Tattvasamāsasūtravṛttiḥ /

pañcaviṃśatitattveṣu janmanā jñānamāptavān /
ādisṛṣṭau namastasmai kapilāya maharṣaye // 1 //

athātastattvasamāsākhyasāṅkhyasūtrāṇi vyākhyāsyāmaḥ | iha kaścidbrāhmaṇastrividhena duḥkhenābhibhūtaḥ sāṅkhyācāryaṃ kapilamaharṣiṃ śaraṇamupāgataḥ | svakulanāmagotrasvādhyāyaṃ nivedyāha | bhagavan kimiha paraṃ kiṃ yāthātathyaṃ kiṃ kṛtvā kṛtakṛtyaḥ syāmiti | kapila uvāca kathayiṣyāmi |

aṣṭau prakṛtayaḥ || Tats_1 ||
ṣoḍaśa vikārāḥ || Tats_2 ||
puruṣaḥ || Tats_3 ||
traiguṇyam || Tats_4 ||
sañcaraḥ || Tats_5 ||
pratisañcaraḥ || Tats_6 ||
adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca || Tats_7 ||
pañcābhibuddhayaḥ || Tats_8 ||
pañcakarmayonayaḥ || Tats_9 ||
pañcavāyavaḥ || Tats_10 ||
pañcakarmātmānaḥ || Tats_11 ||
pañcaparvā 'vidyā || Tats_12 ||
aṣṭāviṃśatidhā 'śaktiḥ || Tats_13 ||
navadhā tuṣṭiḥ || Tats_14 ||
aṣṭadhā siddhiḥ || Tats_15 ||
daśadhā mūlikārthāḥ || Tats_16 ||
anugrahasargaḥ || Tats_17 ||
caturdaśavidho bhūtasargaḥ || Tats_18 ||
trividho dhātusargaḥ || Tats_19 ||
trividho bandhaḥ || Tats_20 ||
trividho mokṣaḥ || Tats_21 ||
trividhaṃ pramāṇam || Tats_22 ||
trividhaṃ duḥkham || Tats_23 ||
etat paramparayā yāthātathyametat samyag jñātvā kṛtakṛtyaḥ syānna punastrividhena duḥkhenābhibhūyate |
iti tattvasamāsākhyasāṅkhyasūtrāṇi ||

[aṣṭau prakṛtayaḥ || Tats_1 ||]

atha kā aṣṭau prakṛtaya ityatrocyate | avyaktaṃ buddhirahaṅkāraḥ pañca tanmātrāṇītyetā aṣṭau prakṛtayaḥ | tatrāvyaktaṃ tāvaducyate yathā loke vyajyante ghaṭapaṭakuḍyaśayanakādyā na tathā vyajata ityavyaktam | śrotrādibhirindriyairna gṛhyata ityarthaḥ | kasmāt anādimadhyāntatvānniravayavatvācca ||

aśabdamasparśamarūpamavyayaṃ tathā ca nityaṃ rasagandhavarjitam /
anādimadhyaṃ mahataḥ paraṃ dhruvaṃ pradhānametat pravadanti sūrayaḥ //

sūkṣmamaliṅgamacetanamanādinidhanaṃ tathāprasavadharmi niravayavamekameva hi sādhāraṇametadavyaktam | avyaktasyāmī paryāyaśabdā bhavanti | avyaktaṃ pradhānaṃ brahma paraṃ dhruvaṃ bahudhānakamakṣaraṃ kṣetraṃ tamaḥprasūtamiti |

kā buddhiratrocyate | adhyavasāyo buddhiḥ | soyamadhyavasāyo gavādiṣu dravyeṣu yasmāt pratipattiḥ | evametannānyathā | gaurevāyaṃ nāśvaḥ | sthāṇurevāyaṃ na puruṣaḥ | ityeṣā buddhiḥ | asyāstu buddheraṣṭau rūpāṇi bhavanti dharmo jñānaṃ vairāgyamaiśvaryamiti | tatra dharmo nāmādharmaviparyayaḥ śrutismṛtivihitaḥ śiṣṭācārāviruddhaḥ śubhalakṣaṇaḥ | jñānaṃ nāmājñānaviparyayastattvabhāvabhūtānāṃ sambodhaḥ | vairāgyaṃ nāmāvairāgyaviparyayaḥ śabdādiviṣayeṣvaprasaktiḥ | aiśvaryaṃ nāmānaiśvaryaviparyayo 'ṇimādayo 'ṣṭaguṇāḥ | etāni sāttvikāni catvāri | adharmo 'jñānamavairāgyamanaiśvaryamiti adharmo nāma dharmaviparyayaḥ śrutismṛtiviruddhaḥ śiṣṭācāraviruddho 'śubhalakṣaṇaḥ | ajñānaṃ nāma jñānaviparyayastattvabhāvabhūtānāmanavabodhaḥ | avairāgyaṃ nāma vairāgyaviparyaḥ śabdādiviṣayeṣvabhiṣaṅgaḥ | anaiśvaryaṃ nāmaiśvaryaviparyayo 'ṇimādirahitatvam | etāni tāmasāni catvāri | tatra dharmeṇa nimittenordhvagamanam | jñānena nimittena mokṣaḥ | vairāgyeṇa nimittena prakṛtilayaḥ | aiśvaryanimittenā 'pratihatagatirbhavati |

evameṣāṣṭarūpā buddhirvyākhyātā |
buddheramī paryāyaśabdā bhavanti |
mano matirmahān brahmā khyātiḥ prajñā śrutirdhṛtiḥ /
prajñānaṃ santatiḥ smṛtirdhīrbuddhiḥ parikathyate //

atrāha ko 'haṅkāra ityucyate | abhimāno 'haṅkāraḥ |

ahaṃ śabde ahaṃ sparśe ahaṃ rūpe ahaṃ rase /
ahaṃ gandhe ahaṃ svāmī dhanavānahamīśvaraḥ // 1 //
ahaṃ bhogī ahaṃ dharme 'bhiṣikto 'sau mayā hataḥ /
ahaṃ haniṣye balibhiḥ parairityevamādikaḥ // 2 //
yo 'yamabhimānapratyayo so 'haṅkāraḥ |
ahaṅkārasyā 'mī paryāyaśabdāḥ |
ahaṅkāro vaikārikastaijaso bhūtādiḥ sānumāno niranumānaśceti ||

atrāha kāni pañcatanmātrāṇītyucyate | ahaṅkārānvitāni pañcatanmātrāṇi śabdatanmātraṃ sparśatanmātraṃ rūpatanmātraṃ rasatanmātraṃ gandhatanmātraṃ ceti pañcatanmātrāṇi | tatra tāvacchabdatanmātrāṇi śabdeṣvevopalabhyante udāttānudāttasvaritakampitaṣaḍjarṣabhagāndhāramadhyamapañcamadhaivataniṣādādayaḥ śabdaviśeṣādupalabhyante | tasmācchabdatanmātre 'viśeṣaḥ | atha sparśatanmātrāṇi sparśeṣvevopalabhyante tatra mṛdukaṭhinakarkaśapicchilaśītoṣṇādayaḥ sparśaviśeṣā upalabhyante | tasmāt sparśatanmātre 'viśeṣaḥ | rūpatanmātrāṇi rūpeṣvevopalabhyante | tatra śuklaraktakṛṣṇaharitapītahāridramāñjiṣṭhādayo rūpaviśeṣā upalabhyante | tasmādrūpatanmātre 'viśeṣaḥ | tathā rasatanmātrāṇi raseṣvevopalabhyante | tatra kaṭutiktakaṣāyakṣāramadhurāmlalavaṇādayo rasaviśeṣā upalabhyante | tasmādrasatanmātre 'viśeṣaḥ | atha gandhatanmātrāṇi gandha evopalabhyante | tatra surabhirasurabhiśca gandhaviśeṣā upalabhyante | tasmād gandhatanmātre 'viśeṣaḥ | evametatpañcatanmātrāṇi sūcitāni | athaiṣāṃ paryāyaśabdāḥ | tanmātrāṇyaviśeṣāṇi mahābhūtaprakṛtayo bhogyānyaṇavaḥ śāntaghoramūḍhānīti | evametā avyaktabuddhyahaṃkāratanmātrasañjñitā aṣṭau prakṛtayo vyākhyātāḥ | atha kasmāt prakṛtayaḥ | prakurvantīti prakṛtayaḥ |

[ṣoḍaśa vikārāḥ || Tats_2 ||]

atha te ke ṣoḍaśavikārā ityatrocyate | ekādaśendriyāṇi pañcamahābhūtānyete ṣoḍaśavikārāḥ | tatrendriyāṇi tāvaducyante | śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇamiti pañca buddhīndriyāṇi | śrotraṃ svaviṣayaṃ śabdaṃ gṛhṇāti tvaksparśaviṣayaṃ cakṣū rūpaviṣayaṃ rasanā rasaviṣayaṃ ghrāṇaṃ gandhaviṣayamiti | vākpāṇipādapāyūpasthākhyāni pañca karmendriyāṇi svaṃ svaṃ karma kurvanti | tatra vāgvacanamuccarati | hastau karma kurutaḥ | pādau viharaṇam | pāyurvisargam | upasthamānandam | ubhayātmakaṃ manaḥ | svasaṃkalpavikalpavṛttī kurute | evanekādaśendriyāṇi vyākhyātāni | athaiṣāṃ paryāyāḥ | indriyāṇi karaṇāni vaikārikāṇi khāni niyatāni padāni avadhṛtāni aṇūni akṣāṇīti |

atha kāni pañcamahābhūtānītyatrocyate | pṛthivyaptejovāyvākāśānīti mahābhūtāni | tatra pṛthivī dhāraṇabhāvena pravartamānā caturṇāmupakāraṃ karoti | āpo jalāni saṃgrahabhāvena pravarttamānāścaturṇāmupakāraṃ kurvanti | tejaḥ pācakabhāvena pravartamānaṃ caturṇāmupakāraṃ karoti | vāyurvāhanabhāvena pravartamānaścaturṇāmupakāraṃ karoti | ākāśamavakāśadānena pravartamānaṃ caturṇāmupakāraṃ karoti | śabdasparśarūparasagandhavatī pañcaguṇā pṛthivī | śabdasparśarūparasavatyaścaturguṇā āpaḥ | śabdasparśarūpavat triguṇaṃ tejaḥ | śabdasparśavān dviguṇo vāyuḥ | śabdavadekaguṇamākāśam | evamākhyātāni pañca mahābhūtāni | athaiṣāṃ paryāyāḥ | bhūtāni bhūtaviśeṣāḥ vikārāḥ ākṛtayaḥ tanavaḥ vigrahāḥ śāntāḥ ghorāḥ mūḍhāḥ ityete ṣoḍaśavikārā vyākhyātāḥ |

[puruṣaḥ || Tats_3 ||]

athāha kaḥ puruṣa ityucyate | puruṣo 'nādiḥ sūkṣmaḥ sarvagataścetano 'guṇo nityo draṣṭā bhoktā 'karttā kṣetravidamalo 'prasavadharmī ceti | athāha kasmāt puruṣaḥ purāṇāt puriśayanāt purohitavṛttitvācca puruṣaḥ | atha kasmādanādiḥ | nāsyādiranto madhyo vā vidyata ityanādiḥ | kasmāt sūkṣmaḥ | niravayavatvādatīndriyatvāt sūkṣmaḥ | kasmāt sarvagataḥ | sarvaṃ prāptamanena nāsya gaganamastīti sarvagataḥ | kasmāccetanaḥ | sukhaduḥkamohopalabdhimattvāt | kasmādaguṇaḥ | sattvarajastamāṃsyasminna santyato 'guṇaḥ | kasmānnityaḥ akṛtakatvādanutpādakatvācca | kasmād draṣṭā | prakṛtivikārānupalambhena iti | kasmādbhoktā | cetanabhāvāt sukhaduḥkhaparijñānācca | kasmādakartā | udāsīnatvādaguṇatvācca | kasmāt kṣetravid | kṣetrebhyo guṇān vettīti kṣetravid | atha kasmādamalaḥ | śubhāśubhakarmāṇyasmin puruṣe na santītyamalaḥ | kasmādaprasavadharmī | nirbījatvāt | na kiñcidutpādayatītyarthaḥ | evameṣa sāṃkhyapuruṣo vyākhyātaḥ |

athāsya puruṣasya paryāyāḥ |
puruṣaḥ ātmā pumān puṃguṇaḥ bahulaḥ jantuḥ jīvaḥ kṣetrajñaḥ naraḥ kaviḥ brahma akṣaraḥ prāṇaḥ ajaḥ yaḥ kaḥ saḥ eṣaḥ |
evametāni pañcaviṃśatitattvāni vyākhyātāni |
aṣṭau prakṛtayaḥ ṣoḍaśavikārāḥ puruṣaśceti ||
pañcaviṃśatitattvajño yatra kutrāśrame rataḥ /
jaṭī muṇḍī śikhī vāpi mucyate nātra saṃśayaḥ //

atrāha puruṣaḥ kiṃ kartā akarttā veti | yadi karttā puruṣaḥ syāt tadā śubhāni kuryāt |

nanu vṛttitrayaṃ loke dṛṣṭaṃ puruṣasya tataḥ kiṃ guṇānāṃ kartṛtā 'siddhā ?
dharmākhyaṃ sauhityaṃ yamaniyamaniṣevaṇaṃ prakhyānam /
jñānaiśvaryavirāgāḥ prakāśanamiti sāttvikī vṛttiḥ //
rāgaḥ krodho lobhaḥ paraparivādo 'tiraudratā 'tuṣṭiḥ /
vikṛtākṛtipāruṣyaṃ prakhyātaiṣā tu rājasī vṛttiḥ //
pramādamadaviṣādā nāstikyaṃ strīprasaṅgitā nidrā /
ālasyaṃ nairghṛṇyamaśaucamiti tāmasī vṛttiḥ //

etadvṛttitrayaṃ dṛṣṭvā loke guṇānāṃ kartṛtvaṃ siddhamiti cākarttā puruṣaḥ siddho bhavati ||

pravarttamānān prakṛterimān guṇān rajastamobhyāṃ viparītadarśanāt /
ahaṃ karomītyabudho 'bhimanyate tṛṇasya kubjīkaraṇe 'pyanīśvaraḥ //
sarvamidaṃ mayā kṛtaṃ mamedamiti vadannabhimānādabudha unmattaḥ kartṛvadbhavati atrāha |
prakṛteḥ kriyamāṇāni guṇaiḥ karmāṇi sarvaśaḥ /
ahaṅkāravimūḍhātmā kartāhamiti manyate //
anāditvānnirguṇatvāt paramātmā 'yamavyayaḥ /
śarīrastho 'pi kauntaya na karoti na lipyate //
evam |
prakṛtyaiva ca karmāṇi kriyamāṇāni sarvaśaḥ /
yaḥ paśyati tathātmānamakartāraṃ sa paśyati //

tatrāha kimayamekaḥ puruṣo bahavo vetyucyate /

sukhaduḥkhamohasaṅkaraviśuddhakaraṇapāṭavajanmamaraṇakaraṇānāṃ nānātvāt puruṣabahutvaṃ siddhaṃ lokāśramavarṇabhedācca | yadyekaḥ puruṣaḥ syādekasmin sukhini sarva eva sukhinaḥ syuḥ | ekasmin duḥkhini sarva eva duḥkhinaḥ syuḥ | ekasmin karaṇapāṭave sarveṣāmeva karaṇapāṭavaṃ syāt | ekasmiñjāte sarva eva jāyeran | ekasmin mṛte sarva eva mriyeranniti | na caivam itaśca bahavaḥ puruṣāḥ siddhāḥ | ākṛtigarbhāśayabhāvasaṅgatiśarīravibhāge liṅgabahutvāt | evaṃ tāvat sāṃkhyācāryāḥ kapilāsuripañcaśikhapatañjaliprabhṛtayo bahūn puruṣān varṇayanti |

vedāntavādina ācāryā hariharahiraṇyagarbhavyāsādaya ekamevātmānaṃ varṇayanti |
kasmādevaṃ tadāha |
puruṣa evedaṃ sarvaṃ bhūtaṃ yacca bhāvyam /
utāmṛtatvasyeśāno yadanyenātirohati //
tadevāgnistadādityastadvāyustaddhi candramāḥ /
tadeva śukraṃ tadbrahma tadāpaḥ saḥ prajāpatiḥ //

tadeva satyamamṛtaṃ sa mokṣaḥ sā parā gatiḥ //

tadakṣaraṃ tat saviturvareṇyaṃ yasmātparaṃ nāparamasti kiñcit //

yasmānnāṇīyo na jyāyo 'sti kaścid vṛkṣa iva stabdho divi tiṣṭhatyekastenedaṃ pūrṇaṃ puruṣeṇa sarvam |
sarvataḥ pāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham /
sarvataḥ śrutimalloke sarvamāvṛttya tiṣṭhati //
sarvendriyaguṇābhāsaṃ sarvendriyavivarjitam /
sarveṣāṃ prabhumīśānaṃ sarvasya śaraṇaṃ mahat //
sarvataḥ sarvatattvāni sarvātmā sarvasambhavaḥ /
sarvaṃ vilīyate yasmin tadbrahma munayo viduḥ //
eka eva hi bhūtātmā dehe dehe vyavasthitaḥ /
ekadhā bahudhā caiva dṛśyate jalacandravat //
sa hi sarveṣu bhūteṣu sthāvareṣu careṣu ca /
vasatyeko mahānātmā yena sarvamidaṃ tatam //
ekoyamātmā jagatāmekena bahudhā kṛtaḥ /
pṛthag vadanti cātmānaṃ jñānādikapravartane //
brāhmaṇe kṛmikīṭeṣu śvapāke śuni hastini /
paśugodaṃśamaśake samaṃ paśyanti paṇḍitāḥ //
eka eva yathā sūtraṃ suvarṇe vartate punaḥ /
muktāmaṇipravāleṣu mṛṇmaye rajate tathā //
tadvad goṣu manuṣyeṣu tadvaddhastimṛgādiṣu /
ekoyamātmā vijñeyaḥ sarvatraiva vyavasthitaḥ //

[traiguṇyam || Tats_4 ||]

atrāha kiṃ traiguṇyaṃ nāmocyate | sattvarajastamāṃsīti triguṇā eva traiguṇyam | sattvaṃ nāma prasādalāghavaprasannatābhiṣaṅgaprītituṣṭititikṣāsantoṣādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsataḥ sukhātmakam | rajo nāma śokatāpasvedastambhodvegaroṣamānādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato duḥkhātmakam |

tamo nāmā '; 'cchādanāvaraṇabībhatsadainyagauravālasyanidrāpramādādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato mohātmakam |
etat traiguṇyaṃ vyākhyātam |
sattvaṃ prakāśakaṃ vidyādrajo vidyāt pravartakam /
tamo 'prakāśakaṃ vidyāttraiguṇyannāma saṃjñitam //

[sañcaraḥ || Tats_5 ||] [pratisañcaraḥ || Tats_6 ||]

atrāha kaḥ sañcaraḥ pratisañcaraśca | atrocyate | utpattiḥ sañcaraḥ pralayaḥ pratisañcaraḥ | tatrotpattirnāmāvyaktāt prāgupadiṣṭāt sarvataḥ puruṣeṇa pareṇādhiṣṭhitā buddhirutpadyate | aṣṭaguṇā buddhiḥ | buddhitattvādahaṅkāra utpadyate | sa cāhaṃkārastrividho vaikārikastaijaso bhūtādiriti | tatra vaikārikādahaṃkārādeva indriyāṇi cotpadyante | bhūtādestanmātrāṇi | taijasādubhayam | tanmātrebhyo bhūtānīti sañcaraḥ | pratisañcaro nāma bhūtāni tanmātreṣu līyante | tanmātrāṇīndriyāṇi cāhaṃkāre | ahaṃkāro buddhau | buddhiravyakte | tadavyaktaṃ kvacinna līyate | kasmādanutpadyamānatvāt prakṛtiṃ puruṣañcaiva viddhyanādi ityevaṃ pratisañcaro vyākhyātaḥ |

[adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca || Tats_7 ||]

tatrāha kiṃ tadadhyātmamadhibhūtamadhidaivataṃ ceti | tatrocyate | buddhiradhyātmam boddhavyamadhibhūtaṃ brahmā tatrādhidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmaṃ mantavyamadhibhūtaṃ rudrastatrādhidaivatam | mano 'dhyātmaṃ saṃkalpitavyamadhibhūtaṃ candrastatrādhidaivatam | śrotramadhyātmaṃ śrotavyamadhibhūtamākāśastatrādhidaivatam | tvagadhyātmaṃ sparśayitavyamadhibhūtaṃ vāyustatrādhidaivatam | cakṣuradhyātmaṃ draṣṭavyamadhibhūtamādityastatrādhidaivatam | jihvādhyātmaṃ rasayitavyamadhibhūtaṃ varuṇastatrādhidaivatam | ghrāṇamadhyātmaṃ ghrātavyamadhibhūtaṃ pṛthvī tatrādhidaivatam | vāgadhyātmaṃ vaktavyamadhibhūtaṃ agnistatrādhidaivatam | pāṇī adhyātmaṃ grahītavyamadhibhūtamindrastatrādhidaivatam | pādāvādhyātmaṃ gantavyamadhibhūtaṃ viṣṇustatrādhidaivatam | pāyuradhyātmamutsraṣṭavyamadhibhūtaṃ mitrastatrādhidaivatam | upasthamadhyātmamānandayitavyamadhibhūtaṃ prajāpatistatrādhidaivatam | evametat trayodaśavidhasya karaṇasyādhyātmamadhibhūtamadhidaivataṃ vyākhyātam |

tattvāni yo vedayate yathāvad guṇasvarūpāṇyadhidaivataṃ ca /
vimuktapāpmā gatadoṣasaṅgho guṇāṃstu bhuṅkte na guṇaiḥ sa bhajyate //

[pañcābhibuddhayaḥ || Tats_8 ||]

atha kāstāḥ pañcābhibuddhaya ucyate | vyavasāyo 'bhimānecchā kartavyatā kriyeti | abhimukhī buddhiridaṃ karaṇīyaṃ mayeti vyavasāyo buddhikriyā | ātmaparātmasvarūpapratyayābhimukho 'bhimāno 'haṃkāro buddheḥ kriyā | icchā vāñchā saṅkalpo manaso buddhikriyā | śabdādiviṣayālocanaśravaṇādilakṣaṇakartavyatā buddhīndriyāṇāṃ buddhikriyā | vacanādilakṣaṇabuddhikriyā karmendriyāṇāṃ sā kriyeti | evametāḥ pañcābhibuddhayo vyākhyātāḥ |

[pañcakarmayonayaḥ || Tats_9 ||]

atha kāstāḥ pañcakarmayonaya ucyante | dhṛtiḥ śraddhā sukhā 'vividiṣā vividiṣā ca pañcakarmayonayaḥ |

bāhyakarmāṇi saṃkalpya pratītaṃ yo 'bhirakṣati /
tanniṣṭhastatpratiṣṭhaśca dhṛteretaddhi lakṣaṇam //
svādhyāyo brahmacaryaṃ ca yajanaṃ yājanaṃ tapaḥ /
dānaṃ pratigraho homaḥ śraddhāyā lakṣaṇaṃ smṛtam //
sukhārthaṃ yastu seveta brahmakarmatapāṃsi ca /
prāyaścittaparo nityaṃ sukheyaṃ parikīrtitā //

viṣayamadhumiśritāntaḥkāraṇatvamavividiṣā /

vividiṣā ca dhyānināṃ prajñānayoniḥ |
ekatvaṃ ca pṛthaktvaṃ ca nityaṃ caivamacetanam /
sūkṣmaṃ satkāryamakṣobhyaṃ jñeyā vividiṣā ca sā //

kāryakāraṇakṣayakarī vividiṣā prākṛtikī vṛttiḥ /

dhṛtiḥ śraddhā sukhā 'vividiṣā catasro bandhāya vidiṣaikā mokṣāya | evametā pañca karmayonayo vyākhyātāḥ |

[pañcavāyavaḥ || Tats_10 ||]

atrāha ke pañcavāyava ucyante |

prāṇopānaḥ samānaśca udāno vyāna eva ca |

ityete vāyavaḥ pañca śarīreṣu śarīriṇām |

tatra prāṇo nāma vāyurmukhanāsikādhiṣṭhātā praṇayanātprakramaṇācca prāṇa ityabhidhīyate | apāno nāma vāyurnābhyadhiṣṭhitāpanayanādadhogamanāccāpāna ityabhidhīyate | samāno nāma vāyurhṛdadhiṣṭhātā samanayanāt saṅgamanācca samāna ityabhidhīyate | udāno nāma vāyuḥ kaṇṭhādhiṣṭhātā ūrdhvagamanādutkramaṇāccodāna ityabhidhīyate | vyāno nāma vāyuḥ sandhyadhiṣṭhātā vikṣepaṇādvijṛmbhaṇācca vyāna ityabhidhīyate | iti pañcavāyavo vyākhyātāḥ |

[pañcakarmātmānaḥ || Tats_11 ||]

atrāha ke te pañcakarmātmāna ityucyate | vaikārikastaijaso bhūtādiḥ sānumāno niranumānaśca | tatra vaikārikaḥ śubhakarmakartā | taijaso 'śubhakarmakartā | bhūtādirmūḍhakarmakartā | sānumānaḥ śubhamūḍhakarmakartā | niranumāno 'śubhamūḍhakarmakartā caivaṃ pañcakarmātmāno vyākhyātāḥ |

[pañcaparvāvidyā || Tats_12 ||]

atrāha kā sā pañcaparvāvidyetyucyate | tamo moho mahāmohastāmiśro 'ndhatamisraśceti | tatra tamomohāvubhāvaṣṭātmakau | mahāmoho daśātmakaḥ | tāmisrondhatāmisraścāṣṭādaśātmakau | tamo nāmāṣṭasu prakṛtiṣvavyaktabuddhyahaṃkārapañcatanmātrasaṃjñitāsvanātmasvātmābhimānastama ityabhidhīyate | moho nāmāṇimādyaṣṭaiśvaryaprāptaye yo 'bhimāna utpadyate sa moha ityabhidhīyate | mahāmoho nāma dṛṣṭānuśravikeṣu śabdādiviṣayeṣu daśasu vṛttiṣu muktohamiti manyate sa mahāmoha ityabhidhīyate | tāmisro nāmāṣṭaguṇaiśvarye 'ṇimādye daśavidhe ca viṣaye yo dveṣo 'pratihatastatra yad duḥkhamutpadyate 'sau tāmisra ityabhidhīyate | andhatāmisro nāmāṣṭaguṇaiśvarye 'ṇimādye daśavidhe ca viṣaye siddhe maraṇakāle yo viṣāda utpadyate so 'ndhatāmisra ityabhidhīyate | evameṣā pañcaparvā 'vidyā dviṣaṣṭibhedā vyākhyātāḥ |

[aṣṭāviṃśatidhāśaktiḥ || Tats_13 ||]

atrāha kā sāṣṭāviṃśatidhāśaktiratrocyate | ekādaśendriyavadhāḥ saptadaśa tuṣṭisiddhi(buddhi)vadhāḥ | eṣāṣṭāviṃśatidhāśaktiriti | tatrendriyavadhāstāvaducyante | śrotre bādhiryaṃ jihvāyāṃ jaḍatvaṃ tvaci kuṣṭhitvaṃ cakṣuṣyarūpatvaṃ nāsikāyāmaghrāṇatvaṃ vāci mūkatvaṃ hastayoḥ kuṇitvaṃ pādayoḥ paṅgutvaṃ vāgindriya udāvarta upasthendriye klaibyaṃ manasyunmāda ityekādaśendriyavadhāḥ |

[navadhā tuṣṭiḥ || Tats_14 ||] [aṣṭadhā siddhiḥ || Tats_15 ||]

saptadaśatuṣṭisiddhivadhā nāma viparyayāstuṣṭisiddhīnām | tuṣṭiviparyayāstāvaducyante | tatra nāsti pradhānamiti yā pratipattiranantā | evamahamityātmajñāne tāmasalīnā tathāhaṃkārasyādarśanamavidyā | naiva santi tanmātrāṇi bhūtakāraṇānītyavṛṣṭiḥ | viṣayāṇāmarjane pravṛttirasutārā | rakṣaṇe tu pravṛttirasupārā ca | kṣayadoṣamadṛṣṭvā 'rthe pravṛttirasunetrā | bhogā śaktirasumarīcikā | hiṃsādoṣamapaśyato bhogārambho 'nuttamāmbhasikā | iti tuṣṭiviparyayā navadhā 'tuṣṭayo vyākhyātāḥ |

atha siddhiviparyayā asiddhayo 'ṣṭau cābhidhīyante | nānātvaṃ bhūtamātrasyaikātvamāvirbhūtamatāramucyate | śabdamātraśravaṇādviparītagrahaṇamāsutāraṃ yathā nānātvajño mukta iti śrutvā viparītaṃ pratipanno nānātvajño hyamukta iti | adhyayanaśravaṇābhiniviṣṭasyāpi jaḍatvādasacchāstropahatabuddhitvādvā pañcaviṃśatitattvajñānasiddhirna bhavati tadā 'tāratāraṃ tadajñānam | kasyacidādhyātmikena duḥkhenābhibhūtasyāpi saṃsāre 'nudvegādajijñāsorna jñānaṃ tatpramādam | evamapramuditāpramodamānayoścānyonyayordvayamaparaṃ draṣṭavyam | suhṛdupadiṣṭe 'pyaniścayabuddherajñānam parasparamasampā | asampāvacanādathavā parāṅmukhe gurau durbhāgyasya jñānāsiddhistadajñānamasatpramuditamiti | evamete siddhiviparyayā asiddhayo 'ṣṭau vyākhyātāḥ | evameṣā 'ṣṭaviṃśatidhā 'śaktirvyākhyātā |

atrāha kā sā navadhā tuṣṭiratrocyate | prakṛtiṃ paramārthatvena parikalpya parituṣṭe mādhyasthaṃ labhate tasya tuṣṭyā sā tāntrikī saṃjñā 'mbha iti | aparo buddhiṃ paramārthavena pratipadya parituṣṭastasyāstuṣṭeḥ śalilā iti saṃjñā | anyo 'haṃkāraṃ paramārthatvenābhyupagamya parituṣṭastasyātuṣṭeḥ rodha iti saṃjñā | itarastanmātrāṇi bhogyāni paramārthatvena viniścitya parituṣṭastasya tuṣṭervṛṣṭiriti saṃjñā | evamādhyātmikyaścatasrastuṣṭayo bhavanti | catasṛṣvapi tuṣṭiṣu nāsti mokṣastattvajñānasyāsambhavāt | vāhyārthārjanarakṣaṇakṣayasaṅgahiṃsādidoṣadarśanādviṣayoparame pañcatuṣṭayo bhavanti | arthānāmarjane doṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt | sā pañcamī tuṣṭiḥ sutāretyabhidhīyate | anyorthānāṃ rakṣaṇe doṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sā ṣaṣṭhī tuṣṭiḥ supāretyuṣyate | anyorthānāṃ kṣayadoṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sā saptamī tuṣṭiḥ sunetretyabhidhīyate | anyorthānāṃ saṅgadoṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sāṣṭamī tuṣṭiḥ sumarīciketyabhidhīyate | anyo bhūtānāmarthanimittaṃ hiṃsādidoṣadarśanānnivṛttastuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sā navamī tuṣṭiruttamāmbhasiketyabhidhīyate | ityetā navatuṣṭayo vyākhyātāḥ |

atrāha kāṣṭau siddhaya ityatrocyate | yadūhane jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā prathamā siddhistāreyabhidhīyate | yacchabdamātreṇa jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā siddhiḥ sutāretyabhidhīyate | yadadhyayanena jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā tṛtīyā siddhistārayantītyabhidhīyate | yadādhyātmikasya duḥkhasyāpanodanaṃ kṛtvā jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā caturthī siddhiḥ pramuditetyabhidhīyate | yadādhibhautikasya duḥkhasyāpanodanaṃ kṛtvā jñānam utpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā pañcamī siddhiḥ pramuditetyabhidhīyate | yadādhidaivikasya duḥkhasyāpanodanaṃ kṛtvā jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā ṣaṣṭhī siddhiḥ pramodamānetyabhidhīyate | yattu snigdhasaṃsargāvyapayājjñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā sapramī siddhiḥ ramyaketyabhidhīyate | yat paricaryādānena jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu paritoṣite gurau siddhiḥ satpramuditetyabhidhīyate | ityetā aṣṭasiddhayo vyākhyātāḥ |

[daśadhā mūlikārthāḥ || Tats_16 ||]

atrāha ke daśamūlikārthā ityatrocyate |
astitvamekatvamathārthavattvaṃ parārthamanyatvamakartṛtā ca /
yogo viyogo vahavaḥ pumāṃsaḥ sthitiḥ śarīrasya ca śeṣavṛttiḥ //

ityete daśamūlikārthāḥ |

saṅghātaparārthatvāditi puruṣāstitvaṃ siddham | bhedānāṃ parimāṇāt kāraṇamastyavyaktamiti paryāyadvayena pradhānasyāstitvaṃ siddham | hetumadanityamityekatvaṃ siddham | prītyaprītiviṣādātmakā ityarthavattvaṃ siddham | nānāvidhairupāyairiti parārthatvaṃ siddham | triguṇamaviveki viṣaya ityanyatvaṃ siddham | tasmācca viparyāsādityakartṛtvaṃ siddham | puruṣasya darśanārthaṃ kaivalyārthaṃ tathā pradhānasyāpīti yogasiddhiḥ | prāpte śarīrabhede caritārthatvāditi viyogasiddhiḥ | janmamaraṇakaraṇānāmiti puruṣabahutvaṃ siddham | cakrabhramivaditi śeṣavṛttiḥ siddhā | ete daśamūlikārthā vyākhyātāḥ | eteṣāṃ daśānāṃ prāgupadiṣṭānāṃ ca pañcāśatpratyayāḥ | ete ca ṣaṣṭipadārthāḥ ṣaṣṭitantramityucyate |

[anugrahasargaḥ || Tats_17 ||]

atrāha ko 'nugrahasargaḥ atrocyate | bāhyān pañcatanmātrebhyaścotpādyānugrahasargadhyānotpannenādhāravarjitān putrān dṛṣṭvā tebhyastanmātrebhyo 'nugrahasargamasṛjadbrahmā |

[caturdaśavidho bhūtasargaḥ || Tats_18 ||]

atrāha kaścaturdaśavidho bhūtasarga ityatrocyate | aṣṭavikalpo daivaḥ paiśāco rākṣaso yākṣo gāndharva aindraḥ prājāpatyo brāhma ityaṣṭau devayonayaḥ | pañcadhā tiryagyonaśca paśupakṣimṛgasarīsṛpasthāvarā iti | gavādimūṣakāntāḥ paśavaḥ | garuḍādimaśakāntāḥ pakṣiṇaḥ | siṃhādiśṛgālāntāḥ mṛgāḥ | śeṣādikīṭāntāḥ sarīsṛpāḥ |

parvatāditṛṇāntāḥ sthāvarāḥ |
mānuṣyaṃ caikavidhaṃ brāhmaṇādicāṇḍālāntam |
aṣṭavikalpo daivastiryagyonaśca pañcadhā bhavati |
mānuṣyaścaikavidhaḥ samāsato bhautikaḥ sargaḥ ||

[trividho dhātusargaḥ || Tats_19 ||]

samāsato ye tridhāḥ sargāḥ tatrāha kastrividho dhātusargaḥ atrocyate sūkṣmāḥ mātāpitṛjāḥ prabhūtā iti | jñānendriyapañcaprāṇabuddhimanasāṃ gaṇaḥ sūkṣmaḥ |

liṅgaśarīrāṇītyarthaḥ |
mātāpitṛjā ṣāṭkauśikāḥ tatra mātṛto lomalohitamāṃsāni pitṛtaḥ snāyvasthimajjāna iti ṣaṭko gaṇaḥ |
prabhūtāḥ pañcamahābhūtāni mahābhūte ghaṭādīnāṃ niveśa iti trividho dhātusargo vyākhyātaḥ |
etatsaṃsāramaṇḍalamuktam ||

[trividho bandhaḥ || Tats_20 ||]

atrāha kastrividho bandya ityatrocyate | prakṛtibandho vaikārikabandho dakṣiṇābandhaśceti | tatra prakṛtibandho nāmāṣṭau prakṛtayastāḥ paratenābhimanyamānasya prakṛtilayaḥ prakṛtibandha ityucyate | tatra vaikārikabandho nāma pravrajitānāṃ laukikānāṃ vaikārikairindriyairvaśīkṛtānāṃ śabdādiviṣaye praśaktānāmajitendriyāṇāmajñānināṃ kāmamohitānāṃ vaikārikabandha ityucyate | dakṣiṇābandho nāma brahmacārigṛhasthabhikṣuvaikhānasānāṃ kāmamohopahatacetasāmabhimānapūrvikāṃ dakṣiṇāṃ prayacchatāṃ dakṣiṇābandha ityucyate | iti trividho bandho vyākhyātaḥ | uktaṃ ca |

prākṛtena tu bandhena tathā vaikārikeṇa ca /
dakṣiṇābhistṛtīyena bandhoyaṃ ca nigadyate //

[trividho mokṣaḥ || Tats_21 ||]

atrāha kastrividho mokṣa ityatrocyate |

jñānodrekādindriyarāgopaśamāt kṛtsnakṣayācceti |

jñānodrekādindriyarāgopaśamāt svadharmādharmakṣayo bhavati dharmādharmakṣayācca kaivalyamiti |
uktaṃ ca |
ādyo hi mokṣo jñānena dvitīyo rāgasaṃkṣayāt /
kṛtsnakṣayāt tṛtīyastu vyākhyātaṃ mokṣalakṣaṇam //

[trividhaṃ pramāṇam || Tats_22 ||]

kiṃ trividhaṃ pramāṇamityatrocyate | dṛṣṭamanumānamāptavacanaṃ ceti etat trividhaṃ pramāṇam | dṛṣṭaṃ tāvadvyākhyāyate yāvadindriyāṇāṃ pañcendriyārthāḥ pratyakṣā eva dṛṣṭam | anumānam pramāṇaṃ liṅgadarśane jāyamānaṃ jñānam | yathā meghodayena vṛṣṭiḥ sādhyate bakapaṅktibhiḥ salilam dhūmenāgniḥ tadanumānam | pratyakṣeṇānumānena vā yortho na sādhyate sa āptavacanāt sādhyate |

yathendro devānāṃ rājā uttarāḥ kuravaḥ sauvarṇo meruḥ svarge 'psarasa iti |
ta indrādayaḥ pratyakṣānumānāsādhyāśca vasiṣṭādayo munayo vadanti santīndrādayaḥ āgamopyasti |
svakarmaṇyabhiyukto yo rāgadveṣavivarjitaḥ /
jñānavān śīlasampanna āpto jñeyastu tādṛśaḥ //

evametat trividhaṃ pramāṇamabhihitam | atrāha tena trividhena pramāṇena kiṃ sādhyate atrocyate | yathā loke mānena prasthādinā dhānyāni mīyante | tulayā candanādīni dravyāṇi | evamanena tattvabhāvabhūtāni pramīyante | trividhena duḥkhenābhibhūto brāhmaṇaḥ kapilamaharṣiśaraṇamupāgataḥ atrāha |

[trividhaṃ duḥkham || Tats_23 ||]

kiṃ trividhaṃ duḥkhamityatrocyate | ādhyātmikamādhibhautikamādhidaivikamiti | tatrādhyātmikaṃ dvividhaṃ śārīraṃ mānasaṃ ceti | śarīre bhavaṃ śārīram manasi bhavaṃ mānasaṃ ceti | tatra śārīraṃ nāma vātapittaśleṣmaṇāṃ vaiṣamyādyadduḥkhamutpadyate jvarātisāravisūcikāmūrchādikaṃ tacchārīramucyate | kāmakrodhalobhamohamaderṣyādikaṃ priyaviyogādikaṃ tanmānasamityucyate | adhibhūtebhyo bhavamādhibhautikam | mānuṣapaśumṛgasarīsṛpasthāvarebhyo yadduḥkhamutpadyate tadādhibhautikam | adhidevebhyo jātamādhidaivikam | śītoṣṇavātavarṣāsannipātādinimittaṃ yadduḥkhamutpadyate tadādhidaivikam | anena trividhena duḥkhenābhibhūtasya brāhmaṇasya jijñāsotpanā |

jñātumicchā jijñāsā |
yathā tṛṣitasya pānīyaṃ pātumicchā pipāsā |
etatsamāsato niḥśreyasaṃ jñānam |
yajjñātvā punarjanma na syāditi ||
etanmaharṣervijñānaṃ kapilasya mahātmanaḥ /
yacchrutvā brāhmaṇaḥ śreyaḥ kṛtakṛtyo 'bhavat tadā //
sāṃkhyasūtrakrameṇaiṣā vyākhyātā kramadīpikā /
anuṣṭupchandasā cātra jñeyaṃ ślokaśatatrayam //

iti śrītattvasamāsākhyā sūtravṛttiḥ samāptā ||

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Holder of rights
GRETIL project

Citation Suggestion for this Object
TextGrid Repository (2025). Darśana Collection. Tattvasamāsasūtravṛtti or Kramadīpikā (cf. final verse), a commentary on the Tattvasamāsa, an abstract of Sāṃkhya philosophy in (23-) 25 sūtras.. Tattvasamāsasūtravṛtti or Kramadīpikā (cf. final verse), a commentary on the Tattvasamāsa, an abstract of Sāṃkhya philosophy in (23-) 25 sūtras.. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CD67-E