Kṣemendra: Caturvargasaṃgraha
Contents of CVSam
Header
Data entry: Daniele Cuneo
Contribution: Daniele Cuneo
Date of this version: 2019-05-13
Source:
- Paṇḍit Durgāprasād and Kāśīnāth Pāṇḍuraṅg Parab (eds.): Kāvyāmālā Part 5
85-101 . Bombay 1937.
Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen
Licence:
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Interpretive markup:
- remarks
Revisions:
- 2025-05-20: Added BK, GND and ISO code for language.
Text
mahākaviśrīkṣemendrakṛtaḥ
caturvargasaṃgrahaḥ |
prathamaḥ paricchedaḥ |
satyaskandhas taruṇakaruṇāpūtapīyūṣasiktaḥ
kṣānticchāyaḥ śubhamatilatālaṃkṛtaḥ śīlamūlaḥ |
bhūyāt sattvaprasavavilasatpallavaḥ puṇyabhājāṃ
dharmaḥ prodyatkuśalakusumaḥ śrīphalo maṅgalāya ||
CVSam_1.1
upadeśāya śiṣyāṇāṃ saṃtoṣāya manīṣiṇām |
kṣemendreṇa nijaślokaiḥ kriyate vargasaṃgrahaḥ ||
CVSam_1.2
dharmaḥ śarma paratra ceha ca nṛṇāṃ dharmo 'ndhakāre raviḥ
sarvāpatpraśamakṣamaḥ sumanasāṃ dharmābhidhāno nidhiḥ |
dharmo bandhur abāndhave pṛthupathe dharmaḥ suhṛn niścalaḥ
saṃsārorumarusthale suratarur nāsty eva dharmāt paraḥ ||
CVSam_1.3
karṇe dharmakathā mukhe paricitaṃ dharmābhirāmaṃ vacaś
citte dharmamanorathaḥ praṇayinī sarvatra dharmasthitiḥ |
kāye dharmamayī kriyā parikaraḥ so 'yaṃ śubhaprāptaye
kalpāpāyapade 'py upaplavalavair aspṛṣṭavelāphalaḥ ||
CVSam_1.4
nindyaṃ janma pramohasthirataratamasāṃ yan manuṣyatvahīnaṃ
buddhyā hīno manuṣyaḥ śubhaphalavikalas tulyaceṣṭaḥ paśūnām |
buddhiḥ pāṇḍityahīnā bhramati sadasatos tattvacarcāvicāre
pāṇḍityaṃ dharmahīnaṃ śukasadṛśagirāṃ niṣphalakleśam eva ||
CVSam_1.5
pāṇḍityaṃ yan madāndhānāṃ parotkarṣavināśanam |
mātsaryapāṃsupūreṇa mātaṅgasnānam eva tat ||
CVSam_1.6
tatprājñatvaṃ harati vimalaṃ yena śīlaṃ na kāmas
taddhīratvaṃ praśamavaśatāṃ yānti yenendriyāṇi |
tadvaidagdhyaṃ bhuvanajayinī vañcyate yena māyā
tatpāṇḍityaṃ bhavaparibhavaḥ śāntim āyāti yena ||
CVSam_1.7
andhaḥ sa eva śrutavarjito yaḥ śaṭhaḥ sa evārthinirarthako yaḥ |
mṛtaḥ sa evāsti yaśo na yasya dharme na dhīr yasya sa eva śocyaḥ ||
CVSam_1.8
hitaṃ na kiṃcid vihitaṃ parasya dattaṃ na vittaṃ na ca satyam uktam |
yasmin dine niṣphalatāṃ prayātam āyuḥ sa kālaḥ paridevanasya ||
CVSam_1.9
na dānatulyaṃ dhanam anyad asti na satyatulyaṃ vratam anyad asti |
na śītatulyaṃ śubham anyad asti na kṣāntitulyaṃ hitam anyad asti ||
CVSam_1.10
satyaṃ vāci dṛśi prasādamayatā sarvāśayāśvāsinī
pāṇau dānavimuktir ātmajananakleśāntacintā matau |
saṃsaktā hṛdaye dayaiva dayitā kāye parārthodyamo
yasyaikaḥ puruṣaḥ sa jīvati bhave bhrāmyanty ajīvāḥ pare ||
CVSam_1.11
paraprāṇatrāṇapraṇihitadhiyāṃ dharmajananī
dayaivaikā loke sakalajanatājīvitasudhā |
asāmānyaṃ puṇyaṃ munibhir uditaṃ jñānanayanair
ahiṃsā saṃsāre svapurakuśalaślāghyasaraṇiḥ ||
CVSam_1.12
prāṇāṇāṃ parirakṣaṇāya satataṃ sarvāḥ kriyāḥ prāṇiṇāṃ
prāṇebhyo 'py adhikaṃ samastajagatāṃ nasty eva kiṃcit priyam |
puṇyaṃ tasya na śakyate gaṇayituṃ yaḥ pūrṇakāruṇyavān
prāṇānām abhayaṃ dadāti sukṛtī teṣām ahiṃsāvrataḥ ||
CVSam_1.13
sa eva sattvābharaṇaprabhāvabhūrbhuvaḥ prakāmābharaṇaṃ narottamaḥ |
mukhāmbuje yasya vasaty anatyayā sadaiva satyābharaṇā sarasvatī ||
CVSam_1.14
klinnaṃ koṣaniṣaṇṇam arthiviphalaṃ śalyāyate yatparaṃ
vittaṃ kleśānimittam eva malinaṃ yātu svayaṃ tatkṣayam |
yatkāruṇyaparopakāravikalaṃ bhūbhārabhūtaṃ vapuḥ
svārthāsaktam anarthasārthasadanaṃ mā māstu tat kasyacit ||
CVSam_1.15
vandyaḥ sa puṃsāṃ tridaśābhivandyaḥ kāruṇyapuṇyopacayakriyābhiḥ |
saṃsārasāratvam upaiti yasya paropakārābharaṇaṃ śarīram ||
CVSam_1.16
paradraviṇaniḥspṛhaḥ parakalatraniṣkautukaḥ
parapraṇayavatsalaḥ paranikārabaddhakṣamaḥ |
parastutiviśāradaḥ paragūnāpavādojjhitaḥ
parārtiharaṇodyato bhavati bhūripuṇyair naraḥ ||
CVSam_1.17
padmānām iva sā satāṃ saguṇatā yā saṃśrayārhā śriyaḥ
sā śrīr bhadragajendramūrtir iva yā dānena vibhrājate |
tad dānaṃ navacandravad yad aniśaṃ mānena saṃpūryate
māno 'sau ṭṛṇavan na yaḥ paricayamlānaḥ śanaiḥ śuṣyati ||
CVSam_1.18
lakṣmīr dānaphalā śrutaṃ śamaphalaṃ pāṇiḥ surārcāphalaś
ceṣṭā dharmaphalā parārtiharaṇakrīḍāphalaṃ jīvitam |
vāṇī satyaphalā jagatsukhaphalasphītā prabhāvonnatir
bhavyānāṃ bhavaśānticintanaphalā bhūtyai bhavaty eva dhiḥ ||
CVSam_1.19
śīlaṃ śilayatāṃ kulaṃ kalayatāṃ sadbhāvam abhyasyatāṃ
vyājaṃ varjayatāṃ guṇaṃ gaṇayatāṃ dharme dhiyaṃ badhnatām |
kṣāntiṃ cintayatāṃ tamaḥ śamayatāṃ tattvaśrutiṃ śṛṇvatāṃ
saṃsāre na paropakārasadṛśaṃ paśyāmi puṇyaṃ satām ||
CVSam_1.20
tīrthāni dīrghādhvapariśramāṇi bahuvyayāni kratuḍambarāṇi |
tapāṃsi muktvā tanuśoṣaṇāni hiṃsāvirāme ramatāṃ matir vaḥ ||
CVSam_1.21
yujvā vipraḥ śucir anucaraḥ saṃyatātmā tapasvī
mantrī vidvān avanivanitābhūṣaṇaṃ bhūmipālaḥ |
dharmodyāne sukṛtasalilāsārasaṃsicyamāne
pūrṇaḥ so 'yaṃ kṛtayugataror bhāvino bījavāpaḥ ||
CVSam_1.22
dambhena śīlavratam aspṛhatvaṃ viraktatā śrotriyatā mṛdutvam |
etāni mūlāni nigūḍhagūḍhakauṭilyalīnāni kalidrumasya ||
CVSam_1.23
yāvanti dānāni vadanti santas tapāṃsi tīrthāni ca yāni santi |
tatpuṇyam ekatra vibhāti sarvaṃ mahārham ekatra ca niḥspṛhatvam ||
CVSam_1.24
satām adainyaṃ vadanasya śobhā nirlobhatāntarvacasāmayācñā |
kāyasya satsevyam asevyakatvaṃ pāṇer anuttānatalatvam eva ||
CVSam_1.25
mānyaḥ kulīnaḥ kulajāt kalāvān vidvān kalājñād viduṣaḥ suśīlaḥ |
dhanī suśīlād dhanino 'pi dātā dātur jitā kīrtir āyācakena ||
CVSam_1.26
taptais tīvravrataiḥ kiṃ vikasati karuṇāsyandinī yady ahiṃsā
kiṃ dūrais tīrthasārair yadi śamavimalaṃ mānasaṃ satyapūtam |
yatnād anyopakāre prasarati yadi dhīr dānapuṇyaiḥ kim anyaiḥ
kiṃ mokṣopāyayogair yadi śucimanasām ucyate bhaktir asti ||
CVSam_1.27
iti dharmapraśaṃsā nāma prathamaḥ paricchedaḥ |
dvitīyaḥ paricchedaḥ |
pradhānadhāmnāṃ nidhaye dhanāya namo' stu tasmai guṇino 'pi yatnāt |
yadāśayā nirguṇabhūpatīnām agre guṇān ṣaṇyadaśāṃ nayanti ||
CVSam_2.1
dānādidharmaḥ kriyate dhanena dhanena dhanyā dhanam āpnuvanti |
dhanair vinā kāmakathāpi nāsti trivargamūlaṃ dhanam eva nānyat ||
CVSam_2.2
yat klībair bhaṭakukkuṭotkaṭaraṇakrīḍā samādiśyate
yan mūrkhaiḥ sukhalilayā kaviśukālāpaściraṃ carvyate |
nīcair uccataraś ca sevakahayaḥ svāmyena yad vāhyate
tad vittasya vilāsanṛttavasater udvṛttavṛttāyitam ||
CVSam_2.3
pūjā dhanenaiva na satkulena kīrtir dhanenaiva na vikrameṇa |
rūpaṃ dhanenaiva na yauvanena kriyā dhanenaiva na jīvitena ||
CVSam_2.4
vṛddhāḥ prasiddhā vibudhā vidagdhāḥ śūrā śrutijñāḥ kavayaḥ kulīnāḥ |
vilokayantaḥ sadhanasya vaktraṃ jayeti jīveti sadā vadanti ||
CVSam_2.5
kruddhyā yutaṃ niścalapakṣmanetraṃ maunānvitaṃ devam ivākulīnam |
dīnaḥ kulīnaḥ praṇamatkulīnaḥ kṛtāñjaliḥ stauti dhanābhikāmaḥ ||
CVSam_2.6
tasmād alabdhadraviṇasya lābhe labdhasya rakṣāniyame yatena |
saṃrakṣamāṇasya sadā vivṛddhau vṛddhasya ca sthānavibhāgasarge ||
CVSam_2.7
dharmādhāno 'śaśiśuciyamaḥ preyasīmitrabandhu-
sthānotsāhopacayavijayaprāṇavidyākalāptau |
ślāghye dehapraśamasamaye nirvivāde vibhāge
vittatyāge na bhavati satāṃ granthibandhānubandhaḥ ||
CVSam_2.8
goṣṭhī viṭaiś cāraṇacakracaryā veśyāratiḥ sādhuviśeṣagandhaḥ |
spardhā suveṣair nijavṛttilajjā pradhānam etan nidhanaṃ dhanānām ||
CVSam_2.9
jāyā śīlavivarjitā vyayavatī māyānikāyaḥ suhṛd
duṣpūro gurur arthabhoganicayair bandhur daridraḥ śaṭhaḥ |
dāsaś cauryaparo 'salaś ca kupade putraḥ khalaiḥ pātitaḥ
so 'yaṃ kleśaśatāptasaṃcayanidheḥ pratyakṣalakṣyaḥ kṣayaḥ ||
CVSam_2.10
dākṣyaṃ vittasya mūlaṃ sunayaparicayaḥ saṃpadudyānasekaḥ
prāgalbhyaṃ ratnavarṣi vyasanavanasamunmūlanaṃ saṃyatatvam |
śrīrakṣā mantraguptir vipadupaśamanaṃ varjanaṃ durjanānām
ālasyaṃ mānavānāṃ dhanavananalināsahyabhāras tuṣāraḥ ||
CVSam_2.11
himāsahatvaṃ ravitāpabhītiḥ kathāmatir mārgajanapratīkṣā |
lajjābhimānaḥ kṣaṇasaṃmukhatvaṃ nakṣatracarcā ca dhanasya vighnāḥ ||
CVSam_2.12
veṣaḥ parikleśaviśeṣacintā paroparodhaḥ svavaśāvalepaḥ |
nadīphalānām iva śīghragānāṃ hānir dhanānāṃ grahaṇe vilambaḥ ||
CVSam_2.13
gurugaṇakair abudhānāṃ kṣayacaturaiś cauramuṣakair vaṇijām |
kāyasthagāyanagaṇair bhūmibhujāṃ bhujyate lakṣmīḥ ||
CVSam_2.14
dāridryeṇa kulaṃ madena kuśalaṃ dveṣeṇa vidyāphalaṃ
śīlaṃ durjanasaṃgamena malinācāreṇa śuklaṃ yaśaḥ |
ālasyena dhanaṃ prayāti nidhanaṃ laulyena mānonnatir
yācñādainyaparigraheṇa ca guṇagrāmaḥ samagro nṛṇām ||
CVSam_2.15
maugdhyān mṛgarthī raghunandano 'pi bāṇaḥ pramādād balir ārjavena |
nalaḥ kusaṅgena yayātijaś ca kleśāsahatvād vyasanāny avāpuḥ ||
CVSam_2.16
maugdhyaṃ pramādo 'viśvāsaḥ kusaṅgaḥ kleśabhīrutā |
pañca saṃkocadā doṣāḥ padminyā iva saṃpadaḥ ||
CVSam_2.17
kubhūpakūpāntaralambanāptavittāni randhrair ghaṭasaṃnibhānām |
asaṃvṛttair indriyanāmadheyaiḥ puṃsāṃ payāṃsīva parisravanti ||
CVSam_2.18
sāsvāde navasaurabhe madhulihāṃ padmodare bandhanaṃ
dīpe rūparatāḥ prayānti satatāpātāt pataṅgāḥ kṣayam |
gītenaiva mṛgāḥ patanti kariṇīsparśena nītā gajās
tasmād indriyasaktir eva sahasā puṃsāṃ vipaddūtikā ||
CVSam_2.19
kulaṃ kuvṛttyā kaluṣīkṛtaṃ taiḥ kṛto guṇaughas tṛnatulyamūlyaḥ |
mānasya mūle nihitaḥ kuṭhāraḥ prāptaṃ na vittaṃ parirakṣitaṃ yaiḥ ||
CVSam_2.20
jātaḥ satkulajaḥ sa nīcavinayī sevāvamānair adhas
tasyograṃ patitaḥ svamānayaśasor droheṇa śāpānalaḥ |
tenāsvastimatā svahastanihitaṃ yācñāviṣaṃ bhakṣitaṃ
vittaṃ yena na rakṣitaṃ ripumukhaṃ tena sthitaṃ vīkṣitam ||
CVSam_2.21
dhāvan sevitum eti sādhur adhamaṃ kandhyas tato yāty asau
nītā mūlyatulāṃ guṇāś ca guṇibhiḥ kaścin na gṛhṇāti tān |
yācñā mānamahāśanir dhanakṛtā prāptaṃ na kiṃcit tayā
kiṃ kiṃ vā na vidhīyate dhanadhiyā dhanyaḥ sa yasyāsti tat ||
CVSam_2.22
vidyākalāparicayaḥ kṣitipālasevā
digdvīpamārgagirisaṃbhramaṇaprayāsaḥ |
yuddhākriyāś ca bhuvi bhojanalābhalobhāt
tadvittalabhyam iti vittavatāṃ pravādaḥ ||
CVSam_2.23
tāvad dharmakathā manobhavarucir mokṣaspṛhā jāyate
yāvat tṛptisukhodayena na janaḥ kṣutkṣāmakukṣiḥ kṣaṇam |
prāpte bhojanacintanasya samaye vittaṃ nimittaṃ vinā
dharme kasya dhiyaḥ smaraṃ smarati kaḥ kenekṣyate mokṣabhūḥ ||
CVSam_2.24
arthākṛṣṭiṃ vidhātuṃ kaṭuraṭanapaṭur dāmbhikaḥ śrījaḍānāṃ
jānāty anyāsahiṣṇur vitathanijaguṇastotrapāṭheṣv alajjaḥ |
āryaḥ kuryān na sevaṃ kulavinayaguṇais tena mūko 'rthanāyāṃ
tīkṣṇānāṃ mārgaṇānāṃ bhavati hi purataḥ kṣmāpater lakṣalābhaḥ ||
CVSam_2.25
ity arthapraśaṃsā nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ |
tṛtīyaḥ paricchedaḥ |
lalitalalanālīlodañcadvilolavilocano-
tpalavanarucāṃ cañcantīnāṃ cayair iva carcitā |
surabhisuhṛdaḥ pakṣacchātāvṛteva ca ṣaṭpadaiḥ
kusumadhanuṣaḥ śyāmā mūrtis tanotu sukhāni vaḥ ||
CVSam_3.1
bhramadbhramaraketakīvikasadekapatraprabhāḥ
sanīlamaṇināyakā iva vimuktamuktālatāḥ |
dṛśaḥ śaśikalā iva pracitapakṣmaleśāṅkitā
jayanti hariṇīdṛsām amṛtakālakūṭacchaṭāḥ ||
CVSam_3.2
kratuṃ dhanānāṃ phalam agryam āhuḥ phalaṃ kratūnām avivādi puṇyam |
puṇyasya pūrṇaṃ phalam indraloko dviraṣṭvarṣāḥ striya eva nākaḥ ||
CVSam_3.3
etāḥ santi vadhūvilāsakuṭilā bhrūkārmukaśreṇayaḥ
karṇāntāyatapātinaś ca taruṇīnetratribhāgeṣavaḥ |
nirdagdho 'ndhakavairiṇā navamanaḥkṣobhābhiyogodbhavāt
saṃrambhād avicārya kevalam asau mithyā tapasvī smaraḥ ||
CVSam_3.4
lajjāvakro manasijadhanur bhrūvilāsena tānvyaś
cintāpāṇḍuḥ spṛśati kṛśatāṃ vakrakāntyā śaśāṅkaḥ |
yāty evādhaḥ prahasitarucidorlatābhyāṃ mṛṇālī
klībaṃ dhatte kuvalayakulaṃ kālimānaṃ kaṭākṣaiḥ ||
CVSam_3.5
ayomayānāṃ hṛdayeṣu teṣāṃ ko 'py asti nūnaṃ kuliśopadeśaḥ |
soḍhāni yaiḥ prauḍhavilāsinīnāṃ karṇāntamuktāni vilocanāni ||
CVSam_3.6
kuvalayamayī lolāpāṅge taraṅgamayī bhruvoḥ
śaśiśatamayī vaktre gātre mṛṇālalatāmayī |
malayajamayī sparśe tanvī tuṣāramayī smite
diśati viṣamaṃ smṛtyā tāpaṃ kim agnimayīva sā ||
CVSam_3.7
smaraśaraniśitākṣyāḥ kampayante na keṣāṃ
kurava iva kaṭākṣāḥ prauḍhaśalyā manāṃsi |
bhvanajanajigīṣotsāhayogāya yeṣām
adhicapalatarāṇāṃ niścalā karṇamaitrī ||
CVSam_3.8
stanasthalī hāriṇi sundarīṇāṃ nitambabimbe raśanāsanāthe |
dhatte viśeṣābharaṇābhimānalīlānavollekhalipiprapañcam ||
CVSam_3.9
kāntāyā vilasadvilāsahasitasvacchāṃśacaścāmaraṃ
saṃsaktāv abhiṣekahemakalaśau yac candanāṅkau stanau |
yatkārtasvarakānti cāru jaghanaṃ siṃhāsanaṃ bhūbhujāṃ
sāmrājyaṃ tad idaṃ jayājayamayaḥ śeṣas tu cintāmayaḥ ||
CVSam_3.10
nāsāditāni vanavāsadṛḍhavratena
citrāṇi netracaritāni mṛgair mṛgākṣyāḥ |
tatkāntir ujjvalarucivyasanād aho nu
hemnā hutāśapatanair api naiva labdhā ||
CVSam_3.11
abhinavapayodharodgativiṣamasthitihārahaṃsamukhapatitā |
śaivalavalīva cāsyās trikakalitā bhāti romalatā ||
CVSam_3.12
neyaṃ taruṇyās trivalī taraṅgakusaṅginī rājati romarājiḥ |
snātvā gato 'syāṃ smarakelivāpyāṃ kalaṅkalekhām apahāya candraḥ ||
CVSam_3.13
karṇe kokilakāminīkalaravaḥ saṃtaptasūcīcayaḥ
phullāśokapalāśacampakavanādyuddāmadāvānalaḥ |
tanvaṅgyā virahe vasnatasamayaḥ kālaḥ kim anyan nṛṇāṃ
dehoccāṭanam eva ṣaṭpadaghaṭāghrāṇātithir manmathaḥ ||
CVSam_3.14
āpāṇḍutā madanakīrtisakhī mukhendau
praudhiṃ bibharti virahe harināyatākṣyāḥ |
acchinnabāṣpavisarāruṇanetrakoṇa-
līnapratāpam iva manmatham udvahantyāḥ ||
CVSam_3.15
viyoge tanvaṅgyā hṛdayadamane dainyasadane
ghane bhartṛsnehān madanadahane gharyacalane |
samāsanne cintācyasanaśamane prāṇagamane
tanus tāpamlāne valati nalinīpatraśayane ||
CVSam_3.16
dākṣiṇyapraṇayena pādapatite kānte mayā nekṣite
prāṇānāṃ jvalitaḥ pravāsapiśunaḥ śāpānalaḥ paśyasi |
etaiḥ saṃbhramakātare kim adhunā mithyāsamāśvāsanaiḥ
saṃtāpāya sakhi tvayaiva nanu me manopadeśaḥ kṛtaḥ ||
CVSam_3.17
samāyāte patyau bahutaradinaprāpyapadavīṃ
samulaṅghyāvighnāgamanacaturaṃ cārunayanā |
svayaṃ harṣodbāṣpā harati turagasyādaravatī
rajaḥ skandhālīnaṃ nijavasanakoṇāvahananaiḥ ||
CVSam_3.18
vāsaḥ kampaviśṛṅkhalaṃ vitilakaṃ svedodgamādānanaṃ
saṃdaṣṭo 'dharapallavaḥ kalayati śvāsoṣmanā mlānatām |
dūti tvadvacane śaṭhasya kaṭhinasyāgre gate kuṇṭhatāṃ
matsnehād vihitas tvayā kupitayā kleśapraveśaḥ kiyān ||
CVSam_3.19
vyāptāsv aśokajvalanena dikṣu nirantarāpātaśilīmukhāsu |
ruddhāsu jālair vanamañjarīṇāṃ naṣṭā gatiḥ pānthakuraṅgakasya ||
CVSam_3.20
vikasati sahakāre duḥsahe karṇikāre
madhukaraparihāre sasmite sindhuvāre |
ahaha virahabhītyā kāminīṃ kaṇṭhalagnāṃ
tyajati navavasante hanta kāpālikaḥ kaḥ ||
CVSam_3.21
tanvaṅgyā navasaṃgame vyavasite kānte balān mekhalāṃ
moktuṃ śvāsavikāsakampavikalāḥ kaṇṭhe luṭhantyaḥ sudhām |
mīlatpadmanipīḍitāliraṇitāḥ klībāḥ(?) (Durgaprasad1937) kiranti kṣaṇaṃ
dhanyānāṃ nananeti niḥsahatayā huṃkāragarbhā giraḥ ||
CVSam_3.22
gāḍhāliṅgananiścalāṅgalatikā kāntena ruddhā balād
ālambyālakavallariṃ vidadhatā vakrāmbuje cumbanam |
kampraprasphuritāruṇādharadalā bālā nimīlyākṣiṇī
manye mānasajanmajīvajananaṃ japyaṃ samabhyasyati ||
CVSam_3.23
kenaiva viśikhāḥ sphuracchikhiśikhāśākhāsakhā māninī-
maunonmāthapṛthuprathā virahinīniḥśvāsapakṣānilāḥ |
sahyante rativallabhasya laṭabhānetrāntatīkṣṇānanā-
saṃdaṣṭādharapallavāgrataruṇīsītkāraśūtkāriṇaḥ ||
CVSam_3.24
āyur dīrghataraṃ tanotu nayanadvandvaṃ kuraṅgīdṛśāṃ
kīrtiṃ te smitasaṃtatiḥ stanataṭaśroṇī viśālaśriyam |
devasya trijagajjayāya paṭahe datte mṛgākṣīgiror
ity utsāhasahe hitāya vihitā jāne jananyāśiṣaḥ ||
CVSam_3.25
iti kāmapraśaṃsā nāma tṛtīyaḥ paricchedaḥ |
caturthaḥ paricchedaḥ
bhogābhogavilopakopakalahair astokaśokākulaṃ
kāmaṃ kāmam akāmadhāmasamayaṃ yogaṃ viyogānugam |
rogodgāravikārapākaviṣamaṃ nirmūlya netravyathāḥ
sekaṃ mokṣaphalasya saṃśayataror ekaṃ vivekaṃ numaḥ ||
CVSam_4.1
udyāne mudhacandrikā śaśimukhīgītaṃ suhṛtsatkathā
kasyedaṃ na sukhādhikaṃ sukhasakhīṃ prītiṃ parāṃ varṣati |
kiṃ tv etat khalasaṅgasarparasanāmātaṅgakarṇāñcala-
prauḍhāpāṅgapataṅgapakṣagaṇikānāgendrajālopamam ||
CVSam_4.2
bālyaṃ duḥsahamohasaṃhatihataṃ rāgolbaṇaṃ yauvanaṃ
vṛddhatvaṃ sakalopabhogakalanāvaikalyaśalyākulam |
vairāgyeṇa vinā vinaṣṭavimalālokaṃ saśokaṃ sadā
saṃsāre saratāṃ punaḥ punar aho yātaṃ vṛthā jīvitam ||
CVSam_4.3
dṛṣṭā bālakaceṣṭā yauvanadarpo 'tha vṛddhavairāgyam |
sāpi gatā so 'pi gatas tad api gataṃ svapnamāyeyam ||
CVSam_4.4
punaḥpunarjanmasahasrahetur malīmasaḥ snehasamo 'sti nānyaḥ |
puṃsaḥ pradīpasya ca yaḥ karoti sevonmukhatvaṃ gṛhasaṃvibhāge ||
CVSam_4.5
ākrāntaṃ piśunair narendrabhavanaṃ vidyāgṛhaṃ matsarair
āyāsair draviṇaṃ kulaṃ kutanayair nānāvitogaiḥ sukham |
sādhutvaṃ khalavañcanāparibhavaiś cintāsahasrair manas
tan nāsty eva na yat saroṣakaluṣaṃ nirdoṣa ekaḥ śamaḥ ||
CVSam_4.6
bhoge rogabhayaṃ sukhe kṣayabhayaṃ vitte 'gnibhūbhṛdbhayaṃ
dāsye svāmibhayaṃ gune khalabhayaṃ vaṃśe kuyoṣidbhayam |
māne mlānibhayaṃ jaye ripubhayaṃ kāye kṛtāntād bhayaṃ
sarvaṃ nāma bhave bhaved bhayam aho vairāgyam evābhayam ||
CVSam_4.7
kṛtaṃ śamajalena yair viratatīvratṛṣṇaṃ manaḥ
paraṃ bhavaparābhavoddharaṇadhīradhuryair na te |
bhajanti jananījanaprasṛtadugdhadhārāghana-
stanapraṇayi tat punar daśanaśūnyam āsyaṃ narāḥ ||
CVSam_4.8
utsṛjya saṃtoṣasukhāmṛtāni prītyai parārādhanasādhanāni |
aho nu mānāni dhanāni puṃsāṃ ghanāni nidrāsukhasādhanāni ||
CVSam_4.9
vivekasvādhīne vijanagamane janmaśamane
vikāre saṃsāre vyasanaparihāre 'pi sukare |
puraṃ lajjā sādhoḥ prasavasamaye śoṇitamaye
punaḥ pāṇiṃ mūrdhni kṣipati yadi dhātrīti patitaḥ ||
CVSam_4.10
āyāsaprasave vicāravirase lajjājugupsāspade
rāgāndhā viramanti naiva kupade strībhoganāmni cyutāḥ |
cittaṃ nāsti sacetsām api nijākarṣe vimarṣaḥ kṣaṇaṃ
ratyanyeṣu paraṅmukhatvam aniśaṃ prāpnoti nāyaṃ janaḥ ||
CVSam_4.11
keśākule raktakaṣāyapaṅkakapālabhāji prakaṭāsthidante |
kāyaśmaśāne ramate 'ṅganānāṃ kāmākulaḥ kāmukakākalokaḥ ||
CVSam_4.12
aho tṛṣṇā veśyā sakalajanatāmohanakarī
vidagdhā mugdhānāṃ harati vivaśānāṃ śamadhanam |
vipaddīkṣādakṣāsahataralatāraiḥ praṇayinī-
kaṭākṣaiḥ kūṭākṣaiḥ kapaṭakuṭilaiḥ kāmakitavaḥ ||
CVSam_4.13
bālyaṃ kulīrajananījanakapramohaṃ
tadyauvanaṃ kulaṭabhāsubhagopayogam |
vṛddhatvam apy upacitaṃ kukalatraputraiḥ
satyaṃ na kiṃcid idam atra khacitramitram ||
CVSam_4.14
na kasya kurvanti śamopadeśaṃ svapnopamāni priyasaṃgatāni |
jarānipītani ca yauvanāni kṛtāntadaṣṭāni ca jīvitāni ||
CVSam_4.15
cintyante yadi nāma rāmanahuṣaśvetādirājarṣayaḥ
kiṃ tair yāti viśālakālakalanāmīlatkathākautukaiḥ |
gaṇyantāṃ svadṛśaiva bhūrivibhavā dṛṣṭāś ca naṣṭāś ca ye
tasmāt sarvam anityatākavalitaṃ jñātvā śamaḥ smaryatām ||
CVSam_4.16
yadā lolā lakṣmīḥ kṣitipatiraṇāraṇyahariṇī
yadā svapnomeṣā tanughanataḍidyauvanaruciḥ |
yadā kālaḥ kāmaṃ janajalajakiñjalkamadhupas
tadā saṃsāre 'sminn avibudhamano noparamate ||
CVSam_4.17
saṃtoṣāmbhaḥ pibati nibhṛtasvaccham icchāmayūrī
bhrāntvā cāntaḥkaraṇahariṇo yāti viśrāntim antaḥ |
līnaś cāyaṃ śamatarujale śītale tāpatāntiṃ
mīlatkāmas tyajati niyataṃ mattacittadvipendraḥ ||
CVSam_4.18
yāte bhoge smaraṇapadavīṃ saktanānāviyoge
śokaḥ stokaṃ spṛśati na manaḥ sarvathā nirvyathānām |
kāle kāle kila kalayatām antavatsarvamantaḥ
prāyaḥ kāyakṣayaparicaye niścaye nirbharaṃ naḥ ||
CVSam_4.19
yātu vyaktiṃ kusumasamayaḥ saṃcayaḥ saurabhāṇāṃ
khe khelanto malayanilayāḥ saṃtataṃ vāntu vātāḥ |
kāmaḥ kāmaṃ kṣapayatu dhṛtiṃ pakṣmalākṣīkaṭākṣaiḥ
śāntiś citte sthirasukhasakhī nirvikāre mamāstu ||
CVSam_4.20
jarānigīrṇe subhagābhimāne mlāne śanair bhūtilatāpratāne |
dhanāvadāne śithilābhimāne dhṛtir nidhāne praśamābhidhāne ||
CVSam_4.21
rāgeṇa sārdhaṃ vayasi prayāte gateṣu bhogeṣu saha spṛhābhiḥ |
dehe ca mohena samaṃ pralīne nirargalo 'sāv apavargamārgaḥ ||
CVSam_4.22
cittaṃ vātavikāsipāṃsusacivaṃ rūpaṃ dināntātapaṃ
bhogaṃ durgatagehabandhacapalaṃ puṣpasmitaṃ yauvanam |
svapnaṃ bandhusamāgamaṃ tanum api prasthānapuṇyaprapāṃ
nityaṃ cintayatāṃ bhavanti na satāṃ bhūyo bhavagranthayaḥ ||
CVSam_4.23
abhinnārthānarthaḥ suhṛdariparicchedarahitaḥ
samāvajñāmānaḥ sadṛśasukhaduḥkhavyatirekaḥ |
na maunī nāmaunī vanajalasamānāsanamanā
na dainyaṃ nādainyaṃ spṛśati guṇanairguṇyavirataḥ ||
CVSam_4.24
sā dūre haricandanasya na paraṃ hāreṇa kiṃ hāritā
no kāntākucamaṇḍalasya sulabhā candre daridre kutaḥ |
gīte saṃgatir eva nāsti samatā tasyāṃ na siddhāmadhor
nairāśye sahasaiva cetasi kṛte yā prītir ujjṛmbhate ||
CVSam_4.25
labdhāvadhiḥ satyasukhāmṛtasya navapramodādbhutapūrṇakāmaḥ |
bhārāvatārād iva nirvṛto 'haṃ tyāgena sarvāgrahasaṃgrahāṇām ||
CVSam_4.26
dhanārjanavicintanaṃ hṛdayaropitāśāvanaṃ
vṛthā caraṇaśātanaṃ khalakadaryasaṃsevanam |
sadā vyasanaśocanaṃ priyaviyogadīnānanaṃ
vihāya gṛhamajjanaṃ vrajati puṇyavān nirjanam ||
CVSam_4.27
nāsti svastikaraḥ paraḥ paribhavo dharmātmanāṃ prāṇinām
āpattāpaśamakṣamaṃ dhanasamaṃ nānyatkriyājīvitam |
saṃsāre param asti no 'tra sukhadaṃ ramyaṃ na rāmānanāt
sarvakleśavināśanirvrtirasaḥ ko nāma mokṣāt paraḥ ||
CVSam_4.28
caturvargopadeśena kṣemendreṇa yad arjitam |
puṇyaṃ tenāstu loko 'yaṃ caturvargasya bhājanam ||
CVSam_4.29
iti mokṣapraśaṃsā nāma caturthaḥ paricchedaḥ |
samāpto 'yaṃ caturvargasaṃgrahaḥ |
- Rechtsinhaber*in
- GRETIL project
- Zitationsvorschlag für dieses Objekt
- TextGrid Repository (2025). Poetry Collection. Caturvargasaṃgraha. Caturvargasaṃgraha. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CB84-E