Mahābhārata: Strīparvan

Header

Data entry: Muneo Tokunaga et al. and John Smith et al.

Date of this version: 2025-05-07

Source:

  • Mahabharata: Striparvan. Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute, Pune, India, 1999
    .

Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Licence:

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Interpretive markup: none

Notes:

Due to the heterogeneity of the sources the header markup might be suboptimal. For the sake of transparency the header of the legacy file is documented below.



% Mahabharata: Striparvan
% Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
% Pune, India, 1999

% On the basis of the text entered by Muneo Tokunaga et al.,
% revised by John Smith, Cambridge, et al.


Revisions:

  • 2025-02-07: TEI encoding by mass conversion
  • 2025-02-27: metadata structuring
  • 2025-05-07: Added several metadata fields.

Text

11,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

11,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet

11,001.001 janamejaya uvāca

11,001.001a hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśaḥ

11,001.001c dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ śrutvā kim akaron mune

11,001.002a tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ

11,001.002c kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te trayaḥ

11,001.003a aśvatthāmnaḥ śrutaṃ karma śāpaś cānyonyakāritaḥ

11,001.003c vṛttāntam uttaraṃ brūhi yad abhāṣata saṃjayaḥ

11,001.004 vaiśaṃpāyana uvāca

11,001.004a hate putraśate dīnaṃ chinnaśākham iva drumam

11,001.004c putraśokābhisaṃtaptaṃ dhṛtarāṣṭraṃ mahīpatim

11,001.005a dhyānamūkatvam āpannaṃ cintayā samabhiplutam

11,001.005c abhigamya mahāprājñaḥ saṃjayo vākyam abravīt

11,001.006a kiṃ śocasi mahārāja nāsti śoke sahāyatā

11,001.006c akṣauhiṇyo hatāś cāṣṭau daśa caiva viśāṃ pate

11,001.006e nirjaneyaṃ vasumatī śūnyā saṃprati kevalā

11,001.007a nānādigbhyaḥ samāgamya nānādeśyā narādhipāḥ

11,001.007c sahitās tava putreṇa sarve vai nidhanaṃ gatāḥ

11,001.008a pitṝṇāṃ putrapautrāṇāṃ jñātīnāṃ suhṛdāṃ tathā

11,001.008c gurūṇāṃ cānupūrvyeṇa pretakāryāṇi kāraya

11,001.008d*0002_01 **** **** ye cānye 'nucarā hatāḥ

11,001.008d*0002_02 pretakāryāṇi sarvāṇi kārayasva narādhipa

11,001.009 vaiśaṃpāyana uvāca

11,001.009a tac chrutvā karuṇaṃ vākyaṃ putrapautravadhārditaḥ

11,001.009c papāta bhuvi durdharṣo vātāhata iva drumaḥ

11,001.010 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,001.010a hataputro hatāmātyo hatasarvasuhṛjjanaḥ

11,001.010c duḥkhaṃ nūnaṃ bhaviṣyāmi vicaran pṛthivīm imām

11,001.011a kiṃ nu bandhuvihīnasya jīvitena mamādya vai

11,001.011c lūnapakṣasya iva me jarājīrṇasya pakṣiṇaḥ

11,001.012a hṛtarājyo hatasuhṛd dhatacakṣuś ca vai tathā

11,001.012c na bhrājiṣye mahāprājña kṣīṇaraśmir ivāṃśumān

11,001.013a na kṛtaṃ suhṛdāṃ vākyaṃ jāmadagnyasya jalpataḥ

11,001.013c nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca

11,001.014a sabhāmadhye tu kṛṣṇena yac chreyo 'bhihitaṃ mama

11,001.014c alaṃ vaireṇa te rājan putraḥ saṃgṛhyatām iti

11,001.015a tac ca vākyam akṛtvāhaṃ bhṛśaṃ tapyāmi durmatiḥ

11,001.015c na hi śrotāsmi bhīṣmasya dharmayuktaṃ prabhāṣitam

11,001.016a duryodhanasya ca tathā vṛṣabhasyeva nardataḥ

11,001.016c duḥśāsanavadhaṃ śrutvā karṇasya ca viparyayam

11,001.016e droṇasūryoparāgaṃ ca hṛdayaṃ me vidīryate

11,001.017a na smarāmy ātmanaḥ kiṃ cit purā saṃjaya duṣkṛtam

11,001.017c yasyedaṃ phalam adyeha mayā mūḍhena bhujyate

11,001.018a nūnaṃ hy apakṛtaṃ kiṃ cin mayā pūrveṣu janmasu

11,001.018c yena māṃ duḥkhabhāgeṣu dhātā karmasu yuktavān

11,001.019a pariṇāmaś ca vayasaḥ sarvabandhukṣayaś ca me

11,001.019c suhṛnmitravināśaś ca daivayogād upāgataḥ

11,001.019e ko 'nyo 'sti duḥkhitataro mayā loke pumān iha

11,001.020a tan mām adyaiva paśyantu pāṇḍavāḥ saṃśitavratam

11,001.020c vivṛtaṃ brahmalokasya dīrgham adhvānam āsthitam

11,001.021 vaiśaṃpāyana uvāca

11,001.021a tasya lālapyamānasya bahuśokaṃ vicinvataḥ

11,001.021c śokāpahaṃ narendrasya saṃjayo vākyam abravīt

11,001.022a śokaṃ rājan vyapanuda śrutās te vedaniścayāḥ

11,001.022c śāstrāgamāś ca vividhā vṛddhebhyo nṛpasattama

11,001.022e sṛñjaye putraśokārte yad ūcur munayaḥ purā

11,001.023a tathā yauvanajaṃ darpam āsthite te sute nṛpa

11,001.023c na tvayā suhṛdāṃ vākyaṃ bruvatām avadhāritam

11,001.023e svārthaś ca na kṛtaḥ kaś cil lubdhena phalagṛddhinā

11,001.023f*0003_01 asinaivaikadhāreṇa svabuddhyā tu viceṣṭitam

11,001.023f*0003_02 prāyaśo 'vṛttasaṃpannāḥ satataṃ paryupāsitāḥ

11,001.024a tava duḥśāsano mantrī rādheyaś ca durātmavān

11,001.024c śakuniś caiva duṣṭātmā citrasenaś ca durmatiḥ

11,001.024e śalyaś ca yena vai sarvaṃ śalyabhūtaṃ kṛtaṃ jagat

11,001.025a kuruvṛddhasya bhīṣmasya gāndhāryā vidurasya ca

11,001.025b*0004_01 droṇasya ca mahārāja kṛpasya ca śaradvataḥ

11,001.025b*0004_02 kṛṣṇasya ca mahābāho nāradasya ca dhīmataḥ

11,001.025b*0004_03 ṛṣīṇāṃ ca tathānyeṣāṃ vyāsasyāmitatejasaḥ

11,001.025c na kṛtaṃ vacanaṃ tena tava putreṇa bhārata

11,001.025d*0005_01 alpabuddhir ahaṃkārī nityaṃ yuddham iti bruvan

11,001.025d*0005_02 krūro durmarṣaṇo nityam asaṃtuṣṭaś ca vīryavān

11,001.025d*0005_03 śrutavān asi medhāvī satyavāṃś caiva nityadā

11,001.025d*0005_04 na muhyantīdṛśāḥ santo buddhimanto bhavādṛśāḥ

11,001.026a na dharmaḥ satkṛtaḥ kaś cin nityaṃ yuddham iti bruvan

11,001.026c kṣapitāḥ kṣatriyāḥ sarve śatrūṇāṃ vardhitaṃ yaśaḥ

11,001.027a madhyastho hi tvam apy āsīr na kṣamaṃ kiṃ cid uktavān

11,001.027c dhūr dhareṇa tvayā bhāras tulayā na samaṃ dhṛtaḥ

11,001.028a ādāv eva manuṣyeṇa vartitavyaṃ yathā kṣamam

11,001.028c yathā nātītam arthaṃ vai paścāttāpena yujyate

11,001.029a putragṛddhyā tvayā rājan priyaṃ tasya cikīrṣatā

11,001.029c paścāttāpam idaṃ prāptaṃ na tvaṃ śocitum arhasi

11,001.030a madhu yaḥ kevalaṃ dṛṣṭvā prapātaṃ nānupaśyati

11,001.030c sa bhraṣṭo madhulobhena śocaty eva yathā bhavān

11,001.031a arthān na śocan prāpnoti na śocan vindate sukham

11,001.031c na śocañ śriyam āpnoti na śocan vindate param

11,001.032a svayam utpādayitvāgniṃ vastreṇa pariveṣṭayet

11,001.032c dahyamāno manastāpaṃ bhajate na sa paṇḍitaḥ

11,001.033a tvayaiva sasutenāyaṃ vākyavāyusamīritaḥ

11,001.033c lobhājyena ca saṃsikto jvalitaḥ pārthapāvakaḥ

11,001.034a tasmin samiddhe patitāḥ śalabhā iva te sutāḥ

11,001.034c tān keśavārcir nirdagdhān na tvaṃ śocitum arhasi

11,001.035a yac cāśrupātakalilaṃ vadanaṃ vahase nṛpa

11,001.035c aśāstradṛṣṭam etad dhi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ

11,001.036a visphuliṅgā iva hy etān dahanti kila mānavān

11,001.036c jahīhi manyuṃ buddhyā vai dhārayātmānam ātmanā

11,001.037a evam āśvāsitas tena saṃjayena mahātmanā

11,001.037c viduro bhūya evāha buddhipūrvaṃ paraṃtapa

11,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,002.001a tato 'mṛtasamair vākyair hlādayan puruṣarṣabham

11,002.001c vaicitravīryaṃ viduro yad uvāca nibodha tat

11,002.002 vidura uvāca

11,002.002a uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe dhārayātmānam ātmanā

11,002.002c sthirajaṅgamamartyānāṃ sarveṣām eṣa nirṇayaḥ

11,002.002d*0006_01 eṣā vai sarvasattvānāṃ lokeśvara parā gatiḥ

11,002.003a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ

11,002.003c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam

11,002.004a yadā śūraṃ ca bhīruṃ ca yamaḥ karṣati bhārata

11,002.004c tat kiṃ na yotsyanti hi te kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha

11,002.005a ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati

11,002.005c kālaṃ prāpya mahārāja na kaś cid ativartate

11,002.005d*0007_01 abhāvādīni bhūtāni bhāvamadhyāni bhārata

11,002.005d*0007_02 abhāvanidhanāny eva tatra kā paridevanā

11,002.005d*0007_03 na śocan mṛtam anveti na śocan mriyate naraḥ

11,002.005d*0007_04 evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anuśocasi

11,002.005d*0007_05 kālaḥ karṣati bhūtāni sarvāṇi vividhāny uta

11,002.005d*0007_06 na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama

11,002.005d*0007_07 yathā vāyus tṛṇāgrāṇi saṃvartayati sarvaśaḥ

11,002.005d*0007_08 tathā kālavaśaṃ yānti bhūtāni bharatarṣabha

11,002.005d*0007_09 ekasārthaprayātānāṃ sarveṣāṃ tatra gāminām

11,002.005d*0007_10 yasya kālaḥ prayāty agre tatra kā paridevanā

11,002.006a na cāpy etān hatān yuddhe rājañ śocitum arhasi

11,002.006c pramāṇaṃ yadi śāstrāṇi gatās te paramāṃ gatim

11,002.007a sarve svādhyāyavanto hi sarve ca caritavratāḥ

11,002.007c sarve cābhimukhāḥ kṣīṇās tatra kā paridevanā

11,002.008a adarśanād āpatitāḥ punaś cādarśanaṃ gatāḥ

11,002.008c na te tava na teṣāṃ tvaṃ tatra kā paridevanā

11,002.009a hato 'pi labhate svargaṃ hatvā ca labhate yaśaḥ

11,002.009c ubhayaṃ no bahuguṇaṃ nāsti niṣphalatā raṇe

11,002.010a teṣāṃ kāmadughāṃl lokān indraḥ saṃkalpayiṣyati

11,002.010c indrasyātithayo hy ete bhavanti puruṣarṣabha

11,002.011a na yajñair dakṣiṇāvadbhir na tapobhir na vidyayā

11,002.011c svargaṃ yānti tathā martyā yathā śūrā raṇe hatāḥ

11,002.011d*0008_01 śarīrāgniṣu śūrāṇāṃ juhuvus te śarāhutīḥ

11,002.011d*0008_02 hūyamānāñ śarāṃś caiva sehus tejasvino mithaḥ

11,002.011d*0008_03 evaṃ rājaṃs tavācakṣe svargyaṃ panthānam uttamam

11,002.011d*0008_04 na yuddhād adhikaṃ kiṃ cit kṣatriyasyeha vidyate

11,002.011d*0008_05 kṣatriyās te mahātmānaḥ śūrāḥ samitiśobhanāḥ

11,002.011d*0008_06 āśiṣaḥ paramāḥ prāptā na śocyāḥ sarva eva hi

11,002.011d*0008_07 ātmānam ātmanāśvāsya mā śucaḥ puruṣarṣabha

11,002.011d*0008_08 nādya śokābhibhūtas tvaṃ kāryam utsraṣṭum arhasi

11,002.012a mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca

11,002.012c saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam

11,002.013a śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca

11,002.013c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam

11,002.014a na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama

11,002.014c na madhyasthaḥ kva cit kālaḥ sarvaṃ kālaḥ prakarṣati

11,002.014d*0009_01 kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharate prajāḥ

11,002.014d*0009_02 kālaḥ supteṣu jāgarti kālo hi duratikramaḥ

11,002.015a anityaṃ jīvitaṃ rūpaṃ yauvanaṃ dravyasaṃcayaḥ

11,002.015c ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ

11,002.016a na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhasi

11,002.016c apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate

11,002.017a aśocan pratikurvīta yadi paśyet parākramam

11,002.017c bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet

11,002.017e cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi vivardhate

11,002.018a aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca

11,002.018b*0010_01 alabdhalābhāḥ kliśyante labdhalābhānupātinaḥ

11,002.018c manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante ye 'lpabuddhayaḥ

11,002.019a nārtho na dharmo na sukhaṃ yad etad anuśocasi

11,002.019c na ca nāpaiti kāryārthāt trivargāc caiva bhraśyate

11,002.020a anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ

11,002.020c asaṃtuṣṭāḥ pramuhyanti saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ

11,002.021a prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ

11,002.021c etaj jñānasya sāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt

11,002.022a śayānaṃ cānuśayati tiṣṭhantaṃ cānutiṣṭhati

11,002.022c anudhāvati dhāvantaṃ karma pūrvakṛtaṃ naram

11,002.023a yasyāṃ yasyām avasthāyāṃ yat karoti śubhāśubham

11,002.023c tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ tat tat phalam upāśnute

11,002.023d*0011_01 yena yena śarīreṇa yad yat karma karoti yaḥ

11,002.023d*0011_02 tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute

11,002.023d*0011_03 ātmaiva hy ātmano mitram ātmaiva ripur ātmanaḥ

11,002.023d*0011_04 ātmaiva hy ātmanaḥ sākṣī kṛtasyāpakṛtasya ca

11,002.023d*0011_05 śubhena karmaṇā saukhyaṃ duḥkhaṃ pāpena karmaṇā

11,002.023d*0011_06 kṛtaṃ bhavati sarvatra nākṛtaṃ bhujyate kva cit

11,002.023d*0011_07 na hi jñānaviruddheṣu bahvapāyeṣu karmasu

11,002.023d*0011_08 mūlaghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ

11,003.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,003.001a subhāṣitair mahāprājña śoko 'yaṃ vigato mama

11,003.001c bhuya eva tu vākyāni śrotum icchāmi tattvataḥ

11,003.002a aniṣṭānāṃ ca saṃsargād iṣṭānāṃ ca vivarjanāt

11,003.002c kathaṃ hi mānasair duḥkhaiḥ pramucyante 'tra paṇḍitāḥ

11,003.003 vidura uvāca

11,003.003a yato yato mano duḥkhāt sukhād vāpi pramucyate

11,003.003c tatas tataḥ śamaṃ labdhvā sugatiṃ vindate budhaḥ

11,003.004a aśāśvatam idaṃ sarvaṃ cintyamānaṃ nararṣabha

11,003.004c kadalīsaṃnibho lokaḥ sāro hy asya na vidyate

11,003.004d*0012_01 yadā prājñāś ca mūḍhāś ca dhanavanto 'tha nirdhanāḥ

11,003.004d*0012_02 sarve pitṛvaśaṃ prāpya svapanti vigatajvarāḥ

11,003.004d*0012_03 nirmāṃsair asthibhūyiṣṭhair gātraiḥ snāyunibandhanaiḥ

11,003.004d*0012_04 kiṃ viśeṣaṃ prapaśyanti tatra teṣāṃ pare janāḥ

11,003.004d*0012_05 yena pratyavagaccheyuḥ kularūpaviśeṣaṇam

11,003.004d*0012_06 kasmād anyonyam icchanti vipralabdhadhiyo narāḥ

11,003.005a gṛhāṇy eva hi martyānām āhur dehāni paṇḍitāḥ

11,003.005c kālena viniyujyante sattvam ekaṃ tu śobhanam

11,003.006a yathā jīrṇam ajīrṇaṃ vā vastraṃ tyaktvā tu vai naraḥ

11,003.006c anyad rocayate vastram evaṃ dehāḥ śarīriṇām

11,003.007a vaicitravīrya vāsaṃ hi duḥkhaṃ vā yadi vā sukham

11,003.007c prāpnuvantīha bhūtāni svakṛtenaiva karmaṇā

11,003.008a karmaṇā prāpyate svargaṃ sukhaṃ duḥkhaṃ ca bhārata

11,003.008c tato vahati taṃ bhāram avaśaḥ svavaśo 'pi vā

11,003.009a yathā ca mṛnmayaṃ bhāṇḍaṃ cakrārūḍhaṃ vipadyate

11,003.009c kiṃ cit prakriyamāṇaṃ vā kṛtamātram athāpi vā

11,003.010a chinnaṃ vāpy avaropyantam avatīrṇam athāpi vā

11,003.010c ārdraṃ vāpy atha vā śuṣkaṃ pacyamānam athāpi vā

11,003.011a avatāryamāṇam āpākād uddhṛtaṃ vāpi bhārata

11,003.011c atha vā paribhujyantam evaṃ dehāḥ śarīriṇām

11,003.012a garbhastho vā prasūto vāpy atha vā divasāntaraḥ

11,003.012c ardhamāsagato vāpi māsamātragato 'pi vā

11,003.013a saṃvatsaragato vāpi dvisaṃvatsara eva vā

11,003.013c yauvanastho 'pi madhyastho vṛddho vāpi vipadyate

11,003.014a prākkarmabhis tu bhūtāni bhavanti na bhavanti ca

11,003.014c evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anutapyase

11,003.015a yathā ca salile rājan krīḍārtham anusaṃcaran

11,003.015c unmajjec ca nimajjec ca kiṃ cit sattvaṃ narādhipa

11,003.016a evaṃ saṃsāragahanād unmajjananimajjanāt

11,003.016c karmabhogena badhyantaḥ kliśyante ye 'lpabuddhayaḥ

11,003.016d*0013_01 jñānayogena mahatā samuttīrṇā maharṣayaḥ

11,003.017a ye tu prājñāḥ sthitāḥ satye saṃsārāntagaveṣiṇaḥ

11,003.017c samāgamajñā bhūtānāṃ te yānti paramāṃ gatim

11,004.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,004.001a kathaṃ saṃsāragahanaṃ vijñeyaṃ vadatāṃ vara

11,004.001c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tattvam ākhyāhi pṛcchataḥ

11,004.002 vidura uvāca

11,004.002a janmaprabhṛti bhūtānāṃ kriyāḥ sarvāḥ śṛṇu prabho

11,004.002c pūrvam eveha kalale vasate kiṃ cid antaram

11,004.002d*0014_01 tatas tu vāyuvegena kalalaṃ kiṃ cid antaram

11,004.003a tataḥ sa pañcame 'tīte māse māṃsaṃ prakalpayet

11,004.003c tataḥ sarvāṅgasaṃpūrṇo garbho māse prajāyate

11,004.004a amedhyamadhye vasati māṃsaśoṇitalepane

11,004.004c tatas tu vāyuvegena ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ

11,004.005a yonidvāram upāgamya bahūn kleśān samṛcchati

11,004.005c yonisaṃpīḍanāc caiva pūrvakarmabhir anvitaḥ

11,004.006a tasmān muktaḥ sa saṃsārād anyān paśyaty upadravān

11,004.006c grahās tam upasarpanti sārameyā ivāmiṣam

11,004.007a tataḥ prāptottare kāle vyādhayaś cāpi taṃ tathā

11,004.007c upasarpanti jīvantaṃ badhyamānaṃ svakarmabhiḥ

11,004.008a baddham indriyapāśais taṃ saṅgasvādubhir āturam

11,004.008c vyasanāny upavartante vividhāni narādhipa

11,004.008e badhyamānaś ca tair bhūyo naiva tṛptim upaiti saḥ

11,004.008f*0015_01 tadā na vetti caivāyaṃ prakurvan sādhv asādhunī

11,004.008f*0016_01 tathaiva parirakṣyanti ye dhyānapariniṣṭhitāḥ

11,004.009a ayaṃ na budhyate tāvad yamalokam athāgatam

11,004.009c yamadūtair vikṛṣyaṃś ca mṛtyuṃ kālena gacchati

11,004.010a vāgghīnasya ca yanmātram iṣṭāniṣṭaṃ kṛtaṃ mukhe

11,004.010c bhūya evātmanātmānaṃ badhyamānam upekṣate

11,004.011a aho vinikṛto loko lobhena ca vaśīkṛtaḥ

11,004.011c lobhakrodhamadonmatto nātmānam avabudhyate

11,004.012a kulīnatvena ramate duṣkulīnān vikutsayan

11,004.012c dhanadarpeṇa dṛptaś ca daridrān parikutsayan

11,004.013a mūrkhān iti parān āha nātmānaṃ samavekṣate

11,004.013c śikṣāṃ kṣipati cānyeṣāṃ nātmānaṃ śāstum icchati

11,004.013d*0017_01 yadā prājñāś ca mūḍhāś ca dhanavanto 'tha nirdhanāḥ

11,004.013d*0017_02 kulīnāś cākulīnāś ca mānino 'thāpy amāninaḥ

11,004.013d*0017_03 sarve pitṛvanaṃ prāptāḥ svapanti vigatatvacaḥ

11,004.013d*0017_04 nirmāṃsair asthibhūyiṣṭhair gātraiḥ snāyunibandhanaiḥ

11,004.013d*0017_05 kiṃ viśeṣaṃ prapaśyanti tatra teṣāṃ pare janāḥ

11,004.013d*0017_06 yena pratyavagaccheyuḥ kularūpaviśeṣaṇam

11,004.013d*0017_07 yadā sarve samaṃ nyastāḥ svapanti dharaṇītale

11,004.013d*0017_08 kasmād anyonyam icchanti pralabdhum iha durbudhāḥ

11,004.013d*0017_09 pratyakṣaṃ ca parokṣaṃ ca yo niśamya śrutiṃ tv imām

11,004.014a adhruve jīvaloke 'smin yo dharmam anupālayan

11,004.014c janmaprabhṛti varteta prāpnuyāt paramāṃ gatim

11,004.015a evaṃ sarvaṃ viditvā vai yas tattvam anuvartate

11,004.015c sa pramokṣāya labhate panthānaṃ manujādhipa

11,005.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,005.001a yad idaṃ dharmagahanaṃ buddhyā samanugamyate

11,005.001c etad vistaraśaḥ sarvaṃ buddhimārgaṃ praśaṃsa me

11,005.002 vidura uvāca

11,005.002a atra te vartayiṣyāmi namaskṛtvā svayaṃbhuve

11,005.002c yathā saṃsāragahanaṃ vadanti paramarṣayaḥ

11,005.003a kaś cin mahati saṃsāre vartamāno dvijaḥ kila

11,005.003c vanaṃ durgam anuprāpto mahat kravyādasaṃkulam

11,005.004a siṃhavyāghragajākārair atighorair mahāśanaiḥ

11,005.004b*0018_01 piśitādair atibhayair mahogrākṛtibhis tathā

11,005.004c samantāt saṃparikṣiptaṃ mṛtyor api bhayapradam

11,005.005a tad asya dṛṣṭvā hṛdayam udvegam agamat param

11,005.005c abhyucchrayaś ca romṇāṃ vai vikriyāś ca paraṃtapa

11,005.005d*0019_01 vepathuś cābhavad gātre romaharṣaś ca bhārata

11,005.006a sa tad vanaṃ vyanusaran vipradhāvan itas tataḥ

11,005.006c vīkṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ śaraṇaṃ kva bhaved iti

11,005.007a sa teṣāṃ chidram anvicchan pradruto bhayapīḍitaḥ

11,005.007c na ca niryāti vai dūraṃ na ca tair viprayujyate

11,005.008a athāpaśyad vanaṃ ghoraṃ samantād vāgurāvṛtam

11,005.008c bāhubhyāṃ saṃpariṣvaktaṃ striyā paramaghorayā

11,005.009a pañcaśīrṣadharair nāgaiḥ śailair iva samunnataiḥ

11,005.009c nabhaḥspṛśair mahāvṛkṣaiḥ parikṣiptaṃ mahāvanam

11,005.010a vanamadhye ca tatrābhūd udapānaḥ samāvṛtaḥ

11,005.010c vallībhis tṛṇachannābhir gūḍhābhir abhisaṃvṛtaḥ

11,005.011a papāta sa dvijas tatra nigūḍhe salilāśaye

11,005.011c vilagnaś cābhavat tasmiṃl latāsaṃtānasaṃkaṭe

11,005.012a panasasya yathā jātaṃ vṛntabaddhaṃ mahāphalam

11,005.012c sa tathā lambate tatra ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ

11,005.013a atha tatrāpi cānyo 'sya bhūyo jāta upadravaḥ

11,005.013b*0020_01 tathā tatraiva cāyāto dantī daḷitaparvataḥ

11,005.013b*0021_01 kūpamadhye mahānāgam apaśyata mahābalam

11,005.013c kūpavīnāhavelāyām apaśyata mahāgajam

11,005.014a ṣaḍvaktraṃ kṛṣṇaśabalaṃ dviṣaṭkapadacāriṇam

11,005.014c krameṇa parisarpantaṃ vallīvṛkṣasamāvṛtam

11,005.015a tasya cāpi praśākhāsu vṛkṣaśākhāvalambinaḥ

11,005.015c nānārūpā madhukarā ghorarūpā bhayāvahāḥ

11,005.015e āsate madhu saṃbhṛtya pūrvam eva niketajāḥ

11,005.016a bhūyo bhūyaḥ samīhante madhūni bharatarṣabha

11,005.016c svādanīyāni bhūtānāṃ na yair bālo 'pi tṛpyate

11,005.017a teṣāṃ madhūnāṃ bahudhā dhārā prasravate sadā

11,005.017c tāṃ lambamānaḥ sa pumān dhārāṃ pibati sarvadā

11,005.017e na cāsya tṛṣṇā viratā pibamānasya saṃkaṭe

11,005.018a abhīpsati ca tāṃ nityam atṛptaḥ sa punaḥ punaḥ

11,005.018c na cāsya jīvite rājan nirvedaḥ samajāyata

11,005.019a tatraiva ca manuṣyasya jīvitāśā pratiṣṭhitā

11,005.019c kṛṣṇāḥ śvetāś ca taṃ vṛkṣaṃ kuṭṭayanti sma mūṣakāḥ

11,005.020a vyālaiś ca vanadurgānte striyā ca paramograyā

11,005.020c kūpādhastāc ca nāgena vīnāhe kuñjareṇa ca

11,005.021a vṛkṣaprapātāc ca bhayaṃ mūṣakebhyaś ca pañcamam

11,005.021c madhulobhān madhukaraiḥ ṣaṣṭham āhur mahad bhayam

11,005.022a evaṃ sa vasate tatra kṣiptaḥ saṃsārasāgare

11,005.022c na caiva jīvitāśāyāṃ nirvedam upagacchati

11,006.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,006.001a aho khalu mahad duḥkhaṃ kṛcchravāsaṃ vasaty asau

11,006.001c kathaṃ tasya ratis tatra tuṣṭir vā vadatāṃ vara

11,006.002a sa deśaḥ kva nu yatrāsau vasate dharmasaṃkaṭe

11,006.002c kathaṃ vā sa vimucyeta naras tasmān mahābhayāt

11,006.003a etan me sarvam ācakṣva sādhu ceṣṭāmahe tathā

11,006.003c kṛpā me mahatī jātā tasyābhyuddharaṇena hi

11,006.004 vidura uvāca

11,006.004a upamānam idaṃ rājan mokṣavidbhir udāhṛtam

11,006.004c sugatiṃ vindate yena paralokeṣu mānavaḥ

11,006.005a yat tad ucyati kāntāraṃ mahat saṃsāra eva saḥ

11,006.005c vanaṃ durgaṃ hi yat tv etat saṃsāragahanaṃ hi tat

11,006.006a ye ca te kathitā vyālā vyādhayas te prakīrtitāḥ

11,006.006c yā sā nārī bṛhatkāyā adhitiṣṭhati tatra vai

11,006.006e tām āhus tu jarāṃ prājñā varṇarūpavināśinīm

11,006.007a yas tatra kūpo nṛpate sa tu dehaḥ śarīriṇām

11,006.007c yas tatra vasate 'dhastān mahāhiḥ kāla eva saḥ

11,006.007e antakaḥ sarvabhūtānāṃ dehināṃ sarvahāry asau

11,006.008a kūpamadhye ca yā jātā vallī yatra sa mānavaḥ

11,006.008c pratāne lambate sā tu jīvitāśā śarīriṇām

11,006.009a sa yas tu kūpavīnāhe taṃ vṛkṣaṃ parisarpati

11,006.009c ṣaḍvaktraḥ kuñjaro rājan sa tu saṃvatsaraḥ smṛtaḥ

11,006.009e mukhāni ṛtavo māsāḥ pādā dvādaśa kīrtitāḥ

11,006.010a ye tu vṛkṣaṃ nikṛntanti mūṣakāḥ satatotthitāḥ

11,006.010c rātryahāni tu tāny āhur bhūtānāṃ paricintakāḥ

11,006.010e ye te madhukarās tatra kāmās te parikīrtitāḥ

11,006.011a yās tu tā bahuśo dhārāḥ sravanti madhunisravam

11,006.011c tāṃs tu kāmarasān vidyād yatra majjanti mānavāḥ

11,006.012a evaṃ saṃsāracakrasya parivṛttiṃ sma ye viduḥ

11,006.012c te vai saṃsāracakrasya pāśāṃś chindanti vai budhāḥ

11,006.012d*0022_01 śatāt sahasrāl lakṣād vā nirvedo yasya jāyate

11,006.012d*0022_02 mohayanti bhṛśaṃ kāmā mandānāṃ viṣayaiṣiṇām

11,007.001 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,007.001a aho 'bhihitam ākhyānaṃ bhavatā tattvadarśinā

11,007.001c bhūya eva tu me harṣaḥ śrotuṃ vāgamṛtaṃ tava

11,007.002 vidura uvāca

11,007.002a śṛṇu bhūyaḥ pravakṣyāmi mārgasyaitasya vistaram

11,007.002c yac chrutvā vipramucyante saṃsārebhyo vicakṣaṇāḥ

11,007.003a yathā tu puruṣo rājan dīrgham adhvānam āsthitaḥ

11,007.003c kva cit kva cic chramāt sthātā kurute vāsam eva vā

11,007.004a evaṃ saṃsāraparyāye garbhavāseṣu bhārata

11,007.004c kurvanti durbudhā vāsaṃ mucyante tatra paṇḍitāḥ

11,007.005a tasmād adhvānam evaitam āhuḥ śāstravido janāḥ

11,007.005c yat tu saṃsāragahanaṃ vanam āhur manīṣiṇaḥ

11,007.006a so 'yaṃ lokasamāvarto martyānāṃ bharatarṣabha

11,007.006c carāṇāṃ sthāvarāṇāṃ ca gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ

11,007.007a śārīrā mānasāś caiva martyānāṃ ye tu vyādhayaḥ

11,007.007c pratyakṣāś ca parokṣāś ca te vyālāḥ kathitā budhaiḥ

11,007.008a kliśyamānāś ca tair nityaṃ hanyamānāś ca bhārata

11,007.008c svakarmabhir mahāvyālair nodvijanty alpabuddhayaḥ

11,007.009a athāpi tair vimucyeta vyādhibhiḥ puruṣo nṛpa

11,007.009c āvṛṇoty eva taṃ paścāj jarā rūpavināśinī

11,007.010a śabdarūparasasparśair gandhaiś ca vividhair api

11,007.010c majjamānaṃ mahāpaṅke nirālambe samantataḥ

11,007.011a saṃvatsarartavo māsāḥ pakṣāhorātrasaṃdhayaḥ

11,007.011c krameṇāsya pralumpanti rūpam āyus tathaiva ca

11,007.012a ete kālasya nidhayo naitāñ jānanti durbudhāḥ

11,007.012c atrābhilikhitāny āhuḥ sarvabhūtāni karmaṇā

11,007.013a rathaṃ śarīraṃ bhūtānāṃ sattvam āhus tu sārathim

11,007.013c indriyāṇi hayān āhuḥ karma buddhiś ca raśmayaḥ

11,007.014a teṣāṃ hayānāṃ yo vegaṃ dhāvatām anudhāvati

11,007.014c sa tu saṃsāracakre 'smiṃś cakravat parivartate

11,007.014d*0023_01 bhramamāṇā na muhyanti saṃsāre na bhramanti te

11,007.014d*0023_02 saṃsāre bhramatāṃ rājan duḥkham etad dhi jāyate

11,007.014d*0023_03 tasmād asya nivṛttyarthaṃ yatnam evācared budhaḥ

11,007.014d*0023_04 upekṣā nātra kartavyā śataśākhaḥ pravardhate

11,007.014d*0023_05 yatendriyo naro rājan krodhalobhanirākṛtaḥ

11,007.014d*0023_06 saṃtuṣṭaḥ satyavādī yaḥ sa śāntim adhigacchati

11,007.015a yas tān yamayate buddhyā sa yantā na nivartate

11,007.015c yāmyam āhū rathaṃ hy enaṃ muhyante yena durbudhāḥ

11,007.016a sa caitat prāpnute rājan yat tvaṃ prāpto narādhipa

11,007.016c rājyanāśaṃ suhṛnnāśaṃ sutanāśaṃ ca bhārata

11,007.017a anutarṣulam evaitad duḥkhaṃ bhavati bhārata

11,007.017c sādhuḥ paramaduḥkhānāṃ duḥkhabhaiṣajyam ācaret

11,007.017d*0024_01 jñānauṣadham avāpyeha dūrapāraṃ mahauṣadham

11,007.017d*0024_02 chindyād duḥkhamahāvyādhiṃ naraḥ saṃyatamānasaḥ

11,007.018a na vikramo na cāpy artho na mitraṃ na suhṛjjanaḥ

11,007.018c tathonmocayate duḥkhād yathātmā sthirasaṃyamaḥ

11,007.018d*0025_01 tathātmamātṛputrādir na duḥkhāni vyapohati

11,007.019a tasmān maitraṃ samāsthāya śīlam āpadya bhārata

11,007.019c damas tyāgo 'pramādaś ca te trayo brahmaṇo hayāḥ

11,007.020a śīlaraśmisamāyukte sthito yo mānase rathe

11,007.020c tyaktvā mṛtyubhayaṃ rājan brahmalokaṃ sa gacchati

11,007.020d*0026_01 abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dadāti mahīpate

11,007.020d*0026_02 sa gacchati paraṃ sthānaṃ viṣṇoḥ padam anāmayam

11,007.020d*0026_03 na tat kratusahasreṇa nopavāsaiś ca nityaśaḥ

11,007.020d*0026_04 abhayasya ca dānena yat phalaṃ prāpnuyān naraḥ

11,007.020d*0026_05 na hy ātmanaḥ priyataraṃ kiṃ cid bhūteṣu niścitam

11,007.020d*0026_06 aniṣṭaṃ sarvabhūtānāṃ maraṇaṃ nāma bhārata

11,007.020d*0026_07 tasmāt sarveṣu bhūteṣu dayā kāryā vipaścitā

11,007.020d*0026_08 nānāmohasamāyuktā buddhijālena saṃvṛtāḥ

11,007.020d*0026_09 asūkṣmadṛṣṭayo mandā bhrāmyante tatra tatra ha

11,007.020d*0026_10 susūkṣmadṛṣṭayo dhīrā vrajanti brahma śāśvatam

11,007.020d*0027_01 evaṃ jñātvā mahāprājña sa teṣām aurdhvadaihikam

11,007.020d*0027_02 kartum arhasi tenaiva phalaṃ prāpsyasi vai sukham

11,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,008.001a vidurasya tu tad vākyaṃ niśamya kurusattamaḥ

11,008.001c putraśokābhisaṃtaptaḥ papāta bhuvi mūrchitaḥ

11,008.002a taṃ tathā patitaṃ bhūmau niḥsaṃjñaṃ prekṣya bāndhavāḥ

11,008.002c kṛṣṇadvaipāyanaś caiva kṣattā ca viduras tathā

11,008.003a saṃjayaḥ suhṛdaś cānye dvāḥsthā ye cāsya saṃmatāḥ

11,008.003c jalena sukhaśītena tālavṛntaiś ca bhārata

11,008.004a paspṛśuś ca karair gātraṃ vījamānāś ca yatnataḥ

11,008.004c anvāsan suciraṃ kālaṃ dhṛtarāṣṭraṃ tathāgatam

11,008.005a atha dīrghasya kālasya labdhasaṃjño mahīpatiḥ

11,008.005c vilalāpa ciraṃ kālaṃ putrādhibhir abhiplutaḥ

11,008.006a dhig astu khalu mānuṣyaṃ mānuṣye ca parigraham

11,008.006c yatomūlāni duḥkhāni saṃbhavanti muhur muhuḥ

11,008.007a putranāśe 'rthanāśe ca jñātisaṃbandhinām api

11,008.007c prāpyate sumahad duḥkhaṃ viṣāgnipratimaṃ vibho

11,008.008a yena dahyanti gātrāṇi yena prajñā vinaśyati

11,008.008c yenābhibhūtaḥ puruṣo maraṇaṃ bahu manyate

11,008.009a tad idaṃ vyasanaṃ prāptaṃ mayā bhāgyaviparyayāt

11,008.009b*0028_01 tasyāntaṃ nādhigacchāmi ṛte prāṇaviparyayāt

11,008.009c tac caivāhaṃ kariṣyāmi adyaiva dvijasattama

11,008.010a ity uktvā tu mahātmānaṃ pitaraṃ brahmavittamam

11,008.010c dhṛtarāṣṭro 'bhavan mūḍhaḥ śokaṃ ca paramaṃ gataḥ

11,008.010e abhūc ca tūṣṇīṃ rājāsau dhyāyamāno mahīpate

11,008.011a tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ

11,008.011c putraśokābhisaṃtaptaṃ putraṃ vacanam abravīt

11,008.012a dhṛtarāṣṭra mahābāho yat tvāṃ vakṣyāmi tac chṛṇu

11,008.012c śrutavān asi medhāvī dharmārthakuśalas tathā

11,008.013a na te 'sty aviditaṃ kiṃ cid veditavyaṃ paraṃtapa

11,008.013c anityatāṃ hi martyānāṃ vijānāsi na saṃśayaḥ

11,008.014a adhruve jīvaloke ca sthāne vāśāśvate sati

11,008.014c jīvite maraṇānte ca kasmāc chocasi bhārata

11,008.015a pratyakṣaṃ tava rājendra vairasyāsya samudbhavaḥ

11,008.015c putraṃ te kāraṇaṃ kṛtvā kālayogena kāritaḥ

11,008.016a avaśyaṃ bhavitavye ca kurūṇāṃ vaiśase nṛpa

11,008.016c kasmāc chocasi tāñ śūrān gatān paramikāṃ gatim

11,008.017a jānatā ca mahābāho vidureṇa mahātmanā

11,008.017c yatitaṃ sarvayatnena śamaṃ prati janeśvara

11,008.018a na ca daivakṛto mārgaḥ śakyo bhūtena kena cit

11,008.018c ghaṭatāpi ciraṃ kālaṃ niyantum iti me matiḥ

11,008.019a devatānāṃ hi yat kāryaṃ mayā pratyakṣataḥ śrutam

11,008.019c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi kathaṃ sthairyaṃ bhavet tava

11,008.020a purāhaṃ tvarito yātaḥ sabhām aindrīṃ jitaklamaḥ

11,008.020c apaśyaṃ tatra ca tadā samavetān divaukasaḥ

11,008.020e nāradapramukhāṃś cāpi sarvān devaṛṣīṃs tathā

11,008.021a tatra cāpi mayā dṛṣṭā pṛthivī pṛthivīpate

11,008.021c kāryārtham upasaṃprāptā devatānāṃ samīpataḥ

11,008.022a upagamya tadā dhātrī devān āha samāgatān

11,008.022c yat kāryaṃ mama yuṣmābhir brahmaṇaḥ sadane tadā

11,008.022e pratijñātaṃ mahābhāgās tac chīghraṃ saṃvidhīyatām

11,008.023a tasyās tad vacanaṃ śrutvā viṣṇur lokanamaskṛtaḥ

11,008.023c uvāca prahasan vākyaṃ pṛthivīṃ devasaṃsadi

11,008.024a dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ yas tu jyeṣṭhaḥ śatasya vai

11,008.024c duryodhana iti khyātaḥ sa te kāryaṃ kariṣyati

11,008.024e taṃ ca prāpya mahīpālaṃ kṛtakṛtyā bhaviṣyasi

11,008.025a tasyārthe pṛthivīpālāḥ kurukṣetre samāgatāḥ

11,008.025c anyonyaṃ ghātayiṣyanti dṛḍhaiḥ śastraiḥ prahāriṇaḥ

11,008.026a tatas te bhavitā devi bhārasya yudhi nāśanam

11,008.026c gaccha śīghraṃ svakaṃ sthānaṃ lokān dhāraya śobhane

11,008.027a sa eṣa te suto rājaṃl lokasaṃhārakāraṇāt

11,008.027c kaler aṃśaḥ samutpanno gāndhāryā jaṭhare nṛpa

11,008.028a amarṣī capalaś cāpi krodhano duṣprasādhanaḥ

11,008.028c daivayogāt samutpannā bhrātaraś cāsya tādṛśāḥ

11,008.029*0030_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

11,008.029*0030_02 devīṃ sarasvatīṃ vyāsaṃ tato jayam udīrayet

11,008.029a śakunir mātulaś caiva karṇaś ca paramaḥ sakhā

11,008.029c samutpannā vināśārthaṃ pṛthivyāṃ sahitā nṛpāḥ

11,008.029d*0029_01 yādṛśo jāyate rājā tādṛśo 'sya jano bhavet

11,008.029d*0029_02 adharmo dharmatāṃ yāti svāmī ced dhārmiko bhavet

11,008.029d*0029_03 svāmino guṇadoṣābhyāṃ bhṛtyāḥ syur nātra saṃśayaḥ

11,008.029d*0029_04 duṣṭaṃ rājānam āsādya gatās te tanayā nṛpa

11,008.029e etam arthaṃ mahābāho nārado veda tattvataḥ

11,008.030a ātmāparādhāt putrās te vinaṣṭāḥ pṛthivīpate

11,008.030c mā tāñ śocasva rājendra na hi śoke 'sti kāraṇam

11,008.031a na hi te pāṇḍavāḥ svalpam aparādhyanti bhārata

11,008.031c putrās tava durātmāno yair iyaṃ ghātitā mahī

11,008.032a nāradena ca bhadraṃ te pūrvam eva na saṃśayaḥ

11,008.032c yudhiṣṭhirasya samitau rājasūye niveditam

11,008.033a pāṇḍavāḥ kauravāś caiva samāsādya parasparam

11,008.033c na bhaviṣyanti kaunteya yat te kṛtyaṃ tad ācara

11,008.034a nāradasya vacaḥ śrutvā tadāśocanta pāṇḍavāḥ

11,008.034c etat te sarvam ākhyātaṃ devaguhyaṃ sanātanam

11,008.035a kathaṃ te śokanāśaḥ syāt prāṇeṣu ca dayā prabho

11,008.035c snehaś ca pāṇḍuputreṣu jñātvā daivakṛtaṃ vidhim

11,008.036a eṣa cārtho mahābāho pūrvam eva mayā śrutaḥ

11,008.036c kathito dharmarājasya rājasūye kratūttame

11,008.037a yatitaṃ dharmaputreṇa mayā guhye nivedite

11,008.037c avigrahe kauravāṇāṃ daivaṃ tu balavattaram

11,008.038a anatikramaṇīyo hi vidhī rājan kathaṃ cana

11,008.038c kṛtāntasya hi bhūtena sthāvareṇa trasena ca

11,008.039a bhavān karmaparo yatra buddhiśreṣṭhaś ca bhārata

11,008.039c muhyate prāṇināṃ jñātvā gatiṃ cāgatim eva ca

11,008.040a tvāṃ tu śokena saṃtaptaṃ muhyamānaṃ muhur muhuḥ

11,008.040c jñātvā yudhiṣṭhiro rājā prāṇān api parityajet

11,008.041a kṛpālur nityaśo vīras tiryagyonigateṣv api

11,008.041c sa kathaṃ tvayi rājendra kṛpāṃ vai na kariṣyati

11,008.042a mama caiva niyogena vidheś cāpy anivartanāt

11,008.042c pāṇḍavānāṃ ca kāruṇyāt prāṇān dhāraya bhārata

11,008.043a evaṃ te vartamānasya loke kīrtir bhaviṣyati

11,008.043c dharmaś ca sumahāṃs tāta taptaṃ syāc ca tapaś cirāt

11,008.044a putraśokasamutpannaṃ hutāśaṃ jvalitaṃ yathā

11,008.044c prajñāmbhasā mahārāja nirvāpaya sadā sadā

11,008.045a etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ

11,008.045c muhūrtaṃ samanudhyāya dhṛtarāṣṭro 'bhyabhāṣata

11,008.046a mahatā śokajālena praṇunno 'smi dvijottama

11,008.046c nātmānam avabudhyāmi muhyamāno muhur muhuḥ

11,008.047a idaṃ tu vacanaṃ śrutvā tava daivaniyogajam

11,008.047c dhārayiṣyāmy ahaṃ prāṇān yatiṣye ca naśocitum

11,008.048a etac chrutvā tu vacanaṃ vyāsaḥ satyavatīsutaḥ

11,008.048c dhṛtarāṣṭrasya rājendra tatraivāntaradhīyata

11,009.001 janamejaya uvāca

11,009.001a gate bhagavati vyāse dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ

11,009.001c kim aceṣṭata viprarṣe tan me vyākhyātum arhasi

11,009.001d@001_0001 tathaiva kauravo rājā dharmaputro mahāmanāḥ

11,009.001d@001_0002 kṛpaprabhṛtayaś caiva kim akurvata te trayaḥ

11,009.001d@001_0003 aśvatthāmnaḥ śrutaṃ karma śāpaś cānyonyakāritaḥ

11,009.001d@001_0004 vaiśaṃpāyana uvāca

11,009.001d@001_0004 vṛttāntam uttaraṃ brūhi yad abhāṣata saṃjayaḥ

11,009.001d@001_0005 hate duryodhane caiva hate sainye ca sarvaśaḥ

11,009.001d@001_0006 saṃjaya uvāca

11,009.001d@001_0006 saṃjayo vigataprajño dhṛtarāṣṭram upasthitaḥ

11,009.001d@001_0007 āgamya nānādeśebhyo nānājanapadeśvarāḥ

11,009.001d@001_0008 pitṛlokaṃ gatā rājan sarve tava sutaiḥ saha

11,009.001d@001_0009 yācyamānena satataṃ tava putreṇa bhārata

11,009.001d@001_0010 ghātitā pṛthivī sarvā vairasyāntaṃ vidhitsatā

11,009.001d@001_0011 putrāṇām atha pautrāṇāṃ pitṝṇāṃ ca mahīpate

11,009.001d@001_0012 ānupūrvyeṇa sarveṣāṃ pretakāryāṇi kāraya

11,009.001d@001_0012 vaiśaṃpāyana uvāca

11,009.001d@001_0013 tac chrutvā vacanaṃ ghoraṃ saṃjayasya mahīpatiḥ

11,009.001d@001_0014 gatāsur iva niśceṣṭo nyapatat pṛthivītale

11,009.001d@001_0015 taṃ śayānam upāgamya pṛthivyāṃ pṛthivīpatim

11,009.001d@001_0016 viduraḥ sarvadharmajña idaṃ vacanam abravīt

11,009.001d@001_0017 uttiṣṭha rājan kiṃ śeṣe mā śuco bharatarṣabha

11,009.001d@001_0018 eṣā vai sarvasattvānāṃ lokeśvara parā gatiḥ

11,009.001d@001_0019 abhāvādīni bhūtāni bhāvamadhyāni bhārata

11,009.001d@001_0020 abhāvanidhanāny eva tatra kā paridevanā

11,009.001d@001_0021 na śocan mṛtam anveti na śocan mriyate naraḥ

11,009.001d@001_0022 evaṃ sāṃsiddhike loke kimartham anuśocasi

11,009.001d@001_0023 ayudhyamāno mriyate yudhyamānaś ca jīvati

11,009.001d@001_0024 kālaṃ prāpya mahārāja na kaś cid ativartate

11,009.001d@001_0025 kālaḥ karṣati bhūtāni sarvāṇi vividhāny uta

11,009.001d@001_0026 na kālasya priyaḥ kaś cin na dveṣyaḥ kurusattama

11,009.001d@001_0027 yathā vāyus tṛṇāgrāṇi saṃvartayati sarvataḥ

11,009.001d@001_0028 tathā kālavaśaṃ yānti bhūtāni bharatarṣabha

11,009.001d@001_0029 ekasārthaprayātānāṃ sarveṣāṃ tatra gāminām

11,009.001d@001_0030 yasya kālaḥ prayāty agre tatra kā paridevanā

11,009.001d@001_0031 yāṃś cāpi nihatān yuddhe rājaṃs tvam anuśocasi

11,009.001d@001_0032 aśocyā hi mahātmānaḥ sarve te tridivaṃ gatāḥ

11,009.001d@001_0033 na yajñair dakṣiṇāvadbhir na tapobhir na vidyayā

11,009.001d@001_0034 tathā svargam upāyānti yathā śūrās tanutyajaḥ

11,009.001d@001_0035 sarve vedavidaḥ śūrāḥ sarve ca caritavratāḥ

11,009.001d@001_0036 sarve cābhimukhāḥ kṣīṇās tatra kā paridevanā

11,009.001d@001_0037 śarīrāgniṣu śūrāṇāṃ juhuvus te śarāhutīḥ

11,009.001d@001_0038 hūyamānāñ śarāṃś caiva sehur uttamapūruṣāḥ

11,009.001d@001_0039 evaṃ rājaṃs tavācakṣe svargyaṃ panthānam uttamam

11,009.001d@001_0040 na yuddhād adhikaṃ kiṃ cit kṣatriyasyeha vidyate

11,009.001d@001_0041 kṣatriyās te mahātmānaḥ śūrāḥ samitiśobhanāḥ

11,009.001d@001_0042 āśiṣaṃ paramāṃ prāptā na śocyāḥ sarva eva hi

11,009.001d@001_0043 ātmanātmānam āśvāsya mā śucaḥ puruṣarṣabha

11,009.001d@001_0044 nādya śokābhibhūtas tvaṃ kāryam utsraṣṭum arhasi

11,009.002 vaiśaṃpāyana uvāca

11,009.002a etac chrutvā naraśreṣṭha ciraṃ dhyātvā tv acetanaḥ

11,009.002c saṃjayaṃ yojayety uktvā viduraṃ pratyabhāṣata

11,009.002d*0031_01 vidurasya tu tad vākyaṃ śrutvā tu puruṣarṣabhaḥ

11,009.002d*0031_02 yujyatāṃ yānam ity uktvā punar vacanam abravīt

11,009.003a kṣipram ānaya gāndhārīṃ sarvāś ca bharatastriyaḥ

11,009.003c vadhūṃ kuntīm upādāya yāś cānyās tatra yoṣitaḥ

11,009.004a evam uktvā sa dharmātmā viduraṃ dharmavittamam

11,009.004c śokaviprahatajñāno yānam evānvapadyata

11,009.005a gāndhārī caiva śokārtā bhartur vacanacoditā

11,009.005c saha kuntyā yato rājā saha strībhir upādravat

11,009.006a tāḥ samāsādya rājānaṃ bhṛśaṃ śokasamanvitāḥ

11,009.006c āmantryānyonyam īyuḥ sma bhṛśam uccukruśus tataḥ

11,009.007a tāḥ samāśvāsayat kṣattā tābhyaś cārtataraḥ svayam

11,009.007c aśrukaṇṭhīḥ samāropya tato 'sau niryayau purāt

11,009.008a tataḥ praṇādaḥ saṃjajñe sarveṣu kuruveśmasu

11,009.008c ākumāraṃ puraṃ sarvam abhavac chokakarśitam

11,009.009a adṛṣṭapūrvā yā nāryaḥ purā devagaṇair api

11,009.009c pṛthagjanena dṛśyanta tās tadā nihateśvarāḥ

11,009.010a prakīrya keśān suśubhān bhūṣaṇāny avamucya ca

11,009.010c ekavastradharā nāryaḥ paripetur anāthavat

11,009.011a śvetaparvatarūpebhyo gṛhebhyas tās tv apākraman

11,009.011c guhābhya iva śailānāṃ pṛṣatyo hatayūthapāḥ

11,009.012a tāny udīrṇāni nārīṇāṃ tadā vṛndāny anekaśaḥ

11,009.012c śokārtāny adravan rājan kiśorīṇām ivāṅgane

11,009.013a pragṛhya bāhūn krośantyaḥ putrān bhrātṝn pitṝn api

11,009.013c darśayantīva tā ha sma yugānte lokasaṃkṣayam

11,009.014a vilapantyo rudantyaś ca dhāvamānās tatas tataḥ

11,009.014c śokenābhyāhatajñānāḥ kartavyaṃ na prajajñire

11,009.015a vrīḍāṃ jagmuḥ purā yāḥ sma sakhīnām api yoṣitaḥ

11,009.015c tā ekavastrā nirlajjāḥ śvaśrūṇāṃ purato 'bhavan

11,009.016a parasparaṃ susūkṣmeṣu śokeṣv āśvāsayan sma yāḥ

11,009.016c tāḥ śokavihvalā rājann upaikṣanta parasparam

11,009.017a tābhiḥ parivṛto rājā rudatībhiḥ sahasraśaḥ

11,009.017c niryayau nagarād dīnas tūrṇam āyodhanaṃ prati

11,009.018a śilpino vaṇijo vaiśyāḥ sarvakarmopajīvinaḥ

11,009.018c te pārthivaṃ puraskṛtya niryayur nagarād bahiḥ

11,009.019a tāsāṃ vikrośamānānām ārtānāṃ kurusaṃkṣaye

11,009.019c prādurāsīn mahāñ śabdo vyathayan bhuvanāny uta

11,009.020a yugāntakāle saṃprāpte bhūtānāṃ dahyatām iva

11,009.020c abhāvaḥ syād ayaṃ prāpta iti bhūtāni menire

11,009.021a bhṛśam udvignamanasas te paurāḥ kurusaṃkṣaye

11,009.021c prākrośanta mahārāja svanuraktās tadā bhṛśam

11,010.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,010.001a krośamātraṃ tato gatvā dadṛśus tān mahārathān

11,010.001c śāradvataṃ kṛpaṃ drauṇiṃ kṛtavarmāṇam eva ca

11,010.002a te tu dṛṣṭvaiva rājānaṃ prajñācakṣuṣam īśvaram

11,010.002c aśrukaṇṭhā viniḥśvasya rudantam idam abruvan

11,010.003a putras tava mahārāja kṛtvā karma suduṣkaram

11,010.003c gataḥ sānucaro rājañ śakralokaṃ mahīpatiḥ

11,010.004a duryodhanabalān muktā vayam eva trayo rathāḥ

11,010.004c sarvam anyat parikṣīṇaṃ sainyaṃ te bharatarṣabha

11,010.005a ity evam uktvā rājānaṃ kṛpaḥ śāradvatas tadā

11,010.005c gāndhārīṃ putraśokārtām idaṃ vacanam abravīt

11,010.006a abhītā yudhyamānās te ghnantaḥ śatrugaṇān bahūn

11,010.006c vīrakarmāṇi kurvāṇāḥ putrās te nidhanaṃ gatāḥ

11,010.007a dhruvaṃ saṃprāpya lokāṃs te nirmalāñ śastranirjitān

11,010.007c bhāsvaraṃ deham āsthāya viharanty amarā iva

11,010.007d*0032_01 sarve hy abhimukhāḥ śūrā yudhyamānā hatāribhiḥ

11,010.008a na hi kaś cid dhi śūrāṇāṃ yudhyamānaḥ parāṅmukhaḥ

11,010.008c śastreṇa nidhanaṃ prāpto na ca kaś cit kṛtāñjaliḥ

11,010.009a etāṃ tāṃ kṣatriyasyāhuḥ purāṇāṃ paramāṃ gatim

11,010.009c śastreṇa nidhanaṃ saṃkhye tān na śocitum arhasi

11,010.010a na cāpi śatravas teṣām ṛdhyante rājñi pāṇḍavāḥ

11,010.010c śṛṇu yat kṛtam asmābhir aśvatthāmapurogamaiḥ

11,010.011a adharmeṇa hataṃ śrutvā bhīmasenena te sutam

11,010.011c suptaṃ śibiram āviśya pāṇḍūnāṃ kadanaṃ kṛtam

11,010.012a pāñcālā nihatāḥ sarve dhṛṣṭadyumnapurogamāḥ

11,010.012c drupadasyātmajāś caiva draupadeyāś ca pātitāḥ

11,010.013a tathā viśasanaṃ kṛtvā putraśatrugaṇasya te

11,010.013c prādravāma raṇe sthātuṃ na hi śakyāmahe trayaḥ

11,010.014a te hi śūrā maheṣvāsāḥ kṣipram eṣyanti pāṇḍavāḥ

11,010.014c amarṣavaśam āpannā vairaṃ pratijihīrṣavaḥ

11,010.015a nihatān ātmajāñ śrutvā pramattān puruṣarṣabhāḥ

11,010.015c ninīṣantaḥ padaṃ śūrāḥ kṣipram eva yaśasvini

11,010.016a pāṇḍūnāṃ kilbiṣaṃ kṛtvā saṃsthātuṃ notsahāmahe

11,010.016c anujānīhi no rājñi mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ

11,010.017a rājaṃs tvam anujānīhi dhairyam ātiṣṭha cottamam

11,010.017c niṣṭhāntaṃ paśya cāpi tvaṃ kṣatradharmaṃ ca kevalam

11,010.018a ity evam uktvā rājānaṃ kṛtvā cābhipradakṣiṇam

11,010.018c kṛpaś ca kṛtavarmā ca droṇaputraś ca bhārata

11,010.019a avekṣamāṇā rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam

11,010.019c gaṅgām anu mahātmānas tūrṇam aśvān acodayan

11,010.020a apakramya tu te rājan sarva eva mahārathāḥ

11,010.020c āmantryānyonyam udvignās tridhā te prayayus tataḥ

11,010.021a jagāma hāstinapuraṃ kṛpaḥ śāradvatas tadā

11,010.021c svam eva rāṣṭraṃ hārdikyo drauṇir vyāsāśramaṃ yayau

11,010.022a evaṃ te prayayur vīrā vīkṣamāṇāḥ parasparam

11,010.022c bhayārtāḥ pāṇḍuputrāṇām āgaskṛtvā mahātmanām

11,010.023a sametya vīrā rājānaṃ tadā tv anudite ravau

11,010.023c viprajagmur mahārāja yathecchakam ariṃdamāḥ

11,010.023d*0033_01 samāsādyātha vai drauṇiṃ pāṇḍuputrā mahārathāḥ

11,010.023d*0033_02 vyajayanta raṇe rājan vikramya tadanantaram

11,011.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,011.001a hateṣu sarvasainyeṣu dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

11,011.001c śuśruve pitaraṃ vṛddhaṃ niryātaṃ gajasāhvayāt

11,011.002a so 'bhyayāt putraśokārtaḥ putraśokapariplutam

11,011.002c śocamāno mahārāja bhrātṛbhiḥ sahitas tadā

11,011.003a anvīyamāno vīreṇa dāśārheṇa mahātmanā

11,011.003c yuyudhānena ca tathā tathaiva ca yuyutsunā

11,011.004a tam anvagāt suduḥkhārtā draupadī śokakarśitā

11,011.004c saha pāñcālayoṣidbhir yās tatrāsan samāgatāḥ

11,011.005a sa gaṅgām anu vṛndāni strīṇāṃ bharatasattama

11,011.005c kurarīṇām ivārtānāṃ krośantīnāṃ dadarśa ha

11,011.006a tābhiḥ parivṛto rājā rudatībhiḥ sahasraśaḥ

11,011.006c ūrdhvabāhubhir ārtābhir bruvatībhiḥ priyāpriye

11,011.007a kva nu dharmajñatā rājñaḥ kva nu sādyānṛśaṃsatā

11,011.007c yadāvadhīt pitṝn bhrātṝn gurūn putrān sakhīn api

11,011.008a ghātayitvā kathaṃ droṇaṃ bhīṣmaṃ cāpi pitāmaham

11,011.008c manas te 'bhūn mahābāho hatvā cāpi jayadratham

11,011.009a kiṃ nu rājyena te kāryaṃ pitṝn bhrātṝn apaśyataḥ

11,011.009c abhimanyuṃ ca durdharṣaṃ draupadeyāṃś ca bhārata

11,011.010a atītya tā mahābāhuḥ krośantīḥ kurarīr iva

11,011.010c vavande pitaraṃ jyeṣṭhaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

11,011.011a tato 'bhivādya pitaraṃ dharmeṇāmitrakarśanāḥ

11,011.011c nyavedayanta nāmāni pāṇḍavās te 'pi sarvaśaḥ

11,011.012a tam ātmajāntakaraṇaṃ pitā putravadhārditaḥ

11,011.012c aprīyamāṇaḥ śokārtaḥ pāṇḍavaṃ pariṣasvaje

11,011.013a dharmarājaṃ pariṣvajya sāntvayitvā ca bhārata

11,011.013c duṣṭātmā bhīmam anvaicchad didhakṣur iva pāvakaḥ

11,011.014a sa kopapāvakas tasya śokavāyusamīritaḥ

11,011.014c bhīmasenamayaṃ dāvaṃ didhakṣur iva dṛśyate

11,011.015a tasya saṃkalpam ājñāya bhīmaṃ praty aśubhaṃ hariḥ

11,011.015b*0034_01 pūrvam ānāyitā rājan kṛṣṇenākliṣṭakarmaṇā

11,011.015b*0034_02 duryodhanena yā pūrvaṃ kāritā pratimāyasī

11,011.015b*0034_03 yogyābhūmau śramārthāya bhīmam uddiśya cetasā

11,011.015c bhīmam ākṣipya pāṇibhyāṃ pradadau bhīmam āyasam

11,011.016a prāg eva tu mahābuddhir buddhvā tasyeṅgitaṃ hariḥ

11,011.016c saṃvidhānaṃ mahāprājñas tatra cakre janārdanaḥ

11,011.017a taṃ tu gṛhyaiva pāṇibhyāṃ bhīmasenam ayasmayam

11,011.017c babhañja balavān rājā manyamāno vṛkodaram

11,011.018a nāgāyutabalaprāṇaḥ sa rājā bhīmam āyasam

11,011.018c bhaṅktvā vimathitoraskaḥ susrāva rudhiraṃ mukhāt

11,011.019a tataḥ papāta medinyāṃ tathaiva rudhirokṣitaḥ

11,011.019c prapuṣpitāgraśikharaḥ pārijāta iva drumaḥ

11,011.020a paryagṛhṇata taṃ vidvān sūto gāvalgaṇis tadā

11,011.020c maivam ity abravīc cainaṃ śamayan sāntvayann iva

11,011.021a sa tu kopaṃ samutsṛjya gatamanyur mahāmanāḥ

11,011.021c hā hā bhīmeti cukrośa bhūyaḥ śokasamanvitaḥ

11,011.022a taṃ viditvā gatakrodhaṃ bhīmasenavadhārditam

11,011.022c vāsudevo varaḥ puṃsām idaṃ vacanam abravīt

11,011.023a mā śuco dhṛtarāṣṭra tvaṃ naiṣa bhīmas tvayā hataḥ

11,011.023c āyasī pratimā hy eṣā tvayā rājan nipātitā

11,011.024a tvāṃ krodhavaśam āpannaṃ viditvā bharatarṣabha

11,011.024c mayāpakṛṣṭaḥ kaunteyo mṛtyor daṃṣṭrāntaraṃ gataḥ

11,011.025a na hi te rājaśārdūla bale tulyo 'sti kaś cana

11,011.025c kaḥ saheta mahābāho bāhvor nigrahaṇaṃ naraḥ

11,011.026a yathāntakam anuprāpya jīvan kaś cin na mucyate

11,011.026c evaṃ bāhvantaraṃ prāpya tava jīven na kaś cana

11,011.027a tasmāt putreṇa yā sā te pratimā kāritāyasī

11,011.027c bhīmasya seyaṃ kauravya tavaivopahṛtā mayā

11,011.028a putraśokābhisaṃtāpād dharmād apahṛtaṃ manaḥ

11,011.028c tava rājendra tena tvaṃ bhīmasenaṃ jighāṃsasi

11,011.029a na ca te tat kṣamaṃ rājan hanyās tvaṃ yad vṛkodaram

11,011.029c na hi putrā mahārāja jīveyus te kathaṃ cana

11,011.030a tasmād yat kṛtam asmābhir manyamānaiḥ kṣamaṃ prati

11,011.030c anumanyasva tat sarvaṃ mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ

11,012.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,012.001a tata enam upātiṣṭhañ śaucārthaṃ paricārakāḥ

11,012.001c kṛtaśaucaṃ punaś cainaṃ provāca madhusūdanaḥ

11,012.002a rājann adhītā vedās te śāstrāṇi vividhāni ca

11,012.002c śrutāni ca purāṇāni rājadharmāś ca kevalāḥ

11,012.003a evaṃ vidvān mahāprājña nākārṣīr vacanaṃ tadā

11,012.003a*0035_01 **** **** samarthaḥ san balābale

11,012.003a*0035_02 ātmāparādhāt kasmāt tvaṃ kuruṣe kopam īdṛśam

11,012.003a*0035_03 uktavāṃs tvāṃ tadaivāhaṃ bhīṣmadroṇau ca bhārata

11,012.003a*0035_04 viduraḥ saṃjayaś caiva tvaṃ tu rājan na tat kṛthāḥ

11,012.003a*0035_05 sa vāryamāṇo nāsmākaṃ

11,012.003c pāṇḍavān adhikāñ jānan bale śaurye ca kaurava

11,012.004a rājā hi yaḥ sthiraprajñaḥ svayaṃ doṣān avekṣate

11,012.004c deśakālavibhāgaṃ ca paraṃ śreyaḥ sa vindati

11,012.005a ucyamānaṃ ca yaḥ śreyo gṛhṇīte no hitāhite

11,012.005c āpadaṃ samanuprāpya sa śocaty anaye sthitaḥ

11,012.006a tato 'nyavṛttam ātmānaṃ samavekṣasva bhārata

11,012.006c rājaṃs tvaṃ hy avidheyātmā duryodhanavaśe sthitaḥ

11,012.007a ātmāparādhād āyastas tat kiṃ bhīmaṃ jighāṃsasi

11,012.007c tasmāt saṃyaccha kopaṃ tvaṃ svam anusmṛtya duṣkṛtam

11,012.008a yas tu tāṃ spardhayā kṣudraḥ pāñcālīm ānayat sabhām

11,012.008c sa hato bhīmasenena vairaṃ praticikīrṣatā

11,012.009a ātmano 'tikramaṃ paśya putrasya ca durātmanaḥ

11,012.009c yad anāgasi pāṇḍūnāṃ parityāgaḥ paraṃtapa

11,012.010a evam uktaḥ sa kṛṣṇena sarvaṃ satyaṃ janādhipa

11,012.010c uvāca devakīputraṃ dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ

11,012.011a evam etan mahābāho yathā vadasi mādhava

11,012.011c putrasnehas tu dharmātman dhairyān māṃ samacālayat

11,012.012a diṣṭyā tu puruṣavyāghro balavān satyavikramaḥ

11,012.012c tvadgupto nāgamat kṛṣṇa bhīmo bāhvantaraṃ mama

11,012.013a idānīṃ tv aham ekāgro gatamanyur gatajvaraḥ

11,012.013c madhyamaṃ pāṇḍavaṃ vīraṃ spraṣṭum icchāmi keśava

11,012.014a hateṣu pārthivendreṣu putreṣu nihateṣu ca

11,012.014c pāṇḍuputreṣu me śarma prītiś cāpy avatiṣṭhate

11,012.015a tataḥ sa bhīmaṃ ca dhanaṃjayaṃ ca; mādryāś ca putrau puruṣapravīrau

11,012.015c pasparśa gātraiḥ prarudan sugātrān; āśvāsya kalyāṇam uvāca cainān

11,013.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,013.001a dhṛtarāṣṭrābhyanujñātās tatas te kurupuṃgavāḥ

11,013.001c abhyayur bhrātaraḥ sarve gāndhārīṃ sahakeśavāḥ

11,013.002a tato jñātvā hatāmitraṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

11,013.002c gāndhārī putraśokārtā śaptum aicchad aninditā

11,013.003a tasyāḥ pāpam abhiprāyaṃ viditvā pāṇḍavān prati

11,013.003c ṛṣiḥ satyavatīputraḥ prāg eva samabudhyata

11,013.004a sa gaṅgāyām upaspṛśya puṇyagandhaṃ payaḥ śuci

11,013.004c taṃ deśam upasaṃpede paramarṣir manojavaḥ

11,013.005a divyena cakṣuṣā paśyan manasānuddhatena ca

11,013.005c sarvaprāṇabhṛtāṃ bhāvaṃ sa tatra samabudhyata

11,013.006a sa snuṣām abravīt kāle kalyavādī mahātapāḥ

11,013.006c śāpakālam avākṣipya śamakālam udīrayan

11,013.007a na kopaḥ pāṇḍave kāryo gāndhāri śamam āpnuhi

11,013.007c rajo nigṛhyatām etac chṛṇu cedaṃ vaco mama

11,013.008a uktāsy aṣṭādaśāhāni putreṇa jayam icchatā

11,013.008c śivam āśāssva me mātar yudhyamānasya śatrubhiḥ

11,013.009a sā tathā yācyamānā tvaṃ kāle kāle jayaiṣiṇā

11,013.009c uktavaty asi gāndhāri yato dharmas tato jayaḥ

11,013.010a na cāpy atītāṃ gāndhāri vācaṃ te vitathām aham

11,013.010b*0036_01 vācā vyatīte mā krodhe manaḥ kuru yaśasvini

11,013.010c smarāmi bhāṣamāṇāyās tathā praṇihitā hy asi

11,013.010d*0037_01 svaireṣv api ca kalyāṇi smarāmi subalātmaje

11,013.010d*0038_01 vigrahe tumule rājñāṃ gatvā pāram asaṃśayam

11,013.010d*0038_02 jitaṃ pāṇḍusutair yuddhe nūnaṃ dharmas tato 'dhikaḥ

11,013.010d*0039_01 kṣamāśīlā purā bhūtvā sādya na kṣamase katham

11,013.010d*0039_02 adharmaṃ jahi dharmajñe yato dharmas tato jayaḥ

11,013.011a sā tvaṃ dharmaṃ parismṛtya vācā coktvā manasvini

11,013.011c kopaṃ saṃyaccha gāndhāri maivaṃ bhūḥ satyavādini

11,013.012 gāndhāry uvāca

11,013.012a bhagavan nābhyasūyāmi naitān icchāmi naśyataḥ

11,013.012c putraśokena tu balān mano vihvalatīva me

11,013.013a yathaiva kuntyā kaunteyā rakṣitavyās tathā mayā

11,013.013c yathaiva dhṛtarāṣṭreṇa rakṣitavyās tathā mayā

11,013.014a duryodhanāparādhena śakuneḥ saubalasya ca

11,013.014c karṇaduḥśāsanābhyāṃ ca vṛtto 'yaṃ kurusaṃkṣayaḥ

11,013.015a nāparādhyati bībhatsur na ca pārtho vṛkodaraḥ

11,013.015c nakulaḥ sahadevo vā naiva jātu yudhiṣṭhiraḥ

11,013.016a yudhyamānā hi kauravyāḥ kṛntamānāḥ parasparam

11,013.016c nihatāḥ sahitāś cānyais tatra nāsty apriyaṃ mama

11,013.017a yat tu karmākarod bhīmo vāsudevasya paśyataḥ

11,013.017c duryodhanaṃ samāhūya gadāyuddhe mahāmanāḥ

11,013.018a śikṣayābhyadhikaṃ jñātvā carantaṃ bahudhā raṇe

11,013.018c adho nābhyāṃ prahṛtavāṃs tan me kopam avardhayat

11,013.019a kathaṃ nu dharmaṃ dharmajñaiḥ samuddiṣṭaṃ mahātmabhiḥ

11,013.019c tyajeyur āhave śūrāḥ prāṇahetoḥ kathaṃ cana

11,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,014.001a tac chrutvā vacanaṃ tasyā bhīmaseno 'tha bhītavat

11,014.001c gāndhārīṃ pratyuvācedaṃ vacaḥ sānunayaṃ tadā

11,014.002a adharmo yadi vā dharmas trāsāt tatra mayā kṛtaḥ

11,014.002c ātmānaṃ trātukāmena tan me tvaṃ kṣantum arhasi

11,014.003a na hi yuddhena putras te dharmeṇa sa mahābalaḥ

11,014.003c śakyaḥ kena cid udyantum ato viṣamam ācaram

11,014.003d*0040_01 adharmeṇa jitaḥ pūrvaṃ tena cāpi yudhiṣṭhiraḥ

11,014.003d*0040_02 nikṛtāś ca sadaiva sma tato viṣamam ācaram

11,014.004a sainyasyaiko 'vaśiṣṭo 'yaṃ gadāyuddhe ca vīryavān

11,014.004c māṃ hatvā na hared rājyam iti caitat kṛtaṃ mayā

11,014.005a rājaputrīṃ ca pāñcālīm ekavastrāṃ rajasvalām

11,014.005c bhavatyā viditaṃ sarvam uktavān yat sutas tava

11,014.006a suyodhanam asaṃgṛhya na śakyā bhūḥ sasāgarā

11,014.006c kevalā bhoktum asmābhir ataś caitat kṛtaṃ mayā

11,014.007a tac cāpy apriyam asmākaṃ putras te samupācarat

11,014.007c draupadyā yat sabhāmadhye savyam ūrum adarśayat

11,014.008a tatraiva vadhyaḥ so 'smākaṃ durācāro 'mba te sutaḥ

11,014.008c dharmarājājñayā caiva sthitāḥ sma samaye tadā

11,014.009a vairam uddhukṣitaṃ rājñi putreṇa tava tan mahat

11,014.009c kleśitāś ca vane nityaṃ tata etat kṛtaṃ mayā

11,014.010a vairasyāsya gataḥ pāraṃ hatvā duryodhanaṃ raṇe

11,014.010c rājyaṃ yudhiṣṭhiraḥ prāpto vayaṃ ca gatamanyavaḥ

11,014.011 gāndhāry uvāca

11,014.011a na tasyaiṣa vadhas tāta yat praśaṃsasi me sutam

11,014.011c kṛtavāṃś cāpi tat sarvaṃ yad idaṃ bhāṣase mayi

11,014.012a hatāśve nakule yat tad vṛṣasenena bhārata

11,014.012c apibaḥ śoṇitaṃ saṃkhye duḥśāsanaśarīrajam

11,014.013a sadbhir vigarhitaṃ ghoram anāryajanasevitam

11,014.013c krūraṃ karmākaroḥ kasmāt tad ayuktaṃ vṛkodara

11,014.014 bhīmasena uvāca

11,014.014a anyasyāpi na pātavyaṃ rudhiraṃ kiṃ punaḥ svakam

11,014.014c yathaivātmā tathā bhrātā viśeṣo nāsti kaś cana

11,014.015a rudhiraṃ na vyatikrāmad dantoṣṭhaṃ me 'mba mā śucaḥ

11,014.015c vaivasvatas tu tad veda hastau me rudhirokṣitau

11,014.015d*0041_01 mā kṛthā hṛdi tan mātar na tat pītaṃ mayānaghe

11,014.016a hatāśvaṃ nakulaṃ dṛṣṭvā vṛṣasenena saṃyuge

11,014.016c bhrātṝṇāṃ saṃprahṛṣṭānāṃ trāsaḥ saṃjanito mayā

11,014.016d*0042_01 yat tu saṃjñām akaravaṃ pibāmy asṛg ahaṃ ruṣā

11,014.016d*0042_02 dantoṣṭhaṃ nābhicakrāma rudhiraṃ me ca mā śucaḥ

11,014.016d*0042_03 nāsṛk pātuṃ tvayā śakyaṃ mama saṃgrāmamūrdhani

11,014.016d*0042_04 vṛthā garjasi mūḍhas tvaṃ nistoyas toyado yathā

11,014.016d*0042_05 tad evaṃ bruvamāṇasya tava sūno 'lpacetasaḥ (sic)

11,014.016d*0042_06 vibhidya hṛdayaṃ pītaṃ rākṣasyā mama bhāryayā

11,014.016d*0043_01 na pratijñām akaravaṃ pibāmy asṛg arer iti

11,014.017a keśapakṣaparāmarśe draupadyā dyūtakārite

11,014.017c krodhād yad abruvaṃ cāhaṃ tac ca me hṛdi vartate

11,014.018a kṣatradharmāc cyuto rājñi bhaveyaṃ śāsvatīḥ samāḥ

11,014.018c pratijñāṃ tām anistīrya tatas tat kṛtavān aham

11,014.019a na mām arhasi gāndhāri doṣeṇa pariśaṅkitum

11,014.019c anigṛhya purā putrān asmāsv anapakāriṣu

11,014.019d*0044_01 adhunā kiṃ tu doṣeṇa pariśaṅkitum arhasi

11,014.020 gāndhāry uvāca

11,014.020a vṛddhasyāsya śataṃ putrān nighnaṃs tvam aparājitaḥ

11,014.020c kasmān na śeṣayaḥ kaṃ cid yenālpam aparādhitam

11,014.021a saṃtānam āvayos tāta vṛddhayor hṛtarājyayoḥ

11,014.021c katham andhadvayasyāsya yaṣṭir ekā na varjitā

11,014.022a śeṣe hy avasthite tāta putrāṇām antake tvayi

11,014.022c na me duḥkhaṃ bhaved etad yadi tvaṃ dharmam ācaraḥ

11,015.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,015.001a evam uktvā tu gāndhārī yudhiṣṭhiram apṛcchata

11,015.001c kva sa rājeti sakrodhā putrapautravadhārditā

11,015.002a tām abhyagacchad rājendro vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ

11,015.002c yudhiṣṭhira idaṃ caināṃ madhuraṃ vākyam abravīt

11,015.003a putrahantā nṛśaṃso 'haṃ tava devi yudhiṣṭhiraḥ

11,015.003c śāpārhaḥ pṛthivīnāśe hetubhūtaḥ śapasva mām

11,015.004a na hi me jīvitenārtho na rājyena dhanena vā

11,015.004c tādṛśān suhṛdo hatvā mūḍhasyāsya suhṛddruhaḥ

11,015.005a tam evaṃvādinaṃ bhītaṃ saṃnikarṣagataṃ tadā

11,015.005c novāca kiṃ cid gāndhārī niḥśvāsaparamā bhṛśam

11,015.006a tasyāvanatadehasya pādayor nipatiṣyataḥ

11,015.006c yudhiṣṭhirasya nṛpater dharmajñā dharmadarśinī

11,015.006e aṅgulyagrāṇi dadṛśe devī paṭṭāntareṇa sā

11,015.007a tataḥ sa kunakībhūto darśanīyanakho nṛpaḥ

11,015.007c taṃ dṛṣṭvā cārjuno 'gacchad vāsudevasya pṛṣṭhataḥ

11,015.008a evaṃ saṃceṣṭamānāṃs tān itaś cetaś ca bhārata

11,015.008c gāndhārī vigatakrodhā sāntvayām āsa mātṛvat

11,015.009a tayā te samanujñātā mātaraṃ vīramātaram

11,015.009c abhyagacchanta sahitāḥ pṛthāṃ pṛthulavakṣasaḥ

11,015.010a cirasya dṛṣṭvā putrān sā putrādhibhir abhiplutā

11,015.010c bāṣpam āhārayad devī vastreṇāvṛtya vai mukham

11,015.011a tato bāṣpaṃ samutsṛjya saha putrais tathā pṛthā

11,015.011c apaśyad etāñ śastraughair bahudhā parivikṣatān

11,015.012a sā tān ekaikaśaḥ putrān saṃspṛśantī punaḥ punaḥ

11,015.012c anvaśocanta duḥkhārtā draupadīṃ ca hatātmajām

11,015.012e rudatīm atha pāñcālīṃ dadarśa patitāṃ bhuvi

11,015.013 draupady uvāca

11,015.013a ārye pautrāḥ kva te sarve saubhadrasahitā gatāḥ

11,015.013c na tvāṃ te 'dyābhigacchanti ciradṛṣṭāṃ tapasvinīm

11,015.013e kiṃ nu rājyena vai kāryaṃ vihīnāyāḥ sutair mama

11,015.014 vaiśaṃpāyana uvāca

11,015.014a tāṃ samāśvāsayām āsa pṛthā pṛthulalocanā

11,015.014c utthāpya yājñasenīṃ tu rudatīṃ śokakarśitām

11,015.015a tayaiva sahitā cāpi putrair anugatā pṛthā

11,015.015c abhyagacchata gāndhārīm ārtām ārtatarā svayam

11,015.016a tām uvācātha gāndhārī saha vadhvā yaśasvinīm

11,015.016c maivaṃ putrīti śokārtā paśya mām api duḥkhitām

11,015.017a manye lokavināśo 'yaṃ kālaparyāyacoditaḥ

11,015.017c avaśyabhāvī saṃprāptaḥ svabhāvāl lomaharṣaṇaḥ

11,015.018a idaṃ tat samanuprāptaṃ vidurasya vaco mahat

11,015.018c asiddhānunaye kṛṣṇe yad uvāca mahāmatiḥ

11,015.019a tasminn aparihārye 'rthe vyatīte ca viśeṣataḥ

11,015.019c mā śuco na hi śocyās te saṃgrāme nidhanaṃ gatāḥ

11,015.020a yathaiva tvaṃ tathaivāhaṃ ko vā māśvāsayiṣyati

11,015.020c mamaiva hy aparādhena kulam agryaṃ vināśitam

11,016.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,016.001a evam uktvā tu gāndhārī kurūṇām āvikartanam

11,016.001c apaśyat tatra tiṣṭhantī sarvaṃ divyena cakṣuṣā

11,016.002a pativratā mahābhāgā samānavratacāriṇī

11,016.002c ugreṇa tapasā yuktā satataṃ satyavādinī

11,016.003a varadānena kṛṣṇasya maharṣeḥ puṇyakarmaṇaḥ

11,016.003c divyajñānabalopetā vividhaṃ paryadevayat

11,016.004a dadarśa sā buddhimatī dūrād api yathāntike

11,016.004c raṇājiraṃ nṛvīrāṇām adbhutaṃ lomaharṣaṇam

11,016.005a asthikeśaparistīrṇaṃ śoṇitaughapariplutam

11,016.005c śarīrair bahusāhasrair vinikīrṇaṃ samantataḥ

11,016.006a gajāśvarathayodhānām āvṛtaṃ rudhirāvilaiḥ

11,016.006c śarīrair aśiraskaiś ca videhaiś ca śirogaṇaiḥ

11,016.007a gajāśvanaravīrāṇāṃ niḥsattvair abhisaṃvṛtam

11,016.007c sṛgālabaḍakākolakaṅkakākaniṣevitam

11,016.008a rakṣasāṃ puruṣādānāṃ modanaṃ kurarākulam

11,016.008c aśivābhiḥ śivābhiś ca nāditaṃ gṛdhrasevitam

11,016.009a tato vyāsābhyanujñāto dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ

11,016.009c pāṇḍuputrāś ca te sarve yudhiṣṭhirapurogamāḥ

11,016.010a vāsudevaṃ puraskṛtya hatabandhuṃ ca pārthivam

11,016.010c kurustriyaḥ samāsādya jagmur āyodhanaṃ prati

11,016.011a samāsādya kurukṣetraṃ tāḥ striyo nihateśvarāḥ

11,016.011c apaśyanta hatāṃs tatra putrān bhrātṝn pitṝn patīn

11,016.012a kravyādair bhakṣyamāṇān vai gomāyubaḍavāyasaiḥ

11,016.012c bhūtaiḥ piśācai rakṣobhir vividhaiś ca niśācaraiḥ

11,016.013a rudrākrīḍanibhaṃ dṛṣṭvā tadā viśasanaṃ striyaḥ

11,016.013c mahārhebhyo 'tha yānebhyo vikrośantyo nipetire

11,016.014a adṛṣṭapūrvaṃ paśyantyo duḥkhārtā bharatastriyaḥ

11,016.014c śarīreṣv askhalann anyā nyapataṃś cāparā bhuvi

11,016.015a śrāntānāṃ cāpy anāthānāṃ nāsīt kā cana cetanā

11,016.015c pāñcālakuruyoṣāṇāṃ kṛpaṇaṃ tad abhūn mahat

11,016.016a duḥkhopahatacittābhiḥ samantād anunāditam

11,016.016c dṛṣṭvāyodhanam atyugraṃ dharmajñā subalātmajā

11,016.017a tataḥ sā puṇḍarīkākṣam āmantrya puruṣottamam

11,016.017c kurūṇāṃ vaiśasaṃ dṛṣṭvā duḥkhād vacanam abravīt

11,016.018a paśyaitāḥ puṇḍarīkākṣa snuṣā me nihateśvarāḥ

11,016.018c prakīrṇakeśāḥ krośantīḥ kurarīr iva mādhava

11,016.019a amūs tv abhisamāgamya smarantyo bharatarṣabhān

11,016.019c pṛthag evābhyadhāvanta putrān bhrātṝn pitṝn patīn

11,016.020a vīrasūbhir mahābāho hataputrābhir āvṛtam

11,016.020c kva cic ca vīrapatnībhir hatavīrābhir ākulam

11,016.021a śobhitaṃ puruṣavyāghrair bhīṣmakarṇābhimanyubhiḥ

11,016.021c droṇadrupadaśalyaiś ca jvaladbhir iva pāvakaiḥ

11,016.022a kāñcanaiḥ kavacair niṣkair maṇibhiś ca mahātmanām

11,016.022c aṅgadair hastakeyūraiḥ sragbhiś ca samalaṃkṛtam

11,016.023a vīrabāhuvisṛṣṭābhiḥ śaktibhiḥ parighair api

11,016.023c khaḍgaiś ca vimalais tīkṣṇaiḥ saśaraiś ca śarāsanaiḥ

11,016.024a kravyādasaṃghair muditais tiṣṭhadbhiḥ sahitaiḥ kva cit

11,016.024c kva cid ākrīḍamānaiś ca śayānair aparaiḥ kva cit

11,016.025a etad evaṃvidhaṃ vīra saṃpaśyāyodhanaṃ vibho

11,016.025b*0045_01 tvayā tu sādhitaṃ karma puṣkarākṣa mahādyute

11,016.025c paśyamānā ca dahyāmi śokenāhaṃ janārdana

11,016.026a pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca vināśaṃ madhusūdana

11,016.026c pañcānām iva bhūtānāṃ nāhaṃ vadham acintayam

11,016.027a tān suparṇāś ca gṛdhrāś ca niṣkarṣanty asṛgukṣitān

11,016.027c nigṛhya kavaceṣūgrā bhakṣayanti sahasraśaḥ

11,016.028a jayadrathasya karṇasya tathaiva droṇabhīṣmayoḥ

11,016.028c abhimanyor vināśaṃ ca kaś cintayitum arhati

11,016.029a avadhyakalpān nihatān dṛṣṭvāhaṃ madhusūdana

11,016.029c gṛdhrakaṅkabaḍaśyenaśvasṛgālādanīkṛtān

11,016.030a amarṣavaśam āpannān duryodhanavaśe sthitān

11,016.030c paśyemān puruṣavyāghrān saṃśāntān pāvakān iva

11,016.031a śayanāny ucitāḥ sarve mṛdūni vimalāni ca

11,016.031c vipannās te 'dya vasudhāṃ vivṛtām adhiśerate

11,016.032a bandibhiḥ satataṃ kāle stuvadbhir abhinanditāḥ

11,016.032c śivānām aśivā ghorāḥ śṛṇvanti vividhā giraḥ

11,016.033a ye purā śerate vīrāḥ śayaneṣu yaśasvinaḥ

11,016.033c candanāgurudigdhāṅgās te 'dya pāṃsuṣu śerate

11,016.034a teṣām ābharaṇāny ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ

11,016.034c ākṣipanty aśivā ghorā vinadantaḥ punaḥ punaḥ

11,016.035a cāpāni viśikhān pītān nistriṃśān vimalā gadāḥ

11,016.035c yuddhābhimāninaḥ prītā jīvanta iva bibhrati

11,016.036a surūpavarṇā bahavaḥ kravyādair avaghaṭṭitāḥ

11,016.036c ṛṣabhapratirūpākṣāḥ śerate haritasrajaḥ

11,016.037a apare punar āliṅgya gadāḥ parighabāhavaḥ

11,016.037c śerate 'bhimukhāḥ śūrā dayitā iva yoṣitaḥ

11,016.038a bibhrataḥ kavacāny anye vimalāny āyudhāni ca

11,016.038c na dharṣayanti kravyādā jīvantīti janārdana

11,016.039a kravyādaiḥ kṛṣyamāṇānām apareṣāṃ mahātmanām

11,016.039c śātakaumbhyaḥ srajaś citrā viprakīrṇāḥ samantataḥ

11,016.040a ete gomāyavo bhīmā nihatānāṃ yaśasvinām

11,016.040c kaṇṭhāntaragatān hārān ākṣipanti sahasraśaḥ

11,016.041a sarveṣv apararātreṣu yān anandanta bandinaḥ

11,016.041c stutibhiś ca parārdhyābhir upacāraiś ca śikṣitāḥ

11,016.042a tān imāḥ paridevanti duḥkhārtāḥ paramāṅganāḥ

11,016.042c kṛpaṇaṃ vṛṣṇiśārdūla duḥkhaśokārditā bhṛśam

11,016.043a raktotpalavanānīva vibhānti rucirāṇi vai

11,016.043c mukhāni paramastrīṇāṃ pariśuṣkāṇi keśava

11,016.044a ruditoparatā hy etā dhyāyantyaḥ saṃpariplutāḥ

11,016.044c kurustriyo 'bhigacchanti tena tenaiva duḥkhitāḥ

11,016.045a etāny ādityavarṇāni tapanīyanibhāni ca

11,016.045c roṣarodanatāmrāṇi vaktrāṇi kuruyoṣitām

11,016.045d*0046_01 śyāmānāṃ varavarṇānāṃ gaurīṇām ekavāsasām

11,016.045d*0046_02 duryodhanavarastrīṇāṃ paśya vṛndāni keśava

11,016.045d*0046_03 aśrulālāmbubhiḥ siktaṃ siktaṃ śīkaravāribhiḥ

11,016.045d*0046_04 duryodhanavarastrīṇāṃ sicyate nayanāmbubhiḥ

11,016.046a āsām aparipūrṇārthaṃ niśamya paridevitam

11,016.046c itaretarasaṃkrandān na vijānanti yoṣitaḥ

11,016.047a etā dīrgham ivocchvasya vikruśya ca vilapya ca

11,016.047c vispandamānā duḥkhena vīrā jahati jīvitam

11,016.048a bahvyo dṛṣṭvā śarīrāṇi krośanti vilapanti ca

11,016.048c pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi mṛdupāṇayaḥ

11,016.049a śirobhiḥ patitair hastaiḥ sarvāṅgair yūthaśaḥ kṛtaiḥ

11,016.049c itaretarasaṃpṛktair ākīrṇā bhāti medinī

11,016.050a viśiraskān atho kāyān dṛṣṭvā ghorābhinandinaḥ

11,016.050c muhyanty anucitā nāryo videhāni śirāṃsi ca

11,016.051a śiraḥ kāyena saṃdhāya prekṣamāṇā vicetasaḥ

11,016.051c apaśyantyo paraṃ tatra nedam asyeti duḥkhitāḥ

11,016.052a bāhūrucaraṇān anyān viśikhonmathitān pṛthak

11,016.052c saṃdadhatyo 'sukhāviṣṭā mūrchanty etāḥ punaḥ punaḥ

11,016.053a utkṛttaśirasaś cānyān vijagdhān mṛgapakṣibhiḥ

11,016.053c dṛṣṭvā kāś cin na jānanti bhartṝn bharatayoṣitaḥ

11,016.054a pāṇibhiś cāparā ghnanti śirāṃsi madhusūdana

11,016.054c prekṣya bhrātṝn pitṝn putrān patīṃś ca nihatān paraiḥ

11,016.055a bāhubhiś ca sakhaḍgaiś ca śirobhiś ca sakuṇḍalaiḥ

11,016.055c agamyakalpā pṛthivī māṃsaśoṇitakardamā

11,016.055d*0047_01 babhūva bharataśreṣṭha prāṇibhir gatajīvitaiḥ

11,016.056a na duḥkheṣūcitāḥ pūrvaṃ duḥkhaṃ gāhanty aninditāḥ

11,016.056c bhrātṛbhiḥ pitṛbhiḥ putrair upakīrṇāṃ vasuṃdharām

11,016.057a yūthānīva kiśorīṇāṃ sukeśīnāṃ janārdana

11,016.057c snuṣāṇāṃ dhṛtarāṣṭrasya paśya vṛndāny anekaśaḥ

11,016.058a ato duḥkhataraṃ kiṃ nu keśava pratibhāti me

11,016.058c yad imāḥ kurvate sarvā rūpam uccāvacaṃ striyaḥ

11,016.059a nūnam ācaritaṃ pāpaṃ mayā pūrveṣu janmasu

11,016.059c yā paśyāmi hatān putrān pautrān bhrātṝṃś ca keśava

11,016.059e evam ārtā vilapatī dadarśa nihataṃ sutam

11,016.059e*0048_01 **** **** samābhāṣya janārdanam

11,016.059e*0048_02 gāndhārī putraśokārtā

11,016.059e*0049_01 **** **** gāndhārī duḥkhakarśitā

11,016.059e*0049_02 śayānaṃ vīraśayane

11,017.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,017.001a tato duryodhanaṃ dṛṣṭvā gāndhārī śokakarśitā

11,017.001c sahasā nyapatad bhūmau chinneva kadalī vane

11,017.002a sā tu labdhvā punaḥ saṃjñāṃ vikruśya ca punaḥ punaḥ

11,017.002c duryodhanam abhiprekṣya śayānaṃ rudhirokṣitam

11,017.003a pariṣvajya ca gāndhārī kṛpaṇaṃ paryadevayat

11,017.003c hā hā putreti śokārtā vilalāpākulendriyā

11,017.004a sugūḍhajatru vipulaṃ hāraniṣkaniṣevitam

11,017.004c vāriṇā netrajenoraḥ siñcantī śokatāpitā

11,017.004e samīpasthaṃ hṛṣīkeśam idaṃ vacanam abravīt

11,017.005a upasthite 'smin saṃgrāme jñātīnāṃ saṃkṣaye vibho

11,017.005c mām ayaṃ prāha vārṣṇeya prāñjalir nṛpasattamaḥ

11,017.005e asmiñ jñātisamuddharṣe jayam ambā bravītu me

11,017.006a ity ukte jānatī sarvam ahaṃ svaṃ vyasanāgamam

11,017.006b*0050_01 ity evam abruvaṃ naivaṃ yataḥ kṛṣṇas tato jayaḥ

11,017.006c abruvaṃ puruṣavyāghra yato dharmas tato jayaḥ

11,017.007a yathā na yudhyamānas tvaṃ saṃpramuhyasi putraka

11,017.007c dhruvaṃ śastrajitāṃl lokān prāptāsy amaravad vibho

11,017.008a ity evam abruvaṃ pūrvaṃ nainaṃ śocāmi vai prabho

11,017.008c dhṛtarāṣṭraṃ tu śocāmi kṛpaṇaṃ hatabāndhavam

11,017.009a amarṣaṇaṃ yudhāṃ śreṣṭhaṃ kṛtāstraṃ yuddhadurmadam

11,017.009c śayānaṃ vīraśayane paśya mādhava me sutam

11,017.010a yo 'yaṃ mūrdhāvasiktānām agre yāti paraṃtapaḥ

11,017.010c so 'yaṃ pāṃsuṣu śete 'dya paśya kālasya paryayam

11,017.011a dhruvaṃ duryodhano vīro gatiṃ nasulabhāṃ gataḥ

11,017.011c tathā hy abhimukhaḥ śete śayane vīrasevite

11,017.011d*0051_01 yaṃ purā paryupāsīnā ramayanti varastriyaḥ

11,017.011d*0051_02 taṃ vīraśayane suptaṃ ramayanty aśivāḥ śivāḥ

11,017.012a yaṃ purā paryupāsīnā ramayanti mahīkṣitaḥ

11,017.012c mahītalasthaṃ nihataṃ gṛdhrās taṃ paryupāsate

11,017.013a yaṃ purā vyajanair agryair upavījanti yoṣitaḥ

11,017.013c tam adya pakṣavyajanair upavījanti pakṣiṇaḥ

11,017.014a eṣa śete mahābāhur balavān satyavikramaḥ

11,017.014c siṃheneva dvipaḥ saṃkhye bhīmasenena pātitaḥ

11,017.015a paśya duryodhanaṃ kṛṣṇa śayānaṃ rudhirokṣitam

11,017.015c nihataṃ bhīmasenena gadām udyamya bhārata

11,017.016a akṣauhiṇīr mahābāhur daśa caikāṃ ca keśava

11,017.016c anayad yaḥ purā saṃkhye so 'nayān nidhanaṃ gataḥ

11,017.017a eṣa duryodhanaḥ śete maheṣvāso mahārathaḥ

11,017.017c śārdūla iva siṃhena bhīmasenena pātitaḥ

11,017.018a viduraṃ hy avamanyaiṣa pitaraṃ caiva mandabhāk

11,017.018c bālo vṛddhāvamānena mando mṛtyuvaśaṃ gataḥ

11,017.019a niḥsapatnā mahī yasya trayodaśa samāḥ sthitā

11,017.019c sa śete nihato bhūmau putro me pṛthivīpatiḥ

11,017.020a apaśyaṃ kṛṣṇa pṛthivīṃ dhārtarāṣṭrānuśāsanāt

11,017.020c pūrṇāṃ hastigavāśvasya vārṣṇeya na tu tac ciram

11,017.021a tām evādya mahābāho paśyāmy anyānuśāsanāt

11,017.021c hīnāṃ hastigavāśvena kiṃ nu jīvāmi mādhava

11,017.022a idaṃ kṛcchrataraṃ paśya putrasyāpi vadhān mama

11,017.022c yad imāḥ paryupāsante hatāñ śūrān raṇe striyaḥ

11,017.023a prakīrṇakeśāṃ suśroṇīṃ duryodhanabhujāṅkagām

11,017.023c rukmavedīnibhāṃ paśya kṛṣṇa lakṣmaṇamātaram

11,017.024a nūnam eṣā purā bālā jīvamāne mahābhuje

11,017.024c bhujāv āśritya ramate subhujasya manasvinī

11,017.025a kathaṃ tu śatadhā nedaṃ hṛdayaṃ mama dīryate

11,017.025c paśyantyā nihataṃ putraṃ putreṇa sahitaṃ raṇe

11,017.026a putraṃ rudhirasaṃsiktam upajighraty aninditā

11,017.026c duryodhanaṃ tu vāmorūḥ pāṇinā parimārjati

11,017.027a kiṃ nu śocati bhartāraṃ putraṃ caiṣā manasvinī

11,017.027c tathā hy avasthitā bhāti putraṃ cāpy abhivīkṣya sā

11,017.028a svaśiraḥ pañcaśākhābhyām abhihatyāyatekṣaṇā

11,017.028c pataty urasi vīrasya kururājasya mādhava

11,017.029a puṇḍarīkanibhā bhāti puṇḍarīkāntaraprabhā

11,017.029c mukhaṃ vimṛjya putrasya bhartuś caiva tapasvinī

11,017.030a yadi cāpy āgamāḥ santi yadi vā śrutayas tathā

11,017.030c dhruvaṃ lokān avāpto 'yaṃ nṛpo bāhubalārjitān

11,018.001 gāndhāry uvāca

11,018.001a paśya mādhava putrān me śatasaṃkhyāñ jitaklamān

11,018.001c gadayā bhīmasenena bhūyiṣṭhaṃ nihatān raṇe

11,018.002a idaṃ duḥkhataraṃ me 'dya yad imā muktamūrdhajāḥ

11,018.002c hataputrā raṇe bālāḥ paridhāvanti me snuṣāḥ

11,018.003a prāsādatalacāriṇyaś caraṇair bhūṣaṇānvitaiḥ

11,018.003c āpannā yat spṛśantīmā rudhirārdrāṃ vasuṃdharām

11,018.004a gṛdhrān utsārayantyaś ca gomāyūn vāyasāṃs tathā

11,018.004c śokenārtā vighūrṇantyo mattā iva caranty uta

11,018.005a eṣānyā tv anavadyāṅgī karasaṃmitamadhyamā

11,018.005c ghoraṃ tad vaiśasaṃ dṛṣṭvā nipataty atiduḥkhitā

11,018.006a dṛṣṭvā me pārthivasutām etāṃ lakṣmaṇamātaram

11,018.006c rājaputrīṃ mahābāho mano na vyupaśāmyati

11,018.007a bhrātṝṃś cānyāḥ patīṃś cānyāḥ putrāṃś ca nihatān bhuvi

11,018.007c dṛṣṭvā paripatanty etāḥ pragṛhya subhujā bhujān

11,018.008a madhyamānāṃ tu nārīṇāṃ vṛddhānāṃ cāparājita

11,018.008c ākrandaṃ hatabandhūnāṃ dāruṇe vaiśase śṛṇu

11,018.009a rathanīḍāni dehāṃś ca hatānāṃ gajavājinām

11,018.009c āśritāḥ śramamohārtāḥ sthitāḥ paśya mahābala

11,018.010a anyā cāpahṛtaṃ kāyāc cārukuṇḍalam unnasam

11,018.010c svasya bandhoḥ śiraḥ kṛṣṇa gṛhītvā paśya tiṣṭhati

11,018.011a pūrvajātikṛtaṃ pāpaṃ manye nālpam ivānagha

11,018.011c etābhir anavadyābhir mayā caivālpamedhayā

11,018.012a tad idaṃ dharmarājena yātitaṃ no janārdana

11,018.012c na hi nāśo 'sti vārṣṇeya karmaṇoḥ śubhapāpayoḥ

11,018.013a pratyagravayasaḥ paśya darśanīyakucodarāḥ

11,018.013c kuleṣu jātā hrīmatyaḥ kṛṣṇapakṣākṣimūrdhajāḥ

11,018.014a haṃsagadgadabhāṣiṇyo duḥkhaśokapramohitāḥ

11,018.014c sārasya iva vāśantyaḥ patitāḥ paśya mādhava

11,018.015a phullapadmaprakāśāni puṇḍarīkākṣa yoṣitām

11,018.015c anavadyāni vaktrāṇi tapaty asukharaśmivān

11,018.016a īrṣūṇāṃ mama putrāṇāṃ vāsudevāvarodhanam

11,018.016c mattamātaṅgadarpāṇāṃ paśyanty adya pṛthagjanāḥ

11,018.017a śatacandrāṇi carmāṇi dhvajāṃś cādityasaṃnibhān

11,018.017c raukmāṇi caiva varmāṇi niṣkān api ca kāñcanān

11,018.018a śīrṣatrāṇāni caitāni putrāṇāṃ me mahītale

11,018.018c paśya dīptāni govinda pāvakān suhutān iva

11,018.019a eṣa duḥśāsanaḥ śete śūreṇāmitraghātinā

11,018.019c pītaśoṇitasarvāṅgo bhīmasenena pātitaḥ

11,018.020a gadayā vīraghātinyā paśya mādhava me sutam

11,018.020c dyūtakleśān anusmṛtya draupadyā coditena ca

11,018.021a uktā hy anena pāñcālī sabhāyāṃ dyūtanirjitā

11,018.021c priyaṃ cikīrṣatā bhrātuḥ karṇasya ca janārdana

11,018.022a sahaiva sahadevena nakulenārjunena ca

11,018.022c dāsabhāryāsi pāñcāli kṣipraṃ praviśa no gṛhān

11,018.023a tato 'ham abruvaṃ kṛṣṇa tadā duryodhanaṃ nṛpam

11,018.023c mṛtyupāśaparikṣiptaṃ śakuniṃ putra varjaya

11,018.024a nibodhainaṃ sudurbuddhiṃ mātulaṃ kalahapriyam

11,018.024c kṣipram enaṃ parityajya putra śāmyasva pāṇḍavaiḥ

11,018.025a na budhyase tvaṃ durbuddhe bhīmasenam amarṣaṇam

11,018.025c vāṅnārācais tudaṃs tīkṣṇair ulkābhir iva kuñjaram

11,018.026a tān eṣa rabhasaḥ krūro vākśalyān avadhārayan

11,018.026c utsasarja viṣaṃ teṣu sarpo govṛṣabheṣv iva

11,018.027a eṣa duḥśāsanaḥ śete vikṣipya vipulau bhujau

11,018.027c nihato bhīmasenena siṃheneva maharṣabhaḥ

11,018.027d*0052_01 kāntāsaṅgamukhasparśanidrayāvālikāmukhaḥ (sic)

11,018.028a atyartham akarod raudraṃ bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ

11,018.028c duḥśāsanasya yat kruddho 'pibac choṇitam āhave

11,019.001 gāndhāry uvāca

11,019.001a eṣa mādhava putro me vikarṇaḥ prājñasaṃmataḥ

11,019.001c bhūmau vinihataḥ śete bhīmena śatadhā kṛtaḥ

11,019.002a gajamadhyagataḥ śete vikarṇo madhusūdana

11,019.002c nīlameghaparikṣiptaḥ śaradīva divākaraḥ

11,019.003a asya cāpagraheṇaiṣa pāṇiḥ kṛtakiṇo mahān

11,019.003c kathaṃ cic chidyate gṛdhrair attukāmais talatravān

11,019.004a asya bhāryāmiṣaprepsūn gṛdhrān etāṃs tapasvinī

11,019.004c vārayaty aniśaṃ bālā na ca śaknoti mādhava

11,019.005a yuvā vṛndārakaḥ śūro vikarṇaḥ puruṣarṣabha

11,019.005c sukhocitaḥ sukhārhaś ca śete pāṃsuṣu mādhava

11,019.006a karṇinālīkanārācair bhinnamarmāṇam āhave

11,019.006c adyāpi na jahāty enaṃ lakṣmīr bharatasattamam

11,019.007a eṣa saṃgrāmaśūreṇa pratijñāṃ pālayiṣyatā

11,019.007c durmukho 'bhimukhaḥ śete hato 'rigaṇahā raṇe

11,019.008a tasyaitad vadanaṃ kṛṣṇa śvāpadair ardhabhakṣitam

11,019.008c vibhāty abhyadhikaṃ tāta saptamyām iva candramāḥ

11,019.009a śūrasya hi raṇe kṛṣṇa yasyānanam athedṛśam

11,019.009b*0053_01 vibhāti nihatasyāpi śvāpadair ardhabhakṣitam

11,019.009c sa kathaṃ nihato 'mitraiḥ pāṃsūn grasati me sutaḥ

11,019.010a yasyāhavamukhe saumya sthātā naivopapadyate

11,019.010c sa kathaṃ durmukho 'mitrair hato vibudhalokajit

11,019.011a citrasenaṃ hataṃ bhūmau śayānaṃ madhusūdana

11,019.011c dhārtarāṣṭram imaṃ paśya pratimānaṃ danuṣmatām

11,019.012a taṃ citramālyābharaṇaṃ yuvatyaḥ śokakarśitāḥ

11,019.012c kravyādasaṃghaiḥ sahitā rudantyaḥ paryupāsate

11,019.013a strīṇāṃ ruditanirghoṣaḥ śvāpadānāṃ ca garjitam

11,019.013c citrarūpam idaṃ kṛṣṇa vicitraṃ pratibhāti me

11,019.014a yuvā vṛndārako nityaṃ pravarastrīniṣevitaḥ

11,019.014c viviṃśatir asau śete dhvastaḥ pāṃsuṣu mādhava

11,019.015a śarasaṃkṛttavarmāṇaṃ vīraṃ viśasane hatam

11,019.015c parivāryāsate gṛdhrāḥ pariviṃśā viviṃśatim

11,019.016a praviśya samare vīraḥ pāṇḍavānām anīkinīm

11,019.016c āviśya śayane śete punaḥ satpuruṣocitam

11,019.017a smitopapannaṃ sunasaṃ subhru tārādhipopamam

11,019.017c atīva śubhraṃ vadanaṃ paśya kṛṣṇa viviṃśateḥ

11,019.018a yaṃ sma taṃ paryupāsante vasuṃ vāsavayoṣitaḥ

11,019.018c krīḍantam iva gandharvaṃ devakanyāḥ sahasraśaḥ

11,019.019a hantāraṃ vīrasenānāṃ śūraṃ samitiśobhanam

11,019.019c nibarhaṇam amitrāṇāṃ duḥsahaṃ viṣaheta kaḥ

11,019.020a duḥsahasyaitad ābhāti śarīraṃ saṃvṛtaṃ śaraiḥ

11,019.020c girir ātmaruhaiḥ phullaiḥ karṇikārair ivāvṛtaḥ

11,019.021a śātakaumbhyā srajā bhāti kavacena ca bhāsvatā

11,019.021c agnineva giriḥ śveto gatāsur api duḥsahaḥ

11,020.001 gāndhāry uvāca

11,020.001a adhyardhaguṇam āhur yaṃ bale śaurye ca mādhava

11,020.001c pitrā tvayā ca dāśārha dṛptaṃ siṃham ivotkaṭam

11,020.002a yo bibheda camūm eko mama putrasya durbhidām

11,020.002c sa bhūtvā mṛtyur anyeṣāṃ svayaṃ mṛtyuvaśaṃ gataḥ

11,020.003a tasyopalakṣaye kṛṣṇa kārṣṇer amitatejasaḥ

11,020.003c abhimanyor hatasyāpi prabhā naivopaśāmyati

11,020.004a eṣā virāṭaduhitā snuṣā gāṇḍīvadhanvanaḥ

11,020.004c ārtā bālā patiṃ vīraṃ śocyā śocaty aninditā

11,020.005a tam eṣā hi samāsādya bhāryā bhartāram antike

11,020.005c virāṭaduhitā kṛṣṇa pāṇinā parimārjati

11,020.006a tasya vaktram upāghrāya saubhadrasya yaśasvinī

11,020.006c vibuddhakamalākāraṃ kambuvṛttaśirodharam

11,020.007a kāmyarūpavatī caiṣā pariṣvajati bhāminī

11,020.007c lajjamānā purevainaṃ mādhvīkamadamūrchitā

11,020.008a tasya kṣatajasaṃdigdhaṃ jātarūpapariṣkṛtam

11,020.008c vimucya kavacaṃ kṛṣṇa śarīram abhivīkṣate

11,020.009a avekṣamāṇā taṃ bālā kṛṣṇa tvām abhibhāṣate

11,020.009c ayaṃ te puṇḍarīkākṣa sadṛśākṣo nipātitaḥ

11,020.010a bale vīrye ca sadṛśas tejasā caiva te 'nagha

11,020.010c rūpeṇa ca tavātyarthaṃ śete bhuvi nipātitaḥ

11,020.011a atyantasukumārasya rāṅkavājinaśāyinaḥ

11,020.011c kaccid adya śarīraṃ te bhūmau na paritapyate

11,020.012a mātaṅgabhujavarṣmāṇau jyākṣepakaṭhinatvacau

11,020.012c kāñcanāṅgadinau śeṣe nikṣipya vipulau bhujau

11,020.013a vyāyamya bahudhā nūnaṃ sukhasuptaḥ śramād iva

11,020.013c evaṃ vilapatīm ārtāṃ na hi mām abhibhāṣase

11,020.013d*0054_01 na smarāmy aparādhaṃ te kiṃ māṃ na pratibhāṣase

11,020.013d*0054_02 nanu māṃ tvaṃ purā dūrād abhivīkṣyābhibhāṣase

11,020.014a āryām ārya subhadrāṃ tvam imāṃś ca tridaśopamān

11,020.014c pitṝn māṃ caiva duḥkhārtāṃ vihāya kva gamiṣyasi

11,020.015a tasya śoṇitasaṃdigdhān keśān unnāmya pāṇinā

11,020.015c utsaṅge vaktram ādhāya jīvantam iva pṛcchati

11,020.015e svasrīyaṃ vāsudevasya putraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ

11,020.015e*0055_01 **** **** taṃ gṛdhrāḥ paryupāsate

11,020.015e*0055_02 sākṣān maghavataḥ pautraṃ

11,020.016a kathaṃ tvāṃ raṇamadhyasthaṃ jaghnur ete mahārathāḥ

11,020.016c dhig astu krūrakartṝṃs tān kṛpakarṇajayadrathān

11,020.017a droṇadrauṇāyanī cobhau yair asi vyasanīkṛtaḥ

11,020.017c ratharṣabhāṇāṃ sarveṣāṃ katham āsīt tadā manaḥ

11,020.018a bālaṃ tvāṃ parivāryaikaṃ mama duḥkhāya jaghnuṣām

11,020.018c kathaṃ nu pāṇḍavānāṃ ca pāñcālānāṃ ca paśyatām

11,020.018e tvaṃ vīra nidhanaṃ prāpto nāthavān sannanāthavat

11,020.019a dṛṣṭvā bahubhir ākrande nihataṃ tvām anāthavat

11,020.019c vīraḥ puruṣaśārdūlaḥ kathaṃ jīvati pāṇḍavaḥ

11,020.020a na rājyalābho vipulaḥ śatrūṇāṃ vā parābhavaḥ

11,020.020c prītiṃ dāsyati pārthānāṃ tvām ṛte puṣkarekṣaṇa

11,020.021a tava śastrajitāṃl lokān dharmeṇa ca damena ca

11,020.021c kṣipram anvāgamiṣyāmi tatra māṃ pratipālaya

11,020.022a durmaraṃ punar aprāpte kāle bhavati kena cit

11,020.022c yad ahaṃ tvāṃ raṇe dṛṣṭvā hataṃ jīvāmi durbhagā

11,020.023a kām idānīṃ naravyāghra ślakṣṇayā smitayā girā

11,020.023c pitṛloke sametyānyāṃ mām ivāmantrayiṣyasi

11,020.024a nūnam apsarasāṃ svarge manāṃsi pramathiṣyasi

11,020.024c parameṇa ca rūpeṇa girā ca smitapūrvayā

11,020.025a prāpya puṇyakṛtāṃl lokān apsarobhiḥ sameyivān

11,020.025c saubhadra viharan kāle smarethāḥ sukṛtāni me

11,020.026a etāvān iha saṃvāso vihitas te mayā saha

11,020.026c ṣaṇmāsān saptame māsi tvaṃ vīra nidhanaṃ gataḥ

11,020.026d*0056_01 subhadrāṃ bhadracarita smarethās tridivaṃ gataḥ

11,020.027a ity uktavacanām etām apakarṣanti duḥkhitām

11,020.027c uttarāṃ moghasaṃkalpāṃ matsyarājakulastriyaḥ

11,020.028a uttarām apakṛṣyainām ārtām ārtatarāḥ svayam

11,020.028c virāṭaṃ nihataṃ dṛṣṭvā krośanti vilapanti ca

11,020.029a droṇāstraśarasaṃkṛttaṃ śayānaṃ rudhirokṣitam

11,020.029c virāṭaṃ vitudanty ete gṛdhragomāyuvāyasāḥ

11,020.030a vitudyamānaṃ vihagair virāṭam asitekṣaṇāḥ

11,020.030c na śaknuvanti vivaśā nivartayitum āturāḥ

11,020.031a āsām ātapataptānām āyāsena ca yoṣitām

11,020.031c śrameṇa ca vivarṇānāṃ rūpāṇāṃ vigataṃ vapuḥ

11,020.032a uttaraṃ cābhimanyuṃ ca kāmbojaṃ ca sudakṣiṇam

11,020.032c śiśūn etān hatān paśya lakṣmaṇaṃ ca sudarśanam

11,020.032d*0057_01 kārṣṇinābhihataṃ kṛṣṇa lakṣmaṇaṃ priyadarśanam

11,020.032e āyodhanaśiromadhye śayānaṃ paśya mādhava

11,021.001 gāndhāry uvāca

11,021.001a eṣa vaikartanaḥ śete maheṣvāso mahārathaḥ

11,021.001c jvalitānalavat saṃkhye saṃśāntaḥ pārthatejasā

11,021.002a paśya vaikartanaṃ karṇaṃ nihatyātirathān bahūn

11,021.002c śoṇitaughaparītāṅgaṃ śayānaṃ patitaṃ bhuvi

11,021.003a amarṣī dīrgharoṣaś ca maheṣvāso mahārathaḥ

11,021.003c raṇe vinihataḥ śete śūro gāṇḍīvadhanvanā

11,021.004a yaṃ sma pāṇḍavasaṃtrāsān mama putrā mahārathāḥ

11,021.004c prāyudhyanta puraskṛtya mātaṅgā iva yūthapam

11,021.005a śārdūlam iva siṃhena samare savyasācinā

11,021.005c mātaṅgam iva mattena mātaṅgena nipātitam

11,021.006a sametāḥ puruṣavyāghra nihataṃ śūram āhave

11,021.006c prakīrṇamūrdhajāḥ patnyo rudatyaḥ paryupāsate

11,021.007a udvignaḥ satataṃ yasmād dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

11,021.007c trayodaśa samā nidrāṃ cintayann nādhyagacchata

11,021.008a anādhṛṣyaḥ parair yuddhe śatrubhir maghavān iva

11,021.008c yugāntāgnir ivārciṣmān himavān iva ca sthiraḥ

11,021.009a sa bhūtvā śaraṇaṃ vīro dhārtarāṣṭrasya mādhava

11,021.009c bhūmau vinihataḥ śete vātarugṇa iva drumaḥ

11,021.010a paśya karṇasya patnīṃ tvaṃ vṛṣasenasya mātaram

11,021.010c lālapyamānāḥ karuṇaṃ rudatīṃ patitāṃ bhuvi

11,021.011a ācāryaśāpo 'nugato dhruvaṃ tvāṃ; yad agrasac cakram iyaṃ dharā te

11,021.011c tataḥ śareṇāpahṛtaṃ śiras te; dhanaṃjayenāhave śatrumadhye

11,021.012a aho dhig eṣā patitā visaṃjñā; samīkṣya jāmbūnadabaddhaniṣkam

11,021.012c karṇaṃ mahābāhum adīnasattvaṃ; suṣeṇamātā rudatī bhṛśārtā

11,021.013a alpāvaśeṣo hi kṛto mahātmā; śarīrabhakṣaiḥ paribhakṣayadbhiḥ

11,021.013c draṣṭuṃ na saṃprītikaraḥ śaśīva; kṛṣṇaśya pakṣasya caturdaśāhe

11,021.014a sāvartamānā patitā pṛthivyām; utthāya dīnā punar eva caiṣā

11,021.014c karṇasya vaktraṃ parijighramāṇā; rorūyate putravadhābhitaptā

11,022.001 gāndhāry uvāca

11,022.001a āvantyaṃ bhīmasenena bhakṣayanti nipātitam

11,022.001c gṛdhragomāyavaḥ śūraṃ bahubandhum abandhuvat

11,022.002a taṃ paśya kadanaṃ kṛtvā śatrūṇāṃ madhusūdana

11,022.002c śayānaṃ vīraśayane rudhireṇa samukṣitam

11,022.003a taṃ sṛgālāś ca kaṅkāś ca kravyādāś ca pṛthagvidhāḥ

11,022.003c tena tena vikarṣanti paśya kālasya paryayam

11,022.004a śayānaṃ vīraśayane vīram ākrandasāriṇam

11,022.004c āvantyam abhito nāryo rudatyaḥ paryupāsate

11,022.005a prātipīyaṃ maheṣvāsaṃ hataṃ bhallena bāhlikam

11,022.005c prasuptam iva śārdūlaṃ paśya kṛṣṇa manasvinam

11,022.006a atīva mukhavarṇo 'sya nihatasyāpi śobhate

11,022.006c somasyevābhipūrṇasya paurṇamāsyāṃ samudyataḥ

11,022.007a putraśokābhitaptena pratijñāṃ parirakṣatā

11,022.007c pākaśāsaninā saṃkhye vārddhakṣatrir nipātitaḥ

11,022.008a ekādaśa camūr jitvā rakṣyamāṇaṃ mahātmanā

11,022.008c satyaṃ cikīrṣatā paśya hatam enaṃ jayadratham

11,022.009a sindhusauvīrabhartāraṃ darpapūrṇaṃ manasvinam

11,022.009c bhakṣayanti śivā gṛdhrā janārdana jayadratham

11,022.010a saṃrakṣyamāṇaṃ bhāryābhir anuraktābhir acyuta

11,022.010c bhaṣanto vyapakarṣanti gahanaṃ nimnam antikāt

11,022.011a tam etāḥ paryupāsante rakṣamāṇā mahābhujam

11,022.011b*0058_01 duḥṣalāṃ mānuṣaṃ te (sic) rakṣamāṇā mahābhujam

11,022.011c sindhusauvīragāndhārakāmbojayavanastriyaḥ

11,022.012a yadā kṛṣṇām upādāya prādravat kekayaiḥ saha

11,022.012c tadaiva vadhyaḥ pāṇḍūnāṃ janārdana jayadrathaḥ

11,022.013a duḥśalāṃ mānayadbhis tu yadā mukto jayadrathaḥ

11,022.013c katham adya na tāṃ kṛṣṇa mānayanti sma te punaḥ

11,022.014a saiṣā mama sutā bālā vilapantī suduḥkhitā

11,022.014c pramāpayati cātmānam ākrośati ca pāṇḍavān

11,022.015a kiṃ nu duḥkhataraṃ kṛṣṇa paraṃ mama bhaviṣyati

11,022.015c yat sutā vidhavā bālā snuṣāś ca nihateśvarāḥ

11,022.016a aho dhig duḥśalāṃ paśya vītaśokabhayām iva

11,022.016c śiro bhartur anāsādya dhāvamānām itas tataḥ

11,022.017a vārayām āsa yaḥ sarvān pāṇḍavān putragṛddhinaḥ

11,022.017c sa hatvā vipulāḥ senāḥ svayaṃ mṛtyuvaśaṃ gataḥ

11,022.018a taṃ mattam iva mātaṅgaṃ vīraṃ paramadurjayam

11,022.018c parivārya rudanty etāḥ striyaś candropamānanāḥ

11,023.001 gāndhāry uvāca

11,023.001a eṣa śalyo hataḥ śete sākṣān nakulamātulaḥ

11,023.001c dharmajñena satā tāta dharmarājena saṃyuge

11,023.002a yas tvayā spardhate nityaṃ sarvatra puruṣarṣabha

11,023.002c sa eṣa nihataḥ śete madrarājo mahārathaḥ

11,023.002d*0059_01 jayadrathe yadi brūyur aparādhaṃ kathaṃ cana

11,023.002d*0059_02 madraputre kathaṃ brūyur aparādhaṃ vivakṣavaḥ

11,023.003a yena saṃgṛhṇatā tāta ratham ādhirather yudhi

11,023.003c jayārthaṃ pāṇḍuputrāṇāṃ tathā tejovadhaḥ kṛtaḥ

11,023.004a aho dhik paśya śalyasya pūrṇacandrasudarśanam

11,023.004c mukhaṃ padmapalāśākṣaṃ vaḍair ādaṣṭam avraṇam

11,023.005a eṣā cāmīkarābhasya taptakāñcanasaprabhā

11,023.005c āsyād viniḥsṛtā jihvā bhakṣyate kṛṣṇa pakṣibhiḥ

11,023.006a yudhiṣṭhireṇa nihataṃ śalyaṃ samitiśobhanam

11,023.006c rudantyaḥ paryupāsante madrarājakulastriyaḥ

11,023.007a etāḥ susūkṣmavasanā madrarājaṃ nararṣabham

11,023.007c krośanty abhisamāsādya kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham

11,023.008a śalyaṃ nipatitaṃ nāryaḥ parivāryābhitaḥ sthitāḥ

11,023.008c vāśitā gṛṣṭayaḥ paṅke parimagnam ivarṣabham

11,023.009a śalyaṃ śaraṇadaṃ śūraṃ paśyainaṃ rathasattamam

11,023.009c śayānaṃ vīraśayane śarair viśakalīkṛtam

11,023.010a eṣa śailālayo rājā bhagadattaḥ pratāpavān

11,023.010c gajāṅkuśadharaḥ śreṣṭhaḥ śete bhuvi nipātitaḥ

11,023.011a yasya rukmamayī mālā śirasy eṣā virājate

11,023.011c śvāpadair bhakṣyamāṇasya śobhayantīva mūrdhajān

11,023.012a etena kila pārthasya yuddham āsīt sudāruṇam

11,023.012c lomaharṣaṇam atyugraṃ śakrasya balinā yathā

11,023.013a yodhayitvā mahābāhur eṣa pārthaṃ dhanaṃjayam

11,023.013c saṃśayaṃ gamayitvā ca kuntīputreṇa pātitaḥ

11,023.014a yasya nāsti samo loke śaurye vīrye ca kaś cana

11,023.014c sa eṣa nihataḥ śete bhīṣmo bhīṣmakṛd āhave

11,023.015a paśya śāṃtanavaṃ kṛṣṇa śayānaṃ sūryavarcasam

11,023.015c yugānta iva kālena pātitaṃ sūryam ambarāt

11,023.016a eṣa taptvā raṇe śatrūñ śastratāpena vīryavān

11,023.016c narasūryo 'stam abhyeti sūryo 'stam iva keśava

11,023.017a śaratalpagataṃ vīraṃ dharme devāpinā samam

11,023.017c śayānaṃ vīraśayane paśya śūraniṣevite

11,023.018a karṇinālīkanārācair āstīrya śayanottamam

11,023.018c āviśya śete bhagavān skandaḥ śaravaṇaṃ yathā

11,023.019a atūlapūrṇaṃ gāṅgeyas tribhir bāṇaiḥ samanvitam

11,023.019c upadhāyopadhānāgryaṃ dattaṃ gāṇḍīvadhanvanā

11,023.020a pālayānaḥ pituḥ śāstram ūrdhvaretā mahāyaśāḥ

11,023.020c eṣa śāṃtanavaḥ śete mādhavāpratimo yudhi

11,023.021a dharmātmā tāta dharmajñaḥ pāraṃparyeṇa nirṇaye

11,023.021c amartya iva martyaḥ sann eṣa prāṇān adhārayat

11,023.022a nāsti yuddhe kṛtī kaś cin na vidvān na parākramī

11,023.022c yatra śāṃtanavo bhīṣmaḥ śete 'dya nihataḥ paraiḥ

11,023.023a svayam etena śūreṇa pṛcchyamānena pāṇḍavaiḥ

11,023.023c dharmajñenāhave mṛtyur ākhyātaḥ satyavādinā

11,023.024a pranaṣṭaḥ kuruvaṃśaś ca punar yena samuddhṛtaḥ

11,023.024c sa gataḥ kurubhiḥ sārdhaṃ mahābuddhiḥ parābhavam

11,023.025a dharmeṣu kuravaḥ kaṃ nu pariprakṣyanti mādhava

11,023.025c gate devavrate svargaṃ devakalpe nararṣabhe

11,023.026a arjunasya vinetāram ācāryaṃ sātyakes tathā

11,023.026c taṃ paśya patitaṃ droṇaṃ kurūṇāṃ gurusattamam

11,023.027a astraṃ caturvidhaṃ veda yathaiva tridaśeśvaraḥ

11,023.027c bhārgavo vā mahāvīryas tathā droṇo 'pi mādhava

11,023.028a yasya prasādād bībhatsuḥ pāṇḍavaḥ karma duṣkaram

11,023.028c cakāra sa hataḥ śete nainam astrāṇy apālayan

11,023.029a yaṃ purodhāya kurava āhvayanti sma pāṇḍavān

11,023.029c so 'yaṃ śastrabhṛtāṃ śreṣṭho droṇaḥ śastraiḥ pṛthak kṛtaḥ

11,023.030a yasya nirdahataḥ senāṃ gatir agner ivābhavat

11,023.030c sa bhūmau nihataḥ śete śāntārcir iva pāvakaḥ

11,023.031a dhanur muṣṭir aśīrṇaś ca hastāvāpaś ca mādhava

11,023.031c droṇasya nihatasyāpi dṛśyate jīvato yathā

11,023.032a vedā yasmāc ca catvāraḥ sarvāstrāṇi ca keśava

11,023.032c anapetāni vai śūrād yathaivādau prajāpateḥ

11,023.033a vandanārhāv imau tasya bandibhir vanditau śubhau

11,023.033c gomāyavo vikarṣanti pādau śiṣyaśatārcitau

11,023.034a droṇaṃ drupadaputreṇa nihataṃ madhusūdana

11,023.034c kṛpī kṛpaṇam anvāste duḥkhopahatacetanā

11,023.035a tāṃ paśya rudatīm ārtāṃ muktakeśīm adhomukhīm

11,023.035c hataṃ patim upāsantīṃ droṇaṃ śastrabhṛtāṃ varam

11,023.036a bāṇair bhinnatanutrāṇaṃ dhṛṣṭadyumnena keśava

11,023.036c upāste vai mṛdhe droṇaṃ jaṭilā brahmacāriṇī

11,023.037a pretakṛtye ca yatate kṛpī kṛpaṇam āturā

11,023.037c hatasya samare bhartuḥ sukumārī yaśasvinī

11,023.038a agnīn āhṛtya vidhivac citāṃ prajvālya sarvaśaḥ

11,023.038c droṇam ādhāya gāyanti trīṇi sāmāni sāmagāḥ

11,023.039a kiranti ca citām ete jaṭilā brahmacāriṇaḥ

11,023.039c dhanurbhiḥ śaktibhiś caiva rathanīḍaiś ca mādhava

11,023.040a śastraiś ca vividhair anyair dhakṣyante bhūritejasam

11,023.040c ta ete droṇam ādhāya śaṃsanti ca rudanti ca

11,023.041a sāmabhis tribhir antaḥsthair anuśaṃsanti cāpare

11,023.041c agnāv agnim ivādhāya droṇaṃ hutvā hutāśane

11,023.042a gacchanty abhimukhā gaṅgāṃ droṇaśiṣyā dvijātayaḥ

11,023.042c apasavyāṃ citiṃ kṛtvā puraskṛtya kṛpīṃ tadā

11,024.001 gāndhāry uvāca

11,024.001a somadattasutaṃ paśya yuyudhānena pātitam

11,024.001c vitudyamānaṃ vihagair bahubhir mādhavāntike

11,024.002a putraśokābhisaṃtaptaḥ somadatto janārdana

11,024.002c yuyudhānaṃ maheṣvāsaṃ garhayann iva dṛśyate

11,024.003a asau tu bhūriśravaso mātā śokapariplutā

11,024.003c āśvāsayati bhartāraṃ somadattam aninditā

11,024.004a diṣṭyā nedaṃ mahārāja dāruṇaṃ bharatakṣayam

11,024.004c kurusaṃkrandanaṃ ghoraṃ yugāntam anupaśyasi

11,024.005a diṣṭyā yūpadhvajaṃ vīraṃ putraṃ bhūrisahasradam

11,024.005c anekakratuyajvānaṃ nihataṃ nādya paśyasi

11,024.006a diṣṭyā snuṣāṇām ākrande ghoraṃ vilapitaṃ bahu

11,024.006c na śṛṇoṣi mahārāja sārasīnām ivārṇave

11,024.007a ekavastrānusaṃvītāḥ prakīrṇāsitamūrdhajāḥ

11,024.007c snuṣās te paridhāvanti hatāpatyā hateśvarāḥ

11,024.008a śvāpadair bhakṣyamāṇaṃ tvam aho diṣṭyā na paśyasi

11,024.008c chinnabāhuṃ naravyāghram arjunena nipātitam

11,024.009a śalaṃ vinihataṃ saṃkhye bhūriśravasam eva ca

11,024.009c snuṣāś ca vidhavāḥ sarvā diṣṭyā nādyeha paśyasi

11,024.010a diṣṭyā tat kāñcanaṃ chatraṃ yūpaketor mahātmanaḥ

11,024.010c vinikīrṇaṃ rathopasthe saumadatter na paśyasi

11,024.011a amūs tu bhūriśravaso bhāryāḥ sātyakinā hatam

11,024.011c parivāryānuśocanti bhartāram asitekṣaṇāḥ

11,024.012a etā vilapya bahulaṃ bhartṛśokena karśitāḥ

11,024.012c patanty abhimukhā bhūmau kṛpaṇaṃ bata keśava

11,024.013a bībhatsur atibībhatsaṃ karmedam akarot katham

11,024.013c pramattasya yad acchaitsīd bāhuṃ śūrasya yajvanaḥ

11,024.014a tataḥ pāpataraṃ karma kṛtavān api sātyakiḥ

11,024.014c yasmāt prāyopaviṣṭasya prāhārṣīt saṃśitātmanaḥ

11,024.015a eko dvābhyāṃ hataḥ śeṣe tvam adharmeṇa dhārmikaḥ

11,024.015b*0060_01 kiṃ nu vakṣyati vai satsu goṣṭhīṣu ca sabhāsu ca

11,024.015b*0060_02 apuṇyam ayaśasyaṃ ca karmedaṃ sātyakiḥ svayam

11,024.015c iti yūpadhvajasyaitāḥ striyaḥ krośanti mādhava

11,024.016a bhāryā yūpadhvajasyaiṣā karasaṃmitamadhyamā

11,024.016c kṛtvotsaṅge bhujaṃ bhartuḥ kṛpaṇaṃ paryadevayat

11,024.017a ayaṃ sa raśanotkarṣī pīnastanavimardanaḥ

11,024.017c nābhyūrujaghanasparśī nīvīvisraṃsanaḥ karaḥ

11,024.017d*0061_01 ayaṃ sa hantā śatrūṇāṃ mitrāṇām abhayapradaḥ

11,024.017d*0061_02 pradātā gosahasrāṇāṃ kṣatriyāntakaraḥ karaḥ

11,024.018a vāsudevasya sāṃnidhye pārthenākliṣṭakarmaṇā

11,024.018c yudhyataḥ samare 'nyena pramattasya nipātitaḥ

11,024.019a kiṃ nu vakṣyasi saṃsatsu kathāsu ca janārdana

11,024.019c arjunasya mahat karma svayaṃ vā sa kirīṭavān

11,024.020a ity evaṃ garhayitvaiṣā tūṣṇīm āste varāṅganā

11,024.020c tām etām anuśocanti sapatnyaḥ svām iva snuṣām

11,024.021a gāndhārarājaḥ śakunir balavān satyavikramaḥ

11,024.021c nihataḥ sahadevena bhāgineyena mātulaḥ

11,024.022a yaḥ purā hemadaṇḍābhyāṃ vyajanābhyāṃ sma vījyate

11,024.022c sa eṣa pakṣibhiḥ pakṣaiḥ śayāna upavījyate

11,024.023a yaḥ sma rūpāṇi kurute śataśo 'tha sahasraśaḥ

11,024.023c tasya māyāvino māyā dagdhāḥ pāṇḍavatejasā

11,024.024a māyayā nikṛtiprajño jitavān yo yudhiṣṭhiram

11,024.024c sabhāyāṃ vipulaṃ rājyaṃ sa punar jīvitaṃ jitaḥ

11,024.025a śakuntāḥ śakuniṃ kṛṣṇa samantāt paryupāsate

11,024.025c kitavaṃ mama putrāṇāṃ vināśāyopaśikṣitam

11,024.026a etenaitan mahad vairaṃ prasaktaṃ pāṇḍavaiḥ saha

11,024.026c vadhāya mama putrāṇām ātmanaḥ sagaṇasya ca

11,024.027a yathaiva mama putrāṇāṃ lokāḥ śastrajitāḥ prabho

11,024.027c evam asyāpi durbuddher lokāḥ śastreṇa vai jitāḥ

11,024.028a kathaṃ ca nāyaṃ tatrāpi putrān me bhrātṛbhiḥ saha

11,024.028c virodhayed ṛjuprajñān anṛjur madhusūdana

11,024.028d*0062_01 śokārtā yat svasā kṛṣṇā kṛpaṇaṃ paryupāsate

11,024.028d*0062_02 vināśaṃ kāṅkṣatī nityaṃ putrāṇāṃ krudhyatī mama

11,025.001 gāndhāry uvāca

11,025.001a kāmbojaṃ paśya durdharṣaṃ kāmbojāstaraṇocitam

11,025.001c śayānam ṛṣabhaskandhaṃ hataṃ pāṃsuśu mādhava

11,025.002a yasya kṣatajasaṃdigdhau bāhū candanarūṣitau

11,025.002c avekṣya kṛpaṇaṃ bhāryā vilapaty atiduḥkhitā

11,025.003a imau tau parighaprakhyau bāhū śubhatalāṅgulī

11,025.003c yayor vivaram āpannāṃ na ratir māṃ purājahat

11,025.004a kāṃ gatiṃ nu gamiṣyāmi tvayā hīnā janeśvara

11,025.004c dūrabandhur anātheva atīva madhurasvarā

11,025.005a ātape klāmyamānānāṃ vividhānām iva srajām

11,025.005c klāntānām api nārīṇāṃ na śrīr jahati vai tanum

11,025.006a śayānam abhitaḥ śūraṃ kāliṅgaṃ madhusūdana

11,025.006c paśya dīptāṅgadayugapratibaddhamahābhujam

11,025.007a māgadhānām adhipatiṃ jayatsenaṃ janārdana

11,025.007c parivārya praruditā māgadhyaḥ paśya yoṣitaḥ

11,025.008a āsām āyatanetrāṇāṃ susvarāṇāṃ janārdana

11,025.008c manaḥśrutiharo nādo mano mohayatīva me

11,025.009a prakīrṇasarvābharaṇā rudantyaḥ śokakarśitāḥ

11,025.009c svāstīrṇaśayanopetā māgadhyaḥ śerate bhuvi

11,025.010a kosalānām adhipatiṃ rājaputraṃ bṛhadbalam

11,025.010c bhartāraṃ parivāryaitāḥ pṛthak praruditāḥ striyaḥ

11,025.011a asya gātragatān bāṇān kārṣṇibāhubalārpitān

11,025.011c uddharanty asukhāviṣṭā mūrchamānāḥ punaḥ punaḥ

11,025.012a āsāṃ sarvānavadyānām ātapena pariśramāt

11,025.012c pramlānanalinābhāni bhānti vaktrāṇi mādhava

11,025.013a droṇena nihatāḥ śūrāḥ śerate rucirāṅgadāḥ

11,025.013b*0063_01 dhṛṣṭadyumnasutāḥ sarve śiśavo hemamālinaḥ

11,025.013b*0063_02 rathāgnyagāraṃ cāpārciṃ śaraśaktigadendhanam

11,025.013b*0063_03 droṇam āsādya nirdagdhāḥ śalabhā iva pāvakam

11,025.013b*0063_04 tathaiva nihatāḥ śūrāḥ śerate rucirāṅgadāḥ

11,025.013c droṇenābhimukhāḥ sarve bhrātaraḥ pañca kekayāḥ

11,025.014a taptakāñcanavarmāṇas tāmradhvajarathasrajaḥ

11,025.014c bhāsayanti mahīṃ bhāsā jvalitā iva pāvakāḥ

11,025.015a droṇena drupadaṃ saṃkhye paśya mādhava pātitam

11,025.015c mahādvipam ivāraṇye siṃhena mahatā hatam

11,025.016a pāñcālarājño vipulaṃ puṇḍarīkākṣa pāṇḍuram

11,025.016c ātapatraṃ samābhāti śaradīva divākaraḥ

11,025.017a etās tu drupadaṃ vṛddhaṃ snuṣā bhāryāś ca duḥkhitāḥ

11,025.017c dagdhvā gacchanti pāñcālyaṃ rājānam apasavyataḥ

11,025.018a dhṛṣṭaketuṃ maheṣvāsaṃ cedipuṃgavam aṅganāḥ

11,025.018c droṇena nihataṃ śūraṃ haranti hṛtacetasaḥ

11,025.019a droṇāstram abhihatyaiṣa vimarde madhusūdana

11,025.019b*0064_01 evaṃ mām iha putrasya putraḥ pitaram anvagāt

11,025.019c maheṣvāso hataḥ śete nadyā hṛta iva drumaḥ

11,025.020a eṣa cedipatiḥ śūro dhṛṣṭaketur mahārathaḥ

11,025.020c śete vinihataḥ saṃkhye hatvā śatrūn sahasraśaḥ

11,025.021a vitudyamānaṃ vihagais taṃ bhāryāḥ pratyupasthitāḥ

11,025.021c cedirājaṃ hṛṣīkeśa hataṃ sabalabāndhavam

11,025.022a dāśārhīputrajaṃ vīraṃ śayānaṃ satyavikramam

11,025.022c āropyāṅke rudanty etāś cedirājavarāṅganāḥ

11,025.023a asya putraṃ hṛṣīkeśa suvaktraṃ cārukuṇḍalam

11,025.023c droṇena samare paśya nikṛttaṃ bahudhā śaraiḥ

11,025.024a pitaraṃ nūnam ājisthaṃ yudhyamānaṃ paraiḥ saha

11,025.024c nājahāt pṛṣṭhato vīram adyāpi madhusūdana

11,025.025a evaṃ mamāpi putrasya putraḥ pitaram anvagāt

11,025.025c duryodhanaṃ mahābāho lakṣmaṇaḥ paravīrahā

11,025.026a vindānuvindāv āvantyau patitau paśya mādhava

11,025.026c himānte puṣpitau śālau marutā galitāv iva

11,025.027a kāñcanāṅgadavarmāṇau bāṇakhaḍgadhanurdharau

11,025.027c ṛṣabhapratirūpākṣau śayānau vimalasrajau

11,025.028a avadhyāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇa sarva eva tvayā saha

11,025.028c ye muktā droṇabhīṣmābhyāṃ karṇād vaikartanāt kṛpāt

11,025.029a duryodhanād droṇasutāt saindhavāc ca mahārathāt

11,025.029c somadattād vikarṇāc ca śūrāc ca kṛtavarmaṇaḥ

11,025.029e ye hanyuḥ śastravegena devān api nararṣabhāḥ

11,025.030a ta ime nihatāḥ saṃkhye paśya kālasya paryayam

11,025.030c nātibhāro 'sti daivasya dhruvaṃ mādhava kaś cana

11,025.030e yad ime nihatāḥ śūrāḥ kṣatriyaiḥ kṣatriyarṣabhāḥ

11,025.030f*0065_01 śūrāś ca kṛtavidyāś ca mama putrā manasvinaḥ

11,025.031a tadaiva nihatāḥ kṛṣṇa mama putrās tarasvinaḥ

11,025.031c yadaivākṛtakāmas tvam upaplavyaṃ gataḥ punaḥ

11,025.032a śaṃtanoś caiva putreṇa prājñena vidureṇa ca

11,025.032c tadaivoktāsmi mā snehaṃ kuruṣvātmasuteṣv iti

11,025.033a tayor na darśanaṃ tāta mithyā bhavitum arhati

11,025.033c acireṇaiva me putrā bhasmībhūtā janārdana

11,025.034 vaiśaṃpāyana uvāca

11,025.034a ity uktvā nyapatad bhūmau gāndhārī śokakarśitā

11,025.034c duḥkhopahatavijñānā dhairyam utsṛjya bhārata

11,025.035a tataḥ kopaparītāṅgī putraśokapariplutā

11,025.035c jagāma śauriṃ doṣeṇa gāndhārī vyathitendriyā

11,025.036 gāndhāry uvāca

11,025.036a pāṇḍavā dhārtarāṣṭrāś ca drugdhāḥ kṛṣṇa parasparam

11,025.036c upekṣitā vinaśyantas tvayā kasmāj janārdana

11,025.037a śaktena bahubhṛtyena vipule tiṣṭhatā bale

11,025.037c ubhayatra samarthena śrutavākyena caiva ha

11,025.038a icchatopekṣito nāśaḥ kurūṇāṃ madhusūdana

11,025.038c yasmāt tvayā mahābāho phalaṃ tasmād avāpnuhi

11,025.039a patiśuśrūṣayā yan me tapaḥ kiṃ cid upārjitam

11,025.039c tena tvāṃ duravāpātmañ śapsye cakragadādhara

11,025.040a yasmāt parasparaṃ ghnanto jñātayaḥ kurupāṇḍavāḥ

11,025.040c upekṣitās te govinda tasmāj jñātīn vadhiṣyasi

11,025.041a tvam apy upasthite varṣe ṣaṭtriṃśe madhusūdana

11,025.041c hatajñātir hatāmātyo hataputro vanecaraḥ

11,025.041d*0066_01 anāthavad avijñāto lokeṣv anabhilakṣitaḥ

11,025.041e kutsitenābhyupāyena nidhanaṃ samavāpsyasi

11,025.042a tavāpy evaṃ hatasutā nihatajñātibāndhavāḥ

11,025.042c striyaḥ paripatiṣyanti yathaitā bharatastriyaḥ

11,025.043 vaiśaṃpāyana uvāca

11,025.043a tac chrutvā vacanaṃ ghoraṃ vāsudevo mahāmanāḥ

11,025.043c uvāca devīṃ gāndhārīm īṣad abhyutsmayann iva

11,025.044a saṃhartā vṛṣṇicakrasya nānyo mad vidyate śubhe

11,025.044c jāne 'ham etad apy evaṃ cīrṇaṃ carasi kṣatriye

11,025.044d*0067_01 daivād eva vinaśyanti vṛṣṇayo nātra saṃśayaḥ

11,025.045a avadhyās te narair anyair api vā devadānavaiḥ

11,025.045c parasparakṛtaṃ nāśam ataḥ prāpsyanti yādavāḥ

11,025.046a ity uktavati dāśārhe pāṇḍavās trastacetasaḥ

11,025.046c babhūvur bhṛśasaṃvignā nirāśāś cāpi jīvite

11,026.001 vāsudeva uvāca

11,026.001a uttiṣṭhottiṣṭha gāndhāri mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ

11,026.001c tavaiva hy aparādhena kuravo nidhanaṃ gatāḥ

11,026.002a yā tvaṃ putraṃ durātmānam īrṣum atyantamāninam

11,026.002c duryodhanaṃ puraskṛtya duṣkṛtaṃ sādhu manyase

11,026.003a niṣṭhuraṃ vairaparuṣaṃ vṛddhānāṃ śāsanātigam

11,026.003c katham ātmakṛtaṃ doṣaṃ mayy ādhātum ihecchasi

11,026.004a mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati

11,026.004c duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate

11,026.005a taporthīyaṃ brāhmaṇī dhatta garbhaṃ; gaur voḍhāraṃ dhāvitāraṃ turaṃgī

11,026.005c śūdrā dāsaṃ paśupālaṃ tu vaiśyā; vadhārthīyaṃ tvadvidhā rājaputrī

11,026.006 vaiśaṃpāyana uvāca

11,026.006a tac chrutvā vāsudevasya punaruktaṃ vaco 'priyam

11,026.006c tūṣṇīṃ babhūva gāndhārī śokavyākulalocanā

11,026.007a dhṛtarāṣṭras tu rājarṣir nigṛhyābuddhijaṃ tamaḥ

11,026.007c paryapṛcchata dharmātmā dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

11,026.008a jīvatāṃ parimāṇajñaḥ sainyānām asi pāṇḍava

11,026.008c hatānāṃ yadi jānīṣe parimāṇaṃ vadasva me

11,026.009 yudhiṣṭhira uvāca

11,026.009a daśāyutānām ayutaṃ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ

11,026.009c koṭyaḥ ṣaṣṭiś ca ṣaṭ caiva ye 'smin rājamṛdhe hatāḥ

11,026.010a alakṣyāṇāṃ tu vīrāṇāṃ sahasrāṇi caturdaśa

11,026.010c daśa cānyāni rājendra śataṃ ṣaṣṭiś ca pañca ca

11,026.011 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,026.011a yudhiṣṭhira gatiṃ kāṃ te gatāḥ puruṣasattamāḥ

11,026.011b*0068_01 keṣu keṣu ca lokeṣu gatā hy ete narottamāḥ

11,026.011b*0068_02 yudhyamānā hatāḥ saṃkhye ye caivātrāparāṅmukhāḥ

11,026.011c ācakṣva me mahābāho sarvajño hy asi me mataḥ

11,026.012 yudhiṣṭhira uvāca

11,026.012a yair hutāni śarīrāṇi hṛṣṭaiḥ paramasaṃyuge

11,026.012c devarājasamāṃl lokān gatās te satyavikramāḥ

11,026.013a ye tv ahṛṣṭena manasā martavyam iti bhārata

11,026.013c yudhyamānā hatāḥ saṃkhye te gandharvaiḥ samāgatāḥ

11,026.014a ye tu saṃgrāmabhūmiṣṭhā yācamānāḥ parāṅmukhāḥ

11,026.014c śastreṇa nidhanaṃ prāptā gatās te guhyakān prati

11,026.014d*0069_01 kṣatradharmeṇa nihatās te gatāḥ paramāṃ gatim

11,026.015a pīḍyamānāḥ parair ye tu hīyamānā nirāyudhāḥ

11,026.015c hrīniṣedhā mahātmānaḥ parān abhimukhā raṇe

11,026.016a chidyamānāḥ śitaiḥ śastraiḥ kṣatradharmaparāyaṇāḥ

11,026.016c gatās te brahmasadanaṃ hatā vīrāḥ suvarcasaḥ

11,026.017a ye tatra nihatā rājann antar āyodhanaṃ prati

11,026.017c yathā kathaṃ cit te rājan saṃprāptā uttarān kurūn

11,026.018 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,026.018a kena jñānabalenaivaṃ putra paśyasi siddhavat

11,026.018c tan me vada mahābāho śrotavyaṃ yadi vai mayā

11,026.019 yudhiṣṭhira uvāca

11,026.019a nideśād bhavataḥ pūrvaṃ vane vicaratā mayā

11,026.019c tīrthayātrāprasaṅgena saṃprāpto 'yam anugrahaḥ

11,026.020a devarṣir lomaśo dṛṣṭas tataḥ prāpto 'smy anusmṛtim

11,026.020c divyaṃ cakṣur api prāptaṃ jñānayogena vai purā

11,026.021 dhṛtarāṣṭra uvāca

11,026.021a ye 'trānāthā janasyāsya sanāthā ye ca bhārata

11,026.021c kaccit teṣāṃ śarīrāṇi dhakṣyanti vidhipūrvakam

11,026.022a na yeṣāṃ santi kartāro na ca ye 'trāhitāgnayaḥ

11,026.022c vayaṃ ca kasya kuryāmo bahutvāt tāta karmaṇaḥ

11,026.023a yān suparṇāś ca gṛdhrāś ca vikarṣanti tatas tataḥ

11,026.023c teṣāṃ tu karmaṇā lokā bhaviṣyanti yudhiṣṭhira

11,026.024 vaiśaṃpāyana uvāca

11,026.024a evam ukto mahāprājñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

11,026.024c ādideśa sudharmāṇaṃ dhaumyaṃ sūtaṃ ca saṃjayam

11,026.025a viduraṃ ca mahābuddhiṃ yuyutsuṃ caiva kauravam

11,026.025c indrasenamukhāṃś caiva bhṛtyān sūtāṃś ca sarvaśaḥ

11,026.026a bhavantaḥ kārayantv eṣāṃ pretakāryāṇi sarvaśaḥ

11,026.026c yathā cānāthavat kiṃ cic charīraṃ na vinaśyati

11,026.027a śāsanād dharmarājasya kṣattā sūtaś ca saṃjayaḥ

11,026.027c sudharmā dhaumyasahita indrasenādayas tathā

11,026.028a candanāgurukāṣṭhāni tathā kālīyakāny uta

11,026.028c ghṛtaṃ tailaṃ ca gandhāṃś ca kṣaumāṇi vasanāni ca

11,026.029a samāhṛtya mahārhāṇi dārūṇāṃ caiva saṃcayān

11,026.029c rathāṃś ca mṛditāṃs tatra nānāpraharaṇāni ca

11,026.030a citāḥ kṛtvā prayatnena yathāmukhyān narādhipān

11,026.030c dāhayām āsur avyagrā vidhidṛṣṭena karmaṇā

11,026.031a duryodhanaṃ ca rājānaṃ bhrātṝṃś cāsya śatādhikān

11,026.031c śalyaṃ śalaṃ ca rājānaṃ bhūriśravasam eva ca

11,026.032a jayadrathaṃ ca rājānam abhimanyuṃ ca bhārata

11,026.032c dauḥśāsaniṃ lakṣmaṇaṃ ca dhṛṣṭaketuṃ ca pārthivam

11,026.033a bṛhantaṃ somadattaṃ ca sṛñjayāṃś ca śatādhikān

11,026.033c rājānaṃ kṣemadhanvānaṃ virāṭadrupadau tathā

11,026.034a śikhaṇḍinaṃ ca pāñcālyaṃ dhṛṣṭadyumnaṃ ca pārṣatam

11,026.034c yudhāmanyuṃ ca vikrāntam uttamaujasam eva ca

11,026.035a kausalyaṃ draupadeyāṃś ca śakuniṃ cāpi saubalam

11,026.035c acalaṃ vṛṣakaṃ caiva bhagadattaṃ ca pārthivam

11,026.036a karṇaṃ vaikartanaṃ caiva sahaputram amarṣaṇam

11,026.036c kekayāṃś ca maheṣvāsāṃs trigartāṃś ca mahārathān

11,026.037a ghaṭotkacaṃ rākṣasendraṃ bakabhrātaram eva ca

11,026.037c alambusaṃ ca rājānaṃ jalasaṃdhaṃ ca pārthivam

11,026.038a anyāṃś ca pārthivān rājañ śataśo 'tha sahasraśaḥ

11,026.038b*0070_01 citāḥ kṛtvā maheṣvāsān sarvān etān yathāvidhi

11,026.038c ghṛtadhārāhutair dīptaiḥ pāvakaiḥ samadāhayan

11,026.039a pitṛmedhāś ca keṣāṃ cid avartanta mahātmanām

11,026.039c sāmabhiś cāpy agāyanta te 'nvaśocyanta cāparaiḥ

11,026.040a sāmnām ṛcāṃ ca nādena strīṇāṃ ca ruditasvanaiḥ

11,026.040c kaśmalaṃ sarvabhūtānāṃ niśāyāṃ samapadyata

11,026.041a te vidhūmāḥ pradīptāś ca dīpyamānāś ca pāvakāḥ

11,026.041c nabhasīvānvadṛśyanta grahās tanvabhrasaṃvṛtāḥ

11,026.042a ye cāpy anāthās tatrāsan nānādeśasamāgatāḥ

11,026.042c tāṃś ca sarvān samānāyya rāśīn kṛtvā sahasraśaḥ

11,026.043a citvā dārubhir avyagraḥ prabhūtaiḥ snehatāpitaiḥ

11,026.043c dāhayām āsa viduro dharmarājasya śāsanāt

11,026.044a kārayitvā kriyās teṣāṃ kururājo yudhiṣṭhiraḥ

11,026.044c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya gaṅgām abhimukho 'gamat

11,027.001 vaiśaṃpāyana uvāca

11,027.001a te samāsādya gaṅgāṃ tu śivāṃ puṇyajanocitām

11,027.001c hradinīṃ vaprasaṃpannāṃ mahānūpāṃ mahāvanām

11,027.002a bhūṣaṇāny uttarīyāṇi veṣṭanāny avamucya ca

11,027.002b*0071_01 kavacāni vicitrāṇi gaṅgām avajagāhire

11,027.002c tataḥ pitṝṇāṃ pautrāṇāṃ bhrātṝṇāṃ svajanasya ca

11,027.003a putrāṇām āryakāṇāṃ ca patīnāṃ ca kurustriyaḥ

11,027.003c udakaṃ cakrire sarvā rudantyo bhṛśaduḥkhitāḥ

11,027.003e suhṛdāṃ cāpi dharmajñāḥ pracakruḥ salilakriyāḥ

11,027.004a udake kriyamāṇe tu vīrāṇāṃ vīrapatnibhiḥ

11,027.004c sūpatīrthābhavad gaṅgā bhūyo viprasasāra ca

11,027.005a tan mahodadhisaṃkāśaṃ nirānandam anutsavam

11,027.005c vīrapatnībhir ākīrṇaṃ gaṅgātīram aśobhata

11,027.006a tataḥ kuntī mahārāja sahasā śokakarśitā

11,027.006c rudatī mandayā vācā putrān vacanam abravīt

11,027.007a yaḥ sa śūro maheṣvāso rathayūthapayūthapaḥ

11,027.007c arjunena hataḥ saṃkhye vīralakṣaṇalakṣitaḥ

11,027.008a yaṃ sūtaputraṃ manyadhvaṃ rādheyam iti pāṇḍavāḥ

11,027.008c yo vyarājac camūmadhye divākara iva prabhuḥ

11,027.009a pratyayudhyata yaḥ sarvān purā vaḥ sapadānugān

11,027.009c duryodhanabalaṃ sarvaṃ yaḥ prakarṣan vyarocata

11,027.009d*0072_01 yaḥ sa vīro maheṣvāso mahābalaparākramaḥ

11,027.010a yasya nāsti samo vīrye pṛthivyām api kaś cana

11,027.010b*0073_01 yo 'vṛṇīta yaśaḥ śūraḥ prāṇair api sadā bhuvi

11,027.010c satyasaṃdhasya śūrasya saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ

11,027.011a kurudhvam udakaṃ tasya bhrātur akliṣṭakarmaṇaḥ

11,027.011c sa hi vaḥ pūrvajo bhrātā bhāskarān mayy ajāyata

11,027.011e kuṇḍalī kavacī śūro divākarasamaprabhaḥ

11,027.011f*0074_01 dātāniśaṃ brāhmaṇānāṃ pūjakaḥ śīlarakṣakaḥ

11,027.011f*0074_02 kṛtajñaḥ satyavādī ca mahārathamahārathaḥ

11,027.011f*0074_03 abhimānī vinītātmā sundaraḥ priyadarśanaḥ

11,027.011f*0074_04 ekapatnīrataḥ śrīmān nityam ūrjitaśāsanaḥ

11,027.011f*0074_05 rājā sarvasya rāṣṭrasya duryodhanahite rataḥ

11,027.011f*0074_06 mama priyakaro nityaṃ putrāṇāṃ rakṣakaś ca ha

11,027.012a śrutvā tu pāṇḍavāḥ sarve mātur vacanam apriyam

11,027.012c karṇam evānuśocanta bhūyaś cārtatarābhavan

11,027.013a tataḥ sa puruṣavyāghraḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

11,027.013c uvāca mātaraṃ vīro niḥśvasann iva pannagaḥ

11,027.013d*0075_01 yaḥ śarormir dhvajāvarto mahābhujamahāgrahaḥ

11,027.013d*0075_02 talaśabdapraṇudito mahārathamahāhradaḥ

11,027.014a yasyeṣupātam āsādya nānyas tiṣṭhed dhanaṃjayāt

11,027.014c kathaṃ putro bhavatyāṃ sa devagarbhaḥ purābhavat

11,027.015a yasya bāhupratāpena tāpitāḥ sarvato vayam

11,027.015c tam agnim iva vastreṇa kathaṃ chāditavaty asi

11,027.015e yasya bāhubalaṃ ghoraṃ dhārtarāṣṭrair upāsitam

11,027.015f*0076_01 upāsitaṃ yathāsmābhir balaṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ

11,027.015f*0076_02 bhūmipānāṃ ca sarveṣāṃ balaṃ balavatāṃ varaḥ

11,027.016a nānyaḥ kuntīsutāt karṇād agṛhṇād rathināṃ rathī

11,027.016c sa naḥ prathamajo bhrātā sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ

11,027.016e asūta taṃ bhavaty agre katham adbhutavikramam

11,027.017a aho bhavatyā mantrasya pidhānena vayaṃ hatāḥ

11,027.017c nidhanena hi karṇasya pīḍitāḥ sma sabāndhavāḥ

11,027.018a abhimanyor vināśena draupadeyavadhena ca

11,027.018c pāñcālānāṃ ca nāśena kurūṇāṃ patanena ca

11,027.019a tataḥ śataguṇaṃ duḥkham idaṃ mām aspṛśad bhṛśam

11,027.019c karṇam evānuśocan hi dahyāmy agnāv ivāhitaḥ

11,027.019d*0077_01 karṇārjunasahāyo 'haṃ jayeyam api vāsavam

11,027.020a na hi sma kiṃ cid aprāpyaṃ bhaved api divi sthitam

11,027.020c na ca sma vaiśasaṃ ghoraṃ kauravāntakaraṃ bhavet

11,027.021a evaṃ vilapya bahulaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

11,027.021c vinadañ śanakai rājaṃś cakārāsyodakaṃ prabhuḥ

11,027.022a tato vineduḥ sahasā strīpuṃsās tatra sarvaśaḥ

11,027.022c abhito ye sthitās tatra tasminn udakakarmaṇi

11,027.023a tata ānāyayām āsa karṇasya saparicchadam

11,027.023c striyaḥ kurupatir dhīmān bhrātuḥ premṇā yudhiṣṭhiraḥ

11,027.024a sa tābhiḥ saha dharmātmā pretakṛtyam anantaram

11,027.024b*0078_01 aho bhavatyā mantrasya gopanena vayaṃ hatāḥ

11,027.024b*0078_02 pāpenāsau mayā jyeṣṭho bhrātājñānān nipātitaḥ

11,027.024b*0079_01 sarvaṃ cakāra karṇasya vidhivad bhūridakṣiṇam

11,027.024b*0079_02 sa rājā dhṛtarāṣṭraś ca kṛtvā jalam atandritaḥ

11,027.024b*0080_01 cakāra vidhivad dhīmān dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

11,027.024b*0080_02 pāpenāsau mayā śreṣṭho bhrātā jñātir nipātitaḥ

11,027.024b*0080_03 ato manasi yad guhyaṃ strīṇāṃ tan na bhaviṣyati

11,027.024c kṛtvottatāra gaṅgāyāḥ salilād ākulendriyaḥ

11,027.024d*0081_01 samuttatāra gaṅgāyā bhāryayā saha bhārata

11,027.024d*0082_01 bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvair gaṅgātīram upāviśat

11,027.024d*0083_01 ya idaṃ śṛṇuyād dhīmāñ śraddhābhaktisamanvitaḥ

11,027.024d*0083_02 tasya nārāyaṇo devaḥ pradadāti samīhitam

11,027.024d*0083_03 mānasaṃ vācikaṃ caiva kāyikaṃ yac ca duṣkṛtam

11,027.024d*0083_04 purāṇajñaṃ pūjayitvā brahmahatyā vimucyate

11,027.024d*0083_05 putrapautraiḥ parivṛta iha loke sukhaṃ labhet

11,027.024d*0083_06 muktvā ca sakalāl lokān indraloke mahīyate


Rechtsinhaber*in
GRETIL project

Zitationsvorschlag für dieses Objekt
TextGrid Repository (2025). Epics Collection. Mahābhārata: Strīparvan. Mahābhārata: Strīparvan. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D201-9