

[380|04] sarva eva tvāryapudgalāḥ sapta bhavanti /

[380|04-380|05] śraddhānusārī dharmānusārī śraddhādhimukto dṛṣṭioprāptaḥ kāyasākṣī prajñāvimukta ubhayatovimuktaśca /

[380|05] ete punaḥ

[380|06] prayogākṣasamāpattivimuktyubhayataḥ kṛtāḥ /

[380|07] pudgalāḥ sapta

[380|08] prayogataḥ śraddhādharmānusāriṇau / pūrvameva parapratyayadharmānusārābhyāmartheṣu prayogāt /

[380|09] indriyata śraddhādhimuktadṛṣṭiprāptau /

[380|09-380|10] mṛdutīkṣṇendriyatvāt śraddhādhimokṣaprajñādhikyataḥ /

[380|10-380|11] samāpattitaḥ kāyasākṣī nirodhasamāpatti sākṣātkaraṇāt /

[380|11] vimuktitaḥ prajñāvimuktaḥ / samāpattivimuktitaḥ ubhayatobhāgavimuktaḥ /

[380|12] nāmata ete sapta pudgalāḥ /

[380|13] ṣaṭ tvete /

[380|14] dravyatastvete ṣaṭ bhavanti /

[380|15] dvau dvau mārgatraye yataḥ // VAkK_6.63 //

[380|16] darśanamārge hi dvau pudgalau śraddhādharmānusāriṇau / tāveva bhāvanāmārge dvau bhavataḥ /

[380|17] śraddhādhimuktadṛṣṭiprāptau / tau punaraśaikṣamārge dvau bhavataḥ / samayāsamayavimuktāviti /

[380|18] tatrendriyatastrayaḥ / śraddhānusāriṇaḥ gotrataḥ pañca / mārgataḥ pañcadaśa /

[380|18-380|19] aṣṭa kṣāntisaptajñānasthāḥ /

[380|19] vairāgyatastrisaptatiḥ / sakalabandhanaḥ / kāmavairāgyānnava /

[380|20] evaṃ yāvadākiñcanyāyatanavairāgyāt / āśrayato nava / tridvīpaṣāḍdevanikāyajāḥ /

[380|21-380|22] indriyagotramārgavairāgyāśrayataḥ paṇḍitāḥ śatasahasraṃ saṃpadyante sahasrāṇi ca saptacatvāriṃśacchatāni cāṣṭau pañcaviśatiśca /

[380|22] evamanye 'pi pudgalāḥ saṃbhavataḥ saṃkhyeyāḥ /

[381|01] koyimubhayatobhāgavimukta ityucyate kaśca prajñāvimuktaḥ /

[381|02] nirodhalābhyubhayatovimuktaḥ prajñayetaraḥ /

[381|03] yo nirodhasamāpattilābhī sa ubhayatobhāgavimuktaḥ /

[381|03-381|04] prajñāsamādhibalābhyāṃ kleśavimokṣāvaraṇavimuktatvāt /

[381|04] itaraḥ prajñāvimuktaḥ /

[381|04-381|05] prajñābalena kevalaṃ kleśāvaraṇavimuktatvāt /

[381|06-381|07] yaduktaṃ bhagavatā "kleśān prahāyeha hi yastu pañca ahāryadharmā paripūrṇaḥ śaikṣa" iti /

[381|07] kiyatā paripūrṇaḥ śaikṣo bhavati /

[381|08] samāpattindriyaphalaiḥ pūrṇaḥ śaikṣo 'bhidhīyate // VAkK_6.64 //

[381|09] trividhā śaikṣasya parīpūriḥ / phalataḥ indriyataḥ samāpattitaśca /

[381|09-381|10] phalata eva śraddhādhimuktasyākāyasākṣiṇo 'nāgāminaḥ /

[381|10-381|11] indriyata eva dṛṣṭiprāptasyāvītarāgasya /

[381|11] phalendriyato dṛṣṭiprāptasya kāyasākṣiṇo 'nāgāminaḥ /

[381|11-381|12] phalasamāpattitaḥ śraddhādhimuktasya kāyasākṣiṇaḥ /

[381|12] phalendriyasamāpattito dṛṣṭiprāptasya kāyasākṣiṇaḥ /

[381|13] samāpattita eva samāpattīndriyaśca paripūrṇatvaṃ nāsti vina phalena /

[381|14] aśaikṣaparipūrṇatvaṃ dvābhyām

[381|15] indriyataḥ samāpattiśca /

[381|15-381|16] phalena tvaparipūrṇasyāśaikṣatvameva nāstīti nāsya punaḥ phalena paripūrṇaparipūrṇatvaṃ vyavasthāpyate /

[381|16-381|17] indriyat evāsamayavimuktasya prajñāvimuktasya /

[381|17] samāpattita eva samayavimuktasyobhayabhāgavimuktasya /

[381|17-381|18] indriyasamāpattibhyāmasamayavimuktasyobhayatobhāgavimuktasya /

[381|19-381|20] vahava ime mārgabhedā uktā laukikalokokttaradarśanabhāvanā 'śaikṣamārgāḥ prayogānantaryavimuktiviśeṣamārgā iti /

[381|20] katividha eṣa samāsato mārga iti /

[381|21] mārgaḥ samāsataḥ /

[381|22] viśeṣamuktyānantaryaprayogākhyaścaturvidhaḥ // VAkK_6.65 //

[382|01] prayogamārgo yasmādanantarmānantaryamārgotpattiḥ /

[382|01-382|02] ānantaryamārgo yenāvaraṇaṃ prajahāti /

[382|02] vimuktimārgo yastatpraheyāvaraṇavinirmuktastat prathamata utpadyate /

[382|03] viśeṣamārgo ya ebhyo 'nyo mārgaḥ / kasmāt mārga ityucyate /

[382|03-382|04] eṣa hi nirvāṇasya panthā etena tadgamanāt /

[382|04] nirvāṇaṃ mārgayantyaneneti vā / [382|04-382|05] vimuktiviśeṣamārga yoḥ kathaṃ mārgatvam /

[382|05-382|06] tajjātīyādadhimātrataratvāduttarottaraprāpaṇāt nirūpadhiśeṣapraveśādvā /

[382|07] mārga eva punaḥ pratipadityukto nirvāṇapratipādanāt / catasraḥ pratipadaḥ /

[382|08] asti pratipadduḥkhā dhandhābhijñā / asti duḥkhā kṣiprābhijñā /

[382|08-382|09] evaṃ sukhā 'pi dvidhā /

[382|09] tatra

[382|10] dhyāneṣu mārgaḥ pratipatsukhā

[382|11-382|12] caturdhyāneṣu mārgaḥ sukhā pratipadaṅgaparigraha śamathavipaśyanā samatābhyāmayiatnavāhitvāt /

[382|13] duḥkhā 'nyabhūmiṣu /

[382|14-382|16] anyāsvanāgamyadhyānāntarārupyabhūmiṣu mārgo duḥkhā pratidaṅgāparigrahācchamathavipaśyanānyūnatvācca yatnavāhitvāt śamathanyūne hyanāgamyadhyānāntare vipaśyanānyūnā ārupyā iti /

[382|16] sā punardvividhā 'pi pratipat

[382|17] dhanyābhijñā mṛdumateḥ kṣiprābhijñetarasya tu // VAkK_6.66 //

[382|18-382|19] mṛdvindriyasya sukhā duḥkhā vā pratipaddhandhābhijñā tīkṣṇendriyasya kṣiprābhijñā dhandhābhijñā asyāṃ pratipadi /

[382|19] seyaṃ dhandhābhijñā /

[382|19-382|20] evaṃ kṣiprābhijñā /

[382|20] dhandhasya vā pudgalasyeyamiti dhandhābhijñā /

[382|20-382|21] punarapyeṣa mārgo bodhipakṣyākhyāṃ labhate /

[382|21] saptatriṃśadvodhipakṣā dharmāḥ / catvāri smṛtyupasthānāni /

[382|22] catvāri samyak prahāṇāni / catvāra ṛddhipādāḥ / pañcendriyāṇi /

[382|22-382|23] pañca balāni /

[382|23] sapta bodhyaṅgāni / āryāṣṭāṅgo mārgaḥ iti / tatra

[382|24] anutpādakṣayajñāne bodhiḥ

[383|01] kṣayajñānamanutpādajñānaṃ ca / pudgalabhedena tisro bodhaya utpadyante /

[383|01-383|02] śrāvakabodhiḥ pratyekabodhiranuttarā samyaksaṃbodhiriti /

[383|02] aśeṣāvidyāprahāṇāt /

[383|02-383|03] tābhyāṃ svarthasya yathābhūta kṛtāpunaḥkartavyatāvavodhācca /

[383|04] tādanulomyataḥ /

[383|05] saptatriṃśattu tatpakṣyāḥ

[383|06] bodheranulomatvādbodhipakṣyāḥ saptatriṃśadutpadyante /

[383|07] nāmato dravyato daśa // VAkK_6.67 //

[383|08] daśa dravyāṇi sarve bodhipakṣyāḥ / katamāni daśa /

[383|09] śraddhā vīryaṃ smṛtiḥ prajñā samādhiḥ prītyupekṣaṇe /

[383|10] praśrabdhiśīlasaṃkalpāḥ

[383|11] ityetāni daśa dravyāṇi / kathaṃ kṛtvā /

[383|12] prajñā hi smṛtyupasthitiḥ // VAkK_6.68 //

[383|13] vīryaṃ samyakprahāṇākhyamṛddhipādāḥ samādhayaḥ /

[383|14-383|17] prajñāvīryasamādhisvabhādhā hi smṛtyupasthānasamyakprahāṇarddhipādāḥ ata indriyāṇi tāvadvalāni ca nāmagrāhikayā śraddhāvīryasmṛtisamādhiprajñādravyāṇi ca smṛtyupasthānāni dharmapravicayasaṃbodhyaṅgaṃ samyagṛṣṭiśca prajñaiva /

[383|17] samyakprahāṇāni vīryasaṃbodhyaṅgaṃ samyagvyāyāmaśca vīryameva /

[383|17-383|18] ṛddhipādāḥ samādhisambodhyaṅgaṃ samyak samādhiśca samādhireva /

[383|18-383|19] smṛtisaṃbodhyaṅgaṃ samyak smṛtiśca smṛtireva /

[383|19] kimavaśiṣyate /

[383|19-383|20] prītiprasrabdhyupekṣasaṃbodhyaṅgāni samyaksaṃkalpaḥ śīlāṅgani ca /

[383|20-383|21] tānyetāni pañca dravyāṇi evamete bodhipakṣyā daśa dravyāṇi bhavanti /

[383|21] vaibhaṣikāṇā mekādaśa /

[383|21-384|01] kāyavākkarmaṇorasaṃbhinnatvāt śīlāṅgāni dve dravye iti /

[384|01-384|02] yattvetaduktaṃ "prajñāvīryasamādhisvabhāvāḥ smṛtyupasthānādaya" iti /

[384|02] atra veditavyam /

[384|03] pradhānagrahaṇaṃ sarve gunāḥ prāyogikāstu te // VAkK_6.69 //

[384|04] pradhānagrahaṇenaivamuktam /

[384|04-384|05] sarve tu prāyogikā guṇāḥḥ smṛtyupasthānasamyakprahāṇarddhipādāḥ /

[384|05] kasmādvīrya samyakpradhānamuktam /

[384|05-384|06] tena samyakkāyavāṅmanāṃsi pradhīyante /

[384|06] samādhiḥ kasmād ṛddhipāda uktaḥ / tatpratiṣṭhatvātsarvaguṇasaṃpatteḥ /

[384|07] ye tvāhuḥ "samādhirevarddhiḥ pādāśchandādaya" iti /

[384|07-384|08] teṣāṃ dravyatastrayodaśa bodhipakṣyāḥ prāpnuvanti /

[384|08] cchandacittayoirādhikyātsūtraṃ ca virudhyate /

[384|08-384|09] "ṛddhim ca vo bhikṣavo darśayiṣyāmi ṛddhipādāṃśaca yāvadṛddhiḥ katamā /

[384|09-384|10] iha bhikṣuranekavidhamṛddhiviṣayaṃ pratyanubhavati /

[384|10] eko bhūtvā bahudhā bhavatī"ti vistaraḥ /

[384|11] kasmādindriyāṇyeva valānyuktāni / mṛdvadhimātrabhedādavamardanīyānavamardanīyatvāt /

[384|12] indriyāṇāṃ kiṅkṛto 'nukramaḥ / śraddadhāno hi phalārthaṃ vīryamārabhate /

[384|12-384|13] ārabdhavīryasya smṛtirūpatiṣṭhate /

[384|13] upasthitasmṛteravikṣepāccittaṃ samādhīyate /

[384|13-384|14] samāhitacitto yathābhūtaṃ prajānātīti /

[384|15] kasyāmavasthāyāṃ katame te bodhipakṣyāḥ prabhāvyante /

[384|16-384|17]

ādikarmikanirvedhabhāgīyeṣu prabhāvitāḥ /
bhāvane darśane caiva sapta vargā yathākramam // VAkK_6.70 //

[384|18] ādikarmikāvasthāyāṃ kāyādyupalakṣaṇārthaṃ smṛtyupasthānāni /

[384|18-384|19] viśeṣādhigamena vīryasaṃbadhaṃnādūṣmagateṣu samyakpradhānāni /

[384|19-384|20] aparihāṇīyakuśalamūlapraveśatvāt mūrdhaṣvṛddhipādāḥ /

[384|20] apunaḥparihāṇita ādhipatyaprāptatvāt kṣāntiṣvindriyāṇi /

[384|21] kleśānavamardanīyatvādgradharmeṣu balāni laukikānyadharmānavamardanīyatvādvā /

[384|21-384|22] bodhyāsannatvāt bhāvanāmārge bodhyaṅgāni /

[384|22] gamanaprabhāvitvāddarśanamārge mārgāṅgānī /

[384|23] tasyāśugāmitvāt / saṃkhyānupūrvīvidhānārthaṃ tu pūrva saptoktāni paścādaṣṭau /

[384|23-384|25] tatra dharmapravicayasaṃbodhyaṅgaṃ bodhirvodhyaṅgaṃ ca samyagdṛṣṭirmārgo mārgāṅgaṃ ceti vaibhāṣikāḥ /

[384|25-384|26] apare punarabhittvaiva kramaṃ bodhipakṣyāṇāmānupūrvī varṇayanti /

[384|26-385|02] "ādita eva tāvadvahuvidhaviṣapavyāsekavisāriṇīnāṃ buddhīnāṃ nigrahārya smṛtyupasthānāni cetasa upanibaddhāni bhavanti yāvadeva gardhāśritānāṃ smarasaṃkalpānāṃ prativinodanāye"ti sūtre vacanāt /

[385|02-385|03] tadvalena vīryasaṃvardhanāccaturvidhakāryasaṃpādanāya samyakcittaṃ pradadhātīti samyakpradhānāni /

[385|03-385|04] tataḥ samādhiviśodhanādṛddhipādāḥ /

[385|04] samādhisaṃniśrayeṇa lokottaradharmādhipatibhūtāni śraddhādīnīndriyāṇi /

[385|05] tānyeva ca nirjitavipakṣasamudācārāṇi balāni / darśanamārge bodhyaṅgāni /

[385|06] prahamato dharmatattvāvalokāt ubhayormārgāṅgāni /

[385|06-385|07] tathā hyuktam "āryāṣṭāṅge khalu mārge bhāvanāparipūri gacchati /

[385|07-385|08] catvāri smṛtyupasthānāni bhāvanāparipūriṃ gacchanti yāvat sapta bodhyaṅgānī"ti /

[385|08-385|10] punaścoktaṃ "yathābhūtavacanārocanamiti bhikṣavaścaturṇāmāryasatyānāmetadadhivacanaṃ yathāgatena mārgeṇa prakramaṇamiti bhikṣo āryāṣṭāṅgasya mārgasyaitadadhivacanami"ti /

[385|10-385|11] tasmādubhayorāryāṣṭāṅgo mārga eṣṭavyaḥ /

[385|11] siddho 'nukramaḥ /

[385|12] idaṃ tu vaktavyam /

[385|12-385|13] kati bodhipakṣā dharmāḥ sāsravā iti katyanāsravā iti /

[385|14] anāsravāṇi bodhyaṅgamārgāṅgāni

[385|15] bhāvanādarśanamārga yostadvacyavasthāpanāt /

[385|15-385|16] laukikā api hi samyagdṛṣṭacyādayaḥ santi /

[385|16] te tu nāryamārgaśabdaṃ labhante /

[385|17] dvidhetare /

[385|18] anye bodhipakṣāḥ sāsravāḥ / kasyāṃ bhūmau kati bodhipakṣāḥ /

[385|19] sakalāḥ prathame dhyāne

[385|20] sarve saptatriṃśatprathame dhyāne /

[385|21] anāgamye prītivarjitāḥ // VAkK_6.71 //

[385|22] kasmādanāgamye prītyabhāvaḥ /

[385|22-385|23] sāmantakānāṃ balavāhanīyatvādadharabhūmisāśaṅkatvācca /

[386|01] dvitīye 'nyatra saṃkalpāt

[386|02] dvitīye dhyāne samyaksaṃkalpavarjyāḥ ṣaṭtriṃśadeva / tatra vitarkābhāvāt /

[386|03] dvayostaddvayavarjitāḥ /

[386|04] tṛtīyacaturthayordhyānayoḥ prītisaṃkalpābhyāṃ varjitāḥ pañcatriṃśat /

[386|05] dhyānāntare ca

[386|06] tābhyāmeva dvābhyāṃ varjitāḥ pañcatriṃśadeva /

[386|07] śīlāṅgaistābhyāṃ ca triṣvarupiṣu // VAkK_6.72 //

[386|08] varjitā iti vartate /

[386|08-386|09] ārupyesu samyagvākkarmāntājīvaiḥ prītisaṃkalpābhyāṃ ca varjitā dvātriṃśat /

[386|10] kāmadhātau bhavāgre ca bodhimārgāṅgavarjitāḥ /

[386|11] dvārviśatirbodhipakṣyāstayoranāsravamārgābhāvāt /

[386|12] bodhipakṣeṣu vartamānasya kasyāmavasthāyāmavetyaprasādalābho veditavyaḥ /

[386|13] trisatyadarśane śīladharmāvetyaprasādayoḥ // VAkK_6.73 //

[386|14] lābho mārgābhisamaye buddhatatsaṃghayiorapi /

[386|15-386|16] duḥkhasamudayanirodhasatyānyabhisamayan dharme cāvetyaprasādamāryakāntāni ca śīlāni pratilabhate /

[386|16-386|17] mārgasatyamabhisamayan buddhe tasya ca śrāvakasaṃghe 'vetyaprasādaṃ pratilabhete /

[386|17-386|18] yo hi tayoḥ prasādaḥ so 'śaikṣyeṣu buddhakarakeṣu dharmeṣu śaikṣāyāśaikṣeṣu ca saṃghakarakeṣu prasādaḥ /

[386|18] api śabdācchīladharmāvetyaprasādau ca pratilabhate /

[386|19] ko 'yamiha dharmo 'bhipretaḥ /

[387|01] dharmaḥ satyatrayaṃ bodhisattvapratyekabuddhayoḥ // VAkK_6.74 //

[387|02] mārgaśca

[387|03] ataścatvaryapi satyānyabhisamayato dharmāvetyaprasādalābhaḥ /

[387|03-387|04] ta ete śraddhādhiṣṭhānabhedānnāmataścatvāro 'vetyaprasādā ucyante /

[387|05] dravyatastu dve śraddhā śīlaṃ ca

[387|06-387|07] buddhadharmasaṃghāvetyaprasādāḥ śraddhāsvabhāvāḥ āryakāntāni ca śīlāni śīlamiti dve dravye bhavataḥ /

[387|07] kiṃ punarete sāsravānāsravā ekāntenāvetyaprasādāḥ /

[387|08] nirmalā /

[387|09] avetyaprasādā iti ko 'rthaḥ / yathābhūtasatyānyavabudhya saṃpratyayo 'vetyaprasādaḥ /

[387|10] yathā ca vyutthitaḥ saṃmukhīkaroti tathaiṣāmānupūrvīm /

[387|10-387|11] kathaṃ vyutthitaḥ saṃmukhī karoti /

[387|11-387|12] samyaksaṃbuddho vata bhagavān svākhyāto 'sya dharmavinayaḥ supratipanno 'sya śrāvakasaṃgha iti vaidyabhaiṣajyopasthāpakabhūtatvāt /

[387|12-387|13] cittaprasādakṛtaśca śīlaprasāda ityucyate caturtha uktaḥ /

[387|13] evaṃ prasannasyaiṣā pratipattiriti /

[387|14] ārogyabhūtatvādvā deśika mārga sārthikayānavadvā /

[387|14-387|15] sūtra ukta"maṣṭābhiraṅgai samanvāgataḥ śaikṣo darśabhiraṅgaiḥ samanvāgato 'śaikṣa" iti /

[387|15-387|16] kasmācchaikṣasya samyak vimuktiḥ samyagjñānaṃ ca noktam /

[387|17] noktā vimuktiḥ śaikṣāṅga baddhatvāt /

[387|18] baddho hi śaikṣaḥ kleśabandhanairadyāpīti /

[387|18-387|19] kathaṃ baddhasyaiva sato vimuktirvyavasthāpyeta /

[387|19] na hi bandhanaikadeśānmukto mukta ityucyate /

[387|19-387|20] binā ca vimuktacyā kathaṃ vimuktijñānam vyavasthāpyate /

[387|20-387|21] aśaikṣastu sarvakleśabandhanātyantanirmokṣādvimuktitatpratyātmajñānābhyāṃ prabhāvita iti tasyaiva tadvacanaṃ nyāyyam /

[388|01] keyaṃ vimuktirnāma /

[388|02] sā punardvidhā // VAkK_6.75 //

[388|03] saṃskṛtā cāsaṃskṛtā ca / tatra /

[388|04] asaṃskṛtā kleśahānamadhimuktastu saṃskṛtā /

[388|05] kleśaprahāṇamasaṃskṛtā vimuktiḥ / aśaikṣādhimokṣaḥ saṃskṛtā vimuktiḥ /

[388|06] sāṅgaḥ

[388|07] saivāsaṃskṛtā vimuktiraśaikṣāṅgayuktā / aṅgānāṃ saṃskṛtatvāt /

[388|08] saiva vimuktī dve

[388|09] saiva saṃskṛtā vimuktirdve vimuktī sūtra ukte /

[388|09-388|10] ceto vimuktiḥ prajñāvimuktiśca /

[388|10] vimuktiskndho 'pi sa eva draṣṭṭavyaḥ /

[388|10-388|11] yattarhi sūtra uktaṃ "katamacca vyāgrābodhyāyanā vimuktipariśuddhipradhānam /

[388|11-388|13] iha bhikṣavo rāgāccittaṃ viraktaṃ bhavati vimuktaṃ dveṣānmohāccittaṃ viraktaṃ bhavati vimuktamityaparipūrṇasya vā vimuktiskandhasya paripūraye paripūrṇasya cānugrahāya cchandovīryami"ti vistaraḥ /

[388|14] tasmānādhimokṣa eva vimuktiḥ / kiṃ tarhi /

[388|14-388|15] tattvajñānāpanīteṣu rāgādiṣu cetaso vaimalyaṃ vimuktirityapare /

[388|15] uktā vimuktiḥ /

[388|16] samyagjñānaṃ tu samyagdṛṣṭiḥ / vyatiriktaṃ katamat /

[388|17] jñānaṃ bodhiryathoditā // VAkK_6.76 //

[388|18] yaiva hi pūrvaṃ bodhiruktā saiveha samyagjñānaṃ veditavyam /

[388|18-388|19] yaduta kṣayajñānamanutpādajñānaṃ ca /

[388|20] katamat punaścittaṃ vimucyate kimatītamanāgataṃ pratyutpannam /

[388|21-438|821] vimucyate jāyamānasaśaikṣaṃ cittamāvṛteḥ /

[389|01] "anāgataṃ cittamutpadyamānaṃ visucyate aśaikṣamāvaraṇebhya" iti śāstrapāṭhaḥ /

[389|02] kiṃ punastasyāvaraṇam / kleśaprāptistadutpattivivandhatvāt /

[389|02-389|03] vajropame hi samādho sa ca prahīyate /

[389|03] taccotpadyamānamaśaikṣaṃ cittaṃ vimucyate / sā ca prahīṇā bhavati /

[389|04] tacāśaikṣaṃ cittamutpannaṃ vimuktaṃ ca / yattarhi notpadyamānaṃ laukikaṃ ca /

[389|04-389|05] tadapi vimucyate /

[389|05] yattu niyatamutpattau tadevoktam /

[389|05-389|06] laukikaṃ kuto vimucyate /

[389|06] tata evotpattyāvaraṇāt /

[389|06-389|07] nanu cāmuktasyāpi śaikṣasya laukikamutpadyate na tattādṛśam /

[389|07] kīdṛśaṃ tat / kleśaprāptisahitam /

[389|07-389|08] kimavastho mārgastadutpattyāvaraṇaṃ prajahāti /

[389|09] nirudhyamāno mārgastu prajahāti tadāvṛtim // VAkK_6.77 //

[389|10] vartamāna ityarthaḥ /

[389|11-389|12] yā cāsaṃskṛtā vimuktiruktā ye ca trayodhātava ucyante prahāṇadhāturviṃrāgadhātunirodhadhāturiti /

[389|12] ka eṣāṃ viśeṣaḥ /

[389|13] asaṃskṛtaiva dhātvākhyā

[389|14] saivāsaṃskṛtā vimuktistrayo dhātavaḥ / tatra punaḥ

[389|15] virāgo rāgasaṃkṣayaḥ /

[389|16] rāgasya prahāṇaṃ virāgadhātuḥ /

[389|17] prahāṇadhāturanyeṣāṃ /

[389|18] saṃkṣaya iti vartate / rāgādanyeṣāṃ kleśānāṃ prahāṇaṃ prahāṇadhātuḥ /

[389|19] nirodhākhyastu vastunaḥ // VAkK_6.78 //

[389|20] saṃkṣaya ityevānuvartate / kleśanirmuktasya vastunaḥ prahāṇaṃ nirodhadhātuḥ /

[389|21] yena vastu nirvidyate virajyate 'pi tena vastunā / catuṣkoṭikam / kathaṃ kṛtvā /

[390|01] nirvidyate duḥkhahetukṣāntijñānaiḥ

[390|02] duḥkhe samudayakṣāntijñānaireva nirvidyate nānyaiḥ /

[390|03] virajyate /

[390|04] sarvairjahāti yaiḥ

[390|05] sarvairapi duḥkhasamudayanirodhamārga kṣāntijñānairvirajyate /

[390|05-390|06] yaiḥ kleśān prajahāti /

[390|07] evaṃ catuṣkoṭikasaṃbhavaḥ // VAkK_6.79 //

[390|08] evaṃ catuṣkotikaṃ sidhyati / nirvidyata eva duḥkhasamudayakṣāntijñānaiḥ /

[390|09] kleśān prajahat nirvedavastvālambanatvāt /

[390|09-390|10] virajyata eva nirodhamārgakṣāntijñānaiḥ kleśān prajahat /

[390|10] prāmodyavastvālambanatvāt /

[390|10-390|11] ubhayaṃ pūrvaiḥ kleśān prajahat /

[390|11] nobhayamuttaraiḥ kleśānaprajahaditi /

[390|11-390|12] tatra vītarāgaḥ satyāni paśyandharmajñānakṣāntibhiḥ kleśānna prajahāti /

[390|12-390|13] jñānaistu prayogavimuktiviśeṣamārgasaṃgṛhītairna prajahātīti /

=====================================================================

[390|14-390|15] abhidharmakośabhāṣye mārgapudgalanirdeśo nāma ṣaṣṭhaṃ kośasthānaṃ samāptamiti

[390|16] //śrī lāmāvākasya yadatra puṇyam //

saptamaṃ kośasthānam

=====================================================================

namo buddhāya

===================================================================== [391|02] kṣāntayaścocyante jñānāni ca samyagdṛṣṭiḥ samyagjñānaṃ ca /

[391|03] kiṃ punaḥ kṣāntayo na jñānaṃ samyagjñānaṃ ca na dṛṣṭiḥ /

[391|04] nāmalā kṣāntayo jñānaṃ

[391|05] tatpraheyasya vicikitsā 'nuśayasyāgrahīṇatvāt /

[391|05-391|06] dṛṣṭayastu tā santiraṇātmakattvāt yathā ca kṣāntayo dṛṣṭirna jñānamevaṃ punaḥ

[391|07] kṣayānutpādadhīrna dak /

[391|08] kṣayānamanutpādajñānaṃ ca na dṛṣṭirasantīraṇāparimārgaṇāśayatvāt /

[391|09] tadnyobhayathāryā dhīḥ

[391|10] kṣāntikṣayānutpādajñānebhyo 'nyā 'nāsravā prajñā dṛṣṭiḥ jñānaṃ ca /

[391|11] anyā jñānaṃ

[391|12] laukikī prajñā sarvaiva jñānam /

[391|13] dṛśaśca ṣaṭ // VAkK_7.1 //

[391|14] pañca dṛṣṭayo laukikī ca samyagdṛṣṭiḥ /

[391|14-391|15] eṣā ṣaḍvidhā laukikī prajñādṛṣṭiḥ anyā na dṛṣṭiḥ /

[391|15] jñānaṃ tveṣā cānyā ca / kiyatā sarvajñānasaṃgrahaḥ / daśabhirjñānaiḥ /

[591|16]39116] samāsena tu

[391|17] sāsravānāsravaṃ jñānaṃ

[391|18] tayoḥ punaḥ

[391|19] ādyaṃ saṃvṛtijñāpakam /

[392|01] yatsāsravaṃ tatsaṃvṛtijñānam / prāyeṇa ghaṭapaṭastrīpuruṣādisaṃvṛtigrahāt /

[392|01-392|02] ajñānasaṃvṛtatvāt ityapare /

[392|03] anāsravaṃ dvidhā dharmajñānamanvayameva ca // VAkK_7.2 //

[392|04] anāsrvaṃ jñānaṃ dvidhā bhidyate / dharmajñānamanvayajñānaṃ ca /

[392|04-392|05] evagete dve jñāne trīṇi bhavanti /

[392|05] saṃvṛtijñānaṃ dharmajñānaṃ ca / tatra

[392|06] sāṃvṛtaṃ sarvaviṣayaṃ

[392|07] saṃvṛtijñānasya sarvadharmāḥ saṣkṛtāsaṃskṛtā ālambanaṃ saṃbhavataḥ /

[392|08] kāmaduḥkhadigocaram /

[392|09] dharmakhyam

[392|10] dharmajñānasya kāmāvacaraṃ dukhaṃ tatsamudayanirodhapratipakṣāścālambanam /

[392|11] anvayajñānaṃ tūrdhvaduḥkhādigocaram // VAkK_7.3 //

[392|12] anvayajñānasya rūpārupyāvacaraṃ duḥkhaṃ tatsamudayanirodhapratipakṣāścālambanam /

[392|13] te eva satyabhedena catvāri

[392|14] te eva dharmajñānānvayajñāne satyabhedena punaścatvāri jñānāni bhavanti /

[392|14-392|15] duḥkhasamudayanirodhamārgajñānāni /

[392|15] tadālambanatvāt /

[392|16] ete caturvidhe /

[392|17] anutpādakṣayajñāne

[392|18-392|19] ete eva dharmajñānānvayajñāne caturvidhe adṛṣṭisvabhāve kṣayajñānamanutpādajñānaṃ cocyate /

[392|20] te punaḥ prathamodite // VAkK_7.4 //

[393|01] duḥkhahetvanvayajñāne

[393|02-393|03] prathamotpanne tu kṣayajñānānutpādajñāne duḥkhasamudayānvayajñāne duḥkhasamudayākārairbhāvāgrikaskandhālambanatvāt /

[393|03] kim khalu vajropamo 'pi tābhyāmekālamvano 'sti / [393|04] yadi duḥkhasamudayālamvano bhavati / atha nirodhamārgālambano naikālambanaḥ /

[393|05] caturbhyaḥ paracittavit /

[393|06] vettīti vit jñānam / paracittajñānaṃ caturbhyo jñānebhyo draṣṭavyam /

[393|06-393|07] dharmānvayajñānamārgaḥ saṃvṛtijñānebhyaḥ /

[393|07] tasya punarayaṃ niyamaḥ

[393|08] bhūmyakṣapudgalotkrāntam naṣṭājātaṃ na veti tat // VAkK_7.5 //

[393|09] bhūmyatikrāntaṃ na jānātīti /

[393|09-393|10] adharadhyānabhūmikenottaradhyānabhūmikamindriyātikrāntaṃ na jānāti /

[393|10-393|11] śraddhādhimuktasamayamuktamārgeṇa dṛṣṭiprāptāsamayavimuktārga pudgalotkrāntaṃ na jānāti /

[393|11-393|12] anāgāmyahañcchāvaka pratyekabuddhabuddhamārggaṇāmadhareṇottaraṃ naṣṭājātaṃ na jānāti /

[393|12-393|13] atītānāgataṃ vartamānapara cittacaittaviṣayatvāt /

[393|13] kiṃ ca bhūyaḥ

[393|14] ta dharmānvayadhīpakṣyamanyo 'nyaṃ

[393|15] dharmajñānapakṣyaṃ paracittajñānamanvayajñānapakṣyaṃ cittaṃ na jānāti /

[393|15-393|16] anvayajñānapakṣyaṃ ca dharmajñānapakṣyaṃ na jānāti /

[393|16] kāmadhāturdhvadhātupratikṣālambanatvāttayoḥ /

[393|16-393|17] darśanamārge paracittajñānaṃ nāsti /

[393|17] tadālambanaṃ tvasti /

[393|17-393|18] tatra paracittajñānena darjñanamārga jñātukāmaḥ prayogaṃ kṛtvā prathamau

[393|19-393|20]

darśanakṣaṇau /
śrāvako vetti khaṅgastrīn sarvānbuddho 'prayogataḥ // VAkK_7.6 //

[393|21] śrāvako darśanamārgāt paracittajñānena dvau kṣaṇau jānāti /

[393|21-393|22] duḥkhe dharmajñānakṣāntiṃ dharmajñānaṃ ca /

[393|22] anvayajñānapakṣālambanasyānyaprayogasādhyatvāt /

[393|22-394|01] yāvacca sa tatra prayogamāra mate tāvadayaṃ ṣoḍaśacittamanuprāpto bhavatītyantarā na jānāti /

[394|01-394|02] pratyekabuddhastrīn kṣaṇān /

[394|02] prathamau ca dvāvaṣṭamaṃ ca samudayānvayajñānaṃ mṛduprayogatvāt /

[394|03] prathamadvitīyapañcadaśānityapare /

[394|03-394|04] buddhastu sarvāneva darśanamārgakṣaṇānaprayogeṇa jānāti /

[394|05] atha kṣayajñānānutpādajñānayoḥ ko viśeṣaḥ /

[394|06-394|07]

kṣayajñānaṃ hi satyeṣu parijñātādiniścayaḥ /
na parijñeyamityādiranutpādamatirmatā // VAkK_7.7 //

[394|08] kṣayajñānaṃ katamat / duḥkhaṃ me parijñātamiti jānāti /

[394|08-394|09] samudayaḥ prahīṇo nirodhaḥ sākṣātakṛto mārgo bhāvita iti jānāti /

[394|09-394|10] tadupādāya yat jñānaṃ darśanaṃ vidyā buddhirbodhiḥ prajñā āloko 'bhisamayamidamucyate kṣayajñānam /

[394|10-394|11] anutpādajñānaṃ katamat /

[394|11-394|12] duḥkhaṃ me parijñātaṃ na pounaḥ parijñeyamiti jānāti yāvat mārgo bhāvito na punarbhāvayitavya iti /

[394|12] tadupādāye"ti vistareṇoktaṃ śāstre /

[394|12-394|13] kathamanāsraveṇa jñānenaivaṃ jānāti /

[394|13] tatpṛṣṭhalabdhena vyutthita evaṃ jānāti /

[394|13-394|14] atastadviśeṣeṇa tayorviśeṣaḥ /

[394|14] śāstre jñāpiota iti kāśmīrāḥ /

[394|14-394|15] anāsraveṇāpyevaṃ jānātītyapare darśanavacanaṃ tu bhāṣyākṣepāt /

[394|15] jpratyakṣavṛttitvādvā /

[394|15-394|16] ata evoktaṃ "yāvat jñānaṃ darśanamapi tadi"ti /

[394|16-394|18] ityetāni daśa jñānāni bhavanti yaduta dharmajñānamanvayajñānaṃ saṃvṛtijñānaṃ duḥkhajñānaṃ samudayañṇyānaṃ nirodhajñānaṃ mārgajñānaṃ paracittajñānaṃ kṣayajñānamanutpādajñānaṃ ca /

[394|18-394|19] tatra saṃvṛtijñānamekaṃ jñānamekasya ca bhāgaḥ /

[394|19] dharmajñānamekaṃ jñānaṃ saptānāṃ ca bhāgaḥ /

[394|19-394|20] duḥkhasamudayanirodhamārga kṣayānutpādaparacittajñānānām /

[394|20] evamanvayajñānam /

[394|20-394|21] duḥkhajñānamekaṃ jñānaṃ caturṇā ca bhāgaḥ /

[394|21] dharmānvayakṣayānutpādajñānānām / evaṃ samudayanirodhajñāne caturṇāṃ bhāgaḥ /

[394|22] mārgajñānamekaṃ jñānaṃ pañcānāṃ ca bhāgaḥ / caturṇāmanantaroktānāṃ paracittasya ca /

[394|23] paracittajñanamekaṃ jñānaṃ caturṇāṃ ca bhāgaḥ / dharmānvayamārga saṃvṛtijñānānām /

[394|24] kṣayajñānamekaṃ jñānaṃ ṣaṇṇāṃ ca bhāgaḥ / dharmānvayaduḥkhasamudayanirodhamārgajñānānām /

[394|25] evamanutpādajñānam /

[394|16-394|26] kasmāt punaretāni vīṇi santi daśa vyavasthāpyante /

[395|01-395|02]

svabhāvapratipakṣānyāmākārākāragocarāt /
prayogakṛtakṛtyatvahetūpacayoto daśa // VAkK_7.8 //

[395|03] saptabhiḥ kila kāraṇairdaśa jñānāni vyavasthāpyante /

[395|03-395|04] svabhāvataḥ saṃvṛtijñānamaparamārthajñānatvāt /

[395|04] pratipakṣato dharmānvayajñāne / kāmathāturdhvadhātupratipakṣatvāt /

[395|05] ākārato duḥkhasamudayajñāne / ālambanābhedāt /

[395|05-395|06] ākārālambanato nirodhamārgajñāne /

[395|06] ākārālambanabhedāt / prayogataḥ paracittajñānam / na hi tena caittā na jñāyate /

[395|07] cittajñānārthe tu prayuktasyābhiniṣpatteḥ paracittajñānamuktam /

[395|07-395|08] kṛtakṛtyataḥ kṣayajñānaṃ kṛtakṛtyasaṃtānotpatteḥ /

[395|08-395|09] prathamataḥ hetūpacayato 'nutpādajñānaṃ sarvānāsravahetukatvāditi /

[395|10] sakalasya sakalapratipakṣatvāt kāmadhātupratīpakṣo dharmajñānamityuktam /

[395|11] api tu

[395|12] dharmajñānanirodhe yanmārge vā bhāvanāpathe /

[395|13] tridhātupratipakṣastat

[395|14] nirodhamārgajñāne bhāvanāmārgasaṃgṛhīte tridhātupratipakṣaḥ /

[395|15] kāmadhātostu nānvayam // VAkK_7.9 //

[395|16] anvayajñānam tu sarvathā nāsti kāmadhātuporatipakṣaḥ

[395|17] eṣāṃ daśānāṃ jñānānāṃ

[395|18] dharmajñānānvayajñānaṃ ṣoḍḍaśākāram

[395|19] tān purastādupadekṣyāmaḥ /

[395|20] anyathā /

[395|21] tathā ca sāṃvṛtaṃ

[395|22] saṃvṛtijñānaṃ ṣoḍaśākāramanyathākāraṃ ca sarvadharmāṇāṃ svasāmānyalakṣaṇādigrahaṇāt /

[395|23] svaiḥ svaiḥ satyākāraiścatuṣṭayam // VAkK_7.10 //

[396|01-396|02] duḥkhasamudayanirodhamārga jñānāni svaiḥ svaiḥ satyākāraiḥ pravartanta ityekaikaṃ caturākāraṃ bhavanti /

[396|03] tathā paramatojñānaṃ nirmalaṃ

[396|04] anāsravaṃ paracittajñānaṃ tatheva / svasatyākāratvāccuturākāraṃ mārgajñānatvāt /

[396|05] samalaṃ punaḥ /

[396|06] śeyasvalakṣaṇākāraṃ [396|07] sāsravaṃ paracittajñānaṃ jñeyānāṃ cittacaittānāṃ yat svalakṣaṇam tadākārayati /

[396|08] svalakṣaṇagrāhakatvāt / labhayamapi tu

[396|09] ekaikadravyagocaram // VAkK_7.11 //

[396|10-396|11] yadā cittaṃ gṛhlāti na tadā cittānāṃ yadā vedanāṃ na tadā saṃjñāmityevamādi /

[396|11-396|12] yattarhi bhagavatīktam "sarāgaṃ cittaṃ sarāgaṃ cittamiti yathābhūtaṃ prajānātī"tyevamādi /

[396|12] na tayordugapadgrahaṇam / vastramalāyugāpadgrahaṇavat /

[396|12-396|13] sarāgaṃ cittamiti dvidhā sarāgatā /

[396|13] saṃsṛṣṭasarāgatā saṃyoiga sarāgatā ca /

[396|13-396|14] tatra sarāgaṃ saṃprayuktaṃ cittaṃ dvābhyāṃ sarāgaṃ tato 'nyatsāsravaṃ saṃyogasarāgatayā sarāgam /

[396|14-396|15] atra tu sūtre rāgasaṃprayuktaṃ sarāgaṃ rāgapratipakṣī vigatarāgamityeke /

[396|15-396|16] yadi hi rāgeṇāsaṃprayuktaṃ vigatarāgaṃ syādanyakleśasamprayuktamapi syāt /

[396|16-396|17] evaṃ tarhi tadapratipakṣaḥ sāsravaṃ cittamakliṣṭaṃ naiva sarāgaṃ na vigatarāgaṃ syādityevamādi /

[396|17-396|18] tasmādrāgasaṃprayuktatayā 'pi sarāgaṃ cittamatreṣṭavyamityapare /

[396|18-396|19] evaṃ yāvatsamohaṃ vigatamohaṃ ca veditavyam /

[396|19] saṃkṣiptaṃ kuśalamālambanābhisaṃkṣepāt /

[396|19-396|20] vikṣiptaṃ kliṣṭaṃ vikṣepasaṃprayogāt /

[396|20] saṃkṣiptaṃ middhasaṃprayuktaṃ vikṣiptamanyata kliṣṭamiti pāścāttyāḥ /

[396|21] tadetanna varṇayanti / tadeva hi cittaṃ saṃkṣiptavikṣiptaṃ syāt kliṣṭamiddhasaṃprayīgāt /

[396|22] śāstravirodhaśca syāt / "saṃkṣiptaṃ cittaṃ yathābhūtaṃ prajānāti /

[396|22-396|23] tajjñānaṃ catvāri jñānāni dharmajñānamanvayajñānaṃ saṃvṛtijñānaṃ mārgajñānami"ti /

[396|24] līnaṃ cittaṃ kliṣṭaṃ kauśīdyasaṃprayogāt / pragṛhītaṃ kuśalaṃ vīryasaṃprayogāt /

[396|24-396|25] parītāṃ kliṣṭaṃ vyavadānaparīttairniṣevitatvāt /

[396|25] mahadgataṃ kuśalaṃ tadviparyayāt /

[396|25-397|01] mūlamūlyaparivārānuparivartakavalālpavahutvācca /

[397|01-397|02] kliṣṭacittaṃ dvābhyāmakuśalamūlābhyāṃ samulam /

[397|02] kuśalaṃ tribhiḥ kuśalamūlaiḥ / kliṣṭamalpamūlyamayatna-sādhyatvāt /

[397|03] kuśalaṃ bhumūlyaṃ vahābhisaṃskārasādhyatvāt /

[397|03-397|04] kliṣṭaṃ tajjātīyānāgatabhāvanā 'bhāvānna mahāparivāraṃ tribhiśca skandhaiḥ sānuparivartam /

[397|04-397|05] kuśalaṃ tu mahāparivāraṃ caturbhiśca skandhaiḥ sānuparivartam /

[397|05-397|06] alpabalaṃ khalvapi kliṣṭaṃ bahubalaṃ kuśalam /

[397|06] ekayā hi duḥkhe dharmajñānakṣāntyā daśānuśayātyantasamudghātaḥ kriyate /

[397|07] tasmādapi kliṣṭam parīttaṃ kuśalaṃ mahadgatam / uddhataṃ kliṣṭamauddhatyasaṃprayogāt /

[397|08] anuddhataṃ kukśalaṃ tatpratipakṣatvāt / evamabyupaśāntṃ vyupaśāntaṃ ca /

[397|08-397|09] asamāhitaṃ kliṣṭaṃ vikṣepasaṃprayogāt /

[397|09] samāhitaṃ kuśalaṃ tatpratipakṣatvāt /

[397|09-397|10] abhāvitaṃ kliṣṭaṃ pratilambhatiṣevaṇabhāvanābhyāmabhāvitatvāt /

[397|10-397|11] bhāvitaṃ kuśalaṃ tābhyāṃ bhāvitatvāt vimuktaṃ kliṣṭaṃ svabhāvasaṃtānavimuktibhyāmavimuktatvāt /

[397|12] vimuktaṃ kuśalaṃ tābhayaṃ vimuktatvāditi vaibhāṣikāḥ / evaṃ tu sūtraṃ nānulomitaṃ bhavati /

[397|13] eṣāṃ ca padānāṃ nārthaviśeṣa ukto bhavati /

[397|13-397|14] sūtra uktaṃ "kathaṃ cittamadhyātmaṃ saṃkṣiptaṃ bhavati /

[397|14-397|15] yaccittam styānamiddhasahagatamadhyātmaṃ saṃnirodhasahagataṃ no tu vipaśyanayā samanvāgatam /

[397|15-397|16] kathaṃ vahirvikṣiptaṃ bhavati /

[397|16] yaccittaṃ pañcasu kāmaguṇeṣvanuvikṣiptaṃ bhavatyanuvisṛtami"ti /

[397|16-397|17] nanu coktaṃ tadeva cittaṃ saṃkṣiptaṃ syādvikṣiptaṃ ceti /

[397|17-397|18] uktamidamayuktaṃ tūktaṃ viddhasahagatasya kliṣṭasya vikṣiptatvāpratijñānāt /

[397|18] nanu coktaṃ śāstravirodhaḥ syāditi /

[397|18-397|19] varaṃ śāstravirodho na sūtravirīdhaḥ /

[397|19] kathameṣāṃ padānāṃ nārthaviśeṣa ukto bhavati /

[397|20-397|21] vikṣiptalilinoddhatāvyupaśāntāsamāhitābhāvitāvimuktānāṃ cittānāmabhinnalakṣaṇavacanāt saṃkṣiptapragṛhītādīnāṃ ca /

[397|21] na vai noktaḥ padānāmarthaviśeṣo bhavati /

[397|21-397|22] kliṣṭasāmānye 'pi taddoṣasaṃdarśanāt /

[397|22-397|23] ityapyetat kliṣṭaṃ cittaṃ vikṣiptaṃ līnamiti vistaraḥ /

[397|23-397|24] evaṃ kuśalasyāpi guṇaviśeṣasaṃdarśanādukta evarthaviśeṣo bhavati /

[397|24] sūtravirodhasyāparihārānnaiṣa eṣāṃ padānāmarthaḥ /

[397|24-397|25] yadi ca sūtre tadeva līnaṃ cittaṃ tadevoddhatamityabhipretaṃ syāt idaṃ noktaṃ syāt /

[397|25-397|27] "yasminsamaye līnaṃ cittaṃ bhavati layābhirśaṅka vā akālastasminsamaye prasrabdhisamādhyupekṣāsaṃvodhyaṅgānāṃ bhāvanāyāḥ /

[397|27-397|28] yasminsagaye uddhātaṃ cittaṃ bhavati auddhatyābhiśaṅki vā akālastasminsamaye dharmavicayavīryaprītisaṃvodhyaṅgānāṃ bhāvanāyā" iti /

[397|28-398|01] kiṃ punarvodhyaṅgānāṃ vyagrā bhāvanā /

[398|01] manasikaraṇaṃ teṣāṃ bhāvaneṣṭā na saṃmukhībhāva ityadoṣa eṣaḥ /

[398|01-398|02] kauśīdyādhikamatra cittaṃ līnamityuktam /

[398|02] auddhatyādhikaṃ coddhatamityavirodhaḥ /

[398|02-398|03] tayostu sahabhāvāttadeva cittaṃ līnaṃ tadevoddhatamiti brūmaḥ /

[398|03] nābhiprayikaṃ vacanaṃ vāryate /

[398|03-398|04] sūtre tu nāyamabhiprāya iti brūmaḥ /

[398|04] yattūktaṃ "sarvameva rāgasaṃprayuktaṃ cittaṃ sarāgami"ti /

[398|05] katamaccittaṃ rāgasaṃprayuktam / rāgaprāptisahitaṃ cet /

[398|05-398|06] asāsravamiti sarāgaṃ prāpnoti śaikṣacittam /

[398|06] rāgālambanaṃ cet / arhato 'pi sāsravaṃ cittaṃ sarāgamiti gṛhlīyāt /

[398|07] rāgālambanatvāt kathaṃ vā tatsāsravam /

[398|07-398|08] sāmānya kleśālambanatvāditi cet /

[398|08] evamapi samohaṃ gṛhlīyānmohālambanatvāt /

[398|08-398|09] na ca paracittajñānaṃ prāptyālambanaṃ nāpi taccittālambanaṃ rāgālambanam /

[398|09-398|10] tasmānna rāgasaṃprayogātsarāgaṃ cittamatreṣṭam /

[398|10] kiṃ tarhi /

[398|10-398|11] rāgasaṃprayuktaṃ cittaṃ sarāgamasaṃprayuktaṃ vigatarāgamiti sūtrābhigrāyo dṛśyate /

[398|11-398|12] yat tūktaṃ "vigatarāgamasya taccittaṃ bhavati vigatadveṣaṃ vigatamohamanāvarttikadharmi kāmabhave rūpabhave ārupyabhave" iti /

[398|13] tatra tatpraptivigamaṃ saṃdhāyoktam /

[398|13-398|14] nanu coktam anyakleśasaṃprayuktamapi cittaṃ rāgaviprayuktatvādvigatarāgaṃ syādi"ti /

[398|14] etenābhisaṃdhinā na doṣaḥ /

[398|14-398|15] na tu tadvigatarāgamiti kṛtvā gṛhyate /

[398|15] kiṃ tarhi / sadveṣaṃ samohamityevamādi /

[398|15-398|16] alaṃ prasaṅgena siddhānto varṇyatām /

[398|17] kiṃ paracittajñānaṃ paracittasyākāramālambanaṃ vā gṛhlāti /

[398|17-398|19] na gṛhlāti ākāralambananirapekṣaṃṃ hi tadraktamidaṃ cittamiti jānāti natvamuṣmin rupe raktamiti jānāti /

[398|19-398|20] anyathā hi tadrūpālambanamapi syāt tadālambanaṃ ca paracittaṃ gṛhlataḥ svabhāvagrahaṇaṃ prāpnuyāt /

[398|20-398|22] sarvaṃ ca paracittajñānaṃ dravyasvalakṣaṇacittacaittapratyutpannaparasaṃtatikāmarūpapratisaṃyuktāpratisaṃyuktaviṣayaṃ darśanamārgapratiṣiddhaṃ bhāvanāmārga upalabhyate /

[398|22-398|23] śūnyatā 'nimittasamādhi viprayuktaṃ kṣayānutpādajñānāsaṃgṛhītamānantaryamārga pratiṣiddhaṃ ca vedittavyam /

[398|23] uktaṃ paracittajñānam /

[399|01] śeṣe caturdaśākāre śūnyānātmavivarjite /

[399|02] kṣayānutpādajñāne śeṣe te caturdaśākāre śūnyānātmakārau varjayitvā /

[399|02-399|04] pāramārthikayorapi saṃvṛtibhajanāt śīṇā me jātirnāparamasmādbhavaṃ prajānāmīti tadvalānuvyavahārataḥ /

[399|05] kimanāsravaḥ svalakṣaṇākāro 'styatha na / kāśmīrāṇāṃ tāvat

[399|06] nāmalaḥ ṣoḍaśabhyo 'nya ākāraḥ

[399|07] nāstyanāsravākāraḥ ṣoḍaśākāranirmuktaḥ /

[399|08] anye 'sti śāstrataḥ // VAkK_7.12 //

[399|09] śranye punarastītyāhurvahirdeśakāḥ / kathaṃ gamyate / śāstrataḥ iti /

[399|09-399|10] śāstre hyevamāha /

[399|10] "syādapratisaṃyuktena cittena kāmapratisaṃyuktāndharmānvijānīyāt /

[399|11] anityato duḥkhataḥ śūnyato 'nātmataḥ hetutaḥ samudayataḥ prabhavataḥ pratyayataḥ /

[399|11-399|12] astyetasthānamastyetadvastviti /

[399|12] yogavihitatī vijānoyādi"ti /

[399|12-399|14] nāsyāyamartho yadastyetatsthānamastyetadvastvityevaṃ vijānīyāditi api tvastyetat sthānamastyetadvastu yadanityādito vijānīyāditi cet /

[399|14] na/ anyatrāvacanāt /

[399|15] eṣa cecchāstrārtho 'bhaviṣyat /

[399|15-399|16] yadidaṃ paṭhacyate "syāddarśanaprahātavyena cittena kāmapratisaṃyuktāndharmānvijānīyāditi /

[399|16] āha / vijānīyāt /

[399|16-399|18] ātmata ātmīyata ucchedataḥ śāśvatataḥ ahetuto 'kriyāto 'pavādato 'grataḥ śreṣṭhato viśiṣṭataḥ paramataḥ śuddhito muktito nairyāṇikataḥ kāṅkṣāto vimatito vicikitsātaḥ /

[399|18-399|19] rajyeta dviṣyānmanyeta muhyedayogavihitato vijānīyādi"ti /

[399|19] atrāpyevaṃ pāṭho 'bhaviṣyat /

[399|19-399|20] astyetat sthānamastyetadvastviti /

[399|20] na tvevaṃ paṭhacyate / tasmānnāsyāyamarthaḥ /

[399|21] kiṃ punarime ṣoḍaśākārā nāmata āhosvit dravyataḥ /

[399|21-399|22] sapta dravyato nāmataḥ ṣoḍaśetyeke /

[399|22] duḥkhakārāścatvāraḥ samudayanirodhamārgākārāṇāmekakadravyatvāt /

[399|23] evaṃ tu varṇayanti /

[400|01] dravyataḥ ṣoḍaśākārāḥ

[400|02] tatpratyayādhīnatvāt anityam / ṣīḍātmakatvāt duḥkham /

[400|02-400|03] ātmīyadṛṣṭivipakṣeṇa śūnyam /

[400|03] ātmadṛṣṭivipakṣeṇānātmā / heturvījadharmayogena /

[400|03-400|04] samudayaḥ prādurbhāvayoigena /

[400|04] prabhavaḥ prabandhayogena /

[400|04-400|05] abhiniṣpādanārthena pratyayaḥ /

[400|05-400|06] tadyathā mṛtpiṇdadaṇdacatrasūtrodakasamavāyāt ghaṭābhiniṣpattirbhavati tadvaditi /

[400|06] akndhoparamatvāt nirodhaḥ / agninirvāṣaṇāt śāntaḥ /

[400|06-400|07] nirūpadravtvāt praṇītaḥ /

[400|07] sarvāpakṣālavimuktatvānniḥ saraṇamiti / gamanārthena mārgaḥ /

[400|07-400|08] yogayuktatvānnyāyaḥ /

[400|08] samyakpratipādanārthena pratipat / atyantasamatikramaṇānnairyāṇika iti /

[400|09] athavā anātyantikatvādanityam / abhinyāsabhūtatvāt duḥkham /

[400|09-400|010] antarvyāpārapuruṣaparahitattvācchūnyam /

[400|10] akāmakāritvādanātmā /

[400|10-400|010] heturāgamanayogena /

[400|10-400|11] samudaya unmajjanayogena /

[400|11] prabhavaḥ prasaraṇayogena / pratisaraṇārghena pratyaya iti /

[400|11-400|12] asaṃbandhaḥ saṃbandhoparamatvānnirodhaḥ /

[400|12] trisaṃskṛtalakṣaṇavimuktatvācchāntaḥ /

[400|12-400|13] kuśalatvāt praṇītaḥ /

[400|13] paramāśvāsatvānniḥ saraṇamiti / kumārgavipakṣeṇa mārgaḥ /

[400|13-400|14] anyāyavipakṣeṇa nyāyaḥ /

[400|14] nirvāṇapurāvirodhanārthena pratipat / sarvabhavapratipakṣatvānnairyāṇikaḥ /

[400|15] ityeṣāṃ vyākhyānamanekaparyāyaḥ / yathābhipretaṃ pravakṣyāmaḥ / udayavyayatvādanityam /

[400|16] pratikūlabhāvāt / duḥkham / ātmarahitatvācchūnyam / svayamanātmatvādanātma /

[400|17] hetusamudayaprabhavapratyayatvaṃ tu yadeva sūtra uktam /

[400|17-400|18] "ime pañcopādānaskandhāśchandamūlakāśchandasamudayāśchandajātīyāśchandaprabhavā" iti /

[400|18-400|19] prabhavaśabdaḥ kevalaṃ paścāt paṭhitavyaḥ śāstre /

[400|19] kaḥ punareṣāṃ viśeṣaḥ / caturvidho hi cchandaḥ /

[400|20] asmītyabhedenātmabhāvcchandaḥ / syāmityabhedena punarbhavacchandaḥ /

[400|20-400|21] ityaṃ syāmiti bhedena punarbhavacchandaḥ /

[400|21] pratisaṃdhivandhacchandaścaturthaḥ / karmābhisaṃskāracchando vā /

[400|22] tatra prathomo duḥkhasyādikāraṇatvānmūlahetuḥ / phalasyeva vījam /

[400|22-400|23] dvitīyaḥ samudayastena tatsamudāgamātphalasyevāṅkurādiprasavaḥ /

[400|23-400|24] tṛtīyastajjātīyaduḥkhapratyayaḥ /

[400|24] phalasyeva kṣotrodakapāśyādikam /

[400|24-400|26] kṣetrādivaśena hi phalasya gandharasavīryavipākaprabhāvabhedā bhavanti caturthaḥ prabhavastataḥ eva tatsaṃbhavāt phalasyeva puṣpāvasānamiti /

[400|26] athavā /

[400|26-401|01] tṛṣṇāvicaritānāṃ dvau pañcakau dvau catuṣkau catvāraśchandāḥ /

[401|01-401|02] "asmīti bhikṣavaḥ sāti itthamasmīti bhavati evamasmīti bhavati anyathā 'smīti sadasmīti asadasmīti /

[401|02-401|03] bhaviṣyāmītyasya bhavati na bhaviṣyāmi itthaṃ bhaviṣyāmi evaṃ bhaviṣyāmi evaṃ bhaviṣyāmi śranyathā bhaviṣyāmi /

[401|04-401|05] syāmityasya bhavati itthaṃ syām evaṃ syām anyathā syām apitu syām apītthaṃ syām apyevaṃ syām apyanyathā syāmityasya bhavati /

[401|06] pravṛttyuparmatvānnirodhaḥ / nirduḥkhatvācchantaḥ /

[401|06-401|07] "iti hi bhikṣavo duḥkhāḥ saṃskārāḥ śāntaṃ nirvāṇami"ti vacanāta /

[401|07] niruttaratvāt praṇītaḥ /

[401|07-401|08] apunarāvṛttitvānniḥsaraṇam /

[401|08] pathibhūtatvānmārgaḥ / yathābhūtapravṛttatvānnyāyaḥ /

[401|08-401|09] pratiniyatatvāt pratipat /

[401|09] yathoktam

[401|10] "eṣa mārgo hi nāstyanyo darśanasya viśuddhaya" iti

[401|11] atyantaniryāṇānnairyāṇikaḥ /

[401|11-401|12] athavā nityasukhātmīyātmadṛṣṭicaritānāṃ pratipakṣeṇānityaduḥkhaśunyānātmākārāḥ /

[401|12-401|13] ahetvekahetupariṇāmabuddhipūrvaka dṛṣṭicaritānāṃ pratipakṣeṇa hetusamudayaprabhavapratyayākārāḥ /

[401|13-401|14] nāsti mokṣa iti dṛṣṭicaritānāṃ nirodhākāraḥ /

[401|14] duḥkho mokṣa iti dṛṣṭicaritānāṃ śāntākāraḥ /

[401|14-401|15] dhyānasukhapraṇītadṛṣṭicaritānāṃ praṇītākāraḥ /

[401|15-401|16] punaḥ punaḥ parihāṇito nātyantiko mokṣa iti dṛṣṭicaritānāṃ niḥsaraṇākāraḥ /

[401|16-401|17] nāsti mārgaḥ kumārgo 'yamanyo mārgaḥ punarāvartī mārga iti dṛṣṭicaritānāṃ mārganyāyapratipannairyāṇikākārā iti /

[401|18] ākāro nāma ka eṣa dharmaḥ /

[401|19] prajñākāraḥ

[401|20] evaṃ tarhi prajñā sākārā na bhaviṣyati / prajñāntarāsaṃyogāt / evaṃ tu yuktaṃ syāt /

[401|21] sarveṣāṃ cittacaittānāmālambanagrahaṇaprakāra ākāra iti /

[401|22] atha kiṃ prajñaivākārayati netyāha / kiṃ tarhi /

[401|23] tayā saha /

[401|24] ākāraynti sālambāḥ

[402|01] prajñā cānye ca sarve sālambanā dharmā ākārayanti /

[402|02] sarvamākāryate tu sat // VAkK_7.13 //

[402|03] yatkiñcidasti sarvamākāryate /

[402|03-402|04] tadevaṃ kṛtvā siddhaṃ bhavati prajñā ākāraścākārayati cākāryante ca /

[402|04-402|05] ālambanā ākāryanta eveti /

[402|06] ataḥ parameṣāṃ jñānānāṃ kuśalādibhedaṃ nirvekṣyāmaḥ /

[402|07] tridhādyaṃ kuśalānyanyāni

[402|08] saṃvṛtijñānaṃ ślokādau bhavatvādādyam / tattrividham /

[402|08-402|09] kuśalākuśalāvyākṛtam /

[402|09] anyāni nava jñānāni kuśalānyeva /

[402|10] ādyaṃ sarvāsu bhūmiṣu /

[402|11] kāmadhātī yāvadbhavāgre /

[402|12] dharmākhyaṃ ṣaṭsu

[402|13] dharmajñānaṃ caturṣu dhyāneṣvanāgamye dhyānāntare ca /

[402|14] navasu tvanvayākhyaṃ

[402|15] anvayajñānaṃ tāsveva ca ṣaṭsu bhūmiṣvārupyatraye ca /

[402|16] tathaiva ṣaṭ // VAkK_7.14 //

[402|17] duḥkhasamudayanirodhamārgakṣayānutpādajñānānyapyetāsveva navasu bhūmiṣvabhedena /

[402|18] bhedena punrdharmajñānasaṃgṛhītāni ṣaṭsu anvayajñāna saṃgṛhītāni navasu /

[402|19] dhyāneṣvanyamanojñānaṃ

[403|01] paracittajñānaṃ caturṣveva dhyāneṣu nānyatra /

[403|02] kāmarūpāśrayaṃ ca tat /

[403|03] kāmarūpadhātvośca tat paracittajñānaṃ saṃmukhīkriyate /

[403|04] kāmāśrayaṃ tu dharmāruyam

[403|05] dharmajñānaṃ tu kāmadhātvāśrayameva / na rūpārupyadhātvoḥ saṃmukhīkriyate /

[403|06] anyattraidhātukāśrayam // VAkK_7.15 //

[403|07] kiṃ punaranyat / paracittajñānaṃ dharmajñānanirmuktam / kṛto bhūmyaśrayanirdeśaḥ /

[403|08] smṛtyupasthānasaṃgraho vaktavyaḥ / so 'yamucyate /

[403|09] smṛtyupasthānamekaṃ dhīrnirodhe

[403|10] dhīḥ prajñā jñānamiti paryāyāḥ / nirodhajñānamekaṃ dharmasmṛtyupasthānam /

[403|11] paracittadhīḥ /

[403|12] trīṇi

[403|13] paracittajñānaṃ trīṇi vedanācittadharmasmṛtyupasthānāni /

[403|14] catvāri śeṣāṇi

[403|15] nirodhaparacittajñānābhyāmanyāni jñānāni catvāri smṛtyupasthānāni

[403|16] katamasya jñānasya kati jñānānyālambanam /

[403|17] dharmadhīgocaro nava // VAkK_7.16 //

[403|18] dharmajñānasya nava jñānānyālambanamanyatrānvayajñānāt /

[404|01] nava mārgānvayadiyoḥ

[404|02] anvayajñānasyāpi nava jñānānyālambanamanyatra dharmajñānāt /

[404|02-404|03] mārgajñānasyāpi nava jñānānyālambanamanyatra saṃvṛtijñānāt /

[404|04] duḥkhahetudhiyordvayam /

[404|05] duḥkhasamudayajñānayordve saṃvṛtiparacitajñāne ālambanam /

[404|06] caturṇāṃ daśa

[404|07] saṃvṛtiparacittakṣayānutpādajñānānāṃ daśa jñānānyālambanam /

[404|08] naikasya

[404|09] ekasya nirodhajñānasya naiva jñānamālambanam /

[404|10] yojyā dharmāḥ punardaśa // VAkK_7.17 //

[404|11] katame daśa /

[404|12] traidhātu kāmalā dharmā akṛtāśca dvidhā dvidhā /

[404|13] saṃkṛtā dharmā aṣṭadhā kriyante /

[404|13-404|14] kāmarūpārupyāvacarānāsravāṇāṃ saṃprayuktaviprayuktabhedāt /

[404|14] asaṃskṛtā dvidhā kriyante / kuśalāvyākṛtabhedāt /

[404|14-404|15] ime daśa dharmāḥ kathaṃ yojyāḥ kasya jñānasya katyālambanamiti /

[404|15-404|16] tatra saṃvṛtijñānasya sarve daśa dharmā ālambanam /

[404|16] dharmajñānasya pañca / kāmāvacarānāsravā ścatvāraḥ kuśalaṃ cāsaṃskṛtam /

[404|17] anvayajñānasya sapta / rūpārupyāvacarānāsravāḥ ṣaṭ kuśalaṃ cāsaṃskṛtam /

[404|17-404|18] duḥkhasamudayajñānayoḥ kāmarūpārupyāvacarāḥ ṣaṭ /

[404|18] nirodhajñānasyaikaḥ /

[404|18-404|19] kuśalamevāsaṃskṛtam /

[404|19] mārgajñānasya dvāvanāsravau / paracittajñānasya trayaḥ /

[404|19-404|20] kāmarūpāvacarānāsravāḥ saṃprayuktāḥ /

[404|20-404|21] kṣayānutpādajñānayoḥ nava dharmā ālambanamavyākṛtamasaṃskṛtaṃ muktvā /

[404|22] syādekena jñānena sarvadharmān jānīyāt / na syāt / api tu

[405|01] sāṃvṛtaṃ svakalāpānyadekaṃ vidyādanātmataḥ // VAkK_7.18 //

[405|02-405|03] saṃvṛtijñānaṃ svasmātkalāpādanyān sarvadharmānanātvato jānīyāt sarvadharmā anātmāna iti /

[405|03] jsvabhāvastatsahabhuvaśca dharmāstasya svakalāpaḥ /

[405|03-405|04] teṣāmagrahaṇaṃ viṣayaviṣayibhedādekālambanatvāditi /

[405|04] saṃnikṛṣṭatvācca /

[405|04-405|05] tacca kāmāvacaraṃ śrutacintāmayaṃ rūpāvacaraṃ śrutamayam bhāvanāmayam /

[405|05-405|06] tasya vyavacchinnabhūmyālambanatvāt /

[405|06] anyathā hi yugapatsarvato vairāgyaṃ syāt / gatametat /

[405|07] idaṃ tu vaktavyam / kaḥ katibhirjñānaiḥ samanvāgata iti /

[405|07-405|08] pṛthagjanastāvadekena samanvāgataḥ /

[405|08] saṃvṛtijñānena / vītarāgastu paracittajñānenāpi / āryaḥ punaḥ /

[405|09] ekajñānānvito rāgīprathame 'nāsravakṣaṇe /

[405|10] kāmāvītarāgo duḥkhadharmajñānakṣāntavekenaiva saṃvṛtijñānena samanvāgato bhavati /

[405|11] dvitīye tribhiḥ

[405|12] duḥkhadharmajñāne tribhiḥ saṃvṛtijñānadharmajñānaduḥkhajñānaiḥ /

[405|13] ūrdhvastu catuṣrvekaikavṛddhimān // VAkK_7.19 //

[405|14] ataḥ paraṃ caturṣu kṣaṇeṣu ekaikajñānavṛddhirasya jñātavyā /

[405|14-405|15] duḥkhe 'nvayajñāne 'nvayajñānaṃ vardhate /

[405|15-405|16] samudayanirodhamārgadharmajñāneṣu samudayanirodhamārgajñānāni vardhanta iti mārgadharmajñāne saptabhirjñānaiḥ samanvāgato bhavati /

[405|16-405|17] vītarāgastu sarvatrādhikena paracittajñānena samanvāgato veditavyaḥ /

[405|18] atha kasyāmavasthāyāṃ kati jñānāni bhavyante /

[405|19] yathotpannāni bhāvyante kṣāntijñānāni darśane /

[405|20] anāgatāni

[406|01-406|02] darśanamārge yadyadevotpadyate kṣāntirjñānaṃ vā tajjātīyamanāgataṃ bhāvanāṃ gacchati tadākārā eva catvāraḥ /

[406|02-406|03] kasmāddarśanamārge sabhāgajñānākārabhāvanaiva gotrāṇāmaporatilabdhatvāt /

[406|04] tatraiva sāṃvṛtaṃ cānvayatraye // VAkK_7.20 //

[406|05-406|06] tatraiva darśanamārge saṃvṛtijñānaṃ cāpi bhāvyate triṣu duḥkhasamudayanirodhānvayajñāneṣu /

[406|06] na dharmajñāneṣvakṛtsnasatyābhisamayāt /

[406|07] ato 'bhisamayāntyākhyaṃ

[406|08] ata eva tadābhisamayāntikaṃ saṃvṛtijñānamākhyāvate /

[406|08-406|09] ekaikasatyābhisamayānte bhāvanāt /

[406|09] kasmānna mārgānvayajñāne bhāvanāṃ gacchati /

[406|09-406|10] mārgasatyasya pūrva laukikena mārgeṇānabhisamitatvāt akṛtsnābhisamayācca /

[406|10-406|12] kṛtsnaṃ hi duḥkhaṃ śakyate parijñātuṃ samudayaḥ prahātuṃ nirodhaḥ sākṣātkartu na tu mārgaḥ śakyate kṛtsno bhāvayitum ityabhisamayāntābhāvānna tasminnābhisamayāntikaṃ bhāvyate /

[406|12-406|13] samudayo 'pi na tadā sarvaḥ prahīṇo bhavatīti na syādābhisamayāntikam /

[406|13] na /

[406|13-406|14] tatsatyadarśanaheyaḥ sarvaḥ prahīṇno bhavati /

[406|14-406|15] mārgastaddarśanaheyapratipakṣo na sarvaḥ śakyate bhāvayituṃ vahugotratvāt ityasti mahānviśeṣaḥ /

[406|15] darśanamārgaparivāratvādityapare /

[406|15-406|16] tadidaṃ sādhyatvādajñāpakam /

[406|16] kiṃ punastadābhisamayāntikaṃ samvṛtijñānaṃ kadācitsaṃmukhīkriyate /

[406|16-406|17] na kadācit ekāntena hi

[406|18] tadānutpattidharmakam /

[406|19] kathaṃ punastadbhāvitaṃ bhavati /

[406|19-406|20] alabdhalābhāt kathamidānīṃ tatpratilabdhaṃ yadi naiva saṃmukhīkartu śakyate /

[406|20] prāptitaḥ /

[406|20-406|21] yasmāllabdhaṃ tasmāllabdhamityapūrvaiṣā nirdeśajātiḥ /

[406|21] tasmānnaivaṃ bhāvanā sidhyati /

[406|21-406|22] evaṃ tu sidhyati yad āhuḥ pūrvācāryāḥ /

[406|22] kathaṃ ca pūrvācāryā āhuḥ /

[406|22-406|24] lokottaramārga-sāmarthyāt saṃvṛtijñānaṃ bhāvyate yad vyutthitaḥ satyālambanam viśiṣṭataraṃ laukikaṃ jñānaṃ saṃmukhīkaroti /

[406|24-407|01] eṣa eva ca tasya lābho yat-tat-saṃmukhībhāva-samarthāśrayalābhaḥ /

[407|01] gotre hi labdhe labdhaṃ gautrikaṃ bhavati / eva tu necchanti vaibhāṣikāḥ /

[407|02] katibhūmikaṃ punastatsaṃvṛtijñānaṃ bhāvyate / darśanamārgasya

[407|03] svadhobhūmi

[407|04] yadbhūmiko darśanamārgo bhavati tadbhūmikam cāvarabhūmikaṃ ca saṃvṛtijñānaṃ bhāvyate /

[407|05] ānāgamyabhūmikaścedbhavati dvibhūmikaṃ bāvyate / anāgamyabhūmikaṃ kāmāvacaraṃ ca /

[407|06] evaṃ yāvaccaturthadhyānabhūmike darśanamārge saptabhūmikaṃ saṃvṛtijñānaṃ bhāṣyate /

[407|07] tatra punaḥ kati smṛtyupasthānāni /

[407|08] nirodhe 'ntyaṃ

[407|09] nirodhe 'bhisamite yat saṃvṛtijñānaṃ tadantyaṃ smṛtyupasthānaṃ dharmasmṛtyupasthānam /

[407|09-407|10] ekasya parisaṃkhyānātsiddhaṃ bhavati śeṣaṃ catvāri smṛtyupasthānānīti /

[407|10-407|11] taccaitadābhisamayāntikaṃ saṃvṛtijñānaṃ

[407|12] svasatyākāraṃ

[407|13] yatsatyābhisamayāllabhyate tatsatyākārameva /

[407|13-407|14] tadākāravacanādālambanasya tadeva satyamityuktaṃ bhavati /

[407|14] darśanamārgalabhyatvācca tat /

[407|15] yatnikam // VAkK_7.21 //

[407|16] prāyogikamityarthaḥ /

[407|16-407|17] saparivāragrahaṇātkāmarūpāvacārāṇi catuṣpañcaskandhasvabhāvāni /

[407|18] ṣoḍaśe ṣaṭ sarāgasya

[407|19] bhāvyanta iti vartate /

[407|19-407|20] avītarāgasya ṣoḍaśe mārgānvayajñānakṣaṇe dve jñāne pratyutpanne /

[407|20] mārgajñānamārgānvayajñāne / purāgatāni ṣaṭ bhāvyante /

[407|20-407|21] dharmānvayaduḥkhasamudayanirodhamārgajñānāni /

[408|01] vītarāgasya sapta tu /

[408|02] vītarāgasya paracittajñānaṃ saptamaṃ bhāvyate /

[408|03] sarāgabhāvanā mārge tadūrdhvaṃ saptabhāvanā // VAkK_7.22 //

[408|04-408|05] ṣoḍaśāt kṣaṇādurdhvaṃ bhāvanāmārge yāvanna vītarāgo bhavati tāvat sarveṣu prayogāntaryavimuktiviśeṣamārgeṣu sapta jñānāni bhāvyante /

[408|05-408|06] dharmānvayaduḥkhasamudayanirodhamārgasaṃvṛtijñānāni /

[408|06] laukikaścet bhāvanāmārgaḥ saṃvṛtijñānaṃ pratyutpannam /

[408|07] lokottaraścet caturṇāṃ dharmajñānānāmanyatamat /

[408|08-408|09] saptabhūmijayā 'bhijñākopyāptyākīrṇabhāvite ānanataryapatheṣūrdhvaṃ muktimārgāṣṭake 'pi ca // VAkK_7.23 //

[408|10] saptajñānāni bhāvyante iti vartate /

[408|10-408|11] sapta bhūmayaḥ catvāri dhyānāni trayaścārupyāḥ /

[408|11-408|13] tāsāṃ jayaḥ vairāgyaṃ tasmin saptabhūmike vairāgye pañcasu cābhijñāsu akopyaprativedhe ca vyavakīrṇabhāvite ca dhyāne śaikṣasya yāvantaḥ ānantaryamārgāsteṣvapi sarveṣu sapta jñānāni bhāvyante tānyeva /

[408|13-408|14] laukikeścet bhāvnāmārgaḥ saṃvṛtijñānaṃ pratyutpannam /

[408|14-408|15] lokottaraśceccaturṇāmanvajñānānāṃ dvayośca dharmajñānayoranyatamat / [408|15] akopyaprativedhe tu saṃvṛtijñānaṃ na bhāvyate /

[408|15-408|16] bhavāgrāprati pakṣatvāt /

[408|16] tatra jayajñānaṃ saptamaṃ veditavyam /

[408|16-408|17] saptabhūmivairāgyādapi cordhvaṃbhavāgravairāgye vimuktimārgeṣvaṣṭāsu saptaiva jñānāni bhāvyante /

[408|17-408|18] dharmānvayaduḥkhasamudayanirodhamārgaparacittajñānāni /

[408|18] saṃvṛtijñānaṃ na bhāvyate / bhavāgrāpratipakṣatvāt /

[408|18-408|19] pratyutpannaṃ tu caturṇāmanvayajñānānāṃ dvayośca dharmajñānayoranyatamat /

[408|20] śaikṣottāpanamuktau vā ṣaṭsaptajñānabhāvanā /

[408|21-408|23] śaikṣasyendriyottāpanāyāṃ vimuktimārge sarāgasya ṣaṇṇāṃ bhāvanā dharmānvayaduḥkhasamudayanirodhamārgajñānānāṃ vitarāgasya saptānāṃ paracittajñānaṃ prakṣipya /

[408|23] saṃvṛtijñānasyāpyubhayoriti kecit / tatra matavikalpajñāpanārtho vāśabdhaḥ /

[408|24] prayogamārge tu tayoḥ saṃvṛtijñānasyāpi bhāvanā /

[409|01] ānantaryapatha ṣaṇṇāṃ

[409|02-409|03] vītarāgasyāvītarāgasya vā śaikṣasyendriyottāpanāyāmānantaryamārge ṣaṇṇāṃ bhāvanā pūrvavat /

[409|03] na saṃvṛtijñānasya / darśanamārga sādṛśyāt /

[409|04] na paracittajñānasya / sarvānantaryamārga pratipiddhatvāt / kimartha pratipidhyate /

[409|04-409|05] apratipakṣatvāt /

[409|06] bhavāgravijaye tathā // VAkK_7.24 //

[409|07] bhavāgravairāgye 'pyānantaryamārgeṣu ṣaṇṇāṃ bhāvanā tathaiva /

[409|08] navānāṃ tu kṣayajñāne

[409|09] bhavāgravairāgye navamo vimuktimārgaḥ kṣayajñānam /

[409|09-409|10] tatra navānāṃ jñānānāṃ bhāvanā anyatrānutpādajñānāt /

[409|11] akopyasya daśa bhāvanā /

[409|12] yastvakopyadharmā bhavati tasya daśānāṃ jñānānāṃ bhāvanā /

[409|12-409|13] anutpādajñānalābhāt /

[409|14] tatsaṃcare 'ntyamuktau ca

[409|15] yo 'pyakopyatāṃ saṃcarati tasyāpyantye vimuktimārge daśānāṃ bhāvanā /

[409|16] proktaśeṣe 'ṣṭabhāvanā // VAkK_7.25 //

[409|17] kiṃ punaḥ śeṣam /

[409|17-409|19] kāmavairāgye navamo vimuktimārgaḥ saptabhūmivairāgyābhijñāvyavakīrṇabhāviteṣu vimuktimārgaḥ akopyaprativedho 'ṣṭau vimuktimārgāḥ sarve ca vītarāgasya prayogaviśeṣamārgāḥ /

[409|19] teṣu sarveṣvaṣṭau jñānāni bhāvyante /

[409|20] anāgatabhāvanayā kṣayānutpādajñāne hitvā / śaikṣasyaivam /

[409|20-409|21] aśaikṣasya punarabhijñādiprayogavimuktaviśeṣamārgeṣu nava jñānāni daśa vā /

[409|21-409|23] abhijñāvyavakīrṇabhāvitānantaryavimuktimārgeṣu tvaṣṭau nava vā dvayostvabhhijñāvimuktimārgayoravyākṛtatvānna kicidanāgate bhāvyate /

[409|23-410|01] pṛthagjanasya tu kāmatridhyānavairāgyāntyavimuktimārgeṣu dhyānabhūmikeṣu ca prayogābhijñātrayavimuktimārgāpramāṇādiguṇābhinirhāreṣu saṃvṛtijñānamanāgataṃ bhāvyate paracittajñānaṃ cānyatra nirvedhabhāgīyebhyaḥ /

[410|01] teṣu hi paracittajñānaṃ na bhāvyate / darśanamārgaparivāratvāt /

[410|02] anyatrāpūrvamārgalābhe saṃvāṛtijñānamevānāgataṃ bhāvyate /

[410|03] atha kasminmārge katibhūmikaṃ jñānaṃ bhāvyate /

[410|03-410|04] saṃvṛtijñānaṃ tāvadyadbhūmiko mārgo yāṃ ca prathamato bhūmi labhate tadbhūmikamanāgataṃ bhāvyate /

[410|04-410|05] anāsravaṃ tu na kevalaṃ yadbhūmiko mārgaḥ /

[410|05] kiṃ tarhi /

[410|06] yardvarāgyāya yallābhastatra cādhaśca bhāvyate /

[410|07-410|09] yadbhūmivairāgyāyāpi hi dvividho 'pi mārgo bhavati prayogamārgādiḥ yāṃ ca bhūmi labhate vairāgyatastdbhūmikānyadhobhūmikāni cānāsravāṇi jñānāni bhāvanāṃ gacchanti /

[410|10] sāsravāśca kṣayajñāne

[410|11-410|13] kṣayajñāne tu sarvabhūmikāḥ sāsravā api guṇāḥ kṣayajñānalābhikā bhāvanāṃ gacchanti a4ubhānāpānasmṛtismṛtyupasthānāpramāṇavimokṣādayaḥ rajjucchedāducchvasantīva peḍāsādharmyeṇa /

[410|13-410|14] svacittādhirājyaprāptasya prāptibhiḥ sarvakuśaladharmapratyudgamanādādhirājyaporaptau prābhṛtena viṣayapratyudgamanavat /

[410|15] yat kicillabhyate tatsarva bhāvyate / yadapūrva labhyate tat bhāvyate /

[410|16] labdhapūrva na bhāvyate // VAkK_7.26 //

[410|17] yadvihīnaṃ punarlabhyate na tt bhāvyate / bhāvitotsṛṣṭatvāt /

[410|18] kiṃ khalu pratilambha eva bhāvanā netyucyate / caturvidhā hi bhāvanā /

[410|19] pratilambhabhāvanā niṣevaṇabhāvanā pratipakṣabhāvanā vinirdhāvanabhāvanā ca / tatra

[410|20-410|21]

pratilambhaniṣevākhye śubhasaṃskṛtabhāvane /
pratipakṣavinirdhavabhāvane sāsravasya tu // VAkK_7.27 //

[411|01] pratilambhaniṣevaṇabhāvane kujñalasaṃskṛtānāṃ dharmāṇāmanāgatānāmekā pratyutpannānāmubhe /

[411|02] pratipakṣavinirdhāvanabhāvane sāsravāṇāṃ dharmāṇām /

[411|02-411|03] tadevaṃ kuśalasāsravāṇāṃ catasro bhāvanā bhavanti /

[411|03] anāsravāṇāṃ dve kliṣṭāvyākṛtānāṃ ca /

[411|03-411|04] bāhyābhidharmikāṇāṃ ṣaṭ bhāvnāḥ /

[411|04] etāścatasraḥ saṃvarabhāvanā vibhāvana ca /

[411|04-411|05] indriyāṇāṃ pūrvī kāyasyottarā /

[411|05-411|06] "ṣaḍigānīndriyāṇi sudāntāni yāvatsubhāvitāni tathā santyasminkāye kleśā" iti vistaraḥ /

[411|06-411|07] te tu pratipakṣanirdhāvabhāvanāntarbhūte iti kāśmīrāḥ /

[411|07-411|08] sāmānyena sarveṣāṃ pudgalānāṃ kṣayajñāne guṇabhāvanoktā /

[411|09] aṣṭādaśāveṇikāstu buddhadharmā balādayaḥ /

[411|10] ye buddhasyaiva bhagavataḥ kṣayajñāne bhāvanāṃ gacchanti nānyasya / katame 'ṣṭādaśa /

[411|11] daśa balāni catvāri vaiśāradyāni trīṇi smṛtyupasthānāni mahākaruṇā ca /

[411|11-411|12] asādhāraṇaṃ hyāveṇikamityucyate /

[411|12] tatra

[411|13] sthānāsthāne daśa jñānāni

[411|14] sthānāsthānajñānabalaṃ daśa jñānāni /

[411|15] aṣṭau karmaphale

[411|16] kamavipākajñānabalamaṣṭī jñānāni / nirodhamārgajñāne hitvā /

[411|17] nava // VAkK_7.28 //

[411|18] dhyānādyakṣādhhimokṣeṣu dhātau ca

[411|19] dhyānavimokṣasamādhisamāpattijñānabalaṃ nava jñānāni / nirodha jñānaṃ hitvā /

[411|19-411|20] evamindriyaparāparajñāna balaṃ nānādhimuktijñānabalaṃ nānādhātujñānabalaṃ veditavyam /

[411|21] pratipatsu tu /

[412|01] daśa vā

[412|02] nava veti matavikalpā 'rtho vāśabdaḥ / yadi saphalā pratipat gṛhyate /

[412|02-412|03] sarvatragāminī pratipajjñānabalaṃ daśa jñānāni /

[412|03] na cennava / anyatra nirodhajñānāt /

[412|04] saṃvṛtijñānaṃ dvayoḥ

[412|05] pūrvanivāsānusmṛtijñānabalaṃ ca saṃvṛtijñānam /

[412|06] ṣaṭ daśa vā kṣaye // VAkK_7.29 //

[412|07] āsravakṣayajñānabalaṃ saḍ jñānāni dharmānvayanirodhakṣayānutpādasaṃvṛtijñānāniṃ /

[412|08] yadi nirodhajñānamevāsravakṣayajñānam /

[412|08-412|09] atha kṣīṇasravasaṃtāne jñānamāsravakṣayajñānaṃ tato daśa jñānāni /

[412|10] uktaḥ svabhāvo bhūmiridānīmucyate /

[412|11] prāṅinavisacyutotpādabaladhyāneṣu

[412|12] cyutireva cyutam / pūrvanivāsacyutyupapatījñānaṃ balaṃ caturdhyānabhūmikam /

[412|13] śeṣitam /

[412|14] sarvabhūmiṣu

[412|15] śeṣaṃ balaṃ sarvabhūmisaṃgṛhītam / tāḥ punarekādaśa /

[412|15-412|16] kāmadhāturanāgamya dhyānāntaraṃ dhyānārupyāśca /

[412|16] sarvāṇi / jambūdvīpapuruṣāśrayāṇi / anyatra duddhānutpādāt /

[412|16-412|17] tadetaddaśavidhaṃ jñānamanyasya balaṃ nocyate /

[412|17] buddhasyaiva balamiti /

[412|18] kenāsya balamavyāhatam yataḥ // VAkK_7.30 //

[412|19] yasmādasya sarvatra jñeye jñānabhavyāhataṃ vartate tasmādvalam /

[412|19-412|20] aneṣāṃ tu vyāhanyate /

[412|20-413|01] jñānaṃ vavacidicchatāmapyapravṛtteriti nārhati tadbalādhyāṃ labdhum /

[413|01-413|02] sthaviraśāriputreṇa pravrajyāpekṣapuruṣapratyākhyānaṃ śyenopadrutasya pakṣiṇa upapattyādīparyantājñānaṃ cātrodāharaṇam /

[413|02-413|03] evaṃ tāvadavyāhatajñānatvādbuddhānāṃ jñeyavadanantaṃ mānasaṃ balam /

[413|04] nārāyaṇabalaṃ kāye

[413|05] kāye punarbuddhasya nārāyaṇaṃ balaṃ varṇayati

[413|06] saṃdhiṣvanye

[413|07] sandhau sandhau nārāyaṇabalamityapare /

[413|07-413|08] mānasavat kāyikamapyasyāna taṃ balamiti bhadantaḥ /

[413|08] anyathā hyananatajñānabalasahiṣṇu naṃ syāditi /

[413|08-413|09] nāgagrandhiśaṅkalāśaṅkusaṃdhayaśca budhapratyekabuddhacakravartinaḥ /

[413|10] kiṃ punarnārāyaṇasya balasya pramāṇam /

[413|11] daśādhikam /

[413|12] hastyādisaptakabalam

[413|13] yaddaśānāṃ prākṛtahastināṃ balaṃ tadekasya gandhahastinaḥ /

[413|13-413|14] evaṃ mahānagnapraskandivarāṅgacānūranārāyaṇānāṃ daśottaravṛddhirvattavyā /

[413|14-413|15] prākṛtagandhahastimahānagnapraskandināṃ daśāttaravṛddhacyārdhanārāyaṇaṃ balaṃ tat dviguṇaṃ nārāyaṇa mityapare /

[413|15-413|16] yathā tu vahutara tathā yujyate /

[413|17] spraṣṭavyāyatanaṃ ca tat // VAkK_7.31 //

[413|18] taccatatkāyikaṃ balaṃ sarvasyaiva spraṣṭavyāyatanasvabhāvaṃ mahābhūtaviśeṣa eva /

[413|19] upādāyarūpaṃ saptabhyo 'rthāntaramityapare / uktāni valāni /

[413|20] vaiśāradhyaṃ caturdhā tu

[413|21] yathāsūtram / etāni punaścatvāri vaiśāradyāni

[414|01] yathādyadaśame bale /

[414|02] dvitīyasaptame caiva /

[414|03-414|04] yathā sthānāsthānajñānabalamevaṃ samyaksaṃbuddhasya vata me sate ityetadvaiśāradyaṃ veditavyam /

[414|04] yathāsravakṣayajñānabalamevaṃ kṣīṇāsravasya vata me sata ityetadvaiśāradyam /

[414|05-414|06] yathā karmasvakajñānavalamevaṃ ye vā punarmayā śrāvakāṇāmantarāyikā dharmā ādhyātā ityetadvaiśāradyam /

[414|06-414|07] yathā sarvatragāminī pratipajjñānaṃ valamevaṃ yo va punarmayā śrāvakāṇāṃ niryāṇāya mārga ādhyāta ityetadvaiśāradyaṃ veditavyam /

[414|07-414|08] kathaṃ na jñānameva vaiśārdyam /

[414|08] nirbhayatā hi vaiśāradyam /

[414|08-414|09] ebhiśca nirbhayo bhavati /

[414|09] jñānakṛtaṃ vaiśāradyaṃ yujyate / na jñānameva /

[414|10] trīṇi smṛtyupasthānāni parṣadbhedāt bhavanti yathāsūtram / tattvetat

[414|11] smṛtiprajñātmakaṃ trayam // VAkK_7.32 //

[414|12] smṛtisaṃprajñānasvabhāvānyetāni trīṇi smṛtyupasthānāni /

[414|12-414|13] yadā śrāvakasyāpi śuśrūṣamāṇāśuśrūpamāṇobhayeṣvānandī na bhavatyāghāto vā /

[414|14] kasmādete āveṇikā buddhadharmā ucyante / savāsanaprahāṇāt /

[414|14-414|16] athavā yasya śrāvakāstasya cacchūśrūṣamāṇāśuśrūṣamāṇobhayeṣu saumanasyādyavakāśaḥ sutarāṃ na tathā 'nyasyeti tasyaiva tānutpādādāścarya vyavasthāpyate nānyasyeti /

[414|17] mahākaruṇedānī vaktavyā / seyamucyate /

[414|18] mahākṛpā saṃvṛtidhīḥ

[414|19] saṃvṛtijñānātmikā mahākaruṇā /

[414|19-414|20] anyathā hi na sarvasattvālambanā sidhyet na ca triduḥkhatākārā /

[414|20] karuṇāvat / kasmādiyaṃ mahākaruṇetyucyate /

[414|21] saṃbhārākāragocaraiḥ /

[415|01] samatvādādhimāvyācca

[415|02] sabhāreṇa mahāpuṇyajñānasaṃbhārasamudāgamāt / ākāreṇa triduḥkhatākaraṇāt /

[415|03] ālambanena tridhātukālambanāt / samatyena sarvasattveṣu samavṛttitvāt /

[415|03-415|04] abhimātratvena sarvasttveṣu samavṛttitvāt /

[415|04] adhimātratvena tato 'dhimātratarābhāvāt /

[415|05] karuṇāmahākaruṇayoḥ kiṃ nānākaraṇam /

[415|06] nānākaraṇamaṣṭdhā // VAkK_7.33 //

[415|07] svabhāvato 'dveṣāmohasvabhāvatvāt /

[415|07-415|08] ākārata ekatriduḥkhatākāratvāt /

[415|08] ālambanata ekatridhātvālambanatvāt /

[415|08-415|09] bhūmitaścaturdhyānacaturthadhyānabhūmikatvāt /

[415|09] saṃtānataḥ śrāvakādibuddhasaṃtānajatvāt /

[415|09-415|10] lābhataḥ kāmadhātubhavāgravairāgyalabhyatvāt /

[415|10] aparitrāṇaparitrāṇataḥ atulyakaruṇāyanācca /

[415|11] kiṃ punaḥ sarve buddhāḥ sarvaprakārasāmānyā bhavanti / netyāha /

[415|12-415|13]

saṃbhāradharmakāyābhyāṃ jagataścārthacaryayā /
samatā sarvabuddhānāṃ nāyurjātipramāṇataḥ // VAkK_7.34 //

[415|14] tribhiḥ kāraṇaiḥ sāmyaṃ sarvabuddhānām /

[415|14-415|15] sarvapuṇyajñānasaṃbhārasamudāgamataḥ dharmakāyapariniṣpattitaḥ arthacaryayā ca lokasya /

[415|15] āyurjātigotrapramāṇakṛtastu bhedo bhavati /

[415|16-415|17] cirālpatarajīvanāt kṣatriyavrāhmaṇajātibhedāt kāśyapagautamādigotrabhedāt alpānalpapramāṇabhedācca yathakālamiti /

[415|17-415|19] etāmeva ca trividhāṃ saṃpadaṃ manasikurvāṇena viduṣā śakyaṃ buddhānāṃ bhagavatāmantike tīvraprema gauravaṃ cotpādayituṃ yaduta hetusaṃpadaṃ phalasaṃpadamupakārasaṃpadaṃ ca /

[415|19] tatra caturdhā hetusaṃpat /

[415|19-415|20] sarvapuṇyajñānasaṃbhārābhyāso dīrghakālābhyāso nirantarābhyāsaḥ satkṛtyābhyāsaśca /

[415|20] caturvidhā phalasaṃpat /

[415|21] jñānasaṃpat prahāṇasaṃpat prabhāvasaṃpadrūpakayasaṃpacva / caturvidhopakārasaṃpat /

[415|21-415|23] apāyatrayasaṃsāraduḥkhātyantanirmokṣasaṃpat yānatrayasugati pratiṣṭhāpanasaṃpadvā /

[415|23] jñānasaṃpat punaścaturvidhā /

[415|23-416|01] anupadiṣṭajñānaṃ sarvatrajñāna sarvathājñānamayatnajñānaṃ ca /

[416|01] caturvidhā prahāṇasaṃpat /

[416|01-416|02] sarvakleśaprahāṇam atyantaprahāṇaṃ savāsanaprahāṇaṃ sarvasamādhisamāpattyāvaraṇaprahāṇaṃ ca caturvidhā prabhāvasaṃpat /

[416|02-416|04] bāhyaviṣayanirmāṇapariṇāmanā dhiṣṭhānavaśityasaṃpat āyurutptargādhiṣṭhānavaśitvasaṃpat āvṛtākāśadūrakṣīpragamanālpavahutvapraveśana vaśitvasaṃpat vividhanijāścaryadharmasaṃpacca /

[416|04-416|05] caturvidhā rūpakāyasaṃpat /

[416|05] lakṣaṇasaṃpat anuvyañjanasaṃpat balasaṃpat vajrasārāsthisaṃpat /

[416|06] ityetatsāmāsikaṃ buddhānāṃ māhātmyam / anantaprabhedaṃ tu tadbhidyamānaṃ jāyate /

[416|07-416|08] tacca punarbuddhā eva sakalaṃ jñātuṃ baktuṃ ca samarthāḥ yadyanekāsaṃkhyeyaṃ kalpaṃ jīvitamadhitiṣṭheyuḥ /

[416|08] evaṃ ca tāvadanantādbhūtaguṇajñānaprabhāvopakāramāharatnākarāstathāgatāḥ /

[416|09-416|10] atha capunarbālāḥ svaguṇadāridracyahatādhimokṣāḥ śruṇvanto 'pi tāṃ tādṛśīṃ guṇasamṛddhiṃ buddhaṃ ca nādriyante tasya ca dharmam /

[416|10-416|11] paṇḍitāstu punarmajjābhirapi taṃ bhagavantamabhiprapadyante tasya ca dharmam /

[416|11-416|13] te he śraddhāmātrakeṇāpyekāntikenābhiprasannā aniyatavipākānāṃ pāpānāṃ rāśīnabhibhūya daivīṃ mānuṣīṃ ca śriyamabhibhūya nirvāṇaparāyaṇāḥ saṃvartante /

[416|13] ata eva tathāgatā anuttaraṃ puṇyakṣetramucyante /

[416|14] avandhyeṣṭhaporakṛṣṭāśusvantaphalatvāt / uktaṃ hi bhagavatā

[416|15-416|16] "ye 'nyānapi jine kārānkariṣyanti vināyake / vicitraṃ svargamāgamya te lapsyante 'mṛtaṃ padami"ti /

[416|17] ime tāvadaṣṭādaśa buddhānāmāveṇikā dharmā ucyante //

[416|18] śiṣyasādhāraṇā anye dharmāḥ

[416|19] śrāvakasādhāraṇāstvanye guṇā buddhānām /

[416|20] kecit pṛthagjanaiḥ /

[416|21] ke punasta iti yathāyogam

[416|22] araṇāpraṇidhijñānapratisaṃvidguṇādayaḥ // VAkK_7.35 //

[417|01-417|02] araṇapraṇidhijñānapratisaṃvidabhijñādhyānārupyāṃpramāṇavimokṣābhibhvāyatanakṛtsnāyatanādayaḥ /

[417|02-417|04] tatrāraṇā nāma kaścidevārhan kleśaprabhavaṃ sattvānāṃ duḥkhaṃ viditvātmānaṃ ca dakṣiṇīyaviśeṣaṃ pareṣāṃ tadālambanaṃ kleśotpādaṃ parihartukāmastādṛśaṃ jñānamutpādayati bhena pareṣāṃ sarvathā 'pi raṇaṃ notpādayati /

[417|04-417|05] na kasyacittadālambano rāga utpadyate dveṣo māno vā /

[417|05] naiṣā pratipat kañcideva raṇayatītyaraṇā / sā punareṣā

[417|06] saṃvṛtijñānamaraṇā

[417|07] ayamasyā svabhāvaḥ /

[417|08] dhyāne 'ntye

[417|09] caturthadhyāna bhūmikā sukhapratipadāmagratvāt /

[417|10] akopyadharmaṇaḥ /

[341|711-41711] nānyasyārhataḥ /

[417|11-417|12] anyo hi svasaṃtānādapi kadācit kleśaraṇaṃ parihartu na śaknoti /

[417|13] nṛjā

[417|14] manuṣyeṣvevotpadyate triṣu dvīpeṣu /

[417|15] anutpannakāmāptasavastukleśagocarāḥ // VAkK_7.36 //

[417|16-417|17] anāgatāḥ kāmāvacarāḥ savastukāḥ kleśāḥ asyā ālambanaṃ nāpareṣāṃ kleśa udapādītyevaṃ pravṛttatvāt /

[417|17-417|18] avastukāstu kleśā na śakyāḥ parihartuṃ sarvatragāṇāṃ sakalasvabhūmyālambanatvāt /

[417|18] yathā cāraṇoktā

[417|19] tathaiva praṇidhijñānaṃ

[418|01] tadapi hi saṃvṛtijñānaṃ dhyāne 'ntye 'kopyadharmaṇaḥ manuṣyāśrayaṃ ca

[418|02] sarvālambaṃ tu tat

[418|03] sarvadharmālambanaṃ tu praṇidhijñānamityeva viśeṣaḥ /

[418|03-418|04] ārupyāstu na sākṣāt prāṇidhijñānena jñāyante /

[418|03] kiṃ tarhi / niṣpannacaritaviśeṣāt /

[418|04-418|05] karṣakanidarśanaṃ cātreti vaibhāṣikāḥ /

[418|05-418|06] praṇidhipūrvakaṃ jñānaṃ praṇidhijñānaṃ yaddhi praṇidhāya prāntakoṭikaṃ caturtha dhyānaṃ samāpadyate /

[418|06] idaṃ jānīyāmiti tadyathābhūtaṃ jānāti / sarvastatsamādhiviṣayaḥ

[418|07-418|08]

tathā /
dharmārthayorniruktau ca pratibhāne ca saṃvidaḥ // VAkK_7.37 //

[418|09] catasro hi pratisaṃvidaḥ /

[418|09-418|10] dharmapratisaṃvidarthapratisaṃvinniruktipratisaṃvitpratibhānapratisaṃvicca /

[418|10-418|11] tā api dharmārthaniruktipratibhānapratisaṃvidastathaiva yathā 'raṇā /

[418|11] kimāsāṃ tathaiva akopyadharmamanuṣyāśrayatvam /

[441|811-41812] ālambanabhūmisvabhāvaviśeṣastvāsāṃ pṛthagucyate /

[418|13] tisro nāmathavāgjñānamavivartya yathākramam /

[418|14-418|15] nāmapadavyañjanakāyeṣvarthavācitā avivartyajñānaṃ dharmāthaṃniruktipratisaṃvido yathākramam /

[418|16] caturthīyuktomuktābhilāpamārgavaśitvayoḥ // VAkK_7.38 //

[418|17] avivartyaṃ jñānamiti vartate /

[418|17-418|18] yuktamutābhilāpitāyāṃ samādhivaśisaṃprakyāne cāvivartyaṃ jñānaṃ pratibhānasaṃvit /

[418|19] vāṅmārgālambanā cāsau

[418|20] vākca mārgaśca tasyāḥ ālmvanam /

[418|21] nava jñānāni

[419|01] navajñānasvabhāvā pratibhānapratisaṃvidanyatra nirodhajñānāt /

[419|02] sarvabhūḥ /

[419|03] sarvabhūmikā cāsau kāmadhātau yāvat bhavāgre vāṅmārgayoranyatarālambanāt /

[419|04] daśa ṣaḍvā 'rthasaṃvit

[419|05] arthapratibhānasaṃvit sarvadharmāśccedarthā daśa jñānāni /

[419|05-419|06] nirvāṇaṃ cedarthaḥ ṣaṭ jñānāni /

[419|06] dharmānvayanirodhakṣayānutpādasaṃvṛtijñānāni /

[419|07] sā sarvatra

[419|08] sā punareṣā 'rthapratisaṃvit sarvabhūmikā /

[419|09] anye tu sāṃvṛtam // VAkK_7.39 //

[419|10-419|11] anye tu dve dharmaniruktipratisavidau saṃvṛtijñānasvabhāve nāmakāyādivāgālambanasvabhāvatvāt /

[419|12] kāmadhyāneṣu dharme vit

[419|13-419|14] dharmapratisaṃvit pañcabhūmikā kāmadhātucaturthadhyānasaṃgṛhītā ūrdhvaṃ nāmakāyābhāvāt /

[419|15] vāci prathamakāmayoḥ /

[419|16] vāṅniruktir ity eko 'rthaḥ /

[419|16-419|17] niruktipratisaṃvitkāmadhātuprathamadhyānabhūmikā ūrdhvaṃ vitarkābhāvāt /

[419|17] prajñaptau tu pratisaṃvidāmeva nirdeśaḥ /

[419|17-419|19] "padavyañjane tasyaivarthe tasyaikadvivahustrīpuruṣādyadhivacane tasyāsaktatāyāmavivartyajñānaṃ dharmāvipratisaṃvida" ityata evāsāṃ kramasiddhiḥ /

[419|19] nirvacanaṃ niruktiḥ /

[419|19-419|20] yathā rupyate tasmādrūpamityevamādi /

[419|20] uttarottarapratibhā pratibhānamityapare /

[419|20-419|21] āsāṃ ca kila pratisaṃvidāṃ gaṇitaṃ buddhavacanaṃ śabdavaidyā hetuvidyā ca pūrvaprayogo yathākramam /

[419|21-420|01] nāpyeteṣvakṛtakauśalastā utpādayituṃ śaknotīti / [420|01] buddhavacanameva tu sarvāsāṃ prayogaṃ varṇayanti /

[420|02] yasya caikā tasyāvaśyaṃ catasraḥ pratisaṃvidī bhavanti /

[420|03] vikalābhirna tallābhī

[420|04] nahi vikalābhistābhiḥ pratisaṃvillābhī bhavati /

[420|05] ye caita upadiṣṭā araṇādayo guṇāḥ /

[420|06] ṣaḍete prāṇtakoṭikāḥ // VAkK_7.40 //

[420|07] prāntakoṭikadhyānavalenaiṣāṃ lābhaḥ /

[420|08] tatṣaḍivadhaṃ

[420|09] tadapi prāntakoṭikaṃ caturtha dhyānaṃ ṣaḍātmakam /

[420|09-420|10] araṇāpraṇidhijñānaṃ tisraḥ pratisaṃvidaḥ /

[420|10] tadeva prantakoṭikam /

[420|10-420|11] niruktipratisaṃvidastadvalena lābho na tu sā caturthadhyānabhūmikā /

[420|12] kiṃ punaridaṃ prāntakoṭikaṃ nāma /

[420|12-420|13] dhyānamantyaṃ caturthaṃ dhyānam /

[420|14] sarvabhūmyanulomitam /

[420|15] vṛddhikāṣṭāgataṃ tacca

[420|16] kathaṃ sarvabhūmyanulomitam / kāmāvacarāccittātprathamaṃ dhyānaṃ samāpadyate /

[420|17] tato dvitīyamevaṃ krameṇa yāvannaivasaṃjñānāsaṃjñāyatanam /

[420|17-420|18] pratilomaṃ punaryāvatkāmāvacaraṃ cittaṃ tataḥ punaranulomaṃ yāvaccaturthadhyānamevaṃ sarvabhūmyanulomitam /

[420|18-420|19] katham vṛddhikāṣṭāgatam /

[420|19] tathābhāvitānmṛduno madhyaṃ madhyādadhimātraṃ samāpadyate /

[420|19-420|20] vṛddhiprakarṣo hi vṛddhikāṣṭā /

[420|20] idamīdṛśaṃ prāntakoṭikaṃ pragatā 'nta koṭirasyeti kṛtvā /

[420|20-420|21] koṭiḥ punaratra vṛddhiḥ prakāro vā /

[420|21] catuṣkoṭikavat /

[420|22] ete punaḥ buddhatuṇāḥ

[421|01] buddhānyasya prayogajāḥ // VAkK_7.41 //

[421|02] buddhādanyasya prāyogikā na vairāgyalābhikāḥ / buddhasya nāsti kiñcit prāyogikam /

[421|03] tasya sarvadharmeśvaratvādicchāmātra pratibadhaḥ sarvaguṇasaṃpatsaṃmukhībhāvaḥ /

[421|03-421|04] ime tāvacchrādakasādhāraṇaguṇā abhijñādayaḥ pṛthagjanairapi /

[421|05] keyamabhijñā nāma /

[421|06] ṛddhhiśrotramanaḥpūrvajanmacyutyudayakṣaye /

[421|07] jñātasākṣīkriyā 'bhijñā ṣaḍvidhā

[421|08] ṛddhiviṣaye jñānasākṣātkriyā abhijñā /

[421|08-421|09] divyaśrotracetaḥparyāyapūrvanivāsānusmṛticyutyutpapādāsravakṣayajñānasākṣātkriyā abhijñāḥ /

[421|09] etāḥ ṣaḍabhijñā /

[421|09-421|10] āsāṃ pañca pṛthagjanaiḥ sādhāraṇāḥ /

[421|10] sarvāstvetāḥ

[421|11] muktimārgadhīḥ // VAkK_7.42 //

[421|12] vimuktimārgaprajñāsvabhāvāḥ / śrāmaṇyaphalavat /

[421|13] catasraḥ saṃvṛtijñānaṃ

[421|14] cetaḥparyāyāsravakṣayajñānābhijñe hitvā /

[421|15] cetasi jñānapañcakam /

[421|16] cetaḥparyāyābhijñā pañca dharmānvayamārgasaṃvṛtiparacittajñānāni /

[421|17] kṣayābhijñā balaṃ yadvat

[421|18] yathāsravakṣayajñānavalamuktaṃ tathā veditavyā / ṣaḍ daśa jñānānīti /

[421|18-421|19] sarvabhūmikā 'pyeṣā tathaiva jñātvyā /

[421|19] śeṣāstu

[422|01] pañca dhyānacatuṣṭaye // VAkK_7.43 //

[422|02] pañcābhijñāḥ caturthadhyānabhūmikāḥ / kasmādārupyabhūmikā na santi /

[422|02-422|03] tisrastāvanna santi /

[422|03] rūpālambanatvāt /

[422|03-422|04] cetaḥparyāyābhhijñāpi nāsti rūpatīrthābhiniṣpādyatvāt /

[422|04] pūrvanivāsasmṛtirapyanupūrvāvasthāntaramaraṇābhiniṣpatteḥ /

[422|04-422|05] sthānagotrādyālambanatvācca /

[422|05-422|06] paracittaṃ hi jñātukāma ātmanaḥ kāyacittayornimittamudgṛhlāti /

[422|06-422|07] kīdṛśe 'pi me kāye kīdṛśaṃ cittam bhavaty evaṃ pareṣāmapyābhujataścittajñānādabhiniṣpannā bhavati /

[422|07] abhiniṣpannāyāmabhijñāyāṃ rūpanirapekṣo jānāti /

[422|07-422|09] pūrvanivāsaṃ samanusmartukāmaḥ samanantaraniruddhamanovijñāno nimittamudgṛhya tatsamanantaraprātilomyenāvasthāntarāṇi manasikaroti /

[422|09-422|10] yāvatsaṃdhicittam /

[422|10] tato 'ntarābhavasyaikakṣaṇaṃ maraṇe 'pi niṣpanno bhavati /

[422|10-422|11] evaṃ parasyāpi smarati /

[422|11-422|211] abhiniṣpannāyāṃ vilaṅghyāpi smaraṇam /

[422|11] anubhūtapūrvasyaiva smaraṇam /

[422|12] śuddhāvāsānāṃ katham smaraṇam / śravaṇenānubhūtatvāt /

[422|12-422|13] ārupyacyutasyehopapannasya parasaṃtatyadhiṣṭhānenotpādanam /

[422|13] anyeṣāṃ svasaṃtatyadhiṣṭhānena /

[422|13-422|14] ṛddhyādīnāṃ tu laghatvaśabdālokamanasikaraṇaṃ prayogaḥ /

[422|14] tāḥ punaretāḥ pañcābhijñāḥ

[422|15] svādhobhūviṣayāḥ

[422|16] yadbhūmikā ṛddhacyabhhijñā bhavati tāṃ bhūmi tayā gacchati /

[422|16-422|17] nirmiṇoti vā adharāṃ noktarām /

[422|17-422|18] evaṃ divyaśrotrābhijñayā svabhūmikameva śabdaṃ śṛṇotyadharabhūmikaṃ vā nordhvabhūmikam /

[422|18] cetaḥ paryāyābhijñayā nordhvabhūmikaṃ cittaṃ jānāti /

[422|18-422|19] pūrvanivāsānusmṛtyā na smarati /

[422|19] cyutopapādābhijñayā na paśyati /

[422|19-422|20] ata evārupyabhumikaṃ cittaṃ cetaḥparyāyapūrvanivāsabhijñābhyāṃ na gṛhlātyurdhvabhūmikatvāt /

[422|21] kathametā labhyante / atucittāḥ prayogataḥ

[422|22] labhyā ucitāstu virāgataḥ /

[422|23] janmāntarābhyastā abhijñā vairāgyato labhyante vaiśeṣikyaḥ prayogataḥ /

[422|23-422|24] sarvāsāṃ tu prayogeṇotpādanam /

[422|25] tṛtīyā trīpyupasthānāni

[423|01] cetaḥparyāyābhijñā trīṇi vedanācittadharmasmṛtyupasthānāni /

[423|01-423|02] cittacaittālamlbanatvāt /

[423|03] ādyaṃ śrotrardvivakṣuṣi // VAkK_7.44 //

[423|04] abhijñeti vartate /

[423|04-423|05] ṛddhidivyaśrotradivyacakṣurabhijñā ādyaṃ smṛtyupasthānamityarthaḥ /

[423|05] rūpālambanatvāt / ṛddhiścaturbāhyāyatanālambanā 'nyatra śabdāt /

[423|06] divyaśrotracakṣurabhijñe śabdarūpāyatanālambane /

[423|06-423|07] kathaṃ tarhi "cyutopapādajñānenaiva jānāti amī bhavantaḥ sattvāḥ kāyaduścaritena samanvāgatāḥ" ityevamādi /

[423|07-423|08] na tattena jānāti /

[423|08] abhijñāparivārajñānaṃ tu tadanyadāryāṇāmutpadyate yenaivaṃ jānanti /

[423|09] anirdhāraṇāccheṣe catuḥsmṛtyupasthānasvabhāve iti siddham /

[423|10] avyākṛte śrotracakṣurabhijñe itarāḥ śubhāḥ /

[423|11] divyacakṣuḥśrotrābhijñe avyākṛte / te punaścakṣuḥśrotravijñānasaṃprayuktaprajñe /

[423|12] kathaṃ tarhi te caturdhyānabhūmike sidhyataḥ / āśrayavaśena tadbhūminirdeśāt /

[423|12-423|13] tadāśraye hi cakṣuḥśrotre caturdhyānabhūmike /

[423|13] ānantaryamārgavaśena vā /

[423|13-423|14] anyāścatasraḥ kuśalāḥ /

[423|14] yattarhi prakaraṇeṣūktam "abhijñā katamā / kuśalā prajñe"ti /

[423|14-423|15] pradhānika eṣa nirdeśo vāhuliko vā /

[423|15] āsāṃ cābhijñānāṃ

[423|16] tisro vidyāḥ

[423|17] pūrvanivāsacyutyupapādāsravakṣayajñānasākṣātkriyāstisraḥ aśaikṣyo vidyā ucyante /

[423|18] kasmādetā eva nānyāḥ /

[423|19] avidyāyāḥ pūrvāntādau nivarttanāt // VAkK_7.45 //

[423|20] etā hi pūrvāparāntamadhyasaṃmohaṃ vyāvartayanti yathākramam / āsāṃ paramārthena

[424|01] aśaikṣyantyā

[424|02] āsravakṣayajñānasākṣātkriyaivāśaikṣī vidyā /

[424|03] tadāsye dve tatsaṃtānasudbhavāt /

[424|04] anye dve aśaikṣyasaṃtānasaṃbhūtatvādaśaikṣyāvucyete / naiva tu te śaikṣyo nāśaikṣyau /

[424|04-424|05] kiṃ punarete abhijñe śaikṣyasya nocyete /

[424|05] yataḥ śaikṣyau vidye nocyete /

[424|06] iṣṭe śaikṣsya nokte tu vidye sāvidyasaṃtateḥ // VAkK_7.46 //

[424|07] na hi sāvidyasaṃtāne vidyāvyavasthānaṃ yujyate / punarapyavidyābhibhavāt /

[424|08] āsāṃ cābhijñānām

[424|09] ādyā tṛtīyā ṣaṣṭhī ca prātihāryāṇi

[424|10-424|11] ṛddhicetaḥparyāyāsravakṣayābhijñāstrīṇi prātihāryāṇi yathākramam ṛddhacyādeśanānuśāsanaprātihāryāṇi /

[424|11-424|12] vineyamanasāmādito 'tyartha haraṇāt prātihāryāṇi prātiśabdayorādikarmabṛśārthatvāt /

[424|12-424|13] pratihatamadhyasthānāṃ manāṃsyebhiḥ pratiharantīti prātihāryāṇi vā /

[424|13] eṣāṃ punaḥ

[424|14] śāsanam /

[424|15] agcryam

[424|16] anuśāsanaṃ pratihāryamagcya m /

[424|17] avyabhicāritvāddhiteṣṭaphalayojanāt // VAkK_7.47 //

[424|18] ṛddhacyādeśane hi vidyayā vikeiyete /

[424|18-424|19] asti hi ca gāndhārī nāma vidyā yayāphāśena gacchati īkṣaṇikā ca nāma vidyā yayā paracittaṃ jānāti /

[424|19-425|01] na tu yathābhūtānuśāsanam anyathā śakyaṃ kartumavybhicāritvāt /

[425|01-425|03] pradhānamāvarjanamātraṃ ca tābhyāmanuśāsanaprātihāryeṇa tu hitena iṣṭenaphalena yogo bhavatyupāyopadeśādityevāvaśyam ṛddhirityucyate /

[425|04] keyamṛddhiḥ / vaibhāṣikanyāyena

[425|05] ṛddhiḥ samādhiḥ

[425|06] ṛdhyatyaneneti kṛtvā yojayitavyam / kiṃ tena samṛdhyati /

[425|07] gamanaṃ nirmāṇaṃ ca

[425|08] tatastatra

[425|09] gatistridhā /

[425|10] śarīravāhinī ādhimokṣikī manojavā ca tatra gatiḥ /

[425|11] śāsturmanojavā

[425|12] manasa ivāsyā rava iti manojavā gatirbuddhasyaiva nānyasya /

[425|12-425|13] sudūramapi deśaṃ cittotpādakālelna gamanāt /

[425|13] ata e"vācintyo buddhānāṃ buddhaviṣaya" ityuktaṃ bhagavatā /

[425|14] itare tu gatī buddhasyānuktasiddhe /

[425|15] anyeṣāṃ vāhinyapyādhimokṣikī // VAkK_7.48 //

[425|16] śrāvakapratyekabuddhānāṃ śarīravāhinī ca gatiḥ / pakṣivatkrameṇa śarīravāhanāt /

[425|17] ādhimokṣikī ca dūrasyāsannādhimokṣeṇāśugamanāt / nirmāṇaṃ punardvividham /

[425|18] kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ ca / tatra tāvat

[425|19] kāmāptaṃ nirmitaṃ bāhyaṃ caturāyatanaṃ

[425|20] kāmāvacaraṃ nirmāṇaṃ rūparasagandhaspraṣṭavyāyatanasvabhāvam / tat punar

[426|01] dvidhā /

[426|02] svaparaśarīrasaṃbaddham /

[426|03] rūpāptaṃ dve tu

[426|04] rūpāvacaranirmāṇaṃ dve rūpaspraṣṭavyāyatane / tatra gandharasābhāvāt /

[426|04-426|05] tadapi dvividhaṃ tathaiva /

[426|05-426|06] kāmadhātāvidaṃ caturvidhaṃ nirmāṇamevaṃ rūpadhātau-ityaṣṭavidhaṃ samāsato nirmāṇam /

[426|06-426|07] kathaṃ rūpadhātūpapannasya kāmāvacaranirmāṇe gandharasābhyāṃ na samanvāgamo bhavati /

[426|07] vastrābharaṇavanna samanvāgamaḥ /

[426|07-426|08] dvacyāyātanaṃ nirmiṇotītyapare /

[426|08] kiṃ khalvabhijñayaiva nirmāṇaṃ nirmīyate / netyucyate / kiṃ tarhi /

[426|09] abhijñāphalaiḥ /

[426|10] nirmāṇacittaistāni caturdaśa // VAkK_7.49 //

[426|11] tāni punaścaturdaśa nirmāṇacittāni

[426|12] yathākramaṃ dhyānaphalaṃ dve yāvat pañca /

[426|13] prathamadhyānaphalaṃ dve kāmadhātuprathamadhyānabhūmike nirmāṇacitte /

[426|13-426|14] dvitīyadhyānaphalaṃ trīṇi kāmadhātuprathamadvitīyadhyānabhūmikāni /

[426|14-426|15] evaṃ tṛtīyacaturthadhyānabhūmikāni catvāri pañca ca yojyāni /

[426|15] svabhūmikādharabhūmikaṃ nirmāṇacittaṃ dhyānaphalaṃ veditavyam /

[426|16] nordhvajam /

[426|17] nordhvabhūmikaṃ nirmāṇacittamadharadhyānaphalamasti /

[426|17-426|18] dvitīyādidhyānaphalaṃ kāmāvacaraṃ nirmāṇaṃ prathamadhyānabhūmikādgatito viśiṣyate /

[426|19] tallabho dhyānavat

[426|20] teṣāṃ ca nirmāṇacittānāṃ dhyānavallābhaḥ / [426|20-426|21] ki khalu nirmāṇacittādeva syāt vyutthānam /

[426|21] nāstyetat / yasmādutpadyate /

[427|01] śuddhāttatsvataśca

[427|02] śuddhakāddhacyānādantaraṃ nirmāṇacittamutpadyate nirmāṇacittadvā nānyataḥ /

[427|03] tato 'pi te // VAkK_7.50 //

[427|04] nirmāṇacittādapi śuddhakaṃ dhyānaṃ nirmāṇacittaṃ cotpadyate nānyat /

[427|04-427|05] na hi samādhiphalasthitasvāpraviśya punaḥ samādhiṃ tasmāt vyutthānamasti /

[427|05-427|06] sarvasya ca nirmitasya

[427|07] svabhūmikena nirmāṇaṃ

[427|08] nānyabhūmikena nirmāṇacittenānyabhūmikaṃ nirmāṇaṃ nirmīyate /

[427|09] bhāṣaṇaṃ tvadhareṇa ca /

[427|10] svabhūmikena ceti ca-śabdaḥ /

[427|10-427|11] kāmadhātuprathamadhyānabhūmiko hi nirmitaḥ svabhūmikenaiva cittena bhāṣyate /

[427|11] ūrdhvabhūmikastu prathamadhyānabhūmikena /

[427|11-427|12] ūrdhvaṃ vijñaptisamutthāpakābhāvāt /

[427|12] vahūnāṃ nirmitānāṃ bhāṣaṇaṃ

[427|13] nirmātraiva sahāśāstuḥ

[427|14] buddhādanyasya nirmāṇaṃ nirmātrā saha bhāṣate /

[427|14-427|15] yadā ca vahavo nirmitā bhavanti tadā yugapat bhāṣante /

[427|16] ekasya bhāṣamāṇasya bhāṣante saha nirmitāḥ /

[427|17] ekasya tūṣṇīṃbhūtasya sarvetūṣṇīṃ bhavanti ta" iti gāthā /

[427|18] buddhasya pūrva paścādvā yathecchaṃ nirmitā bhāṣante /

[427|18-427|19] yadā bhāṣaṇacittaṃ tadā nirmāṇacittābhāvo nirmāṇacittābhāvānnirmitābhāva iti kathamenaṃ bhāṣayanti /

[427|20] adhiṣṭhāyānyavarttanāt // VAkK_7.51 //

[428|01] nirmāṇamadhiṣṭhāyāvasthānakāmatayā 'nyena manasā vācaṃ pravartayanti /

[428|01-428|02] kiṃ jīvita evādhiṣṭhānamanuvartate atha mṛtaścāpi /

[428|03] mṛtasyāpyastyadhiṣṭhānaṃ

[428|04] āryamahākaśyapādhiṣṭhānena tadasthisaṃkalāvasthānāt / tattu

[428|05] nāsthirasya

[428|06] asthirasya tu bhāvasya nāstyadhiṣṭhānam / āryakāśyapena māṃsādīnāmadhhiṣṭhānāt /

[428|07] apare tu na /

[428|08] apare punarāhurnāsti mṛtasyādhiṣṭhānam /

[428|08-428|09] asthiśaṅkalāvasthānaṃ tu devatānubhāvāditi /

[428|09] kimekena cittenaikameva nirmita nirmiṇoti /

[428|10] ādāvekamanekena jitāyāṃ tu viparyayāt // VAkK_7.52 //

[428|11] ādita ekaṃ nirmitamanekena nirmāṇacittena nirmiṇoti /

[428|11-428|12] jitāyāṃ tvabhijñāyāmekena cittenānekaṃ nirmiṇoti yāvannirmātumiṣṭaṃ bhavati /

[428|12-428|13] atha kiṃ sarvanirmāṇacittamavyākṛtaṃ bhavati /

[428|14] avyākṛtaṃ bhāvanājaṃ

[428|15] yadbhāvanāphalaṃ tadavaśyamavyākṛtaṃ bhavati /

[428|16] trividhaṃ tūpapatījam /

[428|17-428|18] upapattipratilambhikaṃ tu nirmāṇacittaṃ kuśalākuśalamavyākṛtaṃ bhavati devanāgapiśācādīnām /

[428|18-428|19] tatkṛtaṃ ca svaparaśarīranirmāṇaṃ navāyatanikaṃ bhavatyaśabdarupyāyatanatvādindriyāvinirbhūtatvāt /

[428|19] na tvindriyaṃ nirmīyate /

[428|19-428|20] kimeṣaiva dvividharddhibhāvanāmayī copapattilābhikā ca /

[428|20] eṣā ca dvividhā

[429|01] ṛddhirmantrauṣadhābhyāṃ ca karmajā ceti pañcadhā // VAkK_7.53 //

[429|02] samāstaḥ pañcavidhāmṛddhhiṃ varṇayanti /

[429|02-429|03] bhāvanāphalamupapattilābhikaṃ mantrajāmauṣadhajāṃ karmajāṃ ca /

[429|03] yathā māndhāturantarābhavikānāṃ ca /

[429|04] yadidaṃ divyaśrotramuktaṃ cakṣuśca /

[429|04-429|05] kimete divye eva āhosvit divye eva divye /

[429|05] yathā bodhisattvacakravartigṛhapatiratnānām /

[429|06] divyaśrotrākṣiṇī

[429|07] yasmātte

[429|08] rūpaprasādau dhyānabhūmikau /

[429|09-429|11] dhyānasamāpannasya śabdālokābhogaprayogeṇa dhyānabhūmikāni bhūtānyupādāya rūpaprasādau nirvartete cakṣuḥśrotrasāmantake rūpaśabdyordarśanaśravaṇahetū iti dhyānabhūmikatvāt divye eva te cakṣuḥśrotre /

[429|11] te ca punaḥ

[429|12] sabhāgāvikale nityaṃ dūrasūkṣmādigocare // VAkK_7.54 //

[429|13-429|14] nāsti divyaṃ cakṣuḥ śrotraṃ ca tatsabhāgaṃ nityaṃ vijñānasahitatvāt nāpi vikalaṃ kāṇavibrāntābhāvāt /

[429|14] rūpāvacarasattvavat /

[429|14-429|15] dūrasūkṣmavatānyapi rūpāṇi śabdhāśca tayiorviṣyaḥ /

[429|15] āha cātra

[429|16-429|17]

dūrasthamāvṛtaṃ sūkṣmaṃ sarvataśca na paśyati /
māṃsacakṣuryato rūpamato divyaṃ dṛgiṣyate //

[429|18] kiyaddūraṃ punardivyena cakṣuṣā paśyati / yasya yādṛśaṃ cakṣurbhavati /

[429|18-429|20] śrāvakapratyekabuddhabuddhāstvanabhhisaṃskāreṇa sāhasradvisāhasratrisāhasrakān lokadhātūn yathāsaṃkhyaṃ paśyanti /

[429|20] abhisaṃskāreṇa tu

[430|01] dvitrisāhasrakāsaṃkhyadṛśo 'rhatkhaṅgavaiśikāḥ /

[430|02] sarvābhhisaṃskāreṇa saha śrāvako 'pi dvisāhasra lokadhātuṃ divyena cakṣuṣā paśyati /

[430|03] trisāhasraṃ khaṅgaviṣāṇakalpaḥ /

[430|03-430|04] buddhastu bhagavānasaṃkhyeyān lokahātūn paśyati yāvadevecchati /

[430|05] kimṛddhirevopapattilābhikā bhavatyarhānyadapi /

[430|06] anyadapyupapattyāptaṃ

[430|07] divyaśrotrādikamapi catuṣṭayamupapattipratilabhyamasti /

[430|07-430|08] na tūpapattyāptaṃ kiñcidabhijñākhyāṃ labhate /

[430|08] yattūpapattipratilambhikaṃ divyaṃ cakṣuḥ

[430|09] taddṛśyo nāntarībhavaḥ // VAkK_7.55 //

[430|10] abhijñācakṣuṣaiva hyantarābhavo dṛśyate / nopapattipratilabdhena /

[430|11] cetojñānaṃ tu tattredhā

[430|12] upapattyāptamiti vartate /

[430|12-430|13] paracittajñānaṃ tūpapattipratilabdhaṃ trividhaṃ veditavyaṃ kuśalākuśalāvyākṛtam /

[430|14] tarkavidyākṛtaṃ ca yat /

[430|15-430|16] yaccāpi tārkikaṃ paracittajñānaṃ naimittikānāṃ yacca vidyākṛtaṃ tadapi trividhaṃ veditavyam /

[430|16] na yathā bhāvanāphalaṃ kuśalameva /

[430|16-430|17] upapattipratilambhikābhyāṃ tu paracittajñānapūrvanivāsānusmṛtibhyāṃ

[430|18] jānate nārakā ādau

[430|19] yāvanna duḥkhavedanābhyāhatā bhavanti / anyagatisthā nityaṃ jānate /

[430|20] nṛṇāṃ notpattilābhikam // VAkK_7.56 //

[431|01] mānuṣyāṇāmetadyathoktamṛddhacyādikaṃ nāstyupapattiprātilambhikam /

[431|01-431|02] yattarhi prakṛtijātismarā bhavanti /

[431|02] karmaviśeṣajā 'sau teṣām /

[431|02-431|03] trividhā hi pūrvanivāsānusmṛtirbhāvanāphalamupapattilabdhā karmajā ceti //

=====================================================================

[431|04] * //// abhidharmakośabhāṣye jñānanirdeśo nāma saptamaṃ kośasthānam* ////

[431|05] sthaviraśrīlāmāvākasya yadatra puṇyam /

aṣṭamaṃ kośasthānam

=====================================================================

oṃ namo buddhāya

=====================================================================

[432|02-432|03] jñānādhikāreṇa jñānamayānāṃ guṇānāṃ kṛto nirdeśaḥ /

[432|03-432|04] asya svabhāvānāṃ tu kartavya ityādita eva dhyānānyārabhyante sarvaguṇāśrayatvāt /

[432|05] dvidhā dhyānāni

[432|06] samāsato dvividhāni dhyānānyupapattisamāpattidhyānabhedāt / tāni punaḥ

[432|07] catvāri

[432|08] prathamaṃ dhyānaṃ yāvaccaturtham / tatra dhyānopapattayaḥ punarna vaktavyāḥ /

[432|08-432|09] lokanirdeśakośasthāne hi

[432|10] proktāstadupapattayaḥ /

[432|11] kathaṃ proktāḥ /

[432|12] "pṛthak pṛthak /

[432|13] dhyānaṃ tribhūmikaṃ tatra caturtha tvaṣṭabhūmikami"ti /

[432|14] samāpattidhyānaṃ tu vaktavyam / ata ucyate

[432|15] samāpattiḥ śubhaikāgyraṃ

[432|16] abhedena kuśalacittaikāgratā dhyānam / samādhisvabhāvatvāt /

[432|17] pañcaskandhāstu sānugam // VAkK_8.1 //

[432|18] saparivāraṃ tu pañcaskandhasvabhāvaṃ veditavyam / keyamekāgratā nāma / ekālambanatā /

[432|19] evaṃ tarhi cittānyevaikālambanāni samādhirna caitasikaṃ dharmāntaramiti prāpnoti /

[433|01] na cittānyeva samādhiḥ / yena tu tānyekāgrāṇi vartante sa dharmaḥ samādhiḥ /

[433|01-433|02] saiva cittaikāgratā /

[433|02-433|03] nanu ca kṣaṇikatvātsarvaṃ cittamekāgraṃ dvitīyasya tasmādavikṣepa iti cet /

[433|03] saṃprayukte samādhivaiyarthyam /

[433|03-433|04] yata eva ca smādhistata eva cittānāmekālambanatvaṃ kiṃ neṣyate /

[433|04-433|05] mahābhūmikatvācca samādheḥ sarvacittānāmekāgratāprasaṅgaḥ /

[433|05] na durbalatvātsamādheḥ / cittānyevaikāgrāṇi samādhiḥ /

[433|06-433|07] tathā hyadhicittaṃ śikṣā cittapariśuddhipradhānaṃ ca sūtre catvāri dhyānānyuktānītyapare /

[433|08] dhyānamiti ko'rthaḥ / dhyāyantyaneneti / prajānantītyarthaḥ /

[433|08-433|09] samāhitacittasya yathābhūtaprajñānāt /

[433|09] cintanārtho hyeṣa dhātuḥ / cintanaṃ ca prajñeti siddhāntaḥ /

[433|09-433|10] evaṃ tarhi sarvasamādhidhyānaprasaṅgaḥ /

[433|10] na / prakarṣayukte tannāmavidhānādbhāskaravat /

[433|10-433|11] kaśca prakarṣayuktaḥ /

[433|11] yo 'ṅgasamāyuktaḥ samādhiḥ /

[433|11-433|12] sa hi śamathavipaśyanābhyāṃ yuganddhavāhitvāddṛṣṭadharmasukhavihāra uktaḥ sukhā ca pratipaditi /

[433|12] sutarāṃ tena dhyāyanti /

[433|13] kliṣṭasya kathaṃ dhyānatvam / mithyopanidhyānāt / atiprasaṅgaḥ /

[433|13-433|14] na / tatpratirūpa eva tatsaṃjñāvineveśāt pūtibījavat /

[433|14] uktāni cākuśalāni dhyānānyapi bhagavatā /

[433|15] kīdṛśaṃ punaḥ kuśalamaikāgyraṃ prathamaṃ dhyānaṃ kīdṛśaṃ yāvaccaturtham /

[433|15-433|16] prathamaṃ tāvat

[433|17] vicāraprītisukhavat

[433|18] vicāraprītisukhasaṃyuktaṃ kuśalamaikāgyraṃ tat prathamaṃ dhyānam /

[433|18-433|19] vicāravacanādvitarko 'pyukto bhavati /

[433|19] sāhacaryāddhūmāgnivat /

[433|19-433|20] na hi prītisukhavānvicāro vinā vitarkeṇāsti /

[433|20] śeṣaṃ punrdhyānatrayaṃ

[433|21] pūrvapūrvāṅgavarjitam /

[433|22] śubhaikāgryam iti vartate /

[433|22-433|23] vicāravivarjitaṃ prītisukhavat dvitīyaṃ vicāraprītivarjitaṃ tṛtīyaṃ vicāraprītisukhavarjitaṃ caturthamiti /

[433|23-433|24] yathā dhyānāni

[433|25] tathārūpyāḥ

[434|01] kena prakāreṇa / ete 'pi hi dvidhā upapattisamāpattitaḥ /

[434|01-434|02] catvāraśca eṣāmapi copapattaya uktāḥ /

[434|02-434|03] samāpattyārupyāsvabhedena kuśalaikāgratāsvabhāvā ityanena prakāreṇa saparivārāḥ

[434|04] catuskandhāḥ

[434|05] anuparivartirūpābhāvāt

[434|06] adhobhūmivivekajāḥ // VAkK_8.2 //

[434|07] caturthadhyānavivekajaṃ hyākāśānantyāyatanam /

[434|07-434|08] tadvivekajaṃ vijñānānantyāyatanam /

[434|08] tadvivekajamākiñcanyāyatanam /

[434|08-434|09] tadvivekajaṃ naivasaṃjñānāsamjñāyatanamityevaṃ catvāra ārupyāḥ /

[434|09] ko 'yaṃ viveko nāma / yena mārgeṇādhastādvimucyate /

[434|09-434|10] vairāgyagamanāt /

[434|10] ta eva cārupyāḥ

[434|11] vibhūtarūpasaṃjñākhyāḥ saha sāmantakaistribhiḥ /

[434|12] ākāśānantyāyatanasāmantakaṃ caturthadhyānālambanatvādvibhūtarūpasaṃjñākhyāṃ na labhate /

[434|13] na hi tatra rūpasaṃjñā vibhūtā na vigatetyarthaḥ /

[434|13-434|14] yaduktaṃ "catuskandhā" iti sādhyaṃ tāvadetadārupyeṣu rūpaṃ nāstīti /

[434|14] yadi hi syātkathamārupyā ucyeran /

[434|14-434|15] īṣadrūpatvā dāpiṅgalavat /

[434|15] kīdṛśaṃ tāvadīṣadrūpaṃ tatreṣyate /

[434|15-434|16] yadi kāyavāk saṃvaramātraṃ kathaṃ tadabhāve tatsaṃvarau bhaviṣyataḥ /

[434|16] na cāsati bhūte bhautikaṃ yujyate /

[434|17] anāsravasaṃvaravaccet / sāsravabhūtasadbhāvāt / smāpattāvapi tatpratiṣedha uktaḥ /

[434|18] atha kāyo 'pyastīndriyāṇyapi rūpīṇi / kathaṃ tadīṣadrūpā iṣyante /

[434|18-434|19] parimāṇālpatvāccet /

[434|19] udakajantukeṣvapyadṛśyarupeṣu prasaṅgaḥ / acchatvāccet /

[434|19-434|20] antarābhavarūpāvacareṣvapi prasaṅgaḥ /

[434|20] yato nācchataraṃ cet / bhavāgramevārupyaṃ syāt /

[434|20-434|21] samāpattivattadupapattiviśeṣāt /

[434|21-434|22] dhyānopapattirūpasyāpi cādharabhūmikendriyāgrahaṇāt kastatra viśeṣaḥ /

[434|22] dvayoranvarthā saṃjñā nārupyadhātoriti cet / kā 'tra yuktiḥ /

[434|22-434|25] āyuruṣmaṇoḥ saṃsṛṣṭavacanānnaḍakalāpīdvayavannāmarūpayoranyonyaniśritavacanā "dvijñānapratyayaṃ nāmarūpami"ti vacanāt anyatrarūpādyāvatsaṃskārebhyo vijñānasyāgatigatipratiṣedhāccārūpyeṣu rūpāstitvasiddhiriti cet /

[434|25] na /

[434|25-434|26] saṃpradhāryaṃ tāvadetadyadidamāyuruṣmaṇoḥ saṃsṛṣṭatvamuktam /

[434|26] kimidaṃ kāmāvacaramāyuḥ saṃdhāyoktamāhosvitsarvamiti /

[434|26-435|01] yacca nāmarūpayoranyonyāśritatvamuktaṃ kimidaṃ kāmarūpāvacaraṃ nāma saṃdhāyoktamāhosvitsarvamiti /

[435|01-435|02] yacca vijñānapratyayaṃ nāmarūpamuktaṃ kimatra sarva vijñānaṃ nāmarūpasya pratyayamuktamāhosvitsarve nāmarūpaṃ vijñānapratyayamiti /

[435|03] yaccānyatra rūpādibhyo vijñānasyāgatipratiṣedhaḥ /

[435|03-435|04] kimatra sarvaireva tairvinā tatpratiṣedha āhosvit ekenāpīti /

[435|04] aviśeṣavacanānna saṃpradhāryamiti cet /

[435|04-435|05] atiprasaṅgaḥ /

[435|05] bāhyasyāpi hyaṣmaṇa āyuṣā binā bhāvo na prāpnoti /

[435|05-435|06] bāhyasyāpi ca rūpasya nāmāśritatvamaviśeṣavacanāt /

[435|06-435|07] caturvijñānasthitivaccāhāracatuṣkavacanādrūpārupyadhātvorapi kavaḍīkārāhāraprasaṅgaḥ /

[435|07-435|08] "atikramya devān kavaḍīkārā hārabhakṣāni"ti vacanāt prītyāhāravacanāccāprasaṅga iti cet /

[435|08-435|09] ārupyeṣvapi rūpasyāprasaṅgaḥ /

[435|09] "rūpāṇāṃ niḥsaraṇamārupyāḥ" /

[435|09-435|10] "ye te śāntā vimokṣā atikramya rūpāṇyārupyāḥ" /

[435|10-435|11] "arupiṇaḥ santi sattvāḥ sarvaśo rūpasaṃjñānāṃ samatikramādi"ti vacanāt /

[435|11] sati hi rupe svaṃ rūpamavaśyaṃ saṃjānīranniti /

[435|11-435|12] audārikamadhobhūmikaṃ rūpamabhisaṃdhāyoktamiti cet /

[435|12] kavaḍīkāre 'pi tulyam /

[435|12-435|13] dhyānānāmapi cādhobhūminiḥsaraṇatvādārupya prasaṅgaḥ /

[435|13] vedanādiniḥsaraṇaṃ ca kiṃ noktāḥ /

[435|14] adhobhūmikavedanāniḥsaraṇāt / rūpajātiṃ tu kutsnāmatikrāntā na vedanādijātim /

[435|15] ato rūpāṇāṃ niḥsaraṇamuktāḥ /

[435|15-435|16] bhavena bhavasyāniḥsaraṇavacanaṃ tu tenaiva tasyāniḥsaraṇādasarvānatyanta niḥsaraṇācca /

[435|16-435|17] dhyānesu coktaṃ bhagavatā "yattatra bhavati rūpagataṃ vā yāvadvijñānagataṃ veti /

[435|17-435|18] ārupyeṣu tūktaṃ "yattatra bhavati vedanāgataṃ vā yāvadvijñānagataṃ ve"ti /

[435|18-435|19] satyāṃ tesu rūpajātau kasmādrūpagataṃ veti nāvakṣyat /

[435|19] tasmāt

[435|20] nārupye rūpasadbhāvaḥ

[435|21] kathamidānīmanalpakalpocchinnādrūpāt punarapi rupotpattistataḥ pracyutānām /

[435|22] rupotpattistu cittataḥ // VAkK_8.3 //

[435|23] rūpasya cittādevotpattistadvipākahetuparibhāvitāllabdhavṛttitaḥ /

[435|23-435|24] kathamanāśritya rūpaṃ cittaṃ vartate /

[435|24] kasmānna vartitavyam / ihaivamadarśanāt /

[435|24-435|25] kavaḍīkārāntareṇā 'pi vinā rūpadhātau na vartitavyam /

[435|25] kiṃ kāraṇam / ihaivamadarśanāt /

[435|25-435|26] uktaṃ ca pūrvaṃ yathā vartate /

[435|26] gatametadidaṃ vaktavyam /

[436|01-436|02] kimepāmākāśānantyāyatanādīnāmākāśādaya evālambanaṃ yata evaṃ samākhyāyate /

[436|02] na hi / kathaṃ tarhi / trayastāvat /

[436|03] ākāśānantyavijñānānantyākiñcanyasaṃjñakāḥ /

[436|04] tathāprayogāt

[436|05-436|06] anantamākāśamanantaṃ vijñānaṃ nāsti kiñcidityeva manasikurvāṇasteṣu prayujyante yathāsaṃkhyam /

[436|06] ata eṣāmetāḥ saṃjñā iti /

[436|07] māndyāktu nasaṃjñanāpyasaṃjñakaḥ // VAkK_8.4 //

[436|08] mṛdutvāttu saṃjñāyā naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanamuktam /

[436|08-436|09] na hi sā paṭvī saṃjñā na ca punarnaiva saṃjñeti /

[436|09-436|10] "yadyapi tatrāpyevaṃ prayujyante saṃjñārogaḥ saṃjñāgaṇdaḥ saṃjñāśalyaḥ āsaṃjñikasaṃmohaḥ etacchāntametatpraṇītaṃ yaduta naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanamiti /

[436|11] kasmāttu taistadevaṃ gṛhyata ityavaśyamidaṃ vaktavyaṃ jāyate / mṛdutvātsaṃjñāmityetadevoktam /

[436|12] iti maulaṃ samāpattidravyamaṣṭavidhaṃ

[436|13-436|14] ityetānyaṣṭau maulāni samāpattidravyāṇi yaduta catvāri dhyānāni catvāra ārupyā iti /

[436|14] teṣāṃ punaḥ

[436|15] tridhā /

[436|16] sapta

[436|17] bhavāgrādanyāni sapta trividhāni /

[436|18] āsvādanāvacchūddhānāsravāṇi

[436|19] āsvādanāsaṃprayuktāni śuddhakānyanāsravāṇi ca /

[437|01] aṣṭamaṃ dvidhā // VAkK_8.5 //

[437|02] bhavāgramāsvādanāsaṃprayuktaṃ śuddhakaṃ ca / anāsrava nāsti / tatra punaḥ

[437|03] āsvādanāsaṃprayuktaṃ satṛṣṇaṃ

[437|04] tṛṣṇā hyāsvādanā /

[437|05] laukikaṃ śubham /

[437|06] śuddhakaṃ

[437|07-437|08] laukikaṃ kuśalaṃ samāpattidravyaṃ śuddhakamuccayate 'lobhādi śuddhadharmayogāt /

[437|08] kiṃ punastenāsvādanāsaṃprayuktenāsvādyate /

[437|09] tattadāsvādyaṃ

[437|10] tacchuddhakaṃ samāpattidravyaṃ tenāsvādyate samanantarātītam /

[437|10-437|11] yadāsvādayati tasmādvyutthito yenāsvādayati tatsamāpannaḥ /

[437|12] lokattaramanāsravam // VAkK_8.6 //

[437|13] yallokottaraṃ samāpattidravyaṃ tadanāsravam /

[437|13-437|14] eṣāṃ ca samāpattidravyāṇāṃ dhyānānyeva bhavanti nārupyāḥ /

[437|14] tatra

[437|15] pañcādye

[437|16] prathame bhāge pañcāṅgāni /

[437|17] tarkacārau ca prītisaukhyasamādhayaḥ /

[437|18-437|19] vitarko vicāraḥ prītiḥ sukhaṃ cittaikāgratā cetyetāni pañcāṅgāni samādhiḥ kilāṅgaṃ dhyānaṃ ca /

[437|19] śeṣāṇyaṅgānīti /

[437|19-437|20] yathā caturaṅgā senā evaṃ pañcāṅgaṃ dhyānam /

[438|01] prītyādayaḥ prasādaśca dvitīye 'ṅgacatuṣṭayam // VAkK_8.7 //

[438|02] dvitīye dhyāne catvāryaṅgāni /

[438|02-438|03] adhyātmasaṃprasādaḥ prītiḥ sukhaṃ cittekāgratā ca /

[438|04] tṛtīye pañca tūpekṣā smṛtiḥ prajñā sukhaṃ sthitiḥ /

[438|05] tṛtīye tu dhyāne pañcāṅgāni / upekṣā smṛtiḥ saṃprajñānaṃ sukhaṃ smādhiśca /

[438|06] samādhiparyāyo hi sthitiḥ / "samyaksamādhiḥ katamaḥ /

[438|06-438|07] yā cittasya sthiti"riti sūtre vacanāt /

[438|08] catvāryante 'sukhāduḥkhopekṣāsmṛtisamādhayaḥ // VAkK_8.8 //

[438|09] caturthaṃ dhyānamantyam / tatra catvāryaṅgāni /

[438|09-438|10] aduḥkhāsukhā vedanā upekṣāpariśuddhiḥ smṛtipariśuddhiḥ samādhiśca /

[438|10-438|11] tānyetānyaṣṭādaśa dhyānāṅgāni bhavanti /

[438|11] prathamatṛtīyayoḥ pañcāṅgatvāt / dvitīyacaturthayoścaturaṅgatvāt /

[438|12] nāmata evam /

[438|13] dravyato daśa caikaṃ ca

[438|14] dravyata etānyekādaśa bhavanti / prāthamadhyānikāni pañca /

[438|14-438|15] dvitīye 'dhyātmasaṃprasādo vardhate /

[438|15] tṛtīye upekṣāsmṛtisaṃprajñānasukhāni / caturthe 'duḥkhāsukhā vedaneti /

[438|16] ata evocyate yānyaṅgāni prathame dhyāne dvitīye 'pi tānīti catuṣkoṭikam /

[438|16-438|917] prathamā koṭirvitarkavicārau /

[438|17] dvitīyā adhyātmasaṃprasādaḥ /

[438|17-438|18] tṛtīyā prītiḥ sukhaṃ cittaikāgratā ca /

[438|18] caturthī koṭiruktanirmuktā dharmā iti /

[438|18-438|19] evaṃ sarvāṇi dhyānāṅgāni parasparaṃ yojyāni /

[438|19] kasmāt / tṛtīye dhyāne sukhaṃ dravyāntaramucyate /

[438|19-438|20] yasmāttadvedanāsukhaṃ dhyānayostu

[438|21] prasrabdhisukhamādyayoḥ /

[438|22] prathamadvitīyayostu dhyānayoḥ prasrabdhisukhamityuktam /

[438|22-438|23] iha prasrabdhisukhaṃ tatra vedanāsukhamiti kuta etat /

[438|23] dvayordhyānasamāpattyoḥ sukhendriyāyogāt /

[438|24] na hi tattayoḥ kāyikaṃ yujyate / samāpannasya vijñānakāyābhāvāt /

[438|24-438|25] nāpi caitasikaṃ prītivacanāt /

[438|25] prītirhi saumanasyam /

[438|25-438|26] na ca sukhasaumanasyayoryaugapadyamasti /

[438|26] na cāpi tayoḥ paryāyeṇa dhyāne vṛttiryuktā pañcāṅgavacanāditi /

[439|01] apare punarāhuḥ /

[439|01-439|02] nāstyeva caitasikaṃ sukhendriyaṃ triṣvapi hi dhyāneṣu /

[439|02] kāyikameva sukhamaṅgaṃ vyavasthāpitamiti /

[439|02-439|03] yattarhi sutra uktaṃ "sukhendriyaṃ katamat /

[439|03-439|04] yatsukhavedanīyena sparśena spṛṣṭasyotpadyate kāyikaṃ caitasikaṃ sātaṃ veditaṃ vedanāgatamidamucyate sukhendriyami"ti /

[439|04] adhyāropita eṣa pāṭhaḥ /

[439|05] kenāpi sarvanikāyāntareṣu kāyikamityeva pāṭhāt /

[439|05-439|06] "sukhaṃ ca kāyena pratisaṃvedayata" iti svaśabdena vacanācca /

[439|06] manaskāyeneticet / evamuktvā ko guṇaḥ /

[439|06-439|07] caturthe dhyāne prasrabdhibhūyastve 'pi sukhāvacanācca /

[439|07-439|08] sukhavedanānukūlā prasrabdhiḥ sukhamiti cet /

[439|08] tṛtīye prasrabdhisukhāvacanaṃ kasmāt / upekṣopahatatvāditi cet /

[439|08-439|09] na upekṣayaiva tadvṛddhiḥ /

[439|09] pūrvikābhyastādviśeṣāt /

[439|09-439|11] "yasminsamaye āryaśrāvakaḥ pravivekajāṃ prītiṃ kāyena sākṣātkṛtvopasaṃpadya viharatī"tyatra sūtre prasrabdhisukhayoḥ pṛthagvacanānna prasrabdhireva sukham /

[439|11] samāpannasya katham kāyavijñānamiti cet /

[439|12] samādhiviśeṣajena prasrabdhisaṃjñakena sukhavedanīyena vāyunā kāyasphuraṇāt /

[439|12-439|13] bahirvikṣepāssamādhibraṃśa iti cet /

[439|13] na /

[439|13-439|14] samādhijasyāntaḥkāyasaṃbhūtasya kāyasukhasya samādhyanukūlatvāt /

[439|14-439|15] kāyavijñā nakāle vyutthitaḥ syāditi cet /

[439|15] na / ata eva /

[439|15-439|16] kāmāvacareṇa kāyendriyeṇa rūpāvacaraspraṣṭavyavijñānānutpattiriti cet /

[439|16] na / prasrabdhivijñānasyotpatteḥ /

[439|16-439|17] anāsrave api spraṣṭavyakāyavijñāne syātām /

[439|17] mā bhūtkiñcidaṅgaṃ sāsravaṃ kiñcidanāsravamiti cet /

[439|18] kāyikaprasrabdhivodhyaṅga vacanāt / iṣṭe bodhyaṅgānukūlatvāditi cet /

[439|19] anāsravatvamapyevam / "sāsravā dharmāḥ katame /

[439|19-439|20] cakṣuryāvadeva spraṣṭavyami"tyasya sūtrasya virodhāditi cet /

[439|20] na / anyaspraṣṭavya kāyavijñānābhisaṃdhivacanāt /

[439|21] na cānāsrave kiñcidaṅgaṃ sāsravaṃ kicidanāsravaṃ syāditi cet /

[439|21-439|22] ayaugapadyātko doṣaḥ sukhaprītyasamavadhānānna pañcāṅgaṃ syāditi cet /

[439|22-439|23] na saṃbhavaṃ pratyupadeśāndvitarkavicāravat /

[439|23] sādhyamiti cet /

[439|23-439|24] siddhaṃ cittasyaudārikasūkṣmatayorvirodhāt doṣāvacanācca /

[439|24-439|25] tasmādyānyeva prathamadhyāne pañcāṅgāni teṣāṃ dvitricaturaṅgāpakarṣeṇa dvitīyādidhyānavyavasthānam /

[439|25-440|01] ata eva ca prathame dhyāne pañcānāmaṅgatvamuktam /

[440|01] tadapakarṣeṇottaradhyānavyavasthāpanāt / na tu saṃjñādīnāmaṅgatvamuktam /

[440|02] kimartha vā pañcānāmevāṅgatvamuktam / upakārakatvāditi cet / na /

[440|02-440|03] vitarkavicārābhyāṃ smṛtiprajñayorapakārakataratvāt /

[440|03] astyeṣa ekeṣāṃ vādaḥ /

[440|03-440|04] naiva tu pūrvācāryā evaṃ nirdiśanti sma yāvantaḥ prajñāntam /

[440|04] tasmādvicāryametat /

[440|04-440|05] adhyātmasaṃprasādo nāma ka eṣa dharmaḥ /

[440|05-440|06] vitarka-vicāra-kṣobha-virahāt praśāntavāhitā saṃtater adhyātmasaṃprasādaḥ /

[440|06-440|07] sormikeva hi nadī vitarkavicārakṣobhitā saṃtatir aprasannā vartate iti /

[440|07-440|08] na tarhi sa dravyāntaram iti kathaṃ dravyata ekādaśāṅgāni bhavanti /

[440|08] tasmāttarhi

[440|09] śraddhā prasādaḥ

[440|10] tasya hi dvitīyadhyānalātsamāhibhūminihsaraṇe saṃpratyaya utpadyate/

[440|10-440|11] so 'tradhyātmasaṃprasāda iti /

[440|11] naiva hi vitarkavicārasamādhayo nāpyadhātmasaṃprasādo dravyāntarāṇītyapare/

[440|11-440|12] kathamasati dravyāntaratve caitasikatvaṃ siddhyati /

[440|12] avasthāviseso hi nāma cetasaścetasiko bhavati /

[440|13] natveṣa śastrasiddhāntaḥ / yaduktaṃ "prītirhi saumanasyam" iti /

[440|13-440|14] kathamidaṃ gamyate / kimanyat bhavatu /

[440|14] yathecchanti nikāyāntarīyāḥ dharmāntarameva caitasikaṃ prītiḥ

[440|14-440|15] saumanasyaṃ tu triṣvapi dhyāneṣu sukhamiti /

[440|15]

[440|14-440|15] yathecchanti nikāyāntarīyāḥ dharmāntarameva caitasikaṃ prītiḥ saumanasyaṃ tu triṣvapi dhyānesu sukhamiti /

[440|15-440|16] na vai sukhaṃ dhyāneṣu saumanasyaṃ yujyate /

[440|17] prītistu saumanasyaṃ dvidhāgamāt // VAkK_8.9 //

[440|18-440|19] uktaṃ hi bhagavatā aviparītakasūtre tṛtīyaṃ dhyānamuktvā "atrāsyotpannaṃ saumanasyendriyamapariśeṣaṃ nirudhyata iti /

[440|19-440|20] caturthe ca dhyāne sukhendriyaṃ nirudhyata" ityuktam /

[440|20-440|21] punaścoktaṃ "sukhasya ca prahāṇāt duḥkhasya ca prahāṇātpūrvameva ca saumanasyadaurmanasyayorastaṅgamādi"tyato 'pi na tṛtīye dhyāne saumanasyendriyamasti /

[440|22] tasmāt prītireva saumansyaṃ na sukham /

[441|01-441|02] kiṃ punaḥ kliṣṭeṣvapi dhyāneṣu yathāvihitānyaṅgāni bhavanti /

[441|02] na hi kiṃ teṣu na vidyate /

[441|03] kliṣṭeṣvasatprītisukhaṃ prasādaḥ saṃpradhīḥ smṛṭiḥ /

[441|04] upekṣāsmṛtiśuddhiśca

[441|05] prathame dhyāne vivekajaṃ prītisukhaṃ nāsti / kleśāviviktatvāt /

[441|05-441|06] dvitīye dhyāne 'dhyātmasaṃprasādo nāsti /

[441|06] kleśāvilatvāt / tṛtīye smṛtisaṃprajanyaṃ nāsti /

[441|07] kliṣṭasukhasaṃbrhamitatvāt / ccaturthe upekṣāsmṛtipariśuddhirnāsti / kleśamalinatvāt /

[441|08] evaṃ tāvat kecidāhuḥ /

[441|09] kecit prasrabdhyupekṣaṇe // VAkK_8.10 //

[441|10] kecitpunaḥ prathamadvitīyayoḥ kliṣṭayoḥ prasrabdhirnāsti /

[441|10-441|11] tṛtīyacaturthayorupekṣā nāsti /

[441|11] kuśalalmahābhūmikatvādanayoriti /

[441|11-441|12] trīṇi ca dhyānāni señjitāni uktāni bhagavatā /

[441|12] sāpakṣālatvāt /

[441|13] aṣṭāpakṣālamuktatvādāniñjaṃ tu caturthakam /

[441|14] ke punaste 'pakṣālāḥ /

[441|15] vitarkacārau śvāsau ca sukhādi ca catuṣṭayam // VAkK_8.11 //

[441|16] vitarkavicārau sukhaduḥkhe saumanasyadaurmanasye śvāsapraśvāsāśca /

[441|16-441|17] eṣāmaṣṭānāmeko'pyapakṣālaścaturthe nāstyatastadāneñjyamuktam /

[441|17-441|18] vitarkavicāraprītisukhairakampanīyatvādāneñjyaṃ caturthaṃ dhyānaṃ sūtre nirvāta pradīpanidarśanādityapare /

[441|19] dvayordhyānayoḥ saumanasyamuktaṃ prītivacanāt / tṛtīye sukhaṃ caturthe upekṣā /

[441|20] taskiṃ yā dhyānasamāpattiṣu vedanāstā eva dhyānopapattiṣu /

[441|21] netyāha / kiṃ tarhi /

[442|01-442|02]

saumanasyasukhopekṣā upekṣāsumanaskate /
sukhhopekṣe upekṣā pravido dhyānopapattiṣu // VAkK_8.12 //

[442|03] prathamadhyānotpatto tisro vedanāḥ /

[442|03-442|04] sukhaṃ trivijñānakāyikaṃ saumanasyaṃ manobhūmikam /

[442|04] upekṣā caturvijñānakāyikī /

[442|04-442|05] dvitīyadhyānopapattau dve vedane saumanasyopekṣe manobhūmike /

[442|05] sukhaṃ nāstyasya vijñānakāyābhāvāt /

[442|05-442|06] tṛtīyadhyānopapattī dve vedane /

[442|06] sukhopekṣe manobhūmike / caturthadhyānopapattāvupekṣaiva /

[442|07-442|08] yadi dvitīyādiṣu dhyāneṣu trayo vijñānakāyā na saṃvidyante vitarkavicārau ca katham te paśyanti yāvatspṛśanti katham cāvijñapti samutthāpayanti /

[442|08-442|09] na ve keṣūpapannānāṃ cakṣurvijñānādayona santi /

[442|09] na tu svabhūmikāḥ / kiṃ tarhi /

[442|10] kāyākṣiśrotravijñānaṃ vijñaptyutthāpakaṃ ca yat /

[442|11] dvitīyādau tadādyāptaṃ

[442|12-442|13] prathamadhyānabhūmikaṃ cakṣuḥśrotrakāyavijñānaṃ vijñaptisamutthāpakaṃ ca dvitīyādiṣu ca dhyāneṣu saṃmukhīkurvanti /

[442|13-442|14] nirmāṇacittavadyena te paśyanti yāvadvijñapti samutthāpayanti /

[442|15] akliṣṭāvyākṛtaṃ ca tat // VAkK_8.13 //

[442|16-442|17] anivṛtāvyākṛtaṃ ca tat prathamadhyānabhūmikaṃ vijñānaṃ veditavyaṃ yatte saṃmukhīkurvanti /

[442|17] na kliṣṭaṃ vītarāgatvānna kuśalaṃ hīnatvāditi /

[442|18] avasitaṃ dhyānakāryam /

[442|19] atha śuddhakādīnāṃ dhyānārupyāṇāṃ kathaṃ lābhaḥ /

[442|20] atadvān labhate śuddhaṃ vairāgyeṇopapattitaḥ /

[442|21] asamanvāgatastena śuddhakaṃ dhayanamārupyaṃ vā pratilabhate / adhobhūmivairāgyādvā /

[442|22] adhobhūmyupapattito vā / anyatra bhavāgrāt / na hi tasyopapattito lābhaḥ /

[442|23] atadvāniti kimartha samanvāgataḥ /

[442|23-442|24] śuddhakena prayogato 'pi nirvedhabhāgīyaṃ śuddhakaṃ pratilabhate parihāṇito vā hānabhāgīyam /

[442|24-443|01] ata evocyate "syācchuddhakaṃ dhyānaṃ vairāgyeṇa pratilabheta vairāgyeṇa vijahyāt /

[443|01] evaṃ parihāṇyā copapattyā ca /

[443|02] syāddhānabhāgīyaṃ prathamaṃ dhayānam / taddhi kāmavairāgyeṇa labhyate /

[443|02-443|03] brahmalokavairāgyeṇa tyajyate /

[443|03] brahmalokavairāgyaparihāṇyā labhyate / kāmavairāgyaprahāṇyā tyajyate /

[443|04] upariṣṭādbrahmaloka utpadyamāno labhate /

[443|04-443|05] tasmāt punaḥ kāmadhātāvupapapadyamāno vijahātīti /

[443|06] anāsravaṃ tu vairāgyāt

[443|07] atadvān labhate iti vartate /

[443|07-443|08] tadvāṃstu kṣayajñānato 'pyaśaikṣaṃ labhate indriyasaṃcārato 'pi śaikṣaśaikṣam /

[443|08] nanu ca niyāmā vakrāntito 'pyanāsravaṃ prathamato labhate /

[443|09] nāvaśyamānupūrvikeṇālābhāt / yathā tvavaśyaṃ labhate tathoktam /

[443|10] kliṣṭaṃ hānyupapattitaḥ // VAkK_8.14 //

[443|11] atadvān labhata ityevānuvartate /

[443|11-443|12] parihāṇito yadi tadvairāgyātparihīyate /

[443|12] upapattito yadyuparibhūmeradharāyāmupapadyate /

[443|13] katamasmātsamāpattidravyādanantaraṃ katyupapadyante /

[443|13-443|14] anāsravaprathamadhyānāntaraṃ ṣaḍutpadyante /

[443|14] svabhūmike śuddhakānāsrave dvitīyatṛtīyadhyānabhūmike ca /

[443|14-443|15] ākiñcanyāyatanānantaraṃ sapta /

[443|15-443|16] svabhūmike śuddhakānāsrave vijñānākāśānantyāyatanabhūmike ca /

[443|16] bhavāgraṃ śuddhakamevānāsravābhāvāt / dvitīyadhyānāntaramaṣṭau /

[443|16-443|17] svabhūmike śuddhakānāsrave tṛtīyacaturthaprathamadhyānabhūmike ca /

[443|17] vijñānānantyāyatanānantaraṃ nava /

[443|18-443|19] svabhūmike dve ākāśānantyāyatanacaturthadhyānabhūmikāni catvāri ākiñcanyāyatanabhavāgrabhūmikāni trīṇīti /

[443|19] evamanyadhyānārupyānantaraṃ daśa dravyāṇi yojyāni /

[443|20] eṣa tu saṃkṣepaḥ /

[443|21] tṛtīyādyāvadūrdhvādho 'nāsravānantaraṃ śubham /

[443|22] utpadyate

[444|01-444|02] śubhagrahaṇena śuddhamanāsravaṃ ca gṛhyate kuśalatvāt anāsravasya samāpatti dravyasyānantaraṃ svabhūmike ca śuddhānāsrave utpadyete /

[444|02] ūrdhvādhobhūmike ca tṛtīvādyāvat /

[444|03] vyutkrāntakasamāpattāro hi tṛtīyāt pareṇa laṅghayituṃ notsahante /

[444|03-444|04] anvayajñānānantaraṃ cārupyān samāpadyante na dharmajñānānantaram /

[444|04-444|05] tasyādharāśrayālambanatvāditi /

[444|05] yathā cānāsravādanantaramuktam veditavyam /

[444|06] tathā śuddhāt kliṭaṃ cāpi svabhūmikam // VAkK_8.15 //

[444|07] svabhūmikaṃ kliṣṭamadhikaṃ śuddhakādanantaramutpadyate / śeṣaṃ yathaivānāsravāt /

[444|07-444|08] anāsravasya hi samanantaraṃ kliṣṭotpattirnāstīti /

[444|09] kliṣṭāt svaṃ śuddhakaṃ kliṣṭaṃ

[444|10] kliṣṭātsamāpattidravyādanantaraṃ svabhūmike śuddhakakliṣṭe utpadyete /

[444|11] evaṃ cādharaśuddhakam /

[444|12] kleśotpīḍito hyadharamapi samāpattiṃ śuddhakaṃ bahu manyate /

[444|12-444|13] yadi kliṣṭaṃ paricchidyādhaḥ saṃcarati /

[444|13] kuśalātsaṃcarito bhavati na kliṣṭāt / athāparicchidya kathaṃ saṃcarati /

[444|14-444|15] pūrvāvedhāt pūrvaṃ hi sa evaṅkāmo bhavati varamadhastāt śuddhakaṃ nopariṣṭāt kliṣṭamiti /

[444|15] pūrvābhiprāyaṃ ca saṃtatiranuvartate sattvānām /

[444|15-444|16] praṇidhāya suptasyābhipretakālaprabodhavat /

[444|16] anāsravaṃ tu kliṣṭādanantaraṃ sarvathā notpadyate /

[444|16-444|17] samāpattikālaṃ pratyetaduktam /

[444|17-444|18] śuddhakāt kliṣṭācca samanantaraṃ svabhūmikameva kliṣṭamutpadyate nānyabhūmikamiti /

[444|19] cyutau tu śuddhakāt kliṣṭaṃ sarvaṃ

[444|20] cyutikāle tu upapattilābhikācchuddhakādanantaraṃ sarvabhūmikaṃ kliṣṭamutpadyate /

[444|21] kliṣṭāttu nottaram // VAkK_8.16 //

[445|01] kliṣṭāttu dhyānārūpyādanantaraṃ cyutikāle svādharabhūmikaṃ kliṣṭamutpadyate /

[445|01-445|02] nordhvabhūmikam /

[445|02-445|03] na ca sarvasmācchuddhakādanāśravaṃ samāpattidravyamutpadyate /

[445|03] kiṃ tarhi /

[445|04] caturdhā śuddhakaṃ hānabhāgīyādi

[445|05] hānabhāgīyaṃ viśeṣabhāgīyaṃ sthitibhāgīyaṃ nirvedhabhāgīyamiti caturvidhaṃ śuddhakam /

[445|06] bhavāgraṃ tu trividhamanyatra viśeṣabhāgīyāt / kimasya lakṣaṇam /

[445|07-445|08]

yathākramam /
kleśotpattisvabhūmyūrdhvānāsravānuguṇaṃ hi tat // VAkK_8.17 //

[445|09-445|10] kleśotpattyanuguṇaṃ hānabhāgīyaṃ svabhūmyanuguṇaṃ sthitibhāgīyamūrdhvabhūmyanuguṇaṃ viśeṣabhāgīyamanāsravānuguṇaṃ nirvedhabhāgīyam /

[445|10] tasmādanāsravamutpadyate /

[445|11] athaiṣāṃ caturṇā kati kasmādanantaramutpadyante /

[445|12] dve trīṇi trīṇi caikaṃ ca hāna bhāgādyanantaram /

[445|13] hānabhāgīyaṃ hānabhāk / tasmādanantaraṃ dve utpadyete / hānisthitibhāgīye /

[445|13-445|14] sthitibhāgīyānantaraṃ trīṇyanyatra nirvedhabhāgīyāt /

[445|14-445|15] viśeṣabhāgīyādanantaraṃ trīṇyanyatra hānabhāgīyāt nirvedhabhāgīyādanantaraṃ tadevaikamiti /

[445|16] kathaṃ vyutkrāntakasamāpattirutpadyate /

[445|17] gatvāgamya dvidhā bhūmīraṣṭau śliṣṭaikalaṅghitāḥ // VAkK_8.18 //

[445|18] vyutkrāntakasamāpattirvisabhāgatṛtīyagā /

[445|19] gatvetyanulomaṃ samāpadya / āgamyeti pratilomaṃ samāpadya /

[445|19-446|01] dvidheti sāsravānāsravā bhūmīḥ /

[446|01] aṣṭāviti dhyānārupyasamāpattīḥ / śliṣṭā ityanukrameṇa /

[446|01-446|02] ekalaṅghitā ityekāmekāmutkramya /

[446|02-446|03] sāsravā aṣṭau bhūmiranulomapratilomasamāpattito nirjitya anāsravāśca sapta /

[446|03-446|04] paścātsāsravāt prathamāddhyānāt sāsravaṃ tṛtīyaṃ samāpadyate /

[446|04] tasmādākāśānantyāyatanaṃ tasmādākṃicanyāvatanam /

[446|04-446|05] evaṃ punaḥ pratilomaṃ nirjitya anāsravā apyekalaṅghitā anulomapratilomaṃ ca samāpadyate /

[446|06] ayaṃ prayogo vyutkrāntakasamāpatteḥ /

[446|06-446|07] yadā tu prathamātsāsravāt tṛtīyamanāsravaṃ dhyānaṃ samāpadyate tasmātsāsravamākāśānantyāyatanaṃ tasmādanāsravamākiñcanyāyatanam /

[446|08] evaṃ punaḥ pratilomam / tadā visabhāgatṛtīyadravyagamanādabhiniṣpannā bhavati /

[446|08-446|09] ativiprakṛṣṭatvānna caturthī samāpadyate /

[446|09-446|10] tāṃ ca triṣu dvīpeṣu asamayavimukta evārhannutpādayati /

[446|10] niḥkleśatvātsamādhivaśitvācca /

[446|10-446|11] dṛṣṭiprāptasya yadyapi tīkṣṇendriyatvāt samādhau vaśitvaṃ na tu niṣkleśaḥ /

[446|11-446|12] samayavimukto yadyapi niḥkleśo natvasya samādhau vaśitvamiti /

[446|13] kenāśrayeṇa kati dhyānārupyāḥ saṃmukhīkriyante /

[446|14] svādhobhūmyāśrayā eva

[446|15] dhyānāśrayā eva

[446|16] dhyānārūpyāḥ

[446|17] bhavāgraṃ bhavāgre ca saṃmukhīkriyate adhaśca yāvatkāmadhātau /

[446|17-446|18] śeṣāṇi svasyāṃ bhūmāvadhaśceti /

[446|18-446|19] kiṃ kāraṇamūrdhvopapanno nādharāṃ samāpatti saṃmukhīkaroti /

[446|19] tasmāttasya

[446|20] vṛthā'dharam // VAkK_8.19 //

[446|21] nahi tasyādhareṇa samāpattidravyeṇa kiñcit prayojanaṃ vidhīyate / [445|21-446|21] nihīnatvāt /

[446|22] utsarga kṛtvā 'pavādaṃ karoti

[446|23] āryākiñcanyasāṃmukhyāt bhavāgre tvāsravakṣayaḥ /

[446|24] bhavāgre tūpapannasyānāsravākiñcanyāyatanasaṃmukhībhāvādāsravakṣayo bhavati /

[446|24-446|25] kathaṃ tatropapannasya tatsaṃmukhībhāvaḥ /

[446|25] svasyābhāvāttasya cābhyāsāt /

[447|01] athaiṣāṃ dhyānārūpyāṇāṃ kimālambanam /

[447|02] satṛṣṇāḥ svabhavālambāḥ

[447|03] āsvādanāsaṃprayuktāḥ svabhūmikaṃ bhavamālambante / bhavagrahaṇena sāsravaṃ vastu gṛhyate /

[447|04] nādharamālambante vītarāgatvānnottaraṃ tṛṣṇāparichinnatvāt bhūmīnām /

[447|04-447|05] nānāsravaṃ kuśalatvaprasaṅgāditi /

[447|06] dhyānaṃ sadviṣayaṃ śubham // VAkK_8.20 //

[447|07] kuśalaṃ dhyānaṃ śubhakamanāsravaṃ ca / tat sarvālambanaṃ yatkiñcidasti saṃskṛtamasaṃskṛtaṃ vā /

[447|08] na maulāḥ kuśalārūpyāḥ sāsravādharagocarāḥ /

[447|09-447|10] maulānāṃ kuśalārūpyāṇāmadhobhūmikaṃ sāsravaṃ vastu nālambanaṃ svordhvabhūmyālambanatvāt /

[447|10] anāsravaṃ tvālambanam /

[447|10-447|11] sarvānvayajñānapakṣyo na dharmajñānapakṣo nādhobhūminirodhaḥ /

[447|11] sāmantakānantaryamārgāṇāṃ tvadharā bhūmirālambanam /

[447|11-447|12] eṣāṃ ca punastrividhānāṃ dhyānānāṃ rūpyārūpyāṇām

[447|13] anāsraveṇa hīyante kleśāḥ

[447|14] na śuddhakena / kuta eva kliṣṭena / vītarāgatvānnādhaḥ /

[447|14-447|15] tasyaiva tadapratipakṣatvānna svabhūmau /

[447|15] viśiṣṭataratvānnordhvamiti /

[447|16] samantakena ca // VAkK_8.21 //

[447|17] dhyānārūpyasāmantakena ca kleśāḥ prahīyante śuddhakenāpi / adhobhūmipratipakṣatvāt /

[447|18] kati punaḥ sāmantakāni /

[447|19] aṣṭau sāmantakānyeṣāṃ

[447|20] ekaikasyaikaikaṃ yena tatpraveśaḥ / kiṃ tānyapi trividhāni tathaiva ca teṣu vedanā /

[447|21] netyucyate /

[447|22] śuddhāduḥkhāsukhāni hi /

[448|01-448|02] śuddhakāni ca tānyupekṣendriyasaṃprayuktāni ca yantabāhyatvādadhobhūmyudvegānapagamāt vairāgyapathatvācca nāsvādanāsaṃprayuktāni /

[448|03] āryaṃ cādyaṃ

[448|04-448|05] ādyaṃ sāmantakamanāgamyaṃ tacchuddhakaṃ cānāsravaṃ ca yadyapi sāmantakacittena pratisaṃdhibandhaḥ kliṣṭo bhavati /

[448|05] samāhitasya tu kliṣṭatvaṃ pratiṣidhyate /

[448|06] tridhā kecit

[448|07] kecitpunaricchanti /

[448|07-448|08] āsvādanāsaṃprayuktamapyanāgamyaṃ sāmantakaṃ cocyate dhyānāntaraṃ ca /

[448|08] kimidamekārthamāhosvinnānārtham / sāmantakaṃ hi vairāgyamārgaḥ /

[448|09] atarka dhyānamantaram // VAkK_8.22 //

[448|10] dhyānameva hi vitarkāsaṃprayuktaṃ dhyānāntaraṃ dhyānaviśeṣatvāt /

[448|10-448|11] ata eva dvitīyādiṣu dhyāneṣu na vyayasthāpyate viśeṣābhāvāditi /

[448|11] tatpunardhyānāntaraṃ

[448|12] tridhā

[448|13] āsvādanāsaṃprayuktam śuddhakamanāsravaṃ ca /

[448|14] aduḥkhāsukhaṃ tacca

[448|15] nātra sukhaṃ duḥkhamityaduḥkhāsukhamupekṣendriyasaṃprayuktamityarthaḥ /

[448|15-448|16] na prītisaṃprayuktaṃ sābhisaṃskāravāhitvāt /

[448|16] ata eva duḥkhā pratipat /

[448|16-448|17] tasya tarhi dhyānāntarasya kaḥ phalaviśeṣaḥ /

[448|17] taddhi

[448|18] mahābrahmaphalaṃ ca tat /

[448|19] tāṃ hi dhyānāntarikāṃ bhāvayitvā mahābrahmā bhavati /

[448|19-448|20] punaḥ sarvasamādhīn saṃkalayya trayaḥ samādhayaḥ uktāḥ sūtre /

[448|20] savitarkaḥ savicāraḥ samādhiḥ / avitarko vicāramātraḥ /

[449|01] avitarko 'vicāra iti /

[449|01-449|02] tatra dhyānāntaraṃ tāvadavitarko vicāramātraḥ samādhhiriti jñāpitam /

[449|02] vitarkamātrapratiṣedhāt / tataḥ

[449|03] savitarkavicāro'dhaḥsamādhiḥ

[449|04] tasmāddhyānāntarādadhaḥsamādhiḥ savitarkaḥ savicāraḥ / prathamaṃ dhyānamanāgamyaṃ ca /

[449|05] parato 'dvayaḥ // VAkK_8.23 //

[449|06] nātra dvayamastītyadvayaḥ / pareṇa tu dhyānāntarātsamādhiravitarko 'vicāraḥ /

[449|06-449|07] dvitīyadhyānasāmantakādyāvat bhavāgram /

[449|07] punastrayaḥ uktāḥ /

[449|07-449|08] śūnyatāsamādhirapraṇihita ānimittaśca /

[449|08] tatra

[449|09] ānimittaḥ samākāraiḥ

[449|10] nirodhasatyākāraiḥ saṃprayuktaḥ samādhirānimittaścaturākāraḥ /

[449|10-449|11] nirvāṇaṃ hi daśanimittāpagatatvādanimittam /

[449|11] tadālambanaḥ samādhirānimittaḥ /

[449|11-449|12] pañcaviṣayastrīpuruṣatrisaṃskṛtalakṣaṇanimittāni daśa /

[449|13] śūnyatānātmaśunyataḥ /

[449|14] pravartate

[449|15] anātmaśūnyatākārābhyāṃ saṃprayuktaḥ śūnyatāsamādhidvarcyākāraḥ /

[449|16] apraṇihitaḥ satyākārairataḥ paraiḥ // VAkK_8.24 //

[449|17] paraiḥ śeṣaiḥ satyākāraiḥ saṃprayuktaḥ samādhipraṇihito daśākāraḥ /

[449|17-449|18] anityaduḥkhataddhetubhya udvegāt mārgasya ca kolopamatayā 'vaśyatyājyatvāttadākāraḥ samādhirapraṇihitaḥ /

[450|01] tadatikramābhimukhatvāt śūnyatānātmatābhyāṃ tu nodvego nirvāṇasāmānyāt /

[450|01-450|02] ta ete trayaḥ samādhayo dvividhāḥ /

[450|03] śuddhāmalāḥ

[450|04] śuddhakāścānāsravāśca / laukikalokottaratvāt / laukikā ekādaśasu bhūmiṣu /

[450|05] lokottarā yatra mārgaḥ /

[450|06] nirmalāstu te vimokṣamukhatrayam /

[450|07] anāsravāstvete trayaḥ samādhayastrīṇi vimokṣamukhānyucyante /

[450|07-450|08] śūnyatā vimokṣamukhamapraṇihitamānimittaṃ vimokṣamukhamiti /

[450|08] mokṣadvāratvāt / punaścocyante /

[450|09] śūnyatāśūnyatādyākhyāstrayo 'parasamādhayaḥ // VAkK_8.25 //

[450|10] śūnyatāśūnyatā apraṇihitāpraṇihitaḥ ānimittānimittaśca /

[450|10-450|11] śūnyatādyālambanatvāttannāma /

[450|11] teṣāṃ punaḥ

[450|12] ālambete akṣaikṣaṃ dvau śūnyataścāpyanityataḥ /

[450|13] aśaikṣaṃ samādhiṃ dvāvaparasamādhī ālambete /

[450|13-450|14] śūnyatāśūnyatā aśaikṣaṃ śūnyatāsamādhimālambate śūnyatākāreṇa /

[450|14-450|15] apraṇihitāpraṇihito 'pyaśaikṣamapraṇihitamanityākāreṇa /

[450|15-450|16] na duḥkhato na hetvādito 'nāsravasyātallakṣaṇatvānna mārgākāraiḥ dūṣaṇīyatvāt /

[450|17] ānimittānimittastu śāntato'saṃkhyayā kṣayam // VAkK_8.26 //

[450|18-450|19] ānimittānimittastu samādhiraśaikṣasyānimittasyāpratisaṃkhyānirodhamālambate /

[450|19] śāntākāreṇa / anāsravasya pratisaṃkhayānirodhābhāvāt /

[450|19-450|20] na nirodhapraṇītaniḥsaraṇākārairanityatānirodhasādhāraṇatvādavyākṛtatvā davisaṃyogācca /

[450|20-450|21] ekāntena caite parasamādhayaḥ

[450|22] sāsravāḥ

[451|01] āryamārgadveṣitvāt nahyevamanāsravā iti / kutrotpadyante /

[451|02] nṛṣu

[451|03] manuṣyeṣveva na deveṣu / kasyotpadyante /

[451|04] akopyasya

[451|05] nānyasyārhataḥ / katibhūmikāḥ /

[451|06] saptasāmantavarjitāḥ /

[451|07] sapta sāmantakāni hitvānyāsvekādaśasu bhūmiṣu /

[451|07-451|08] kāmadhātvanāgamyadhyānāntaradhyānārupyeṣu /

[451|08] punaścatasraḥ samādhibhāvanā ucyante /

[451|08-451|09] asti samādhibhāvanā āsevitā bhāvitā vahulīkṛtā dṛṣṭadharmasukhavihārāya saṃvartate" iti vistaraḥ /

[451|09] tatra

[451|10] samādhibhāvanā dhyānaṃ śubhamādyaṃ sukhāya hi // VAkK_8.27 //

[451|11] kuśalaṃ prathamaṃ śuddhakamanāsravaṃ vā dṛṣṭadharmasukhavihārāya samādhibhāvanā /

[451|11-451|12] tadādikatvādanyānyapi jñeyāni /

[451|12-451|13] nāvaśyaṃ saṃparāyasukhavihārāyāparihiṇordhvopapannaparinirvṛtānāṃ tadabhāvāt /

[451|14] darśanāyākṣyabhijñeṣṭā

[451|15] divyacakṣurabhijñā jñānadarśanāya samādhibhāvanā /

[451|16] dhībhedāya prayogajāḥ /

[451|17] prayogajāḥ sarve guṇāstraidhātukā anāsravāḥ prajñāprabhedāya samādhibhāvanā /

[451|18] vajropamo'ntye yo dhyāne sāsravakṣayabhāvanā // VAkK_8.28 //

[452|01] yaścaturthadhyāne vajropamaḥ samādhiḥ sa āsravakṣayāya samādhibhāvanā /

[452|01-452|02] ātmopanāyikī kilaiṣā bhagavato dharmadeśanā /

[452|02] ataścaturbhya evāha /

[452|02-452|03] kṛtaḥ samādhīnāṃ kālagato nirdeśaḥ /

[452|04] idānīṃ samādhisaṃniśritānāṃ guṇānāṃ nirdeśakāla iti vyākhyāyante

[452|05] apramāṇāni catvāri

[452|06] maitrī karuṇā muditopekṣā ca / apramāṇasattvālambanatvāt / kimarthaṃ catvāryeva /

[452|07] vyāpādādivipakṣataḥ /

[452|08] vyāpādaviṃhisā 'ratikāmarāgavyāpādabahulānāṃ tatprahāṇāya catvāri yathāsaṃkhyam /

[452|09] aśubhopekṣayoḥ kāmarāgapratipakṣatve ko viśeṣaḥ /

[452|09-452|10] varṇarāgasyāśubhā maithunarāgasyopekṣeti vaibhāṣikāḥ /

[452|10] evaṃ tu yujyate /

[452|10-452|11] maithūnarāgasyāśubhā mātāpitṛputrajñātirāgasyopekṣeti /

[452|11] tatra

[452|12] maitryadveṣaḥ

[452|13] adveṣasvabhāvā maitrī

[452|14] api karuṇā

[452|15] karuṇāpyevam /

[452|16] muditā sumanaskatā // VAkK_8.29 //

[452|17] saumanasyasvabhāvā muditā /

[452|18] upekṣā 'lobhaḥ

[452|19] alobhātmikopekṣā / kathaṃ vyāpādapratipakṣaḥ / tasya lobhākṛṣṭatvāt /

[452|19-452|20] ubhayasvabhāvā tvasau yujyate /

[452|20] eṣāṃ tu maitryādīnāṃ

[453|01] ākāraḥ sukhitā duḥkhitā vata /

[453|02] modantāmiti sattvāśca

[453|03] sukhitā vata sattvā iti manasikurvan maitrīṃ samāpadyate /

[453|03-453|05] duḥkhitā vata sattvā iti karuṇāṃ modantāṃ vata sattvā iti muditāṃ sattvā ityeva manasi kurvannupekṣāṃ samāpadyate /

[453|05] mādhyasthyāt / atadvatāṃ sukhādhimokṣatvāt kathaṃ na viparītatvaṃ bhavati /

[453|06] santvityabhiprāyāt / āśayasyāviparītatvādvā 'dhimuktisaṃjñānāt /

[453|06-453|07] athavā ka evaṃ viparītatve doṣaḥ /

[453|07] akuśalatvamiti cet /

[453|07-453|08] na kuśalamūlatvādvyāpādādipratipakṣatvācca /

[453|08] ukta eṣāmākāraḥ /

[453|09] kāmasattvāstu gocaraḥ // VAkK_8.30 //

[453|10] kāmāvacarāḥ sattvā eṣāmālambanam / tadālambanānāṃ vyāpādādīnāṃ pratipakṣatvāt /

[453|11] yattūktamekāṃ diśamadhimucyeteti tadbhājanena bhājanagataṃ darśitam /

[453|11-453|12] katibhūmikānyetāni /

[453|13] dhyānayormuditā

[453|14] prathamadvitīyadhyānayormuditā / saumanasyatvāt /

[453|15] anyāni ṣaṭsu

[453|16] anyāni trīṇi apramāṇāni ṣaṭsu bhūmiṣu /

[453|16-453|17] anāgamye dhyānāntaredhyāneṣu ca /

[453|17] saprayogamaulagrahaṇāt /

[453|18] kecittu pañcasu /

[453|19] kecit punaḥ anāgamyaṃ hitvā pañcasvetānīcchanti / daśasvityapare /

[453|19-453|20] kāmadhātuṃ sāmantakāni ca prakṣipya samāhitāsamāhitamaulalprayogagrahaṇāt /

[453|20-453|21] yaduktaṃ "vyāpādādivipakṣata" iti kimapramāṇairapi kleśagrahaṇaṃ bhavati /

[453|22] na taiḥ prahāṇaṃ

[454|01] mauladhyānabhūmikatvādadhimuktimanaskāratvātsattvālambanatvācca /

[454|01-454|02] tatprayogeṇa tu vyāpādādiviṣkambhaṇāttatpratipakṣatvamuktam /

[454|02] prahāṇa dūrīkaraṇācca /

[454|02-454|03] kāmadhātvanāgamyabhūmikāni hi maitryādīni maulāpramāṇasadṛśāni saṃvidyante /

[454|03-454|04] taistānviṣkambhya prahāṇamārgaiḥ prajahāti /

[454|04] tato vītarāgāvasthāyāṃ maulāpramāṇalābhāt /

[454|04-454|05] balavatpratyayalābhe 'pi tairanādhṛṣyo bhavati /

[454|05] kathaṃ punarādikarmiko maitryāṃ prayujyate /

[454|05-454|07] yathā sukhitamātmānaṃ manyate parānvā śṛṇoti buddhabodhisattvāryaśrāvakāṃstathā sattvānāṃ tatsukhamadhimucyate evaṃ sukhitā vata santu sattvā iti /

[454|07-454|08] na cecchaknoti kleśasyodbhatavṛttitvāt sa mitrapakṣaṃ tridhā bhittvā 'dhimātre tatsukhamadhimucyate /

[454|08-454|09] tato madhye mṛdau ca /

[454|09] teṣu cetsamāṃ maitrīṃ labhate tata udāsīnapakṣe /

[454|09-454|10] tataḥ śatrūpakṣaṃ tridhā bhittvā mṛdau tat sukhamadhimucyate /

[454|10] tato madhye 'dhimātre ca /

[454|10-454|11] tataścedadhimātra iva mitrapakṣe sukhādhimokṣo na vyāvartate /

[454|11-454|12] tataḥ krameṇa grāmarāṣṭrasukhādhimokṣo yāvadekāṃ diśaṃ yāvatsarva lokaṃ maitryā sphurati /

[454|12-454|13] yastu sarvaguṇagrāhī samaitrīṃ kṣipramutpādayati /

[454|13-454|14] śakyaṃ hi samucchinna kuśalamūle 'pi guṇagrāhiṇā bhavituṃ pratyekabuddhe ca doṣa grāhiṇā pūrvaṃ puṇyāpuṇyaphalasaṃdarśanāt /

[454|14-454|16] evaṃ karuṇāyāṃ muditāyāṃ ca prayujyate amī sattvā bahuvidhavyasanīdhanimagnā apyevaṃ duḥkhādvimucyeran apyevātipramoderannityadhimucyamāna upekṣāṃ tūdāsīnapakṣādārabhate /

[454|16-454|17] etāni cāpramāṇāni

[454|18] nṛṣveva janyante

[454|19] manuṣyeṣūtpādyante / nānyatra /

[454|20] kiṃ punarya ekenāpramāṇena samanvāgataḥ so 'vaśyaṃ sarvaiḥ / kintu

[454|21] tryanvito dhruvam // VAkK_8.31 //

[454|22] tṛtīyacaturthadhyānopapanno muditayā na samanvāgato bhavati /

[454|22-454|23] tribhistvapramāṇalābhī nityaṃ samanvāgato bhavati /

[454|24] aṣṭau vimokṣāḥ

[455|01] rūpī rūpāṇi paśyatīti prathamo vimokṣaḥ /

[455|01-455|02] adhyātmarūpasaṃjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatīti dvitīyaḥ /

[455|02-455|03] śubhaṃ vimokṣaṃ kāyena sākṣātkṛtvopasaṃpadya viharatīti tṛtīyaḥ /

[455|03] catvāra ārupyāḥ / saṃjñāveditanirodhaścāṣṭamaḥ / teṣāṃ

[455|04] prathamāvaśubhā

[455|05] prathamau dvau vimokṣāvaśubhāsvabhāvau /

[455|05-455|06] vinīlakādyākāratvāt /

[455|06] ata etayoraśubhāvannayo veditavyaḥ / etau ca

[455|07] dhyānayordvayoḥ /

[455|08] prathamadvitīyayordhyānayornānyasyāṃ bhūmau /

[455|08-455|09] kāmāvacaraprathamadhyānabhūmikayorvarṇarāgayoḥ pratipakṣeṇa yathāsaṃkhyam /

[455|10] tṛtīyo 'ntye

[455|11] śubho vimokṣaścaturthadhyāne /

[455|12] sa cālobhaḥ

[455|13] so 'pyalobhasvabhāvo natvaśūbhāsvabhāvaḥ / śubhākāratvāt /

[455|13-455|14] saparivārāstvete pañcaskandhasvabhāvāḥ /

[455|14] ārupyavimokṣāstu

[455|15] śubhārupyāḥ samāhitāḥ // VAkK_8.32 //

[455|16-455|17] kuśalāḥ samāhitā eva cārūpyavimokṣākhyāṃ labhante na kliṣṭā nāpyasamāhitāstadyathāmaraṇabhave /

[455|17] anyadāpyasamāhitāḥ santītyapare /

[455|17-455|18] sāmantakavimukti mārgā api vimokṣākhyāṃ labhante /

[455|18] nānantaryamārgā adharālambanatvāt /

[455|18-455|19] vaimukhyārtho hi vimokṣārtha iti /

[455|20] nirodhastu samāpattiḥ

[456|01] saṃjñāveditanirodhastu aṣṭamo vimokṣo nirodhasamāpattiḥ / sā ca pūrva nirdiṣṭā /

[456|02] saṃjñāveditavaimukhyātsarvasaṃskṛtādvā / samāpattyāvaraṇavimokṣaṇādvimokṣa ityapare /

[456|03] tāṃ tu samāpadyante /

[456|04] sūkṣmasūkṣmādanantaram /

[456|05] bhavāgraṃ hi saṃjñā sūkṣmaṃ tat punaḥ sūkṣmataraṃ kṛtvā nirodhaṃ samāpadyante / samāpannānāṃ tu

[456|06] svaśuddhakādharāryeṇa vyutthānaṃ cetasā tataḥ // VAkK_8.33 //

[456|07-456|08] bhāvāgrikeṇa vā śuddhakena cetasā tato vyutthānaṃ bhavatyākiñcanyāyatana bhūmikena vā sāsraveṇa /

[456|08-456|09] tadevaṃ tasyāḥ sāsravaṃ samāpatticittaṃ bhavati sāsravānāntarya tu vyutthānacittamiti /

[456|09] eṣāṃ ca vimokṣāṇāṃ

[456|10] kāmāptadṛśyaviṣayāḥ prathamāḥ

[456|11] kāmāvacarameṣāṃ rūpāyatanamālambanamamanojñaṃ manojñaṃ ca yathāyogam /

[456|12-456|13]

ye tvarūpiṇaḥ /
te 'nvayajñānapakṣordhvasvabhūduḥkhādigocarāḥ // VAkK_8.34 //

[456|14-456|15] ārūpyavimokṣāṇāṃ svabhūmikordhvabhūmikaṃ duḥkhaṃ taddhetunirodhau cālambanaṃ sarvaścānvayajñānapakṣo mārgaḥ /

[456|15] apratisaṃkhyānirodhaśceti vaktavyamākāśaṃ caikasyeti /

[456|16] kasmānna tṛtīye dhyāne vimokṣaḥ /

[456|16-456|17] dvitīyadhyānabhūmikavarṇarāgābhāvāt sukhamaṇḍeñjitatvācca /

[456|17] tasmācchubhaṃ vimokṣamutpādayati /

[456|17-456|18] aśubhayā līnaṃ saṃtatiṃ pramodayituṃ jijñāsanārthaṃ vā /

[456|18] kaccidaśubhāvimokṣau niṣpannāviti /

[456|18-456|19] evaṃ ca punastau niṣpannau bhavato yadi śubhato 'pi manasi kurvataḥ kleśo notpadyata iti /

[456|20] dvābhyāṃ hi kāraṇābhyāṃ yogino vimokṣādīnutpādayanti /

[456|20-456|21] kleśadūrīkaraṇārthaṃ samāpattivaśitvārthaṃ ca /

[456|21] araṇādiguṇābhinirhārāya āryāyāścarddheḥ /

[456|21-456|22] sā punaryayā vastupariṇāmādhiṣṭhānāyurutsargādīni kriyante /

[456|22-456|23] kasmāttṛtīyāṣṭamayoreva sākṣātkaraṇamuktaṃ nānyeṣām /

[456|23-456|24] pradhānatvāddhātubhūmiparyantāvasthitatvācca /

[457|01] abhibhvāyatanānyaṣṭau

[457|02-457|03] adhyātmaṃ rūpasaṃjñī vahirdhā rūpāṇi paśyati parīttāni suvarṇāni durvarṇāni tāni khalu rūpāṇyabhibhūyajānātyabhibhūya paśyatītyevaṃsaṃjñī bhavatīdaṃ prathamamabhibhvāyatanam /

[457|04] evamadhimātrāṇi / adhyātmamarūpasaṃjñyevameva / ityetāni catvāri /

[457|04-457|05] adhyātmamarūpasaṃjñyeva punarnīlapītalohitāvadātāni paśyatītyaṣṭau bhavanti /

[457|05] teṣāṃ

[457|06] dvayamādyavimokṣavat /

[457|07] yathā prathamo vimokṣa evaṃ dve abhibhvāyatane prathamadvitīye /

[457|08] dve dvitīyavat

[457|09] yathā dvitīyo vimokṣa evaṃ dve abhibhvāyatane tṛtīyacaturthe /

[457|10] anyāni punaḥ śubhavimokṣavat // VAkK_8.35 //

[457|11] yathā śubho vimokṣa evamanyāni catvāri / ayaṃ tu viśeṣaḥ tairvaimukhyamātram /

[457|12] ebhistvālambanābhibhavanaṃ yathecchamadhimokṣāt kleśānutpādācca /

[457|13] daśa kṛtsnāni

[457|14] daśa kṛtsnāyatanāni nirantarakṛtsnaspharaṇāt /

[457|14-457|15] pṛthivyaptejovāyunīlapītalohitāvadātakṛtsnāni /

[457|15] ākāśavijñānānantyāyatanakṛtsne ca / teṣām

[457|16] alobhāṣṭau

[457|17] prathamānyaṣṭāvalobhasvabhāvāni

[457|18] dhyāne 'ntye

[457|19] caturtha eva dhyāne /

[458|01] gocaraḥ punaḥ /

[458|02] kāmāḥ

[458|03] kāmāvacararūpāyatanameṣā mālambanam / vāyoḥ spraṣṭavyāyatana mityeke /

[458|04] dve śuddhakārupye

[458|05] dve paścime kṛtsne śuddhakārūpyasvabhāve /

[458|06] svacatuḥskandhagocare // VAkK_8.36 //

[458|07] svabhūmikāścatvāraḥ skandhā anyorālambanam /

[458|07-458|08] vimokṣaprāveśikānyabhibhvāyatanāni /

[458|08] abhibhvāyatanaprāveśikāni kṛtsnāyatanāni / uttarottaraviśiṣṭatvāt /

[458|09-458|10] sarvāṇi caitāni vimokṣādīni pṛthagjanāryasāṃtānikāni sthāpayitvā nirodhavimokṣam /

[458|11] nirodha uktaḥ

[458|12] nirodhavimokṣaḥ pūrvamevoktaḥ sarvaiḥ prakāraiḥ /

[458|13] vairāgyaprayogāptaṃ tu śeṣitam /

[458|14] nirodhādanyāni vimokṣādīni vairāgyalābhikāni prāyogikāṇi ca /

[458|14-458|15] ucitānucitatvāt /

[458|16] tridhātvāśrayamārūpyasaṃjñaṃ śeṣaṃ manuṣyajam // VAkK_8.37 //

[458|17] ārupyavimokṣā ārupyakṛtsne ca traidhātukāśrayāṇi śeṣaṃ manuṣyāśrayameva /

[458|18] upadeśasāmarthyenotpādanāt / kathaṃ rūpārupyadhātvorārūpyadhyānaviśeṣotpādanam /

[458|19] tribhiḥ kāraṇairdhyānārūpyasamāpattīnāmupapattirhetukarmadharmatābalaiḥ / tatra

[458|20] hetukarmabalāddhātvorārūpyotpādanaṃ dvayoḥ /

[459|01] dvayo rūpārūpyadhātvorārūpyasamāpattyutpādanam /

[459|01-459|03] hetubalādāsannābhīkṣṇābhyāsāt karmabalāccordhvabhūmikasyāparaparyāyavedanīyasya karmaṇaḥ pratyupasthitavipākatvāt /

[459|03] nahyadhastādavīta rāgeṇordhva śakyamutpattumiti /

[459|04] dhyānānāṃ rūpadhātau tu tābhyāṃ dharmatayāpi ca // VAkK_8.38 //

[459|05-459|06] rūpadhātau dhyānotpādanametābhyāṃ hetukarmabalābhyāṃ dharmatayā ca saṃvartanīkāle /

[459|06] tadānīṃ hi sarvasttvā evādharabhūmikāstaddhyānamutpādayanti /

[459|06-459|07] kṛtsnānāṃ dharmāṇāmudbhūtavṛttitvāt /

[459|07] kiyacciraṃ punarayaṃ saddharmaḥ sthāsyati /

[459|07-459|08] yatreme īdṛśānām dharmāṇāṃ prakārāḥ prajñāyante /

[459|09] saddharmo dvividhaḥ śāsturāgamādhigamātmakaḥ /

[459|10] tatrāgamaḥ sūtravinayābhidharmā adhigamo bodhipakṣyā ityeṣa dvividhaḥ saddharmaḥ /

[459|11] dhātārastasya vaktāraḥ pratipattāra eva ca // VAkK_8.39 //

[459|12] āgamasya hi dhārayitāro vaktāraḥ / adhigamasya pratipattāraḥ /

[459|12-459|13] ato yāvadete sthāsyanti tāvatsaddharma iti veditavyam /

[459|13] teṣāṃ tu varṣasahasra mavasthānamāhuḥ /

[459|14] adhigamasyaivam / āgamasya tu bhūyāṃsaṃ kālamityapare /

[459|15] yo 'yamiha śāstre 'bhidharma uktaḥ kimeṣa eva śāstrābhidharmo deśitaḥ /

[459|16-459|19]

kāśmīravaibhāṣikanītisiddhaḥ prāyo mayā 'yaṃ kathito 'bhidharmaḥ /
yaddurgṛhītaṃ tadihāsmadāgaḥ saddharmanītau manayaḥ pramāṇam // VAkK_8.40 //

[460|01-460|02] prāyeṇa hi kāśmīravaibhāṣikāṇāṃ nītyādisiddha eṣo 'smābhirabidharma ākhyātaḥ /

[460|02] yadatrāsmābhirdurgṛhītaṃ so 'smākamaparādhaḥ /

[460|02-460|03] saddharmanītau tu punarbuddhā eva pramāṇaṃ buddhaputrāśca /

[460|04-460|07]

nimīlite śāstari lokacakṣuṣi kṣayaṃ gate sākṣijane ca bhūyasā /
adṛṣṭatattvairniravagrahaiḥ kṛtaṃ kutārkikaiḥ śāsanametadākulam // VAkK_8.41 //

[460|07-460|11]

gate 'tha śāntiṃ paramāṃ svayaṃbhuvi svayaṃbhuvaḥ śāsanadhurdhareṣu ca /
jagatyanāthe gunaghātibhirmataiḥ niraṅkuśaiḥ svairamihādya caryate // VAkK_8.42 //

[460|12-460|13]

iti kaṇṭhagataprāṇaṃ viditvā śāsanaṃ muneḥ /
balakālaṃ malānāṃ ca na pramādyaṃ mumukṣubhiḥ // VAkK_8.43 //

=====================================================================

[460|14] // abhidharmakośabhāṣye samāpattīnirdeśo nāmāṣṭamakośasthānamiti //

navamaṃ kośasthānam

=====================================================================

namo buddhāya

=====================================================================

[461|02] kiṃ khalvato 'nyatra mokṣo nāsti / nāsti /

[461|02-461|03] kiṃ kāraṇam /

[461|03] vitathātmadṛṣṭiniviṣṭatvāt /

[461|03-461|04] nahi te skandhasaṃtāna evātmaprajñaptiṃ vyavasyanti /

[461|04] kiṃ tarhi /

[461|04-461|05] dravyāntaramevātmānaṃ parikalpayanti ātmagrāhaprabhavāśca sarvakleśā iti /

[461|05-461|06] kathaṃ punaridaṃ gamyate skandhasaṃtāna evedamātmābhidhānaṃ vartate nānyasminnabhidheya iti /

[461|06] pratyakṣānumānābhāvāt /

[461|06-461|07] ye hi dharmāḥ santi teṣāṃ pratyakṣamupalabdhirbhavatyasatyantarāye /

[461|07] tadyathā ṣaṇṇāṃ viṣayāṇāṃ manasaśca / anumānaṃ ca /

[461|08] tadyathā pañcānāmindriyāṇām / tatredamanumānam /

[461|08-461|09] sati kāraṇe kāraṇāntarasyābhāve kāryasyābhāvo dṛṣṭo bhāve ca punarbhāvistadyathāṅkurasya /

[461|09-461|11] satyeva cābhāsaprāpte viṣaye manaskāre ca kāraṇe viṣayagrahaṇasyābhāvo dṛṣṭaḥ punaśca bhāvo 'ndhavadhirādīnāmanandhāvadhirādīnāṃ ca /

[461|11-461|12] atastatrāpi kāraṇāntarasyābhāvo bhāvaśca niścīyate /

[461|12] yacca tatkāraṇāntaraṃ tadindriyamityetadanumānam /

[461|12-461|13] na caivamātmano 'stīti nāstyātmā /

[461|14] yattrhi vātsīputriyāḥ pudgalaṃ santimicchanti / vicāryaṃ tāvadetat /

[461|14-461|15] kiṃ te dravyata icchantyāhosvit prajñaptitaḥ /

[461|15] kiṃ cedaṃ dravyata iti kiṃ vā prajñaptitaḥ /

[461|16] rūpādivat bhāvāntaraṃ cet dravyataḥ /

[461|16-461|17] kṣīrādivat samudāyaścet prajñaptitaḥ /

[461|17] kiṃ cātaḥ / yadi tāvat dravyataḥ /

[461|17-461|18] saṃbhinna svabhāvatvāt skandhebhyo 'nyo vaktavya itaretaraskandhavat /

[461|18] kāraṇaṃ cāsya vaktavyam / asaṃskṛto vā /

[461|19] atastīrthikadṛṣṭiprasaṅgo niṣprayojanatvaṃ ca / atha prajñaptitaḥ / vayamapyevaṃ trūmaḥ /

[461|20] naiva hi dravyato 'sti nāpi prajñaptitaḥ / kiṃ tarhi /

[461|20-461|21] ādhyātmikānupāttānvarttamānān skandhānupādāya pudgalaḥ prajñapyate /

[461|21-461|22] tadidamandhavacanamanunmīlitārthaṃ na budhyāmahe /

[461|22] kimidamupādāyeti /

[461|22-461|23] yadyayamarhtaḥ skandhānāṃ lakṣyate teṣveva pudgalaprajñaptiḥ prāpnoti /

[461|23] yathā rūpādīnālamvya teṣveva kṣīraprajñaptiḥ /

[461|23-461|24] athāyamarthaḥ skandhān pratīyeti /

[461|24] skandhānāṃ pudgalaprajñaptikāraṇatvāt / sa eva doṣaḥ /

[p46|124-46125] na sa evaṃ prajñapyate /

[461|25] kathaṃ tarhi yathendhanamupādāyāgniḥ /

[461|25-462|01] kathaṃ cendhanamupādāyāgniḥ prajñapyate /

[462|01-462|02] na hi vinendhanenāgniḥ prajñapyate na cānya indhanādagniḥ śakyate prajñapayituṃ nāpyananyaḥ /

[462|02] yadi hānyaḥ syādanuṣṇamindhanaṃ syāt /

[462|02-462|03] athānanyaḥ syāddāhyameva dāhakaṃ syāt /

[462|03] evaṃ na ca vinā skanvaiḥ pudgalaḥ prajñapyate /

[462|03-462|04] na cānyaḥ skandhebhyaḥ śakyate pratijñātuṃ śāśvataprasaṅgāt /

[462|04] nāpyananya ucchedaprasaṅgaditi /

[462|05] aṅga tāvadbrūhi kigindhanaṃ ko 'nniriti /

[462|05-462|06] tato jñāsyāmaḥ kathamindhanamupādāyāgniḥ prajñapyata iti /

[462|06-462|07] kimatra vaktavyaṃ dāhyamindhanaṃ dāhako 'gniḥ /

[462|07] etadevātra vaktavyaṃ kiṃ dāhyaṃ kok dāhaka iti /

[462|07-462|08] loke hi tāvadapradīptaṃ kāṣṭḥādikamindhanamucyate dāhyaṃ ca /

[462|08] pradīptamagnirdāhakaśca /

[462|08-462|09] yacca bhasvaraṃ coṣṇaṃ ca bhṛśaṃ ca tena hi tadidhyate dhyate ca /

[462|09] saṃtativikārāpādānāt /

[462|09-462|10] taccobhayamaṣṭadravyakaṃ taccegdhanaṃ pratītyāgnirutpadyate /

[462|10-462|11] yathā kṣīraṃ pratītya dadhi madhu pratītyaśuktam /

[462|11] tasmādhigdhanamupādāyetyucyate / anyaśca sa tasmādbhinnakālatvāt /

[462|11-462|12] yadi caiyaṃ pudgalaḥ skandhān pratītyotpadyate sa tebhyo 'nyaścānityaśca prāpnoti /

[462|12-462|14] atha punastatraiva kāṣṭhādau pradīpte yadīṣṇyaṃ tadagnistatsahajātāni trīṇi bhūtānīndhanamiṣyante /

[462|14] tayorapi siddhamanyatvaṃ lakṣaṇabhedāt /

[462|15] upādāyārthastu vaktavyaḥ / kathaṃ tadindhanamupādāya so 'gniḥ prajñapyata iti /

[462|16] na hi tattasya kāraṇaṃ nāpi tat prajñapteḥ / agnireva hi tatprajñapteḥ kāraṇam /

[462|17] yadyāśrayārtha upādāyārthaḥ sahabhāvārtho vā /

[462|17-462|18] skandhā apyevaṃ pudgalasyāśrayasahabhūtāḥ prāpnuvantīti vispaṣṭamanyatvaṃ pratijñāyate /

[462|18-462|19] tadabhāve ca pudgalābhāvaḥ prāpnoti /

[462|19] indhanabhāva ivāgnyabhāvaḥ /

[462|20] yattu taduktaṃ yadīndhanādanyo 'gniḥ syādanuṣṇamindhanaṃ syāditi /

[462|20-462|21] kimidamuṣṇaṃ nāma /

[462|21-462|22] yadi tāvādīṣṇyam anuṣṇamevendhanamanyabhūtasvabhāvatvāt /

[462|22] atha yadauṣṇyavat /

[462|22-462|23] anyadapi taduṣṇasvabhāvādagneruṣṇaṃ sidhyatyīṣṇyayogāditi /

[462|23] nāstyanyatve doṣaḥ /

[462|23-462|24] atha punaḥ sarvameva tat pradīptaṃ kāṣṭhādikamindhanaṃ cāgniśceṣyate /

[462|25] tadupādāyārthaśca vaktavyaḥ / skandhā eva ca pudgalā ityananyatvamanivāryaṃ prāpnoti /

[462|26] tasmānna sidhyatyetat /

[462|26-463|01] yathendhanamupādāyāgniḥ prajñapyate evaṃ skadhānupādāya pudgalaḥ iti /

[463|01-463|02] yadi cāyamanyaḥ skandhebhyo na vaktavyaḥ "pañcavidhaṃ jñeyamatītānāgataṃ pratyupannamasaṃskṛtamavaktavyami"ti na vaktavyaṃ prāpnoti /

[463|02-463|03] naiva hi tadatītādibhyaḥ pañcamaṃ nāpañcamaṃ vaktavyam /

[463|03-463|04] yadā ca pudgalaḥ prajñapyate ki tāvatskandhānupalabhya prajñapyate āhosvit pudgalam /

[463|04-463|05] yadi tāvat skandhāṃsteṣveva pudgalaprajñaptiḥ prāpnoti /

[463|05] pudgalasyānupalambhāt /

[463|05-463|06] atha pudgalaṃ kathamasya skandhānupādāya prajñaptirbhavati /

[463|06] pudgala eva hi tasyā upādānaṃ prāpnoti /

[463|06-463|07] atha mataṃ satsu skandheṣu pudgala upalabhyate tataḥ skandhānupādāyāsya prajñaptirucyata iti /

[463|07-463|08] tadevaṃ rūpasyāpi cakṣurmanaskārālokeṣu satsūpalambhāt tānupādāya prajñaptirbaktavyā /

[463|08-463|09] rūpavacca pudgalasyānyatvaṃ spaṣṭam /

[463|10] idaṃ tāvadvaktavyam /

[463|10-463|11] ṣaṇṇāṃ vijñānānāṃ katamena pudgalo vijñeyaḥ /

[463|11] ṣaḍbhirapītyucyate / kathaṃ kṛtvā /

[463|11-463|13] cakṣurvijñeyāni cedrūpāṇi pratītyapudgalaṃ pratibhāvayati cakṣurvijñeyaḥ pudgalo vaktavyaḥ no tu vaktavyo rūpāṇi vāno vā /

[463|13-463|14] evaṃ yāvat manovijñeyān ceddharmān pratītya pudgalaṃ prativibhāvayati manovijñeyaḥ pudgalo vaktavyo no tu vaktavyo dharmā vā no vā /

[463|14-463|15] evaṃ tarhi kṣīrādibhiḥ samānaḥ prāpnoti /

[463|15-463|17] cakṣurvijñeyāni cedrūpāṇi pratītya kṣīraṃ vibhāvayatyudakaṃ vā cakṣurvijñeyaṃ kṣīramudakaṃ ceti vaktavyaṃ no tu vaktavyaṃ rūpāṇi vā no vā /

[463|17] evaṃ ghrāṇajihvākāyavijñeyaṃ vaktavyaṃ no tu vaktavyaṃ spraṣṭavyāni vā no vā /

[463|18] mābhūt kṣīrodakayoścatuṣṭvaprasaṅga iti /

[463|18-463|19] ato yathā rūpādīnyeva kṣīramudakaṃ vā prajñapyate samastānyevaṃ skandhāḥ pudgala iti siddham /

[463|20] yaccocyate cakṣurvijñeyāni rūpāṇi pratītya pudgalaṃ prativibhāvayatīti /

[463|21] ko 'sya vākyasyārthaḥ /

[463|21-463|22] kiṃ tāvadrūpāṇi pudgalopalabdheḥ kāraṇaṃ bhavatiti āhosvidrūpāṇyupalabhamānaḥ pudgalamupalabhata iti /

[463|22-463|23] yadi rūpāṇi pudgalopalabdheḥ kāraṇaṃ bhavanti sa ca tebhyo 'nyo na vaktavyaḥ /

[463|23-463|24] evaṃ tarhi rūpamapyālokacakṣurmanaskārebhyo 'nyanna vaktavyam /

[463|24-463|25] teṣāṃ tadupalabdhikāraṇatvāt /

[463|25] atha rūpāṇyupalabhamānaḥ pudgalamupalabhate /

[463|25-463|26] kiṃ tayaivopalabdhyopalabhate āhosvidanyayā /

[463|26] yadi tayaiva /

[463|26-463|27] rūpādabhinnasvabhāvaḥ pudgalaḥ prāpnoti rūpa eva vā tatprajñāptiḥ /

[463|27] idaṃ ca rūpamayaṃ pudgalaḥ kathamidaṃ gamyate / athaivaṃ na paricchidyate /

[464|01] kathamidaṃ pratijñāyate rūpamapyasti pudgalo 'pyastīti /

[464|01-464|02] upalabdhivaśena hi tasyāstitvaṃ pratijñāyate /

[464|02] evaṃ yāvaddharmebhyo vaktavyam /

[464|02-464|03] athānyayā bhinnakālo palambhādanyo rūpātprāpnoti /

[464|03] nīlādiya pītaṃ kṣaṇādiva ca kṣaṇāntaram /

[464|03-464|04] evaṃ yāvaddharmebhyo vaktavyam /

[464|04] atha rūpapudgalavaktadupalabdhyorapyanyānanyatvamavaktavyam /

[464|05] tena tarhi saṃskṛte 'pyavaktavyaṃ bhavatīti siddhāntabhedaḥ /

[464|05-464|06] yadi cāyamasti no tu vaktavyo rūpāṇi vā to vā /

[464|06-464|07] kiṃ tarhi bhagavatoktaṃ "rūpamanātmā yāvadvijñānamanātme"ti /

[464|08] yena cāyaṃ cakṣurvijñānena pudgala upalabhyate /

[464|08-464|09] kiṃ tadrūpāṇi pratītyotpadyate āhosvit pudgalamubhayaṃ vā /

[464|09] yadi rūpāṇi pratītyotpadyate /

[464|09-464|10] notsahiṣyate pudgalaṃ vijñātuṃ śabdādivat /

[464|10-464|11] yameva hi viṣayaṃ cakṣurvijñāneṣu pratītyotpadyate vijñānaṃ sa eva tasyālambanapratyayaḥ /

[464|11-464|12] atha pudgalaṃ pratītyotpadyate ubhayaṃ vā /

[464|12] idamutsūtram /

[464|12-464|13] sūtre hi nirdhāritaṃ dvayaṃ pratītya vijñānasyotpādo bhavatīti /

[464|13] "tathā cakṣurbhikṣo hetū rūpāṇi pratyayaścakṣurvijñānasyotpādāya /

[464|13-464|14] tatkasya hetoḥ /

[464|14] yatkiñcit bhikṣo cakṣurvijñānaṃ sarvaṃ taccakṣuḥ pratītya rūpāṇi ceti /

[464|15] anityaśca pudgala evaṃ prāpnoti /

[464|15-464|16] "ye hi hetayo ye pratyayā vijñānasyotpādāya te 'pyanityā" iti sūtre vacanāt /

[464|16-464|17] atha pudgalo na tasyālambanaṃ na tarhi tena vijñeyaḥ /

[464|18] yadi ca pudgalaḥ ṣaḍvijñānavijñeyaḥ pratijñāyate /

[464|18-464|19] sa śrotravijñānavijñeyatvādrūpādanyaḥ prāpnoti śabdhavat /

[464|19-464|20] caturvijñānavijñeyatvācchabdādanyaḥ prāpnoti rūpavat /

[464|20] evamanyebhyo 'pi yojyam / idaṃ ca sūtrapadaṃ vādhitaṃ bhavati /

[464|20-464|22] "yānīmāni brāhmaṇa pañcendriyāṇi nānāgocarāṇi nānāviṣayāṇi svaṃ svaṃ gocaraviṣyaṃ pratyanubhavanti /

[464|22] nānyadanyasya gocaraviṣyaṃ pratyanubhavati /

[464|22-464|23] tadyathā cakṣurindriyaṃ śrotrendriyaṃ ghrāṇendriyaṃ jihvendriyaṃ kāyendriyam /

[464|23-464|24] mana eṣaṃ pañcānāmindriyāṇāṃ gocaraviṣayaṃ pratyanubhavati manaścaiṣāṃ pratisaraṇami"ti /

[464|24] na vā pudgalo viṣayaḥ /

[464|24-464|25] na cedviṣayo na tarhi vijñeyaḥ /

[464|25-464|26] yadyevaṃ manaindriyasyāpyavyabhicāraḥ prāpnoti /

[464|26-464|27] ṣaḍimānīndriyāṇi nānāgocarāṇi nānāviṣayāṇi svaṃ svaṃ gocaraviṣayamākāṅkṣantī tyuktaṃ ṣaṭprāṇakopame /

[464|27] na ttrendriyamemvendriyaṃ kṛtvoktam /

[464|27-465|01] pañcānāṃ darśanādyā kāṅkṣaṇāsaṃbhavāt tadvijñānānāṃ ca /

[465|01-465|02] atastadādhipatyādhyākṛtamatra manovijñānendriyaṃ kṛtvoktam /

[465|02-465|03] yacca tatkevalaṃ mana ādhipatyādhyākṛtaṃ manovijñānaṃ naivaṃ tadanyeṣāṃ viṣayamākāṅkṣatyato nāstyeṣa doṣaḥ /

[465|03-465|06] uktaṃ ca bhagavatā "sarvābhijñeyaṃ vo bhikṣavo dharmaparyāyaṃ deśayiṣyāmī"tyuktvā cakṣurabhijñeyaṃ rūpāṇi cakṣurvijñānaṃ cakṣuḥsaṃsparśo yadapi taccakṣuḥsaṃsparśapratyayamadhyātmamutpadyate veditaṃ suḥkhaṃ vā aduḥkhāsukhaṃ vā yāvat manaḥsaṃsparśapratyayam /

[465|06-465|07] ayamucyate sarvābhijñeyaparijñeyo dharmaparyāyaḥ iti /

[465|07] ata etāvadevābhijñeyaṃ pratijñeyaṃ cetyavardhāryate na pudgalaḥ /

[465|07-465|08] tasmādvijñeyo 'pyasau na bhavati /

[465|08] prajñāvijñānayoḥ samānaviṣayatvāt /

[465|08-465|09] cakṣuṣa ca pudgalaṃ paśyām iti paśyanta paudgalikā anātmanā ātmānaṃ paśyāma iti dṛṣṭisthānamāpannā bhavanti /

[465|10] sūtre ca bhagavatā nītametat / "skandheṣveva pudgalādhye"ti mānuṣyakasūtram /

[465|11-465|13] "cakṣuḥpratītya rūpāṇi cotpadyate cakṣurvijñānaṃ trayāṇāṃ saṃnipātaḥ sparśaḥ sparśasahajātā vedanā saṃjñā cetanā itīme catvāro rupiṇaḥ skandhāśvakṣurindriyaṃ ca rūpametāvanmanuṣyatvamucyate /

[465|13-465|14] atreyaṃ saṃjñā sattvo naro manuṣyo mānavaśca poṣaḥ puruṣaḥ pudgalo jīvo janturiti /

[465|14-465|15] atreyaṃ pratijñā ahaṃ cakṣuṣā rūpāṇi paśyāmīti /

[465|15-465|16] atrāyaṃ vyavahāra ityapi sa āyuṣmānevaṃnāmā evañjātya evaṅgotra evamāhāra evaṃsukhaduḥkhapratisaṃvedī evandīrghāyurevañcirasthitika evamāyuḥparyanta iti /

[465|16-465|17] iti hi bhikṣavaḥ saṃjñāmātrakamevaita dvyavahāramātrakamevaitat /

[465|17-465|18] sarva ime dharmāḥ anityāḥ saṃskṛtāśceti tāḥ pratītyasamutpannā iti /

[465|18] nītārthaṃ ca sūtraṃ pratisaraṇamuktaṃ bhagavatā /

[465|19] tasmānna punaḥ parīkṣyate /

[465|19-465|20] tathā coktaṃ "sarvamastīti brāhmaṇa yāvadeva dvādaśāyanānī"ti /

[465|20] yadi cāyaṃ pudgalo nāyatanaṃ na sostīti siddham /

[465|20-465|21] athāyatanaṃ na tarhyavaktavyaḥ /

[465|21-465|22] teṣāmapi caivaṃ paśyato "yāvatā bhikṣo cakṣuryāvatā rūpāṇi vistareṇa etāvatā bhikṣo tathāgataḥ sarvaṃ ca prajñāpayati sarvaprajñaptiṃ ce"ti /

[465|22-465|25] bimbisārasūtre coktam "ātmā ātmeti bhikṣavo bālo 'śrutavān pṛthagjanaḥ prajñaptimanupatito na tvātrā tmā vā ātmīyaṃ vā duḥkhamidamutpadya mānamutpadyate" iti vistaraḥ /

[465|25] śailayāpyarhantyā māramārabhyoktaṃ /

[466|01-466|04]

"manyase ki nu sattveti māradṛṣṭigataṃ hi te /
śūnyaḥ saṃskārapuñjo 'yaṃ nahi sattvjotra vidyate //

yathaiva hyaṅgasaṃbhārātsaṃjñā ratha iti smṛtā / evaṃ skandhānupādāya saṃvṛtyā sattva ucyate" // iti /

[466|05] kṣadrake 'pi cāgame dāridrabrāhmaṇamathikṛtyoktaṃ

[466|06-466|07]

śṛṇu tvaṃ svādare dharmaḥ sarvagranthipramocanam /
yathā saṃkliśyate cittaṃ yathā cittaṃ viśudhyati //

[466|08-466|09]

ātmaiva hyātmano nāsti viparītena kalpyate /
nāstīha sattva ātmā vā dharmāstvete sahetukāḥ //

[466|10-466|11]

dvādaśaiva bhavāṅgāni skandhāyatanadhātavaḥ /
vicintya sarvāṇyetāni pudgalo nopalabhyate //

[466|12-466|13] śūnyamadhyātmakaṃ paśya śūnyaṃ paśya bahirgatam / na labhyate so 'pi kaścidyo bhāvayati śūnyatāmi"ti /

[466|14] tathoktaṃ "pañcādīnavā ātmopalambhe / ātmadṛṣṭirbhavati sattvadṛṣṭiḥ /

[466|15] nirviśeṣo bhavati tīrthikaiḥ sārdham / unmārgapratipanno bhavati /

[466|15-466|16] śūnyatāyāmasya cittaṃ na praskandati na prasīdati na saṃtiṣṭhate na vimucyate /

[466|16-466|17] āryadharmā asya na vyavadāyanta" iti /

[466|17] na vaita evaṃ grandhaṃ pramāṇaṃ kurvanti / kiṃ kāraṇam /

[466|17-466|18] nāsmākamayaṃ nikāye paṭhacyata iti /

[466|18-466|19] kiṃ punasteṣāṃ nikāya eva pramāṇamāhosvidbuddhavacanam /

[466|19] yadi nikāya eva pramāṇaṃ na tarhi teṣāṃ budhaḥ śāstā /

[466|19-466|20] na ca te śākyaputrīyā bhavanti /

[466|20] atha buddhavacanaṃ pramāṇam / ayaṃ granthaḥ kasmānna pramāṇam /

[466|21] nahi kilaitat buddhavacanamiti / kiṃ kāraṇam / nāsmākaṃ nikāye paṭhacyata iti /

[466|22] ayamanyāyo vartate / ko 'trānyāyaḥ /

[466|22-466|24] yo hi granthaḥ sarveṣu nikāyāntareṣvāmnāyate na ca sūtraṃ dharmatāṃ vā bādhate so 'smābhirapāṭhānna buddhavacanamiti vacanaṃ kevalaṃ sāhasamātram /

[466|24] kiṃ cedamapi teṣāṃ sūtraṃ nāsti "sarvadharmā anātāna" iti /

[467|01] syāt matam / naiva hi pudgalo dharma ucyate nāpyanyo dharmāditi /

[467|01-467|02] evaṃ tarhi na manovijñeyaḥ sidhyati /

[467|02] dvayaṃ pratītya vijñānasyotpādaḥ ityavadhāraṇāt /

[467|02-467|03] iha caivaṃ vikalpyate "anātmanyāteti saṃjñāviparyāsa ścittaviparyāso dṛṣṭiviparyāsa" iti /

[467|04] anātmanyātmeti viparyāso na tvātmani kiṃ ca punaḥ /

[467|04-467|05] "nātmā skandhāyatanadhātavaḥ" yattāvaduktaṃ prāk "no tu vaktavyaṃ rūpāṇi vā no ve"ti tattāvadaśocam /

[467|05-467|07] uktaṃ ca sūtrāntare "ye kecit bhikṣavaḥ śramaṇā vā brāhmaṇā vā ātmeti samanupaśyantaḥ samanupaśyanti sarve ta imāneva pañcopādānaskandhāni"ti /

[467|08] tasmātsarva evānātmanyātmagrāhaḥ /

[467|08-467|10] tathoktaṃ "ye kecidanekavidhaṃ pūrvanivāsaṃ samanusmarantaḥ samanusmārṣuḥ samanusmaranti samanusmariṣyanti vā punaḥ sarve ta imāneva opañcopādanaskandhāni"ti /

[467|10-467|11] yadyevamidaṃ kasmādāha "rūpavānahamabhūvamatīte adhvanī"ti /

[467|11] evamanekavidhaṃ ye samanusmarantīti pradarśayati /

[467|11-467|12] yadi tu rūpavantaṃ pudgalaṃ paśyetsatkāyadṛṣṭiprasaṅgaḥ syāt /

[467|12] apāṭha eva tvanna śaraṇaṃ syāt /

[467|12-467|13] tasmāt prajñāptisatpudgalo rāśidhārāvat /

[467|14] yadyevaṃ tarhi na buddhaḥ sarvajñaḥ prapnoti /

[467|14-467|15] na hi kiñcictrittamasti caittā vā yatsarvaṃ jānīyāt /

[467|15] kṣaṇikatvāt / pudgalastu jānīyāt /

[467|15-467|16] evaṃ tarhi cittavināśe pudgalasyāvināśābhyupagamāt nityatvamasyābhyupetaṃ bhavati /

[467|16-467|17] naiva ca vayaṃ sarvatra jñānasaṃmukhībhāvād buddhaṃ sarvajñamācakṣmahe /

[467|17] kiṃ tarhi / sāmarthyāt

[467|17-467|19] yā hyasau buddhākhyā saṃtatistasyā idamasti sāmarthyaṃ yadābhogamātreṇāviparītaṃ jñānamutpadyate yatreṣṭam /

[467|19] āha cātra /

[467|20-467|21] saṃtānena samarthatvādyathāgniḥ sarvabhuṅmataḥ tathā sarvavideṣṭavyo 'sakṛtsarvasya vedanāt /

[467|22] kathamidaṃ gamyate / atītādivacanāt /

[467|23-467|24] "ye cābhyatītāḥ saṃbuddhā ye ca buddhā anāgatāḥ / yaśca etarhhi saṃbuddho bahūnāṃ śokanāśana" iti /

[468|01] skandhā eva ca traiyadhvikā iṣyante na pudgalā yuṣmābhiḥ /

[468|01-468|02] yadi skandhā eva pudgalāḥ kasmādidamāha /

[468|02-468|03] "bhāraṃ ca vo bhikṣavo deśayiṣyāmi bhārādānaṃ ca bhāranikṣepaṇaṃ ca bhārahāraṃ ce"ti /

[468|03] kasmādidaṃ na vaktavyaṃ syāt /

[468|03-468|04] na hi bhāra eva bhārahāro yuktaḥ /

[468|04] kiṃ kāraṇam / nahyevaṃ dṛśyata iti / avaktavyo 'pi na yuktaḥ /

[468|05] kiṃ kāraṇam / na hyevaṃ dṛśyate / bhārādānasyāpi skandhāsaṃgrahaprasaṅgācca /

[468|06] ityarthameva bhārahāraṃ nirdideśa bhagavān /

[468|06-468|07] "yo 'sāvāyupmānevaṃnāmā yāvadevañcirasthitika evamāyuḥparyantaḥ" sa eṣa yathā vijñāyeta /

[468|07-468|08] mānyathā vijñāyi nityo vā avaktavyaṃ veti /

[468|08-468|09] skandhā eva ca skandhānāmupadhātāya saṃvartante pūrvakā uttareṣāmiti bhāraṃ ca bhārahāraṃ ca kṛtvoktāḥ /

[468|09] upaghātārtho hi bhāra iti /

[468|10] asty eva pudgalo yasmād uktaṃ "nāsti sattva upapāduka iti mithyādṛṣṭiḥ" /

[468|11] kaścaivam āha nāsti sattva upapāduka iti /

[468|11-468|12] sattvastu yathā 'sti tathā vibhakto bhagavateti brūmo mānuṣyakasūtre /

[468|12-468|13] tasmād yaḥ paratropapādukasattvākhyaskandhasaṃtānāpavādaṃ karoti tasyaiṣā mithyādṛṣṭir nāsti sattva upapāduka iti /

[468|14] skandhānām upapādukatvāt /

[468|14-468|15] athaiṣā mithyādṛṣṭiḥ pudgalāpavādikā satī kiṃprahātavyā bhavet /

[468|15] nahyeṣā darśanabhāvanāprahātavyā yujyate / pudgalasya sattveṣvantarbhāvāt /

[468|16] "ekaḥ pudgalo loka utpadyamāna utpadyate" iti vacanāt na skandhā iti cet /

[468|17] na / samudāye 'pyekopacārādekatilaikataṇḍulavat ekarāśyekavacanavacca /

[468|18] saṃskṛta iti vā pudgalo vaktavya utpatīmattvābhyupagamāt /

[468|18-468|19] na sa evamutpadyate yathā skandhā apūrvaprādurbhāvāt /

[468|19] kiṃ tarhi / skandhāntaropādānāt /

[468|19-468|20] yathā yājñiko jāto vaiyākaraṇo jāta ityucyate vidyopādānāt /

[468|20-468|21] bhikṣurjātaḥ parivrājako jāta iti liṅgopādānāt /

[468|21] buddhojāto vyādhito jāta ityavasthāntaropādānāditi /

[468|22] na pratikṣepāt sūtra eva hi pratikṣiptaṃ bhagavatā paramārthaśūnyatāyām /

[468|22-468|23] "iti hibhikṣavo 'sti karmāsti vipākaḥ kārakastu nopalabhyate /

[468|23-468|24] ya imāṃśca skandhānnikṣipati anyāṃśca skandhān pratisaṃdadhātyanyatra dharmasaṃketāditi /

[468|24-468|25] phalgusūtre coktam "upādatta iti phalgu na vadāmīti /

[468|25-468|26] tasmānnāsti skandhānāṃ kaścidupādātā nāpi nikṣiptā /

[468|26-469|01] kaṃ ca tāvadbhavānyājñikaṃ yāvadvacyā dhita madhimucyate /

[469|01] dṛṣṭātaṃ karoti pudgalaṃ yadi / so 'siddhaḥ / atha cittacaittāḥ / na /

[469|02] teṣāṃ pratikṣaṇamapūrvotpattireva / atha śarīram / tasyāpi tathā /

[469|02-469|03] śarīravidyāliṅgavacca skandhapudgalayoranyatvamāpadyate /

[469|03] jīrṇa śarīrāntarameva jyādhitaṃ ca /

[469|03-469|04] pratiṣiddho hi sāṃkhyīyaḥ pariṇāmavādaḥ /

[469|04] tasmādadṛṣṭāntā ete /

[469|05-469|06] yadi ca skandhānāmapūrvotpādo na pudgalasyeṣyate so 'nyaśca tebhyo nityaśca sphuṭaṃ dīpito bhavati /

[469|06] pañca skandhā ekaḥ pudgala iti brūvatā kathamanyatvaṃ nocyate /

[469|07] kathaṃ tāvat bhūtāni catvāri rūpaṃ tvekaṃ na ca bhūtebhyyo 'nyadrūpam / pākṣika eṣa doṣaḥ /

[469|08] katamasminpakṣa / bhūtamātrikapakṣe /

[469|08-469|09] tathāpi tu yathā bhūtamātraṃ rūpamevaṃ skandhamātraṃ pudgala ityabhyupetaṃ bhavati /

[469|09-469|10] yadi skandhamātraṃ pudgalaḥ kasmāt bhagavatā sa jīvastaccharīrakanyo veti navyākṛtam /

[469|10] praṣṭurāśayāpekṣayā /

[469|10-469|11] sa hi jīvadravyamekamantarvyāpāra puruṣamadhikṛtya pṛṣṭavān /

[469|11-469|12] sa ca kasmiścinnāstīti kathamasyānyatvamananyatvaṃ vā vyākriyatām /

[469|12] kaurmasyeva romṇo 'ntaḥkharatā mṛdutā vā /

[469|13] eṣa ca granthaḥ pūrvakaireva nirmocitaḥ /

[469|13-469|14] sthāviro hi nāgasenaḥkaliṅgena rājñopasaṃkramyoktaḥ /

[469|14-469|15] "pṛccheyamahaṃ bhadantam bahuvollakāśca śravaṇā bhavanti /

[469|15] yadi yadeva pṛccheyaṃ tadeva vyākuryā iti / pṛcchetyuktaḥ pṛṣṭavān /

[469|15-469|16] kiṃ nu sa jīvastaccharīramanyio jīvo 'nyaccharīramiti /

[469|16] avyākṛtametadityavocat sthaviraḥ /

[469|17] sa āha / nanu bhadantaḥ pūrvameva pratijñāṃ kārito nā 'nyadvacyākartavyamiti /

[469|17-469|18] kimidamanyadevoktamavyākṛtametaditi /

[469|18] sthavira āha /

[469|18-469|19] ahamapi mahārājaṃ pṛccheyaṃ bahuvollakāśca rājāno bhavanti /

[469|19] yadi yadeva pṛccheyaṃ tadeva vyākuryā iti /

[469|19-469|20] pṛcchetyuktaḥ pṛṣṭavān /

[469|20-469|21] yaste 'ntaḥpure ābhravṛkṣastasya kimamlāni phalāni āhosvit madhurāṇīti /

[469|21] naiva mamāntaḥpure kaścidābhravṛkṣo 'stītyāha /

[469|21-469|22] nanu mayā pūrvameva mahārājaḥ pratijñāṃ kārito nānyadvacyākartavyamiti /

[469|22] kimidamanyadevoktamābhra eva nāstīti /

[469|23] sa āha kathamasato vṛkṣasya phalānāmamlatāṃ madhuratāṃ vā vyākaromīti /

[469|23-469|24] evameva mahārāja sa eva jīvo nāsti kuto 'sya śarīrādanyatāmananyatāṃ vā vyākaromīti /

[469|25] kasmāt bhagavatā 'pi noktaṃ nāstyeveti / praṣṭurāśayāpekṣayā /

[469|25-469|27] sa hi yasyāpi skandhasaṃtānasya jīva ityākhyā tasyāpyabhāvaṃ pratīyāditi mithyādṛṣṭiṃ pātitaḥ syāt /

[469|27] pratotya samutpādasyājñānāt /

[469|27-470|01] sa cataddeśanāyā akṣamaḥ /

[470|01] itaścaitadevaṃ niścīyate /

[470|01-470|03] yat bhagavatoktam "astyātmetyānanda vatsasagotrāya parivrājakāya praśnaṃ pṛṣṭo vyākuryāṃ nanvakalpaṃ syādvacanāya sarvadharmā anātmāna iti /

[470|03-470|05] nāstyātmetyānanda vatsasagotrāya parivrājakāya praśnaṃ pṛṣṭo vyākuryāṃ nanu vatsasagotraḥ parivrājakaḥ pūrvameva saṃmūḍho bhūyasyā mātrayā saṃmohamāpadyeta abhūt me ātmāsa me etarhi nāstīti /

[470|05-470|06] astyātmetyānanda śāśvatāya pareti /

[470|06] nāstyātmetyānandocchedāya paretīti vistaraḥ / āha cānna

[470|07-470|08]

dṛṣṭidaṃṣṭrāvabhadaṃ ca braṃśaṃ cāpekṣya karmaṇām /
deśayanti jinā dharma vyāgrīpītāpahāravat //

[470|09-470|10] ātmāstitvaṃ hyupagato bhinnaḥ syāddṛṣṭidaṃṣṭrayā bhraṃśaṃ kukśalapotasya kuryādaprāpya saṃvṛtimi"ti /

[470|11-470|12]

punarāha
asattvādbhagavān jīvaṃ tattvānyatvena nāvadat /
nāstītyapi ca nāvocanmābhūt prājñaptikopyasan //

[470|13-470|14]

yatra hi skandhasaṃtāne śubhāśubhaphalāstitā /
jīvākhyā tatra sā na syāt jīvanāstitvadeśanāt //

[470|15-470|16]

prajñaptimātraṃ skandhesu jīva ityapināvadat /
abhavyaḥ śūnyatāṃ boddhuṃ tadānīṃ tādṛśo janaḥ //

[470|17-470|18]

tathā hyātmāsti nāstīti pṛṣṭo vāstyeva nāvadat /
āśayāpekṣāyā praṣṭuḥ sati tvastīti nāha kim //

[470|19] śāśvatalokādīnāmapyavayākaraṇaṃ praṣṭurāśayāpekṣayā /

[470|19-470|20] yadi hi tāvadātmā loka iṣṭaḥ syāttasyābhāvādayuktaṃ caturdhā vyākaraṇam /

[470|20-471|01] atha sarva eva saṃsāro lokastasyāpyayuktam /

[471|01] śāśvate loke na kasyacit parinirvāṇaṃ prāpnuyāt / śāśvate loke na kasyacit parinirvāṇaṃ prāpnuyāt /

[471|02] aśāśvate sarvepāmucchedaḥ prāpnuyāt /

[471|02-471|03] ubhayathātve niyamata ekeṣāṃ parinirvāṇaṃ prāpnuyāt ekeṣāṃ na /

[471|03] anubhayathātve naiva parinirvāṇaṃ nāparinirvāṇaṃ prāpnuyāt /

[471|04-471|05] ato mārgadhīnatvāt parinirvāṇasya caturdhāpi niyamo na vyākriyate nirgrantha4rāvakacaṭakavat /

[471|05] ata evāntavān loka iti catuṣkāvyākaraṇam / tulyārtho hyeṣa catuṣkaḥ /

[471|06-471|07] tathāhi muktikaḥ parivrājaka eva catuṣkaṃ pṛṣṭvā punaḥ pṛṣṭavān kiṃ nu sarvo loko 'nena mārgeṇa niryātyāhosvidekadeśo lokasye"ti /

[471|07-471|09] sthavira ānanda āha "yameva tvaṃ muktika tatprathamato bhagavantaṃ praśnaṃ pṛṣṭavāṃstame vaitarhi pṛcchasyanena paryāyeṇe"ti sarvam /

[471|09-471|10] bhavati tathāgataḥ paraṃ maranādityapi catuṣkaḥ praṣṭurāśayāpekṣayā na vyākṛtaḥ /

[471|10] sa hi muktvāmānaṃ tathāgataṃ kṛtvā pṛṣṭavān /

[471|11-471|12] paudgalikastu paryanuyojyaḥ kiṃ kāraṇaṃ bhagavān jīvantaṃ pudgalamastīti vyākaroti paraṃ maraṇānna vyākarotīti /

[471|12] śāśvata doṣaprasaṅgaḥ /

[471|13-471|14] idaṃ tarhi kasmādvacyākaroti "bhaviṣyasi tvaṃ maitreyānāgate 'dhvani tathāgato 'rhan saṃyaksaṃbuddha" iti /

[471|14-471|15] kasmācca śrāvakamabhyatītaṃ kālagatamupapattau vyākarotyamuko 'mutropapanna iti /

[471|15] evamapi hi śāśvatatvaprasaṅgaḥ /

[471|15-471|17] yadi ca bhagavān pūrvaṃ pudgalaṃ dṛṣṭvā parinirvṛtaṃ punaḥ na paśyatyajñānānna vyakarotīti sarvajñatvaṃ śāsturutpāditaṃ bhavati na vā so 'stītyabhyupagantavyam /

[471|17-471|18] atha paśyatyanucyamāno 'pyasāvasti śāśvataśceti siddhaṃ bhavati /

[471|18] arthatadapi na vaktavyaṃ paśyati vā naveti /

[471|18-471|19] evaṃ tarhi idamapi śanaiḥ śanairavaktavyaṃ kriyatāṃ sarvajño vā na vā bhagavānna veti /

[471|19-471|20] astyeva pudgalo yasmātsatyataḥ sthitito nāsti me ātmeti dṛṣṭisthānamuktam /

[471|20-471|21] astītyapi dṛṣṭisthānamuktam /

[471|21] tasmādajñāpakametat /

[471|21-471|22] ubhayamapi tvetadantagrāhadṛṣṭi śāśvatocchedadṛṣṭisaṃgṛhītamityābhidharmikāḥ /

[471|22] tathaiva ca yuktam /

[471|22-471|23] "astyātmetyānanda śāśvatāya paraiti nāstyātmetyānandocchedāya paraitī"ti vātsyasūtre vacanāt /

[471|24] yadi tarhi pudgalo nāsti ka eṣa saṃsarati /

[471|24-471|25] nahi saṃsāra eṣa saṃsaratīti yuktam /

[471|25-472|01] uktaṃ ca bhagavatā "avidyānivaraṇānāṃ sattvanāṃ saṃdhāvatāṃ saṃsaratāmi"ti /

[472|01] atha pudgalaḥ kathaṃ saṃsarati /

[472|01-472|02] skandhāntaratyāgopādānāt /

[472|02] uktottara eṣa pakṣaḥ /

[472|02-472|03] yathātu kṣaṇiko 'gniḥ saṃtatyā saṃsaratītyucyate tathā sattvākhyaḥ skndhasamudāyastṛṣṇopādānaḥ saṃsaratītyucyate /

[472|03-472|05] yadi skandhāmātramidaṃ kasmādāha bhagavān "grahameva sa tena kālena tena samayena sunetro nāma śāstā 'bhūvami"ti /

[472|05] kasmānna vaktavyaṃ syāt / anyatvāt skandhānām /

[472|05-472|06] atha kiṃ pudgalaḥ /

[472|06] sa evāsau / śāśvato hi syāt /

[472|06-472|07] tasmādahameva sa ityekasaṃtānatāṃ darśayati /

[472|07] yathā sa evāgnirdahannāgata iti /

[472|07-472|08] yadi cātmā bhavettthāgatā eva suvyaktaṃ paśyeyuḥ /

[472|08] paśyatāṃ cātmagrāho dṛḍhataraḥ syādātmasnehaśca /

[472|08-472|09] "ātmani ca satyātmīyaṃ bhavatī"ti sūtre vacanādātmagrāho 'pyeṣāṃ skandheṣvadhikaṃ pravarteta /

[472|09-472|10] saiṣā syātsatkāyadṛṣṭi /

[472|10] ātmīyadṛṣṭau ca satyāmātmīyasnehaḥ /

[472|10-472|11] evameṣāṃ dṛḍhatarātmātmīyasnehaparisāditavandhanānāṃ mokṣo dūratarībhavet /

[472|11-472|12] atha mataṃ naivātmani pravartate sneha iti /

[472|12-472|13] tat ka idānīmeṣa yogo yadanātmanyātmadhimokṣāt sneha utpadyate ātmanyeva tu notpadyate /

[472|13-472|14] tasmāt dṛṣṭacyarvudametasmin śāsane utpannaṃ ya eṣa ekeṣāṃ pudgalagrāha ekeṣāṃ sarvanāstitāgrāhaḥ /

[472|14-472|15] ye 'pi ca dravyāntaramevātmānaṃ manyante tīrthakārāstepāmeva mokṣābhāvadoṣo niṣkampaḥ /

[472|16-472|17] yadi tarhi sarvathāpi nāstyātmā kathaṃ kṣaṇikeṣu citteṣu cirānubhūtasyārthasya smaraṇaṃ bhavati pratyabhijñānaṃ vā /

[472|17-472|18] smṛtiviṣayasaṃjñānvayāccittaviśeṣāt /

[472|18] kīdṛśāccittaviśeṣāt yato 'nantaraṃ smṛtirbhavati /

[472|18-472|19] tadābhogasadṛśasamvandhisaṃjñādimato 'nupahata prabhāvādāśrayaviśeṣaśokavyākṣepādibhiḥ /

[472|20-472|21] tādṛśo 'pi hyatadanvayaścittaviśeṣo na samarthaḥ tāṃ smṛtiṃ bhavayituṃ tadanvayo 'pi cānyādṛśo na samarthastāṃ smṛtiṃ bhavayitum /

[472|21-472|22] labhayathā tu samartha ityevaṃ smṛtirbhavatyanyasyāṃ sāmarthyādarśanāt /

[472|22] kathamidānīmanyena cetasā dṛṣṭamanyatsmarati /

[472|22-472|23] evaṃ hi devadattacetasā dṛṣṭaṃ yajñadattacetaḥ smaret /

[472|23] nāsambandhāt /

[472|23-472|24] na hi tayoḥ saṃbandho 'sti akārya kāraṇabhāvādyathaikasaṃtānikayoḥ /

[472|24-472|25] na ca brūmo 'nyena cetasā dṛṣṭamanyatsmaratīti /

[472|25] api tu darśanacittātsmṛticittamanyadutpadyate /

[472|25-472|26] saṃtatipariṇatyā yathoktamiti ka evaṃ sati doṣaḥ /

[472|26] smaraṇādeva ca pratyabhijñānaṃ bhavati /

[472|27] asatyātmanika eṣa smarati / smaratīti ko 'rthaḥ / smṛtyā viṣayaṃ gṛhlāti /

[472|28] kiṃ tadgrahaṇamanyatsmaraṇāt / smṛtiṃ tarhi kaḥ karoti /

[472|28-473|01] uktaḥ sa yastāṃ karoti smṛtihetucittaviśeṣaḥ /

[473|01] yattarhi caitraḥ smaratītyucyate /

[473|01-473|02] tato caitrākhyātsaṃtānāttāṃ bhavantīṃ dṛṣṭvocyate caitraḥ smaratīti /

[473|02-473|03] asatyātmani kasyevaṃ smṛtiḥ /

[473|03] kiṃarthaiṣā ṣaṣṭhī / svāmyarthā / yathā kasya kaḥ svāmī / yathā goścaitraḥ /

[473|04] kathamasau tasyāḥ svāmī / tadādhīno hi tasyā vāhadohādiṣu viniyogaḥ /

[473|04-473|05] kva ca punaḥ smṛtirviniyoktavyā va evaṃ tasyāḥ svāmī mṛgyate /

[473|05] smartavye 'rthe /

[473|05-473|06] kimartha viniyoktavyā /

[473|06] smaraṇārtham / aho sūktāni sukhaidhitānām /

[473|06-473|07] saiva hi nāma tadarthaṃ viniyoktavyeti /

[473|07] kathaṃ ca viniyoktavyā / utpādanata ahosvitsaṃpreṣaṇataḥ /

[473|08] smṛtigatyayogādutpādanataḥ / hetureva tarhi svāmī prāpnoti phalameva ca svam /

[473|09] yasmāddhetorādhipatyaṃ phale phalena ca tadvān heturiti /

[473|09-473|10] yo hyeva hetuḥ smṛtestasyaivāsau /

[473|10-473|12] yaścāpi sa caitrābhidhānaḥ saṃskārasamūhasaṃtāna ekato gṛhītvā gavākhyasvāmītyucyate sa cāpi tasya deśāntaravikārotpattau kāraṇabhāvaṃ cetasi kṛtvā na tu khalu kaścidekaścaitro nāmāsti na cāpi gauḥ /

[473|12-473|13] tasmāttatrāpi na hetubhāvaṃ vyatītyāsti svāmihbāvaḥ /

[473|13] evaṃ ko vijānāti kasya vijñānamityevamādiṣu vaktavyam /

[473|14] tasya heturindriyārthamanaskārā yathāyogamityeṣa viśeṣaḥ /

[473|15] yo 'pyāha bhāvasya bhavitrapekṣatvāt sarvo hi bhāvo bhavitāramapekṣate /

[473|15-473|16] yathā devadatto gacchatītyatra gatirbhāvo gantāraṃ devadattamapekṣate /

[473|16] tathā vijñānaṃ bhāvaḥ /

[473|17] tasmādyo vijānāti tena bhavitavyamiti / sa vaktavyaḥ /

[473|18] ko 'yaṃ devadatta iti / yadyātmā sa eva sādhyaḥ / atha vyavahārapuruṣaḥ /

[473|18-473|19] so 'pi na kaścidekaḥ saṃskārā hi ta evaṃnāmānaḥ /

[473|19-473|20] tatra yathā devadatto gacchati yathā vijānāti /

[473|20] kathaṃ ca devadatto gacchati /

[473|20-473|22] kṣaṇikā hisaṃskārā abhinnasaṃtānā devadatta iti bālairekasattvapiṇḍagraheṇādhimuktāḥ svasya saṃtānasya deśāntare kāraṇaṃ bhavanta ucyante gacchati devadatta iti /

[473|22] sā ca deśāntaropattirgatirita /

[473|22-473|23] jvālāśabdasaṃtānayorgacchatigamanābhidhānavat /

[473|23-473|24] ta eva ca punarvijñānasya kāraṇaṃ bhavanta ucyante jānāti devadatta iti /

[473|24] āryairapi teṣāṃ saṃjñayā tathocyante vyavahārārtham /

[473|25] yattarhi "vijñānaṃ vijānātī"ti sūtra uktaṃ kiṃ tatra vijñānaṃ karoti /

[473|25-473|26] na kiñcitkaroti /

[473|26] yathā tu kāryaṃ kāraṇamanuvidhīyata ityucyate /

[473|26-473|27] sādṛśyenātmalābhādakurvadapi kiñcit /

[473|27] evaṃ vijñānamapi vijānātītyucyate /

[473|27-474|01] sādṛśyenātmalābhādakurvadapi kiñcit /

[474|01] kiṃ punarasya sādṛśyam / tadākāratā /

[474|01-474|02] ata eva tadindriyādapyutpannaṃ viṣayaṃ vijānātītyucyate nendriyam /

[474|02-474|03] athavā tathā 'trāpi vijñānasaṃtānasya vijñāne kāraṇabhāvādvijñānaṃ vijānātīti vacanānnirdoṣaṃ kāraṇe dartṛśabdanirdeśāt /

[474|04] ghaṇṭā rautīti yadvat /

[474|04-474|05] api khalu yathā pradīpo gacchati tathā vijñānaṃ vijānātīti /

[474|05] kathaṃ ca pradīpo gacchati /

[474|05-474|06] pradīpa ityarciṣāṃ saṃtāna upacaryate /

[474|06] sa deśāntareṣūtpadyamānastaṃ deśaṃ gacchatītyucyate /

[474|06-474|07] evaṃ vijñānamapi cittānāṃ saṃtāna upacaryate /

[474|07] tadviṣayāntareṣūtpadyamānaṃ taṃ viṣayaṃ vijānātītyucyate /

[474|08-474|09] yathā cābhijāyate tiṣṭhati rūpamityatra bhaviturbhāvādanarthantaratvamevaṃ vijñānasyāpi syāt /

[474|09-474|10] yadi vijñānādvijñānamutpadyate nātmānaḥ kasmānna nityaṃ tādṛśamevotpadyate na ca kramaniyamenāṅkurakāṇḍapatradivat /

[474|10] sthityanyathātvasya saṃskṛtlakṣaṇatvāt /

[474|11] eṣa hi saṃskṛtasya svabhāvo yadavaśyaṃ prabandhasyānyathātvaṃ bhavati /

[474|11-474|13] anyathā hi nikāmadhyānasamāhitānāṃ sadṛśakāyacittotpattau prathamakṣaṇaniṃrviśeṣatvāt paścādapi na syāt svayaṃ vyutthānam /

[474|13] kramo 'pi hi cittānāṃ niyata eva /

[474|13-474|14] yato nūtpattavyaṃ tata eva tasyotpādāt /

[474|14] tulyākāramapi hi kiñcidutpādane samarthaṃ bhavati /

[474|14-474|15] gotraviśeṣāt /

[474|15-474|17] yadyathā strīcittānantaraṃ yadi tatkāyavidūṣaṇācittamutpannaṃ bhavati tatpatiputrādicittaṃ vā punaśca paścātsaṃtatipariṇatyā strīcittamutpadyate tat samartha bhavati tatkāyavidūṣaṇācittotpādane tatpatiputrādicittotpādane vā /

[474|17] tadgotratvāt /

[474|18] anyathā na samartham /

[474|18-474|19] atha punaḥ paryāyeṇa strīcittādvahuvidhaṃ cittamutpannaṃ vahutara māsannataraṃ vā tadevotpadyate /

[474|19] tadbhāvanāyā valīyastvāt /

[474|20] anyatra tatkālikātkāyabāhyapratyayaviśeṣāt /

[474|20-474|21] saiva balīyasī bhāvanā kasmānnityaṃ na phalati /

[474|21-474|22] sthityanyathātvasya saṃskṛtalakṣaṇatvāt tasya cānyathātvasyānyabhāvanāphalotpattāvānuguṇyāt /

[474|22] etaddhi sarvacittaprakāreṣu diṅmātram /

[474|22-474|23] nirantarakāraṇajñāne tu buddhānāṃ prabhutvam //

[474|23] evaṃ hyāhuḥ /

[474|24-474|25]

sarvākārakāraṇamekasya mayūracandrakasyāpi /
nāsarvajñairjñeyaṃ sarvajñabalaṃ hi tajjñānami"ti //

[474|26] prāgevārupiṇāṃ cittabhedānām /

[475|01-475|03] ya eva tvayamekīyastīrthika ātmaprabhavāṃ cittotpattiṃ manyate tasyaivedaṃ sphuṭaṃ codyamāpadyate kasmānna nityaṃ tādṛśamevotpadyate na ca kramaniyamenāṅkurakāṇḍapatrādivaditi /

[475|03] manaḥsaṃyogaviśeṣāpekṣatvāditi cet / na / anyasaṃyogāsiddheḥ /

[475|04-475|05] saṃyoginostu paricchinnatvādaprāptipūrvikā prāptiḥ samyoga iti lakṣaṇavyākhyānāccātmānaḥ paricchedaprasaṅgaḥ /

[475|05-475|06] tato manaḥsamcārādātmanaḥ saṃcāraprasaṅgo virāgasya vā /

[475|06] pradeśasaṃyoga iti cet / na / tasyaiva tatpradeśatvāyogāt /

[475|06-475|08] astu vā saṃyogastathāpi nityamaviśiṣṭe manasi kathaṃ saṃyogaviśeṣaḥ /

[475|08] buddhiviśeṣāpekṣa iti cet /

[475|08-475|09] sa eva paricodyate kathaṃ buddhiviśeṣa iti /

[475|09] saṃskāraviśeṣāpekṣādātmamanaḥ saṃyogāditi cet /

[475|09-475|10] cittādevāstu saṃskāraviśeṣāpekṣatvāt / [475|10-475|11] nahi kiñcidātmanaḥ upalabhyate sāmarthmauṣadha kāryasiddhāviva kuhakavaidyaphuḥsvāhānām /

[475|11] satyātmani tayoḥ saṃyoga iti cet /

[475|12] vāṅmātram / āśrayaḥ sa iti cet / yathā kaḥ kasyāśrayaḥ /

[475|12-475|13] na hi te citravadarādivadādhārye nāpi sa kuḍacyakuṇḍādivadādhāro yuktaḥ /

[475|13-475|14] pratighātiyutadoṣāt naiva sa evamāśrayaḥ /

[475|14] kathaṃ tarhi / yathā gandhādīnāṃ pṛthivīti cet /

[475|14-475|15] atiparitoṣitāḥ smaḥ /

[475|15] idameva hi naḥ pratyāyakaṃ nāstyātmeti /

[475|15-475|16] yathā na gandhādibhyo 'nyā pṛthivīti /

[475|16] ko hi sa gandhādibhyo 'nyāṃ pṛthivīṃ nirdhārayati /

[475|16-475|17] vyapadeśastu pṛthivyā gandhādaya iti viśeṣaṇārtham /

[475|17-475|18] te hyeva tadākhyā gandhādayo yathā pratīyerannānya iti /

[475|18] kāṣṭhapratimāyāṃ śarīravyapadeśavat /

[475|18-475|19] satyapi ca saṃskāraviśeṣāpekṣatve kasmānna yugapatsarvajñānotpattiḥ /

[475|19] yo hi baliṣṭhastenānyeṣāṃ prativandhaḥ /

[475|20] sa eva valiṣṭhaḥ kasmānnityaṃ na phalati / yo 'sya nyāyaḥ so 'stu bhāvanāyāḥ /

[475|21] ātmā tu nirarthakaḥ kalpyate /

[475|22] avaśyamātmābhyupagantavyaḥ /

[475|22-475|23] smṛtyādīnāṃ guṇapadārthatvāt tasya cārthādavaśyaṃ dravyāśritatvāt teṣāṃ cānyāśrayāyogāditi cet /

[476|01] na / na hyeṣāṃ guṇapadārthatvaṃ siddham / sarvameva no vidyamānaṃ dravya /

[476|01-476|02] "ṣaṭ dravyāṇi śrāmaṇyaphalānī"ti vacanāt /

[476|02] nāpyeṣāṃ dravyāśritatvaṃ siddham /

[476|02-476|03] parīkṣito hyāśrayārthaḥ /

[476|03] tasmādyatkiñcideva tat /

[476|04] ātmanyasati kimarthaḥ karmārambhaḥ /

[476|04-476|05] ahaṃ sukhī syāmahaṃ duḥkhī na syāmityevamarthaḥ /

[476|05] ko 'sāvahaṃ nāma yadviṣayio 'yamahaṅkāraḥ / skandhaviṣayaḥ / kathaṃ jñāyate /

[476|06] teṣu snehāt / gaurādibuddhibhiḥ sāmānādhikaraṇyāttu /

[476|06-476|08] gauro 'hamahaṃ śyāmaḥ sthūlo 'hamahaṃ kṛśaḥ jīrṇo 'hamahaṃ yuveti gaurādibuddhibhiḥ sāmānādhikaraṇo 'yamahaṅkāro dṛśyate /

[476|08] na cātmana ete prakārā dṛśyante / tasmādapi skandheṣvayamiti gamyate /

[476|09-476|10] ātmana upakārake 'pi śarīra ātmopacāro yathā ya evāyaṃ sa evāhaṃ sa evāyaṃ me bṛtya iti bhavatyupakārake 'pi ātmopacāro natvahaṅkāraḥ /

[476|10-476|11] sati śarīrālambanatve paraśarīrālamvano 'pi kasmānna bhavati /

[476|11] asaṃvandhāt /

[476|11-476|12] yenaiva hi sahāsya saṃvandhaḥ kāyena cittena vā yatraivāyamahaṅkāra utpadyate nānvatra /

[476|12-476|13] anādau saṃsārra evamabhyāsāt /

[476|13] kaśca saṃbandhaḥ / kāryakāraṇabhāvaḥ /

[476|13-476|14] yadyātmā nāsti kasyāyamahaṅkāraḥ /

[476|14] idaṃ punastadeāyātaṃ "kimarthaiṣā ṣaṣṭhīti /

[476|14-476|15] yāvadya evāsya hetustasyaivāyami"ti /

[476|15] kaścānyo hetuḥ /

[476|15-476|16] pūrvāhaṅkāraparibhāvitaṃ svasaṃtativiṣayaṃ sāvadyaṃ cittam /

[476|16] asatyātmani ka eṣa sukhito duḥkhito vā /

[476|16-476|17] yasminnāśraye sukhamutpannaṃ duḥkhaṃ vā /

[476|17] yathā puṣpito vṛkṣaḥ phalitaṃ vanamiti /

[476|17-476|18] kaḥ punaranayorāśrayaḥ /

[476|18] ṣaḍāyatanam / yathā kṛtvā tathoktam /

[476|19] asatyātmani ka eṣāṃ karmaṇāṃ kartā kaśca phalānāṃ bhoktā bhavati /

[476|19-476|20] karteti ka eṣa vāhyarthaḥ /

[476|20] karotīti kartā / bhuṅkta iti bhoktā / paryāya ucyate nārthaḥ /

[476|21] "svatantraḥ karte"ti kartṛ lakṣaṇamācakṣate lākṣaṇikāḥ /

[476|21-476|22] asti punaḥ kvacideva kārye kasyacit svātantryam /

[476|22] loke dṛṣṭaṃ devadattasya snānāsanagamanādau /

[476|22-476|23] kaḥ punarbhavān devadattamudāharati /

[476|23] yadyātmānaṃ sa eva sādhyaḥ / atha pañcaskandhakaṃ sa ev kartā /

[476|24] trividhaṃ cedaṃ karma kāyavāṅmanaskarma /

[476|24-476|25] tatra kāyakarmaṇi tāvat kāyasya cittaparatantrā vṛttiḥ /

[476|25-476|26] cittasyāpi kāye svakāraṇaparatantrā vṛttistasyāpyevamiti nāsti kasyacit svātantryam /

[476|26] pratyayaparatantrā hi sarve bhāvāḥ pravartante /

[476|26-476|27] ātmano 'pi ca nirapekṣasyākāraṇatvābhyupagamātra svātantryaṃ sidhyati /

[476|28] tasmānnaivaṃlakṣaṇam upalabhyate kaścitkartā /

[476|28-477|01] yattu yasya pradhānaṃ kāraṇaṃ tattsya kartetyucyate /

[477|01] na ca ātmanaḥ kvacidapi kāraṇatvaṃ dṛśyate /

[477|01-477|02] tasmātsa evamapi na kartā yujyate /

[477|02-477|03] smṛtijo hi cchandaḥ cchandajo vitarko vitarkātprayatnaḥ prayatnādvāyustataḥ karmeti kimatrātmā kurute /

[477|03-477|04] phalasyāpica ka upabhogo yamayamātmā kurvannupabhoktā kalpyate /

[477|04] upalabhiriti cet / nātmanaḥ upalabdhau sāmarthyaṃ vijñāne pratipedhāt /

[477|05] asatyātmani kasmādasattvādhiṣṭhānaḥ pāpapuṇyopacayo na bhavati /

[477|05-477|06] vedanādyanāśrayatvāt tadāśrayaśca ṣaḍāyatanaṃ nātmā yathā tathoktam /

[477|07] kathamasatyātmani venaṣṭātkarmaṇa āyatyāṃ phalotpattiḥ /

[477|07-477|08] ātmanyapi sati kathaṃ vinaṣṭāt karmaṇa āyatyāṃ phalotpattiḥ /

[477|08] tadāśritāddharmādharmāt /

[477|08-477|09] yathā kaḥkimāśrita ityuktottaraiṣā vāco yuktiḥ /

[477|09] tasmādanāśritādeva dharmādharmāt bhavatu /

[477|09-477|10] naiva tu vayaṃ vinaṣṭāt karmaṇa āyatyāṃ phalotpattiṃ brūmaḥ /

[477|10] kiṃ tarhi /

[477|10-477|11] tatsaṃtatipariṇāmaviśeṣādvījaphalavat /

[477|11] yathā vījātphalamutpadyata ityucyate /

[477|11-477|12] na ca tadvinaṣṭādvījādutpadyate /

[477|12] nāpyanantarameva / kiṃ tarhi /

[477|12-477|13] tatsaṃtatipariṇāmaviśeṣādaṅkurakāṇḍapatrādikramaniṣpannāt puṣpāvasānāt /

[477|13-477|14] tat punaḥ puṣpānniṣpannaṃ kasmāttasya vījasya phalamityucyate /

[477|14] tadāhitaṃ hi tat parayāpuṣpe sāmarthyam /

[477|14-477|15] yadi hi tatpūrvikānnabhaviṣyat tattādṛśasya phalasyotopattau na samarthamabhaviṣyat /

[477|15-477|16] evaṃ karmaṇaḥ phalamutpadyata ityucyate /

[477|16] na ca tadviniṣṭātkarmaṇa utpadyate nāpyanantarameva /

[477|17] kiṃ tarhi / tatsaṃtatipariṇāmaviśeṣāt /

[477|17-477|18] kā punaḥ saṃtatiḥ kaḥ pariṇāmaḥ ko viśeṣaḥ /

[477|18-477|19] yaḥ karmapūrva uttarottaracittapravasaḥ sā saṃtatistasyā anyathotpattiḥ pariṇāmaḥ /

[477|19-477|20] sa punartho 'ntaraṃ phalotpādanasamarthaḥ so 'ntapariṇāmaviśiṣṭatvāt pariṇamaviśeṣaḥ /

[477|20] tadyāthā sopādānaṃ maraṇacittaṃ punarbhavasya /

[477|20-477|21] trividhakarmapūrvakatve 'pi yatkarma guru vā bhavatyāsannamabhyastaṃ vā yatkṛtaṃ sāmarthyaṃ dyotyate natvanyasya /

[477|22] āha ca

[477|23-477|24]

"yat guru yaccāsannaṃ yaccābhyastaṃ kṛtaṃ ca yat /
pūrvaṃ pūrvaṃ pūrvaṃ vīpacyate karmasaṃsāre" //

[477|25] tatra vipākahetvāhitaṃ tu vipākaphaladānasāmarthyaṃ vipākaṃ dattvā vinivartate /

[477|25-477|26] sabhāgahetvāhitaṃ tu niṣyandaphaladānasāmarthyaṃ kliṣṭānāṃ pratipakṣodayādvinivartate /

[477|27] akliṣṭānāṃ cittasaṃtānātyantavinivṛtteryadā parinirvāti /

[478|01] atha kasmādvipākādvipākāntaraṃ notpadyate vījaphalādiva phalāntaram /

[478|01-478|02] na tāvat dṛṣṭāntena sarvaṃ samānaṃ bhavati /

[478|02] tatrāpi tu na phalādeva punaḥ phalāntaramutpadyate /

[478|02-478|03] kiṃ tarhi /

[478|03] viklittiviśeṣajādvikāraviśeṣāt /

[478|03-478|04] yo hi tatra bhūtaprakārāṅkuraṃ nirvartayati sa tasya vījaṃ nānyaḥ /

[478|04-478|05] bhāvinyā tu saṃjñāyā sādṛśyādvā pūrvako 'pi saṃtāno bījamityākhyāyate /

[478|05-478|07] evamihāpi tasmādvipākādyadi sadasaddharmaśravaṇā dipratyayaviśeṣajaḥ kuśalasāsravo 'kuśalo vā cittavikāra utpadyate tasmātpunarvikārāntaramutpadyate nānyatheti samānametat /

[478|07] athavā punaretadevaṃ vijñātavyam /

[478|07-478|09] yathā lākṣārasarañjitāt mātuluṅgapuṣpātsaṃtatipariṇāmaviśeṣajaḥ phale raktaḥ keśara upajāyate na ca tasmāt punaranyaḥ evaṃ karmajādvipākāt na punarvipākāntaramiti /

[478|09-478|10] yathāsthūlamidamasmadbuddhigamyaṃ darśitam /

[478|10-478|11] nānāvidhaśaktibhinnaistu karmabhiradhivāsitāḥ saṃtataya etāmavasthāṃ gatā īdṛśaṃ phalamabhinivartayantīti buddhānāmeva viṣayaḥ /

[478|11] āha khalvapi

[478|12-478|13]

"karma tadbhāvanāṃ tasyā vṛttilābhaṃ tataḥ phalam /
niyamena prajānāti buddhādanyio na sarvathā //

[478|14-478|17]

ityetāṃ suvihitahetumārgaśuddhāṃ
buddhānāṃ pravacanadharmatāṃ niśamya /
andhānāṃ vividhakudṛṣṭiceṣṭitānāṃ
tīrthyānāṃ matamapavidhya yāntyanandhāḥ //

[478|18-478|21]

imaṃ hi nirvāṇapuraikavartinīṃ
tathāgatādityavacoṃ 'śubhāsvatīm /
nirātmatāmāryasahasravāhitāṃ
na mandacakṣurvivṛtāmapīkṣate //

[478|22-478|23] iti diṅmātramevedamupadiṣṭaṃ sumedhasām / braṇadeśoviṣasyeva svasāmarthyavisarpaṇa iti /

[479|01-479|02]

pudgalakośamabhidharmakośabhāṣyaṃ samāptamiti /
kṛtiriyamācāryavasubandhupādānāmiti //

[479|03-479|04]

ye dharmahetuprabhavā hetuṃ teṣāṃ tathāgato hyavadat /
teṣāṃ ca yo nirodha evaṃvādī mahāśramaṇaḥ //

=====================================================================

[479|05-479|06] devadharmo 'yaṃ pravaramahāyāna sakalatathāgataśāsanadhūrddharasya uttarāpathikapaṇḍitasthaviraśrīlāmāvākasya yadatra puṇyamityādi /

[479|07] // śubhamastu //

=====================================================================


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Vasubandhu. Abhidharmakośabhāṣya. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D176-7