Kṣemendra: Caturvargasaṃgraha

Header

Data entry: Daniele Cuneo

Contribution: Daniele Cuneo

Date of this version: 2019-05-13

Source:

  • Paṇḍit Durgāprasād and Kāśīnāth Pāṇḍuraṅg Parab (eds.): Kāvyāmālā Part 585-101. Bombay 1937.

Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Licence:

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Interpretive markup:

  • remarks

Revisions:

  • 2025-05-20: Added BK, GND and ISO code for language.

Text

mahākaviśrīkṣemendrakṛtaḥ
caturvargasaṃgrahaḥ |

prathamaḥ paricchedaḥ |

satyaskandhas taruṇakaruṇāpūtapīyūṣasiktaḥ
kṣānticchāyaḥ śubhamatilatālaṃkṛtaḥ śīlamūlaḥ |
bhūyāt sattvaprasavavilasatpallavaḥ puṇyabhājāṃ
dharmaḥ prodyatkuśalakusumaḥ śrīphalo maṅgalāya || CVSam_1.1

upadeśāya śiṣyāṇāṃ saṃtoṣāya manīṣiṇām |
kṣemendreṇa nijaślokaiḥ kriyate vargasaṃgrahaḥ || CVSam_1.2

dharmaḥ śarma paratra ceha ca nṛṇāṃ dharmo 'ndhakāre raviḥ
sarvāpatpraśamakṣamaḥ sumanasāṃ dharmābhidhāno nidhiḥ |
dharmo bandhur abāndhave pṛthupathe dharmaḥ suhṛn niścalaḥ
saṃsārorumarusthale suratarur nāsty eva dharmāt paraḥ || CVSam_1.3

karṇe dharmakathā mukhe paricitaṃ dharmābhirāmaṃ vacaś
citte dharmamanorathaḥ praṇayinī sarvatra dharmasthitiḥ |
kāye dharmamayī kriyā parikaraḥ so 'yaṃ śubhaprāptaye
kalpāpāyapade 'py upaplavalavair aspṛṣṭavelāphalaḥ || CVSam_1.4

nindyaṃ janma pramohasthirataratamasāṃ yan manuṣyatvahīnaṃ
buddhyā hīno manuṣyaḥ śubhaphalavikalas tulyaceṣṭaḥ paśūnām |
buddhiḥ pāṇḍityahīnā bhramati sadasatos tattvacarcāvicāre
pāṇḍityaṃ dharmahīnaṃ śukasadṛśagirāṃ niṣphalakleśam eva || CVSam_1.5

pāṇḍityaṃ yan madāndhānāṃ parotkarṣavināśanam |
mātsaryapāṃsupūreṇa mātaṅgasnānam eva tat || CVSam_1.6

tatprājñatvaṃ harati vimalaṃ yena śīlaṃ na kāmas
taddhīratvaṃ praśamavaśatāṃ yānti yenendriyāṇi |
tadvaidagdhyaṃ bhuvanajayinī vañcyate yena māyā
tatpāṇḍityaṃ bhavaparibhavaḥ śāntim āyāti yena || CVSam_1.7

andhaḥ sa eva śrutavarjito yaḥ śaṭhaḥ sa evārthinirarthako yaḥ |
mṛtaḥ sa evāsti yaśo na yasya dharme na dhīr yasya sa eva śocyaḥ || CVSam_1.8

hitaṃ na kiṃcid vihitaṃ parasya dattaṃ na vittaṃ na ca satyam uktam |
yasmin dine niṣphalatāṃ prayātam āyuḥ sa kālaḥ paridevanasya || CVSam_1.9

na dānatulyaṃ dhanam anyad asti na satyatulyaṃ vratam anyad asti |
na śītatulyaṃ śubham anyad asti na kṣāntitulyaṃ hitam anyad asti || CVSam_1.10

satyaṃ vāci dṛśi prasādamayatā sarvāśayāśvāsinī
pāṇau dānavimuktir ātmajananakleśāntacintā matau |
saṃsaktā hṛdaye dayaiva dayitā kāye parārthodyamo
yasyaikaḥ puruṣaḥ sa jīvati bhave bhrāmyanty ajīvāḥ pare || CVSam_1.11

paraprāṇatrāṇapraṇihitadhiyāṃ dharmajananī
dayaivaikā loke sakalajanatājīvitasudhā |
asāmānyaṃ puṇyaṃ munibhir uditaṃ jñānanayanair
ahiṃsā saṃsāre svapurakuśalaślāghyasaraṇiḥ || CVSam_1.12

prāṇāṇāṃ parirakṣaṇāya satataṃ sarvāḥ kriyāḥ prāṇiṇāṃ
prāṇebhyo 'py adhikaṃ samastajagatāṃ nasty eva kiṃcit priyam |
puṇyaṃ tasya na śakyate gaṇayituṃ yaḥ pūrṇakāruṇyavān
prāṇānām abhayaṃ dadāti sukṛtī teṣām ahiṃsāvrataḥ || CVSam_1.13

sa eva sattvābharaṇaprabhāvabhūrbhuvaḥ prakāmābharaṇaṃ narottamaḥ |
mukhāmbuje yasya vasaty anatyayā sadaiva satyābharaṇā sarasvatī || CVSam_1.14

klinnaṃ koṣaniṣaṇṇam arthiviphalaṃ śalyāyate yatparaṃ
vittaṃ kleśānimittam eva malinaṃ yātu svayaṃ tatkṣayam |
yatkāruṇyaparopakāravikalaṃ bhūbhārabhūtaṃ vapuḥ
svārthāsaktam anarthasārthasadanaṃ mā māstu tat kasyacit || CVSam_1.15

vandyaḥ sa puṃsāṃ tridaśābhivandyaḥ kāruṇyapuṇyopacayakriyābhiḥ |
saṃsārasāratvam upaiti yasya paropakārābharaṇaṃ śarīram || CVSam_1.16

paradraviṇaniḥspṛhaḥ parakalatraniṣkautukaḥ
parapraṇayavatsalaḥ paranikārabaddhakṣamaḥ |
parastutiviśāradaḥ paragūnāpavādojjhitaḥ
parārtiharaṇodyato bhavati bhūripuṇyair naraḥ || CVSam_1.17

padmānām iva sā satāṃ saguṇatā yā saṃśrayārhā śriyaḥ
sā śrīr bhadragajendramūrtir iva yā dānena vibhrājate |
tad dānaṃ navacandravad yad aniśaṃ mānena saṃpūryate
māno 'sau ṭṛṇavan na yaḥ paricayamlānaḥ śanaiḥ śuṣyati || CVSam_1.18

lakṣmīr dānaphalā śrutaṃ śamaphalaṃ pāṇiḥ surārcāphalaś
ceṣṭā dharmaphalā parārtiharaṇakrīḍāphalaṃ jīvitam |
vāṇī satyaphalā jagatsukhaphalasphītā prabhāvonnatir
bhavyānāṃ bhavaśānticintanaphalā bhūtyai bhavaty eva dhiḥ || CVSam_1.19

śīlaṃ śilayatāṃ kulaṃ kalayatāṃ sadbhāvam abhyasyatāṃ
vyājaṃ varjayatāṃ guṇaṃ gaṇayatāṃ dharme dhiyaṃ badhnatām |
kṣāntiṃ cintayatāṃ tamaḥ śamayatāṃ tattvaśrutiṃ śṛṇvatāṃ
saṃsāre na paropakārasadṛśaṃ paśyāmi puṇyaṃ satām || CVSam_1.20

tīrthāni dīrghādhvapariśramāṇi bahuvyayāni kratuḍambarāṇi |
tapāṃsi muktvā tanuśoṣaṇāni hiṃsāvirāme ramatāṃ matir vaḥ || CVSam_1.21

yujvā vipraḥ śucir anucaraḥ saṃyatātmā tapasvī
mantrī vidvān avanivanitābhūṣaṇaṃ bhūmipālaḥ |
dharmodyāne sukṛtasalilāsārasaṃsicyamāne
pūrṇaḥ so 'yaṃ kṛtayugataror bhāvino bījavāpaḥ || CVSam_1.22

dambhena śīlavratam aspṛhatvaṃ viraktatā śrotriyatā mṛdutvam |
etāni mūlāni nigūḍhagūḍhakauṭilyalīnāni kalidrumasya || CVSam_1.23

yāvanti dānāni vadanti santas tapāṃsi tīrthāni ca yāni santi |
tatpuṇyam ekatra vibhāti sarvaṃ mahārham ekatra ca niḥspṛhatvam || CVSam_1.24

satām adainyaṃ vadanasya śobhā nirlobhatāntarvacasāmayācñā |
kāyasya satsevyam asevyakatvaṃ pāṇer anuttānatalatvam eva || CVSam_1.25

mānyaḥ kulīnaḥ kulajāt kalāvān vidvān kalājñād viduṣaḥ suśīlaḥ |
dhanī suśīlād dhanino 'pi dātā dātur jitā kīrtir āyācakena || CVSam_1.26

taptais tīvravrataiḥ kiṃ vikasati karuṇāsyandinī yady ahiṃsā
kiṃ dūrais tīrthasārair yadi śamavimalaṃ mānasaṃ satyapūtam |
yatnād anyopakāre prasarati yadi dhīr dānapuṇyaiḥ kim anyaiḥ
kiṃ mokṣopāyayogair yadi śucimanasām ucyate bhaktir asti || CVSam_1.27

iti dharmapraśaṃsā nāma prathamaḥ paricchedaḥ |

dvitīyaḥ paricchedaḥ |

pradhānadhāmnāṃ nidhaye dhanāya namo' stu tasmai guṇino 'pi yatnāt |
yadāśayā nirguṇabhūpatīnām agre guṇān ṣaṇyadaśāṃ nayanti || CVSam_2.1

dānādidharmaḥ kriyate dhanena dhanena dhanyā dhanam āpnuvanti |
dhanair vinā kāmakathāpi nāsti trivargamūlaṃ dhanam eva nānyat || CVSam_2.2

yat klībair bhaṭakukkuṭotkaṭaraṇakrīḍā samādiśyate
yan mūrkhaiḥ sukhalilayā kaviśukālāpaściraṃ carvyate |
nīcair uccataraś ca sevakahayaḥ svāmyena yad vāhyate
tad vittasya vilāsanṛttavasater udvṛttavṛttāyitam || CVSam_2.3

pūjā dhanenaiva na satkulena kīrtir dhanenaiva na vikrameṇa |
rūpaṃ dhanenaiva na yauvanena kriyā dhanenaiva na jīvitena || CVSam_2.4

vṛddhāḥ prasiddhā vibudhā vidagdhāḥ śūrā śrutijñāḥ kavayaḥ kulīnāḥ |
vilokayantaḥ sadhanasya vaktraṃ jayeti jīveti sadā vadanti || CVSam_2.5

kruddhyā yutaṃ niścalapakṣmanetraṃ maunānvitaṃ devam ivākulīnam |
dīnaḥ kulīnaḥ praṇamatkulīnaḥ kṛtāñjaliḥ stauti dhanābhikāmaḥ || CVSam_2.6

tasmād alabdhadraviṇasya lābhe labdhasya rakṣāniyame yatena |
saṃrakṣamāṇasya sadā vivṛddhau vṛddhasya ca sthānavibhāgasarge || CVSam_2.7

dharmādhāno 'śaśiśuciyamaḥ preyasīmitrabandhu-
sthānotsāhopacayavijayaprāṇavidyākalāptau |
ślāghye dehapraśamasamaye nirvivāde vibhāge
vittatyāge na bhavati satāṃ granthibandhānubandhaḥ || CVSam_2.8

goṣṭhī viṭaiś cāraṇacakracaryā veśyāratiḥ sādhuviśeṣagandhaḥ |
spardhā suveṣair nijavṛttilajjā pradhānam etan nidhanaṃ dhanānām || CVSam_2.9

jāyā śīlavivarjitā vyayavatī māyānikāyaḥ suhṛd
duṣpūro gurur arthabhoganicayair bandhur daridraḥ śaṭhaḥ |
dāsaś cauryaparo 'salaś ca kupade putraḥ khalaiḥ pātitaḥ
so 'yaṃ kleśaśatāptasaṃcayanidheḥ pratyakṣalakṣyaḥ kṣayaḥ || CVSam_2.10

dākṣyaṃ vittasya mūlaṃ sunayaparicayaḥ saṃpadudyānasekaḥ
prāgalbhyaṃ ratnavarṣi vyasanavanasamunmūlanaṃ saṃyatatvam |
śrīrakṣā mantraguptir vipadupaśamanaṃ varjanaṃ durjanānām
ālasyaṃ mānavānāṃ dhanavananalināsahyabhāras tuṣāraḥ || CVSam_2.11

himāsahatvaṃ ravitāpabhītiḥ kathāmatir mārgajanapratīkṣā |
lajjābhimānaḥ kṣaṇasaṃmukhatvaṃ nakṣatracarcā ca dhanasya vighnāḥ || CVSam_2.12

veṣaḥ parikleśaviśeṣacintā paroparodhaḥ svavaśāvalepaḥ |
nadīphalānām iva śīghragānāṃ hānir dhanānāṃ grahaṇe vilambaḥ || CVSam_2.13

gurugaṇakair abudhānāṃ kṣayacaturaiś cauramuṣakair vaṇijām |
kāyasthagāyanagaṇair bhūmibhujāṃ bhujyate lakṣmīḥ || CVSam_2.14

dāridryeṇa kulaṃ madena kuśalaṃ dveṣeṇa vidyāphalaṃ
śīlaṃ durjanasaṃgamena malinācāreṇa śuklaṃ yaśaḥ |
ālasyena dhanaṃ prayāti nidhanaṃ laulyena mānonnatir
yācñādainyaparigraheṇa ca guṇagrāmaḥ samagro nṛṇām || CVSam_2.15

maugdhyān mṛgarthī raghunandano 'pi bāṇaḥ pramādād balir ārjavena |
nalaḥ kusaṅgena yayātijaś ca kleśāsahatvād vyasanāny avāpuḥ || CVSam_2.16

maugdhyaṃ pramādo 'viśvāsaḥ kusaṅgaḥ kleśabhīrutā |
pañca saṃkocadā doṣāḥ padminyā iva saṃpadaḥ || CVSam_2.17

kubhūpakūpāntaralambanāptavittāni randhrair ghaṭasaṃnibhānām |
asaṃvṛttair indriyanāmadheyaiḥ puṃsāṃ payāṃsīva parisravanti || CVSam_2.18

sāsvāde navasaurabhe madhulihāṃ padmodare bandhanaṃ
dīpe rūparatāḥ prayānti satatāpātāt pataṅgāḥ kṣayam |
gītenaiva mṛgāḥ patanti kariṇīsparśena nītā gajās
tasmād indriyasaktir eva sahasā puṃsāṃ vipaddūtikā || CVSam_2.19

kulaṃ kuvṛttyā kaluṣīkṛtaṃ taiḥ kṛto guṇaughas tṛnatulyamūlyaḥ |
mānasya mūle nihitaḥ kuṭhāraḥ prāptaṃ na vittaṃ parirakṣitaṃ yaiḥ || CVSam_2.20

jātaḥ satkulajaḥ sa nīcavinayī sevāvamānair adhas
tasyograṃ patitaḥ svamānayaśasor droheṇa śāpānalaḥ |
tenāsvastimatā svahastanihitaṃ yācñāviṣaṃ bhakṣitaṃ
vittaṃ yena na rakṣitaṃ ripumukhaṃ tena sthitaṃ vīkṣitam || CVSam_2.21

dhāvan sevitum eti sādhur adhamaṃ kandhyas tato yāty asau
nītā mūlyatulāṃ guṇāś ca guṇibhiḥ kaścin na gṛhṇāti tān |
yācñā mānamahāśanir dhanakṛtā prāptaṃ na kiṃcit tayā
kiṃ kiṃ vā na vidhīyate dhanadhiyā dhanyaḥ sa yasyāsti tat || CVSam_2.22

vidyākalāparicayaḥ kṣitipālasevā
digdvīpamārgagirisaṃbhramaṇaprayāsaḥ |
yuddhākriyāś ca bhuvi bhojanalābhalobhāt
tadvittalabhyam iti vittavatāṃ pravādaḥ || CVSam_2.23

tāvad dharmakathā manobhavarucir mokṣaspṛhā jāyate
yāvat tṛptisukhodayena na janaḥ kṣutkṣāmakukṣiḥ kṣaṇam |
prāpte bhojanacintanasya samaye vittaṃ nimittaṃ vinā
dharme kasya dhiyaḥ smaraṃ smarati kaḥ kenekṣyate mokṣabhūḥ || CVSam_2.24

arthākṛṣṭiṃ vidhātuṃ kaṭuraṭanapaṭur dāmbhikaḥ śrījaḍānāṃ
jānāty anyāsahiṣṇur vitathanijaguṇastotrapāṭheṣv alajjaḥ |
āryaḥ kuryān na sevaṃ kulavinayaguṇais tena mūko 'rthanāyāṃ
tīkṣṇānāṃ mārgaṇānāṃ bhavati hi purataḥ kṣmāpater lakṣalābhaḥ || CVSam_2.25

ity arthapraśaṃsā nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ |

tṛtīyaḥ paricchedaḥ |

lalitalalanālīlodañcadvilolavilocano-
tpalavanarucāṃ cañcantīnāṃ cayair iva carcitā |
surabhisuhṛdaḥ pakṣacchātāvṛteva ca ṣaṭpadaiḥ
kusumadhanuṣaḥ śyāmā mūrtis tanotu sukhāni vaḥ || CVSam_3.1

bhramadbhramaraketakīvikasadekapatraprabhāḥ
sanīlamaṇināyakā iva vimuktamuktālatāḥ |
dṛśaḥ śaśikalā iva pracitapakṣmaleśāṅkitā
jayanti hariṇīdṛsām amṛtakālakūṭacchaṭāḥ || CVSam_3.2

kratuṃ dhanānāṃ phalam agryam āhuḥ phalaṃ kratūnām avivādi puṇyam |
puṇyasya pūrṇaṃ phalam indraloko dviraṣṭvarṣāḥ striya eva nākaḥ || CVSam_3.3

etāḥ santi vadhūvilāsakuṭilā bhrūkārmukaśreṇayaḥ
karṇāntāyatapātinaś ca taruṇīnetratribhāgeṣavaḥ |
nirdagdho 'ndhakavairiṇā navamanaḥkṣobhābhiyogodbhavāt
saṃrambhād avicārya kevalam asau mithyā tapasvī smaraḥ || CVSam_3.4

lajjāvakro manasijadhanur bhrūvilāsena tānvyaś
cintāpāṇḍuḥ spṛśati kṛśatāṃ vakrakāntyā śaśāṅkaḥ |
yāty evādhaḥ prahasitarucidorlatābhyāṃ mṛṇālī
klībaṃ dhatte kuvalayakulaṃ kālimānaṃ kaṭākṣaiḥ || CVSam_3.5

ayomayānāṃ hṛdayeṣu teṣāṃ ko 'py asti nūnaṃ kuliśopadeśaḥ |
soḍhāni yaiḥ prauḍhavilāsinīnāṃ karṇāntamuktāni vilocanāni || CVSam_3.6

kuvalayamayī lolāpāṅge taraṅgamayī bhruvoḥ
śaśiśatamayī vaktre gātre mṛṇālalatāmayī |
malayajamayī sparśe tanvī tuṣāramayī smite
diśati viṣamaṃ smṛtyā tāpaṃ kim agnimayīva sā || CVSam_3.7

smaraśaraniśitākṣyāḥ kampayante na keṣāṃ
kurava iva kaṭākṣāḥ prauḍhaśalyā manāṃsi |
bhvanajanajigīṣotsāhayogāya yeṣām
adhicapalatarāṇāṃ niścalā karṇamaitrī || CVSam_3.8

stanasthalī hāriṇi sundarīṇāṃ nitambabimbe raśanāsanāthe |
dhatte viśeṣābharaṇābhimānalīlānavollekhalipiprapañcam || CVSam_3.9

kāntāyā vilasadvilāsahasitasvacchāṃśacaścāmaraṃ
saṃsaktāv abhiṣekahemakalaśau yac candanāṅkau stanau |
yatkārtasvarakānti cāru jaghanaṃ siṃhāsanaṃ bhūbhujāṃ
sāmrājyaṃ tad idaṃ jayājayamayaḥ śeṣas tu cintāmayaḥ || CVSam_3.10

nāsāditāni vanavāsadṛḍhavratena
citrāṇi netracaritāni mṛgair mṛgākṣyāḥ |
tatkāntir ujjvalarucivyasanād aho nu
hemnā hutāśapatanair api naiva labdhā || CVSam_3.11

abhinavapayodharodgativiṣamasthitihārahaṃsamukhapatitā |
śaivalavalīva cāsyās trikakalitā bhāti romalatā || CVSam_3.12

neyaṃ taruṇyās trivalī taraṅgakusaṅginī rājati romarājiḥ |
snātvā gato 'syāṃ smarakelivāpyāṃ kalaṅkalekhām apahāya candraḥ || CVSam_3.13

karṇe kokilakāminīkalaravaḥ saṃtaptasūcīcayaḥ
phullāśokapalāśacampakavanādyuddāmadāvānalaḥ |
tanvaṅgyā virahe vasnatasamayaḥ kālaḥ kim anyan nṛṇāṃ
dehoccāṭanam eva ṣaṭpadaghaṭāghrāṇātithir manmathaḥ || CVSam_3.14

āpāṇḍutā madanakīrtisakhī mukhendau
praudhiṃ bibharti virahe harināyatākṣyāḥ |
acchinnabāṣpavisarāruṇanetrakoṇa-
līnapratāpam iva manmatham udvahantyāḥ || CVSam_3.15

viyoge tanvaṅgyā hṛdayadamane dainyasadane
ghane bhartṛsnehān madanadahane gharyacalane |
samāsanne cintācyasanaśamane prāṇagamane
tanus tāpamlāne valati nalinīpatraśayane || CVSam_3.16

dākṣiṇyapraṇayena pādapatite kānte mayā nekṣite
prāṇānāṃ jvalitaḥ pravāsapiśunaḥ śāpānalaḥ paśyasi |
etaiḥ saṃbhramakātare kim adhunā mithyāsamāśvāsanaiḥ
saṃtāpāya sakhi tvayaiva nanu me manopadeśaḥ kṛtaḥ || CVSam_3.17

samāyāte patyau bahutaradinaprāpyapadavīṃ
samulaṅghyāvighnāgamanacaturaṃ cārunayanā |
svayaṃ harṣodbāṣpā harati turagasyādaravatī
rajaḥ skandhālīnaṃ nijavasanakoṇāvahananaiḥ || CVSam_3.18

vāsaḥ kampaviśṛṅkhalaṃ vitilakaṃ svedodgamādānanaṃ
saṃdaṣṭo 'dharapallavaḥ kalayati śvāsoṣmanā mlānatām |
dūti tvadvacane śaṭhasya kaṭhinasyāgre gate kuṇṭhatāṃ
matsnehād vihitas tvayā kupitayā kleśapraveśaḥ kiyān || CVSam_3.19

vyāptāsv aśokajvalanena dikṣu nirantarāpātaśilīmukhāsu |
ruddhāsu jālair vanamañjarīṇāṃ naṣṭā gatiḥ pānthakuraṅgakasya || CVSam_3.20

vikasati sahakāre duḥsahe karṇikāre
madhukaraparihāre sasmite sindhuvāre |
ahaha virahabhītyā kāminīṃ kaṇṭhalagnāṃ
tyajati navavasante hanta kāpālikaḥ kaḥ || CVSam_3.21

tanvaṅgyā navasaṃgame vyavasite kānte balān mekhalāṃ
moktuṃ śvāsavikāsakampavikalāḥ kaṇṭhe luṭhantyaḥ sudhām |
mīlatpadmanipīḍitāliraṇitāḥ klībāḥ(?) (Durgaprasad1937) kiranti kṣaṇaṃ
dhanyānāṃ nananeti niḥsahatayā huṃkāragarbhā giraḥ || CVSam_3.22

gāḍhāliṅgananiścalāṅgalatikā kāntena ruddhā balād
ālambyālakavallariṃ vidadhatā vakrāmbuje cumbanam |
kampraprasphuritāruṇādharadalā bālā nimīlyākṣiṇī
manye mānasajanmajīvajananaṃ japyaṃ samabhyasyati || CVSam_3.23

kenaiva viśikhāḥ sphuracchikhiśikhāśākhāsakhā māninī-
maunonmāthapṛthuprathā virahinīniḥśvāsapakṣānilāḥ |
sahyante rativallabhasya laṭabhānetrāntatīkṣṇānanā-
saṃdaṣṭādharapallavāgrataruṇīsītkāraśūtkāriṇaḥ || CVSam_3.24

āyur dīrghataraṃ tanotu nayanadvandvaṃ kuraṅgīdṛśāṃ
kīrtiṃ te smitasaṃtatiḥ stanataṭaśroṇī viśālaśriyam |
devasya trijagajjayāya paṭahe datte mṛgākṣīgiror
ity utsāhasahe hitāya vihitā jāne jananyāśiṣaḥ || CVSam_3.25

iti kāmapraśaṃsā nāma tṛtīyaḥ paricchedaḥ |

caturthaḥ paricchedaḥ

bhogābhogavilopakopakalahair astokaśokākulaṃ
kāmaṃ kāmam akāmadhāmasamayaṃ yogaṃ viyogānugam |
rogodgāravikārapākaviṣamaṃ nirmūlya netravyathāḥ
sekaṃ mokṣaphalasya saṃśayataror ekaṃ vivekaṃ numaḥ || CVSam_4.1

udyāne mudhacandrikā śaśimukhīgītaṃ suhṛtsatkathā
kasyedaṃ na sukhādhikaṃ sukhasakhīṃ prītiṃ parāṃ varṣati |
kiṃ tv etat khalasaṅgasarparasanāmātaṅgakarṇāñcala-
prauḍhāpāṅgapataṅgapakṣagaṇikānāgendrajālopamam || CVSam_4.2

bālyaṃ duḥsahamohasaṃhatihataṃ rāgolbaṇaṃ yauvanaṃ
vṛddhatvaṃ sakalopabhogakalanāvaikalyaśalyākulam |
vairāgyeṇa vinā vinaṣṭavimalālokaṃ saśokaṃ sadā
saṃsāre saratāṃ punaḥ punar aho yātaṃ vṛthā jīvitam || CVSam_4.3

dṛṣṭā bālakaceṣṭā yauvanadarpo 'tha vṛddhavairāgyam |
sāpi gatā so 'pi gatas tad api gataṃ svapnamāyeyam || CVSam_4.4

punaḥpunarjanmasahasrahetur malīmasaḥ snehasamo 'sti nānyaḥ |
puṃsaḥ pradīpasya ca yaḥ karoti sevonmukhatvaṃ gṛhasaṃvibhāge || CVSam_4.5

ākrāntaṃ piśunair narendrabhavanaṃ vidyāgṛhaṃ matsarair
āyāsair draviṇaṃ kulaṃ kutanayair nānāvitogaiḥ sukham |
sādhutvaṃ khalavañcanāparibhavaiś cintāsahasrair manas
tan nāsty eva na yat saroṣakaluṣaṃ nirdoṣa ekaḥ śamaḥ || CVSam_4.6

bhoge rogabhayaṃ sukhe kṣayabhayaṃ vitte 'gnibhūbhṛdbhayaṃ
dāsye svāmibhayaṃ gune khalabhayaṃ vaṃśe kuyoṣidbhayam |
māne mlānibhayaṃ jaye ripubhayaṃ kāye kṛtāntād bhayaṃ
sarvaṃ nāma bhave bhaved bhayam aho vairāgyam evābhayam || CVSam_4.7

kṛtaṃ śamajalena yair viratatīvratṛṣṇaṃ manaḥ
paraṃ bhavaparābhavoddharaṇadhīradhuryair na te |
bhajanti jananījanaprasṛtadugdhadhārāghana-
stanapraṇayi tat punar daśanaśūnyam āsyaṃ narāḥ || CVSam_4.8

utsṛjya saṃtoṣasukhāmṛtāni prītyai parārādhanasādhanāni |
aho nu mānāni dhanāni puṃsāṃ ghanāni nidrāsukhasādhanāni || CVSam_4.9

vivekasvādhīne vijanagamane janmaśamane
vikāre saṃsāre vyasanaparihāre 'pi sukare |
puraṃ lajjā sādhoḥ prasavasamaye śoṇitamaye
punaḥ pāṇiṃ mūrdhni kṣipati yadi dhātrīti patitaḥ || CVSam_4.10

āyāsaprasave vicāravirase lajjājugupsāspade
rāgāndhā viramanti naiva kupade strībhoganāmni cyutāḥ |
cittaṃ nāsti sacetsām api nijākarṣe vimarṣaḥ kṣaṇaṃ
ratyanyeṣu paraṅmukhatvam aniśaṃ prāpnoti nāyaṃ janaḥ || CVSam_4.11

keśākule raktakaṣāyapaṅkakapālabhāji prakaṭāsthidante |
kāyaśmaśāne ramate 'ṅganānāṃ kāmākulaḥ kāmukakākalokaḥ || CVSam_4.12

aho tṛṣṇā veśyā sakalajanatāmohanakarī
vidagdhā mugdhānāṃ harati vivaśānāṃ śamadhanam |
vipaddīkṣādakṣāsahataralatāraiḥ praṇayinī-
kaṭākṣaiḥ kūṭākṣaiḥ kapaṭakuṭilaiḥ kāmakitavaḥ || CVSam_4.13

bālyaṃ kulīrajananījanakapramohaṃ
tadyauvanaṃ kulaṭabhāsubhagopayogam |
vṛddhatvam apy upacitaṃ kukalatraputraiḥ
satyaṃ na kiṃcid idam atra khacitramitram || CVSam_4.14

na kasya kurvanti śamopadeśaṃ svapnopamāni priyasaṃgatāni |
jarānipītani ca yauvanāni kṛtāntadaṣṭāni ca jīvitāni || CVSam_4.15

cintyante yadi nāma rāmanahuṣaśvetādirājarṣayaḥ
kiṃ tair yāti viśālakālakalanāmīlatkathākautukaiḥ |
gaṇyantāṃ svadṛśaiva bhūrivibhavā dṛṣṭāś ca naṣṭāś ca ye
tasmāt sarvam anityatākavalitaṃ jñātvā śamaḥ smaryatām || CVSam_4.16

yadā lolā lakṣmīḥ kṣitipatiraṇāraṇyahariṇī
yadā svapnomeṣā tanughanataḍidyauvanaruciḥ |
yadā kālaḥ kāmaṃ janajalajakiñjalkamadhupas
tadā saṃsāre 'sminn avibudhamano noparamate || CVSam_4.17

saṃtoṣāmbhaḥ pibati nibhṛtasvaccham icchāmayūrī
bhrāntvā cāntaḥkaraṇahariṇo yāti viśrāntim antaḥ |
līnaś cāyaṃ śamatarujale śītale tāpatāntiṃ
mīlatkāmas tyajati niyataṃ mattacittadvipendraḥ || CVSam_4.18

yāte bhoge smaraṇapadavīṃ saktanānāviyoge
śokaḥ stokaṃ spṛśati na manaḥ sarvathā nirvyathānām |
kāle kāle kila kalayatām antavatsarvamantaḥ
prāyaḥ kāyakṣayaparicaye niścaye nirbharaṃ naḥ || CVSam_4.19

yātu vyaktiṃ kusumasamayaḥ saṃcayaḥ saurabhāṇāṃ
khe khelanto malayanilayāḥ saṃtataṃ vāntu vātāḥ |
kāmaḥ kāmaṃ kṣapayatu dhṛtiṃ pakṣmalākṣīkaṭākṣaiḥ
śāntiś citte sthirasukhasakhī nirvikāre mamāstu || CVSam_4.20

jarānigīrṇe subhagābhimāne mlāne śanair bhūtilatāpratāne |
dhanāvadāne śithilābhimāne dhṛtir nidhāne praśamābhidhāne || CVSam_4.21

rāgeṇa sārdhaṃ vayasi prayāte gateṣu bhogeṣu saha spṛhābhiḥ |
dehe ca mohena samaṃ pralīne nirargalo 'sāv apavargamārgaḥ || CVSam_4.22

cittaṃ vātavikāsipāṃsusacivaṃ rūpaṃ dināntātapaṃ
bhogaṃ durgatagehabandhacapalaṃ puṣpasmitaṃ yauvanam |
svapnaṃ bandhusamāgamaṃ tanum api prasthānapuṇyaprapāṃ
nityaṃ cintayatāṃ bhavanti na satāṃ bhūyo bhavagranthayaḥ || CVSam_4.23

abhinnārthānarthaḥ suhṛdariparicchedarahitaḥ
samāvajñāmānaḥ sadṛśasukhaduḥkhavyatirekaḥ |
na maunī nāmaunī vanajalasamānāsanamanā
na dainyaṃ nādainyaṃ spṛśati guṇanairguṇyavirataḥ || CVSam_4.24

sā dūre haricandanasya na paraṃ hāreṇa kiṃ hāritā
no kāntākucamaṇḍalasya sulabhā candre daridre kutaḥ |
gīte saṃgatir eva nāsti samatā tasyāṃ na siddhāmadhor
nairāśye sahasaiva cetasi kṛte yā prītir ujjṛmbhate || CVSam_4.25

labdhāvadhiḥ satyasukhāmṛtasya navapramodādbhutapūrṇakāmaḥ |
bhārāvatārād iva nirvṛto 'haṃ tyāgena sarvāgrahasaṃgrahāṇām || CVSam_4.26

dhanārjanavicintanaṃ hṛdayaropitāśāvanaṃ
vṛthā caraṇaśātanaṃ khalakadaryasaṃsevanam |
sadā vyasanaśocanaṃ priyaviyogadīnānanaṃ
vihāya gṛhamajjanaṃ vrajati puṇyavān nirjanam || CVSam_4.27

nāsti svastikaraḥ paraḥ paribhavo dharmātmanāṃ prāṇinām
āpattāpaśamakṣamaṃ dhanasamaṃ nānyatkriyājīvitam |
saṃsāre param asti no 'tra sukhadaṃ ramyaṃ na rāmānanāt
sarvakleśavināśanirvrtirasaḥ ko nāma mokṣāt paraḥ || CVSam_4.28

caturvargopadeśena kṣemendreṇa yad arjitam |
puṇyaṃ tenāstu loko 'yaṃ caturvargasya bhājanam || CVSam_4.29

iti mokṣapraśaṃsā nāma caturthaḥ paricchedaḥ |

samāpto 'yaṃ caturvargasaṃgrahaḥ |


Rechtsinhaber*in
GRETIL project

Zitationsvorschlag für dieses Objekt
TextGrid Repository (2025). Poetry Collection. Caturvargasaṃgraha. Caturvargasaṃgraha. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CB84-E