Hetutattvopadeśaḥ

mañjuśrīkumārabhūtāya namaḥ

1. sādhanaṃ dūṣaṇaṃ caiva sābhāsaṃ parasaṃvide /
pratyakṣamanumānaṃ ca sābhāsaṃ tvātmasaṃvide //

ayaṃ śāstrārtharāṃgrahaḥ //

2. vādinā svayaṃ sādhayitumiṣṭo 'rthaḥ sādhyaḥ / yena sādhyate tatsādhanam //

3. hetostrairūpyamucyate / kiṃ punastattrairūpyam / pakṣe sattvameva prathamaṃ rūpam / sapakṣa eva sattvamiti dvitīyaṃ rūpam / vipakṣe ca asattvameva niścitamiti tṛtīyaṃ rūpam //

4. tatra pakṣaḥ prasiddho dharmī prasiddhaviśeṣaṇena viśiṣṭaḥ svayaṃ sādhayitumiṣṭaḥ pratyakṣādyaviruddhaḥ / yathā dharmī śabdo 'nitya iti viśeṣaṇena viśiṣṭaḥ sādhyaḥ / kṛtakatvāditi heturbhavatīti //

5. kaḥ punaḥ sapakṣaḥ / sādhyadharmasāmānyena samānaḥ sapakṣaḥ / yathā ghaṭādiriti //

6. ko hetorvipakṣaḥ / yatra sādhyābhāvāddhetvabhāvo niścayena pradarśyate / yathākāśādiḥ //

7. trirūpahetupradarśanena parāvagamanimittaṃ kṛtaḥ prayogaḥ parārthānumānabhityucyate / yathā śabdo 'nitya iti pakṣavacanam / kṛtakatvāditi hetuvacanam / ghaṭādivaditi sapakṣavacanam / ākāśādivaditi vipakṣavacanam //

8. sa punardvividho dṛśyate / sādharmyeṇa vaidharmyeṇa ca //

9. tatra sādharmyeṇa tāvat / yatkṛtakaṃ tatsarvamanityaṃ dṛṣṭam / yatha ghaṭādiḥ / śabdo 'pi kṛtaka iti //

10. vaidharmyeṇāpyanityatvābhāve kṛtakatvābhāvaḥ / yathākāśādiḥ / śabdastu kṛtaka iti //

11. kaḥ punaḥ pakṣābhāsaḥ / pakṣābhāso vastuto na pakṣaḥ / pratyakṣādivirodhādayaṃ pakṣābhāsaḥ //

12. yathā dhūmādirdharmī buddhimaddhetūtpannaḥ sādhya iti pratyakṣaviruddhaḥ pakṣābhāsaḥ / pratyakṣato vahnerdhūmotpattidarśanāt //

13. anumānaviruddho yathā / vedavacanaṃ dharmyapauruṣeyamiti sādhye śabdaḥ prayatnānantarīyaka iti pauruṣeyatvasya siddheḥ //

14. svavacanaviruddho yathā / anumānaṃ na pramāṇamiti / parāvagamāya vākyaprayogaḥ parārthānumānamiti nirdeśāt //

15. lokaviruddho yathā / śuci naraśiraḥ kapālaṃ prāṇyaṅgatvāc chaṅkhaśuktivaditi //

16. pratītiviruddho yathā / yad yāvatkālasthāyi tat anityam / yadyāvatkālasthāyi tat sarvaṃ nityamiti laukikapratīteḥ //

17. aprasiddhaviśeṣaṇo yathā / vaiśeṣikasya sāṃkhyaṃ prati śabdo vināśīti //

18. aprasiddhaviśeṣyo yathā / sāṃkhyasya bauddhaṃ pratyātmā cetana iti sādhyam //

19. aprasiddhobhayo yathā / vaiśeṣikasya bauddhaṃ prati samavāyikāraṇamātmeti kāyaḥ sthirasvabhāva iti vā //

20. pakṣābhāsā uktāḥ //

21. kīdṛśo hetvābhāsaḥ / yo heturivābhāsate na tu hetutvena sidhyati //

22. hetvābhāsastrividhaḥ / asiddho viruddho 'naikāntikaśca //

23. tatra pakṣāsiddherasiddha iti hetvābhāsaḥ //

24. pakṣe sapakṣe cāsan vipakṣe ca san yaḥ sa viruddha iti hetvābhāsaḥ sādhyaviparītasiddheḥ //

25. sapakṣavipakṣayorubhayorbhāve 'bhāve vā saṃśaye vāsiddhapratibandho yo hetuḥ so 'naikāntiko hetvābhāsaḥ / vādiprativādibhyāṃ sādhayitumiṣṭasyaikāntenāsiddheḥ //

26. ubhayāsiddho yathā / śabdasyānityatve sādhye hetuścākṣuṣatvaṃ vādiprativādinorasiddha iti //

27. cetanastaruriti sādhye sarvatvagapaharaṇe maraṇāditi hetuḥ prativādinaṃ bauddhaṃ pratyasiddha iti prativādyasiddhaścittādinirodhasya bauddhasyeṣṭatvāt //

28. acetanāḥ sukhādaya iti sādhye utpattimattvāditi hetuḥ sāṃkhyasya svayaṃ vādino 'siddha iti vādyasiddhaḥ //

29. vaiśeṣikeṇa prativādinaṃ bauddhaṃ prati pṛthivyādirdharmī kārya iti sādhya ekaikakṣaṇavadanyānyotpādāditi vādinaḥ svayamasiddhaḥ / siddhe 'pyutpāda ekaikakṣaṇavadanyānyotpādāsiddheḥ //

30. pakṣaikadeśāsiddho yathā / cetanāstaravaḥ svāpāditi hetuścandane vādinaḥ svayaṃ pakṣaikadeśe 'siddhaḥ / na hi sarve vṛkṣā rātrau patrasaṃkocabhājaḥ //

31. evameva kṣityādirgharmī buddhimajjāta iti sādhye kāryamiti heturbauddhaṃ pratyasiddhaḥ pratyakṣānupalambhābhyāṃ kāryakāraṇasambandhasiddhasvarūpeṇa kṣityādīnāṃ siddheḥ / vāsabhojanādisiddhiriti cettadā pakṣaikadeśāsiddhiḥ //

32. saṃdigdhāsiddho yathā / yadīha dhūmaḥ syādatra vahniḥ syāditi sādhye hetvaniścayāt //

33. saṃdigdhadharmyasiddho yathā / eṣvanekeṣu nikuñjeṣu kasmiṃścin nikuñje mayūra iti sādhye kekāyitāditi heturiti //

34. dharmyasiddhāvapyasiddho yathā / dharmyātmā sarvavyāpīti sādhye sarvatropalabhyamānaguṇatvāditi heturiti //

35. navaite 'siddhā hetvābhāsāḥ //

36. kīdṛśaḥ punaranaikāntiko hetvābhāsaḥ / ucyate /

37. yathā śabdasya nityatvādike dharme sādhye prameyatvāditi hetuḥ sapakṣavipakṣayoḥ sarvatra varttamānaḥ sādhāraṇo 'naikāntika iti //

38. evaṃ śabdo nitya iti sādhye śrāvaṇatvāditi hetuḥ sapakṣe vipakṣe cāvṛtterasādhāraṇo 'naikāntikaḥ //

39. evaṃ śabdasyāprayatnānantarīyakatve sādhye 'nityatvāditi hetuḥ sapakṣaikadeśavṛtti rvipakṣavyāpyanaikāntikaḥ / aprayatnānantarīyakasya śabdasya sapakṣaḥ vidyudākāśādiḥ / tatra sapakṣaikadeśe vidyudādāvanityatvaṃ varttate / nākāśādau / vipakṣāḥ prayatnānantarīyakādayaḥ sarve / teṣu sarveṣvasti //

40. evaṃ śabdasya prayatnānantīyakatve sādhye 'nityatvāditi hetu rghaṭādau sarvatra vidyate / aprayatnānantarīyako vipakṣaḥ puna rvidyudākāśādiḥ / tatraikadeśe vidyudādau varttate nākāśādau / tasmādayaṃ vipakṣaikadeśavṛttiḥ sapakṣavyāpyanaikāntiko hetuḥ //

41. ubhayapakṣaikadeśavṛttiranaikāntiko yathā / dharmī śabdo nitya iti sādhye 'mūrttatvāditi hetuḥ / paramāṇvākāśādiḥ sapakṣaḥ / tatra sapakṣaikadeśa ākāśe 'mūrttatvaṃ vidyate na paramāṇau paramāṇūnāṃ mūrttatvāt / ghaṭasukhādiranityo vipakṣaḥ / tadekadeśe sukhādau vidyate na ghaṭādāviti //

42. evaṃ saṃdigdhavipakṣavyāvṛttiḥ sapakṣavyāpyanaikāntiko heturyathā / kapilādi rdharmyasarvajña iti sādhye vaktṛtvāditi hetū rathyāpuruṣādau sapakṣe vidyate vipakṣe sarvajñe saṃdigdhaḥ / sarvajñasyātīndriyatvādvaktṛtvamasti na veti saṃdehaḥ //

43. evaṃ saṃdigdhasapakṣavṛttirvipakṣavyāpyanaikāntiko heturyathā / ṛṣabhavardhamānādi rdharmī sarvajña iti sādhye kevalaśāstrakarttṛtvāditi hetuḥ sapakṣe sarvajñe saṃdigdhaḥ / sarvajñasyātīndriyatvāt kevalaśāstrakarttari saṃdehaḥ / vipakṣe...........ādāvasarvajñe 'stīti //

44. anvayavyatirekayoḥ saṃdehe 'naikāntiko heturyathā / jīvaccharīraṃ sātmakaṃ prāṇādimatvāditi hetuḥ / jīvaccharīrasambandhī prāṇādiḥ sātmake nirātmake vā varttamāno vyāvṛtto vetyaniścayaḥ //

45. tataḥ kevalānvayī heturdṛṣṭāntābhāvāt //

46. evaṃ dvitīyo 'pi kevalavyatirekī / jīvaccharīramidaṃ na nirātmakaṃ prāṇādyabhāvaprasaṅgāditi / dṛṣṭāntābhāvādanvayasyāniścayo vyatirekasya ca niścaya ityayaṃ saṃdigdho hetuḥ //

47. ete daśānaikāntikahetvābhāsā udāhṛtāḥ //

48. viruddhā hetvābhāsāḥ kīdṛśāḥ //

49. yathā dharmī śabdo nitya iti sādhyadharmaḥ / kṛtakatvādākāśādivadityayaṃ heturghaṭādau vipakṣa eva vidyate na sapakṣe //

50. evaṃ dharmī śabdo nitya iti sādhye prayatnānantarīyakatvāditi hetuḥ sapakṣa ākāśādau nāsti ghaṭādāvekadeśe 'sti vidyudādau nāstīti / imau dvau hetū dharmasvarūpaviparītasādhanau //

51. dharmisvarūpaviparītasādhano dvividho yathā / ete cakṣurādayaḥ parārthā iti sādhyadharmaḥ saṃghātatvāditi hetuḥ śayanāsanādivaditi sapakṣanirdeśaḥ / ayaṃ heturyathā cakṣurādeḥ pārārthyaṃ sādhayati tathā saṃhatatvamapi parasya sādhayati / śayanāsanādeḥ saṃhatadevadattādiparārthatvadarśanāt //

52. dharmisvarūpaviparītasādhano yathā / dharmyādirbuddhimataḥ kāraṇādutpadyata iti sādhye sāśratvāditi hetuḥ / ghaṭādivaditi sapakṣanirdeśaḥ / yathānena hetunā buddhimaddhetuto jātatvaṃ sādhyate tathā buddhimatkarttuḥ sāśrayatvamapi sādhyate //

53. dharmiviśeṣaviparītasādhano yathā / vaiśeṣikeṇa yogācāraṃ prati dharmyātmā cetanā iti sādhye vijñānādhiṣṭhānāditi hetu ryathācetanamātmānaṃ cetanaṃ sādhayati tathāyaṃ heturanityamapi sādhayati vijñānasyānityatvāt //

54. pañcabhiretairviruddhā hetvābhāsāḥ pradarśitāḥ //

55. viruddhāvyabhicārī kutrāpi hetudoṣo na bhavatīti tasyodāharaṇopanyāso na yuktaḥ / udāharaṇamucyate cet / yatsarvadeśāvasthitaiḥ svasambandhibhiryugapadabhisambadhyate tatsarvagatam / yathākāśam / sarvadeśāvasthitaiḥ svasambandhibhiryugapat sāmānyamabhisambaddhamiti pailukasya svabhāvahetuprayogaḥ / dvitīyo 'pi prayogaḥ paiṭharasya / yadupalabdhilakṣaṇaprāptaṃ sadyatra nopalabhyate na tat tatra asti / tadyathā kasmiṃściddeśe 'vidyamāno ghaṭaḥ / nopalabhyate ca upalabdhilakṣaṇaprāptaṃ sāmānyaṃ vyaktyantarāleṣviti / ayamanupalambhahetuḥ pūrvoktaśca svabhāvahetuḥ / anayoḥ parasparavirodhena saṃśayajanakatvāt / sapakṣādanyo dṛṣṭānto na kaścidastīti sapakṣa evāyaṃ sādharmyeṇa dṛṣṭānto bhavati /

56. tatra kīdṛśā dṛṣṭāntābhāsāḥ //

57. sādharmyeṇa tāvat //

58. nityaḥ śabdo 'mūrttatvātkarmavaditi sādhyavikalaḥ karmaṇo 'nityatvāt //

59. nityaḥ śabdo 'mūrttatvātparamāṇuvaditi sādhanavikalaḥ paramāṇormūrttatvāt //

60. nityaḥ śabdo 'mūrttatvāddhaṭavaditi sādhyasādhanavikalaḥ //

61. evaṃ saṃdigdhasādhyadharmo dṛṣṭāntābhāso yathā / dharmī puruṣaḥ kaścidrāgādimān vacanādrathyāpuruṣavaditi / rathyāpuruṣadṛṣṭānte rāgādimattvaṃ saṃdigdham / paracittānumānasya duṣkaratvāt //

62. saṃdigdhasādhanadharmo yathā / maraṇadharmā puruṣa iti sādhye rāgādimattvāditi hetū rathyāpuruṣadṛṣṭānte saṃdigdhaḥ / vītarāgasyāpi sarāgavaccalatvāt //

63. saṃdigdhobhayadharmo dṛṣṭāntābhāso yathā / dharmī kaścit puruṣaḥ asarvajña iti sādhye rāgādimattvāditi hetuḥ / rathyāpuruṣadṛṣṭānte sādhyaṃ sādhanaṃ ca saṃdigdham //

64. ananvayo 'pradarśitānvayo viparītānvayaśca dṛṣṭāntābhāsāḥ //

65. tatrānanvayo yathā / yo vaktā sa rāgādimān rathyāpuruṣavat / vaktṛtvarāgādimattvayoḥ kāryakāraṇabhāvapratiṣedhāt //

66. apradarśitānvayo yathā / anityaḥ śabdaḥ kṛtakatvāditi / atrānvayavyāptirapradarśitā / vaktṛdoṣādayaṃ dṛṣṭāntābhāsaḥ //

67. viparītānvayo yathā / yadanityaṃ tatkṛtakamiti / ghaṭādivaditi / atrānityatvaṃ sādhyam / sādhyena sādhanasya vyāptirdarśanīyā sādhanena tu sādhyasya vyāptirdarśitā / tato viparītānvayo dṛṣṭāntābhāsaḥ //

68. sādharmyeṇaite nava dṛṣṭāntābhāsā uktāḥ //

69. vaidharmyeṇa dṛṣṭāntābhāsā ucyante //

70. sādhyāvyāvṛtto dṛṣṭāntābhāso yathā / nityaḥ śabdo 'mūrttatvātparamāṇuvaditi / iha paramāṇurvaidharmyadṛṣṭānta iti sādhanadharmo 'mūrttatvaṃ vyāvṛttaṃ mūrttatvātparamāṇunām / sādhyadharmo nityatvaṃ na vyāvṛttaṃ nityatvātparamāṇunāmiti //

71. sādhanāvyāvṛtto yathā / nityaḥ śabdo 'mūrttatvāt karmavaditi / iha sādhyadharmo nityatvaṃ vyāvṛttaṃ karmaṇo 'nityatvāt sādhanadharmo na vyāvṛtto 'mūrttatvātkarmaṇaḥ //

72. ubhayāvyāvṛtto yathā / nityaḥ śabdo 'mūrttatvādākāśādivaditi / atrākāśādervaidharmyadṛṣṭāntāt sādhyaṃ sādhanaṃ ca na vyāvṛttam //

73. tathā saṃdigdhasādhyavyatirekaḥ saṃdigdhasādhanavyatirekaḥ saṃdigdhobhayavyatirekaśca //

74. saṃdigdhasādhyavyatireko dṛṣṭāntābhāso yathā / asarvajñāḥ kapilādayo 'vidyamānasarvajñatāliṅgabhūtakevalaśāstrakarttṛtvāditi / atra vaidharmyeṇodāharaṇamucyate / yaḥ sarvajñaḥ sa jyotirjñānādikamupadiṣṭavān / tadyathā ṛṣabhavarddhamānādiriti / iha vaidharmyodāharaṇa ukta ṛṣabhavardhamānāderasarvajñatvaṃ vyāvṛttamavyāvṛttaṃ veti saṃdehaḥ //

75. saṃdigdhasādhanavyatireko yathā / iha trayīvidā brāhmaṇena kapilakaṇādādiḥ puruṣo na grāhyavacano rāgādimattvāditi / atra vaidharmyodāharaṇamucyate yo grāhyavacano na sa rāgādimān yathā gotamādayaḥ dharmaśāstrāṇāṃ praṇetāra iti / gotamādibhyo rāgādimatvasya sādhanadharmasya vyāvṛttiḥ saṃdigdhā //

76. saṃdigdhobhayavyatireko yathā / avītarāgāḥ kapilādayaḥ parigrahāgrahayogāditi / atra vaidharmyeṇodāharaṇamucyate / yo vītarāgaḥ sa na parigrahāgrahavān yathā ṛṣabhavarddhemānādiriti / ṛṣabhādeḥ vaidharmyadṛṣṭāntād vītarāgatvaparigrahāgrahayoḥ sādhyasādhanadharmayorvyatireko 'vyatireko veti saṃdehaḥ / prāgalabdhasya vastuno lābhaḥ parigrahaḥ labdhasyāparivarjanamāgrahaḥ / ubhayorapi tayo rṛṣabhe sambhavaḥ / chatracāmaramahādundubhīnāṃ parigrahāgrahaśravaṇāt /

77. avyatireko vaidharmyadṛṣṭāntābhāso 'pradarśitavyatireko viparītavyatirekaśceti //

78. avyatireko yathā / kapilādiravītarāgo vaktṛtvāt / yatrāvītarāgatvaṃ nāsti na sa vaktā yathopalakhaṇḍa iti / yadyapīdamupalakhaṇḍādvyāvṛttaṃ tathāpi sarvasmādvītarāgādvaktṛtvaṃ na vyāvṛttaṃ sandehāt //

79. apradarśitavyatireko yathā / anityaḥ śabdaḥ kṛtakatvādākāśādivaditi / paramārthataḥ samyagudāhṛto 'pi vakturaparādhāddṛṣṭāntābhāsaḥ / parārthānumāne vakturguṇadoṣayordvayo rvicāraṇīyatvāt / evaṃ yannityaṃ tatsarvaṃ niyatamakṛtakaṃ dṛśyate yathākāśādiriti vāgvibhāgo vaktrā karttavyaḥ / pūrvavarttino vyatirekasyāpradarśanādapradarśitavyatirekaḥ //

80. viparītavyatireko yathā / yadakṛtakaṃ tannityaṃ dṛṣṭamiti / iha tu sādhyaviparīte vyāptirdarśanīyā / tena yadyatsādhyaviparītaṃ tattanniyataṃ sādhanaviparītaṃ bhavet //

81. aṣṭādaśa dṛṣṭāntābhāsā uktāḥ //

82. ebhireva pakṣahetudṛṣṭāntābhāsairvādinā sādhanasyāvyutpatteḥ prativādī dūṣaṇamupanyasyati / tasya dūṣaṇasya pūrvapakṣavādino 'bhīṣṭārthasiddhau pratibandhakatvātsādhananyūnatodbhāvanameva dūṣaṇamucyate / tasmātsādhanavaddūṣaṇalakṣaṇavibhagāḥ pṛthag noktaḥ //

83. dūṣaṇābhāso dūṣaṇameveti sa prativādinocyate / yadā pūrvapakṣavādino 'bhūtaṃ doṣamudbhāvayati tadā sa dūṣaṇābhāso jātiriti / abhūtadoṣodbhāvanaṃ viparītottaraṃ jātirityucyate / yathā pakṣadoṣābhāve pakṣadoṣodbhāvanaṃ hetudoṣābhāve hetudoṣodbhāvanaṃ dṛṣṭāntadoṣābhāve ca dṛṣṭāntadoṣodbhāvanaṃ dūṣaṇābhāsa iti //

84. tatrāhuranye / pratijñā hetuḥ udāharaṇam upanayaḥ nigamanaṃ ceti pañcāvayavaṃ sādhanamiti / yathānityaḥ śabdaḥ iti pratijñā / kṛtakatvāditi hetuḥ / yatkṛtakaṃ sarvaṃ tadanityaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭādirityudāharaṇam / tathā śabdo 'pi kṛtaka iti upanayaḥ / tasmādanitya iti nigamanam / dṛṣṭāntapratītasāmarthyasya hetordharmiṇyupasaṃhāra upanaya iti / pratijñāyā punaḥ śravaṇaṃ nigamanamityucyate / maivamanvayo vyatirekaḥ pakṣadharmaśceti trayeṇaiva sādhyārthasiddheḥ //

85. evaṃ vādakāle vyāptipūrvaka eva prayogaḥ / yatkṛtakaṃ sarvaṃ tadanityaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭādiriti dṛṣṭānte sādhyasādhanayorvyāptipratipādanamanvaya ityucyate //

86. vipakṣe punaḥ sādhyavyāvṛttyā sādhanavyāvṛttirvyatireka ityucyate / yathānityatvābhāve kṛtakatvābhāvaḥ syādyathākāśādiḥ //

87. śabdo 'pi kṛtaka iti pakṣadharma ucyate / pratijñā nigamanaṃ ca sarvathā na vaktavye //

88. tathā sādharmyaprayoge 'nvayavacanasāmarthyādvyatirekāvagamādayaṃ pṛthag nocyate / yathā yatkṛtakaṃ sarvaṃ tadanityaṃ dṛṣṭaṃ yathā ghaṭādiḥ śabdo 'pi kṛtaka iti sādharmyaprayogaḥ / vaidharmyaprayoge vyatirekavacanasāmarthyādanvayapratītiḥ / atra punaranvayo na vācyaḥ / yannityaṃ tadakṛtakaṃ dṛṣṭaṃ yathākāśādiḥ śabdastu kṛtaka iti vaidharmyaprayogaḥ //

89. sādhanābhāso dūṣaṇābhāsaścoktaḥ //

90. kiṃ nāma pratyakṣamiti / pratyakṣaṃ kalpanāpoḍhamabhrāntam / akṣaṃ pratigatamāśritaṃ yadvijñānaṃ tatpratyakṣam / pañcendriyāśritaṃ jñānamityarthaḥ / atyādayaḥ krāntādyarthe dvitīyayeti samāsenābhidheyaliṅgaḥ pratyakṣaśabdaḥ siddhaḥ / pratyakṣo 'vabodhaḥ pratyakṣā buddhiḥ pratyakṣaṃ jñānaṃ ceti yuktaṃ bhavati //

91. cakṣuḥ śrotraṃ nāsikā jihvā kāyaśceti pañcendriyāṇi / tadāśritasya jñānasya pañca grāhyaviṣayā rūpaṃ śabdo gandho rasaḥ spraṣṭavyañceti pañcaiva prameyāṇi //

92. tacca pratyakṣaṃ nāmajātyādikalpanāpoḍhaṃ nirvikalpaṃ vā yadi punarabhrāntaṃ pramāṇamucyate pradarśitārthe 'visaṃvādāt /

93. tatra nāmavikalpaḥ devadatto 'yamiti jñānam / jātivikalpo 'yaṃ gauriti jñānam / viśeṣyaviśeṣaṇavikalpo nīlamutpalamiti / anyo 'pi savikalpaḥ pratyakṣābhāsaḥ / vidyamāne 'rthe vibhramastaimirikasya dvicandrajñānam / śuktau rajatajñānam / ayaṃ sthāṇurvā puruṣo veti jñānaṃ ca / jñānāntaramapi pratyakṣābhāsaḥ pradarśitārthāprāpakatvāt //

94. tatra pratyakṣaṃ trividham / vyāvahārikamindriyajñānaṃ sarvacittacaittānāmātmasaṃvedanaṃ svasaṃvedanaṃ bhūtārthabhāvanāsphuṭaprakarṣaparyantajaṃ yogijñānaṃ ceti //

95. tasya viṣayaḥ svalakṣaṇam / arthakriyāsamarthaṃ svalakṣaṇam / na sāmānyamarthakriyāsamartham /

96. tadeva ca pratyakṣaṃ pramāṇamarthapratītirūpatvāt phalamapi / tathātvena ca pramāṇaphalayorna manāgapi bhedaḥ //

97. dvividhamanumānaṃ svārthaṃ parārthaṃ ca //

98. tatra svārthaṃ tāvat pakṣadharmagrahaṇāt sādhyasādhanasambandhasmṛteḥ paścāt pratipatturarthasya yathāvadyā pratītistadeva svārthānumānam //

99. pakṣadharmastriprakāra eva kāryaṃ svabhāvo 'nupalabdhiśca //

100. kāryakāraṇasiddhau kāryaṃ heturiti / yathā yatna dhūmaḥ tatra agniryathā mahānasādau / atrapi dhūmasadbhāvāditi / agnyabhāve dhūmābhāvo yathā sajale deśa iti atra tu dhūmāditi //

101. svabhāvo hetuḥ / vṛkṣo 'yaṃ śiṃśapātvāt pūrvavyavahārāpannaśiṃśapāvat / vṛkṣābhāve śiṃśapābhāvo yathā vṛkṣarahite pradeśe / iha punastena vyāpakena rūpeṇa vyāpyo hetuḥ //

102. anupalabdhihetuḥ / atra ghaṭo nāstupalabdhilakṣaṇaprāptasyānupalabdheḥ śaśaviṣāṇādivat / atrāpi yadopalabdhiyogyānupalabdhāvupalabdhiyogyābhāvavyāptirniścīyate tadāyaṃ hetustatpratipādako bhavati //

103. kīdṛśā anumānābhāsāḥ / pūrvavaccheṣavatsāmānyatodṛṣṭañca parakalpitāni sarvāṇi anumānānyanumānābhāsāḥ / teṣāṃ tādātmyadutpattilakṣaṇena pratibandhābhāvāt / hetuphalasambandhe vyāpyavyāpakasambandhe ca siddhe sādhyasādhanasambandho bhavati nānyathā visaṃvādakatvāt //

104. yathā megho 'yaṃ vṛṣṭimān dṛśyate / gambhīranirghoṣavattvādityatra gambhīraghoṣavato meghādvṛṣṭyanudbhavasambhavāt /

105. yathopariṣṭādvṛṣṭaṃ nadīvṛddhidarśanāditi / nadīnirodhādapi nadīvṛddhidarśanāt //

106. evamime taṇḍulāḥ siddhā ekapātramadhyavartitvād dṛṣṭataṇḍulavat //

107. imāni phalāni pakvānyekaśākhāto jātatvādbhuktaphalavadityatra prāyeṇaivaṃ dṛṣṭe 'pi sādhyasādhanayorvisaṃvāda eva //

108. yatpārthivaṃ tatsarvaṃ lohalekhyaṃ dṛśyate yathā vṛkṣādaya iti / atra vajro 'pi pārthivaḥ //

109. ye prāṇinaste sarve sakandharā yathoṣṭrādaya iti / atra kulīro 'pi prāṇī //

110. yaddravadravyaṃ tadārdraṃ dṛśyate yathā jalamiti / atra raso 'pi dravadravyam //

111. evamanye 'pyanumānābhāsā dṛśyante //

iti paṇḍitapravarajitāripādakṛto hetutattvopadeśaḥ sampūrṇaḥ /

bhāratīyopādhyāyena paṇḍitena kumārakalasena bhāṣāntarakārakeṇa bhikṣuṇā śākyaprabheṇa ca bhoṭabhāṣāyāṃ vipariṇamayya saṃśodhya ca vinyastaḥ //


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Jitāri. Hetutattvopadeśa. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CE37-3