Note: Vv 216

|| namo buddhaya |

sarveṣāṃ bhāvānāṃ sarvatra na vidyate svabhāvaś cet /
tvadvacanam asvabhāvaṃ na nivartayitum svabhāvam alaṃ // NagVv_1 //

yadi sarveṣāṃ bhāvānāṃ hetau pratyayeṣu ca hetupratyayasāmagrāñ ca pṛthak ca yatra sarvatra svabhāvo na vidyata iti kṛtvā śūnyāḥ sarvabhāvā iti | na hi bije hetubhūte 'ṅkuro sti | na pṛthivyaptejovāyvādinām ekekasmin pratyayasaṃjñite | na pratyayeṣu samagreṣu na hetupratyayeṣu samagreṣu na hetupratyayasāmagrāṃ na hetupratyayavinirmuktaḥ pṛthag eva vā | yasmād atra svabhāvo nāsti tasmān niḥsvabhāvo 'ṅkuraḥ | yasmān niḥsvabhāvaḥ tasmāt śūnyaḥ | yathā cāyam aṅkuro niḥsvabhāvo niḥsvabhāvāc ca śūnyaḥ tathā sarvabhāvā niḥsvabhāvatvāc chūnya iti |

Note: Vv 218

atra vayaṃ brūmaḥ | yady evaṃ tavāpi vacanaṃ yady etac chūnyāḥ sarvabhāvā iti tad api śūnyaṃ | kiṃ kāraṇaṃ tad api hetau nāsti | mahābhūteṣu saṃprayukteṣu viprayukteṣu vā pratyayeṣu nāsti | uraḥkaṇthoṣṭhajihvādantamūlatālunāsikāmūrdhaprabhṛtiṣu yan naivobhayasāmagryām asti | hetupratyayasamagrīvinirmuktaṃ pṛthag eva vā nāsti | yasmād atra sarvatra nāsti | tasmān niḥsvabhāvaṃ | yasmān niḥsvabhāvaṃ | tasmāc chūnyaṃ | tasmād anena sarvabhāvasvabhāvavyavartanam aśakyaṃ kartuṃ | kiṃ kāraṇaṃn | na hy asadagninā dagdhaṃ | nāpy asatā śāstreṇa śakyaṃ chettuṃ | nāsatībhir atbhiḥ śakyaṃ kledayitum evam asattā vacanena śakyaḥ sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhaḥ kartuṃ na śakyaḥ sarvabhāvasvabhāvo nivartayituṃ | tatra yad uktaṃ sarvabhāvasvabhāvaḥ pratiṣidhaḥ sarvatra bhāvasvabhāvo vinivartata iti | tan na ||

Note: Vv 220
atha sasvabhāvam etad vākyaṃ pūrvā hata pratijñā te /
vaiṣamikatvaṃ tasmin viśeṣahetuś ca vaktavyaḥ // NagVv_2 //

athāpi manyase mā bhūd eṣa doṣa iti sasvabhāvam etad vākyaṃ | sasvabhāvatvāc cāśūnyaṃ | tasmād anena sarvabhāvasvabhāvaḥ pratiṣiddhaḥ sarvabhāvasvabhāvo vinivarta iti ||

atra brūmaḥ | yā hi te pratijñā śūnyāḥ svabhāvā iti | hatā śā || kiñcānyat sarvabhāvāntargatañ ca tadvacanam | kasmāt sarvabhāveṣu tvadvacanam aśūnyaṃ yenāśūnyatvāt sarvabhāvasvabhāvaḥ pratiṣiddhaḥ || evaṃ ṣaṭkoṭiko vādaḥ prasaktaḥ | sa punaḥ katham iti |

hanta cet punaḥ śūnyāḥ sarvahhāvās tena tvadvacanaṃ śūnyam sarvabhāvāntargatatvāt tvadvacanasya | tena śūnyena pratiṣedhānupapattiḥ | tatra yaḥ pratiṣedhaḥ śūnyāḥ sarvabhāva iti anupapannaḥ | 1 | upapannaś cet punaḥ śūnyāḥ sarvabhāvā iti pratiṣedhas tena tvadvacanaśūnyatvād anena pratiṣedho anupapannaḥ | 2 | atha śūnyāḥ sarvabhāvās tvadvacanañ cāśūnyaḥ yena pratiṣedhas tena tvadvacanaṃ sarvatrāsaṃgṛhītaṃ | (Vv 222) tatra dṛṣṭāntavirodhaḥ | 3 | sarvatra cet punaḥ gṛhītaṃ tvadvacanaṃ sarvabhāvāś ca śūnyāḥ | tena tad api śūnyaṃ śūnyatvād anena nāsti pratiṣedhaḥ | 4 | atha śūnyam asti vānena pratiṣedhaḥ śūnyaḥ sarvabhāvā iti tena śūnyāpi sarvabhāvāḥ kāryakriyāsamarthā samarthabhaveyuḥ | na caitad iṣṭaṃ | 5 | atha śūnyāḥ sarvabhāvāḥ na ca kāryaṃ kriyāsamarthaṃ bhavaṃti mā bhūt dṛṣṭāntavirodha iti kṛtvā śūnyena tvadvacanena sarvabhāvāsvabhāvo pratiṣedho nopapanna iti | 6 |

kiñcānyat | evaṃ tadastitvāt vaiṣamikatvaprasaṅgaḥ | kiñcit śūnyaṃ kiñcid aśūnyam iti | tasmiṃś ca vaisamikatve viśeṣahetur vaktavyaḥ | yena hi viśeṣahetunā kiñcit śūnyaṃ kiñcid aśūnyaṃ syāt | sa ca nopadiṣṭo hetuḥ | tatra yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||

Note: Vv 224

kiñcānyat

mā śabdavad ity etat syāt te buddhir na caitad upapannam /
śabdenātra satā bhaviṣyato vāraṇaṃ tasya // NagVv_3 //

syāt te buddhiḥ yathā nāma kaścit brūyāt mā śabdaṃ kārṣīr mā śabdaṃ kārṣīr iti | tena ca śabdena vyāvartanaṃ kriyate | evam eva śūnyāḥ sarvabhāvā iti | śūnyena vacanena sarvatā sarvabhāvasvabhāvavyāvartanaṃ kriyata iti |

atra vayaṃ brūmaḥ | etad apy anupapannaṃ kiṃ kāraṇaṃ | satā hy atra śabdena hy atra bhaviṣyataḥ śabdasya pratiṣedhaḥ kriyate | na punar iha bhavataḥ satā vacanena sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhaḥ kriyate | tava hi matena vacanam apy asat | sarvabhāvasvabhāvo 'py asat | tasmād ayaṃ mā śabdavad iti viṣayopanyāso 'sann iti ||

Note: Vv 226

kiñca

pratipratiṣedhyo 'py evam iti mataṃ bhavet tad asad eva /
evaṃ tava pratijña lakṣaṇato dūṣyate na mama // NagVv_4 //

syāt te buddhiḥ pratiṣedhaḥ pratiṣedhyo 'py anenaiva kalpenānupapannaḥ | tatra yad bhavān sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhaśūcanaṃ pratiṣedhayati | tad anupapannam iti |

atra vayaṃ brūmaḥ | etad aśabdena sad eva | kasmāt tava ca hi pratijñālakṣaṇaprāptam etan na mama bhavān iha bravīti | śūnyāḥ sarvabhāvā iti nāhaṃ | tasmāt tvatpratijñān na(?)payāmi | pūrvakaḥ pakṣo na mama | tatra yad uktaṃ pratiṣedhaḥ pratiṣedhyo 'py evaṃ matam iti | upapannaṃm iti || tan na |

Note: Vv 228

kiñcānyat |

pratyakṣeṇa hi tāvad yady upalabhya vinivartayasi bhāvān /
tan nāsti pratyakṣaṃ bhāvā yenopalabhyante // NagVv_5 //

yadi pratyakṣataḥ sarvabhāvān upalabhya bhavān nivartayati śūnyāḥ sarvabhāvā iti | tad anupapannaṃ | kasmāt pratyakṣam api hi pramāṇaṃ svabhāvāntargatatvāt śūnyaṃ | yo 'pi sarvabhāvān upalabhate so 'pi śūnyas tasmāt pratyakṣeṇa pramāṇena nopalambhabhāvo anupalabdhasya ca pratiṣedhānupapattiḥ śūnyaḥ sarvabhāvā iti | tad anupapannaṃ

Note: Vv 230

syāt te buddhiḥ | anumānenāgamenopānena vā sarvabhāvān upalabhya sarvabhāvavyāvartanaṃ kriyata iti ||

atra brūmaḥ |

anumānaṃ pratyuktaṃ pratyakṣeṇāgamopamāne ca /
anumānāgamasādhyā ye 'rthā dṛṣṭāntasādhyāś ca // NagVv_6 //

anumānam apy upamānāgamāś ca pratyakṣeṇa pramāṇena pratyuktāḥ | yathā hi pratyakṣaṃ pramāṇaṃ śūnyaṃ sarvabhāvānāṃ śūnyatvāt | evam anumānamopamāgamāpi śūnyāḥ | sarvabhāvānāṃ śūnyatvāt | ye 'py anumānasādhyārthā āgamasādhyā upamānasādhyāś ca | te 'pi śūnyāḥ sarvabhāvānāṃ śūnyatvāt* anumānopamānāgamaiś ca yo 'pi bhāvān upalabhate so 'pi śūnyaḥ tasmāt bbāvānām upalambhābhāvo 'nupalabdhānāñ ca svabhāvapratiṣedhānupapattiḥ | tatra yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti | tan na ||

Note: Vv 232

kiñcānyat |

kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthavidaś ca manyante /
kuśalaṃ janasvabhāvaṃ śeṣeṣv apy eṣa viniyogaḥ // NagVv_7 //

iha dharmāvasthāvido manyante kuśalānāṃ dharmāṇām ekonaviṃśaṃ śataṃ | tadyathā ekadeśo vijñānasya vedanāyāḥ | saṃjñāyāś cetanāyāḥ | sparśasya manasikārasya chandasyādhimokṣasya vīryasya smṛteḥ samādheḥ prajñāyā upekṣāyāḥ prayogasya saṃprayogasya prāpto 'dhyāśayasya prativirateḥ vyavasāyā autsukyasya | unmūrdhe utsāhasya avyārtyasya vasitāyāḥ pratipatter avipratīsārasya dhṛter adhyavasāyasya | anaukṣekasya ananumūḍhyanutsārasya | prāpaṇāyāḥ praṇidheḥ madasya viṣayānāṃ viprayogasya | aniryāṇikatāyā utsādasya | sthiter anityatāyāḥ samarthāgatasya jarāyāḥ paridrāsyatārateḥ | vitarkānāṃ prīteḥ pramādasya aprasrabdheḥ | vyavahāratāyāḥ | prekṣupratikūlasya pradakṣiṇagrāhasya vaiśāradyagauravasya citrīkārasya (Vv 234) bhakter abhakteḥ suśrūṣāyāḥ sādarasyānādarasya prasrabdheḥ | hāsasya vācaḥ viṣpandanāyāḥ siddhasyāprasādasya aprasrabdheḥ vyavahāratāyaḥ | dākṣyasya sauratyasya vipratisārasya śokasya | upāyāsāyas vītasya | apradakṣiṇagrāhasya saṃepasya saṃvarāṇāṃ pariśuddher adhyāśayasya rūpasyeti | śraddhā hrīr ārjavam avañcanaṃ | upasama acāmala saprasādamārdavaṃ pratisaṃkhyānaṃ nirveda 'paridāhaḥ | amada alobha adoṣa amoha asarvat* apratiniḥsargaḥ vibhava apatrayā apariśucchadanaṃ mānanaṃ kāruṇyaṃ maitrī adīnatādaritamari.(d)ha + + nupanāhaḥ alī cetaso paryādānaṃ kṣāntiḥ | vyavasadu āsaurakyam iti bhāgānvayaṃ | puṇyaṃ | asaṃjñisamāpattiḥ | nairyāṇikatāsarvajñatāsaṃskṛtā dharmāḥ ity ekonaviṃśaṃ śataṃ kuśalānāṃ kuśalaḥ svabhāvaḥ ||

Note: Vv 236

tathākuśalānām akuśalaḥ svabhāvaḥ | nivṛttāvyākṛtaḥ | prakṛtāvyākṛtānāṃ prakṛtāvyākṛtaḥ | kāmoktānāṃ kāmoktaḥ | rūpoktānāṃ rūpoktaḥ | ārūpyoktānām ārūpyoktaḥ | anāśravāṇām anāśravaḥ | duḥkhoktānāṃ duḥkhoktaḥ | samudayoktānāṃ samudayoktaḥ | nirodhoktānāṃ nirodhoktaḥ | mārgoktānāṃ mārgoktaḥ | bhāvanāprahātavyānāṃ bhāvanāprahātavyaḥ | aprahātavyānām aprahātavyaḥ | prahātavyānāṃ prahātavyaḥ | yasmād evam anekaprakāro dharmasvabhāvo dṛṣṭaḥ | tasmād iha yad uktaṃ | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāt śūnya iti tan na |

Note: Vv 238

kiñcānyat |

nairyāṇikasvabhāvo dharmo nairyāṇikāś ca ye teṣāṃ /
dharmāvasthoktānām eva ca nairyāṇikādīnāṃ // NagVv_8 //

iha ca dharmo 'vasthoktānāṃ nairyāṇikānāṃ dharmāṇāṃ niryāṇikaḥ svabhāvaḥ | anairyāṇikānām anairyāṇikaḥ | bodhyaṅgikānāṃ bodhyaṅgikaḥ | abodhyaṅgikānām abodhyaṅgikaḥ | bodhipākṣikāṇāṃ bodhipākṣikaḥ | abodhipākṣikāṇām abodhipākṣikaḥ | evaṃ śeṣāṇāṃ tad yasmād evam anekaprakāro dharmāṇāṃ svabhāvo dṛṣṭaḥ | yasmād yad uktaṃ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ | niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti na ||

kiñcānyat |

yadi ca na bhavet svabhāvo dharmāṇāṃ niḥsvabhāva ity evaṃ /
nāmāpi bhavet naivaṃ nāmāpi nirvastukan nāsti // NagVv_9 //

yadi ca dharmāṇāṃ svabhāvo bhāvānāṃ svabhāvānāṃ sadbhāvāc cāśūnyaḥ sarvabhāvāḥ | tatra yad uktaṃ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti tan na ||

Note: Vv 240

kiñcānyat |

atha vidyate svabhāvaḥ sa ca dharmāṇāṃ na vidyate tasmāt /
dharmair vinā svabhāvaḥ sa yasyāsti tad yuktam upadeṣṭum // NagVv_10 //

atha manyase mā bhūd avastukaṃ nāmeti kṛtvāsti svabhāvaḥ | sa punar dharmāṇāṃ na saṃbhavati | evaṃ dharmaśūnyatā ca niḥsvabhāvatvād dharmāṇāṃ siddhā bhaviṣyati | na ca nirvastukan nāmeti |

atra vayaṃ brūmaḥ | evaṃ kasyedānīṃ sa svabhāvo dharmavinirmuktasyārthasya tad yuktam upadeṣṭum arthaḥ | sa ca nopadiṣṭas tasmād yā kalpanāsti svabhāvo na punar dharmāṇām iti sā hīnā ||

kiñcānyat |

sata eva pratiṣedho nāsti ghaṭo geha ity ayaṃ yasmāt /
dṛṣṭaḥ pratiṣedho yaṃ sataḥ svabhāvasya te tasmāt // NagVv_11 //

iha ca sato 'rthasya pratiṣedhaḥ kriyate nāmataḥ | tadyathā nāsti ghaṭo geha iti | sato ghaṭasya pratiṣedhaḥ kriyate | nāsataḥ | evam eva nasti svabhāvo dharmāṇām iti | sataḥ svabhāvasya pratiṣedhaḥ prāpnoti nāmataḥ | tatra yad uktaṃ | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāt śūnyā iti tan na || pratiṣedhasaṃbhavād eva hi sarvabhāvasvabhāvasvabhāvo 'pratiṣiddhaḥ ||

Note: Vv 242
atha nāsti sa svabhāvaḥ kin na pratiṣidhyate tvayānena /
vacanena rte vacanāt pratiṣedhaḥ sidhyate hy asataḥ // NagVv_12 //

nāsty eva svabhāvā ity anena vacanena niḥsvabhāvā bhāvā iti kiṃ bhavatā pratiṣidhyate | asato hi vacād vinā siddhaḥ pratiṣedhaḥ | tadyathāgneḥ śaityasya | ayaṃ sthairyasya |

kiñcānyat |

bālānām iva mithyā mṛgatṛṣṇāyāṃ yathājalagrāhaḥ /
evaṃ mithyāḥ grāhaḥ syāt te pratiṣidhyate hy asataḥ // NagVv_13 //

syāt te buddhiḥ yathā bālānāṃ mṛgatṛṣṇāyāṃ mithyājalam iti grāho bhavati | nanu nirjalā sā mṛgatṛṣṇeti tatra paṇḍitajātīyena puruṣeṇocyate | tasya mithyāgrāhasya vinivartanārtham evan niḥsvabhāveṣu yaḥ svabhāvo grāhaḥ satvānāṃ tasya vyāvartanārthan niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā ity ucyata iti ||

atra brūmaḥ |

Note: Vv 244
nanv evaṃ saty asti grāho grāhyañ ca tadgrahītā ca /
pratiṣedhaḥ pratiṣedhyaṃ pratiṣedhā ceti ṣaṭkaṃ tat // NagVv_14 //

yady evaṃ nanv evaṃ saty asti tāvat satvānāṃ mithyāgrāhaḥ | asti grāhyaṃ santi satvā grahītāraḥ | asti pratiṣedhaḥ tasyāpi mithyāgrāhasyāsti pratiṣedhyaṃ yad idaṃ mithyāgrāhyaṃ nāma | santi pratiṣedhāro yuṣmadādayo 'sya mithyāgrāhasyeti siddhaṃ ṣaṭkam | ṣaṭkasyāsya prasiddhatvāt | yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||

atha naivāsti grāho na ca grāhyaṃ na ca grahītāraḥ /
pratiṣedhaḥ pratiṣedhyaṃ pratiṣedhāro 'py ata na santi // NagVv_15 //

atha mā bhūd eṣa doṣa iti kṛtvā naiva grāho 'sti naiva grāhyaṃ na ca grahītāra iti | evaṃ sati yo 'sau grāhasya pratiṣedhaḥ niḥsvahhāvāḥ sarvabhāvā iti | so 'pi nāsti pratiṣedhyam api nāsti pratiṣedhāro 'pi na santi |

Note: Vv 246
pratiṣedhaḥ pratiṣedhyaṃ pratiṣedhārāaś ca yady uta na santi /
siddhā hi sarvabhāvā yeṣām evaṃ svabhāvaś ca // NagVv_16 //

yadi ca na pratiṣedho na pratiṣedhyaṃ na pratiṣeddhāraḥ santy apratisiddhāḥ sarvabhāvā asti ca sarvabhāvānāṃ svabhāvaḥ ||

kiñcānyat |

hetoḥ svato na siddhiḥ naiḥsvābhāvyāt kuto hi te hetuḥ /
nirhetukasya siddhir na copapannāsya te 'rthasya // NagVv_17 //

niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā ity etasmin arthe te hetor asiddhiḥ | kiṃ kāraṇaṃ niḥsvabhāvatvād dhi sarvabhāvānāṃ śūnyatvān na tato hetuḥ | asati hetau nirhetukasyārthasya śūnyāḥ sarvabhāvā iti kuta eva prasiddhiḥ || tatra yad uktaṃ śūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||

kiñcānyat |

yadi cāhetoḥ siddhiḥ svabhāvavinivartanasya te bhavati /
svābhāvyasyāstitvaṃ mamāpi nirhetukaṃ siddhaṃ // NagVv_18 //

atha manyase nairhetukī siddhiḥ niḥsvabhāvatvasya bhāvānām iti | yathā tava svabhāvanirvartanaṃ nirhetukaṃ siddhaṃ | tathā mamāpi svabhāvasatbhāvo 'pi nirhetukaḥ siddhaḥ ||

Note: Vv 248
atha hetor astitvaṃ bhāvānaiḥsvābhāvyam ity anupapannam /
loko naiḥsvabhāvyān na hi kaścana vidyate bhāvaḥ // NagVv_19 //

iha yadi hetor astitvaṃ manyase | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā iti tad anupapannaṃ || kiṃ karaṇaṃ | na hi loke niḥsvabhāvaḥ kaścid bhāvo 'sti ||

kiñcānyat |

pūrvaṃ cet pratiṣedhaḥ paścāt pratiṣedhyam iti na copapannam /
yaś cānupapanno yugapac ca yataḥ svabhāvo 'san // NagVv_20 //

iha pūrvaṃ cet pratiṣedhaḥ paścāc ca pratiṣedhyaṃ | niḥsvabhāvyaṃ nopapannaṃ | asati hi pratiṣedhye kasya pratiṣedhaḥ || atha paścāt pratiṣedhaḥ pūrvaṃ pratiṣedhyam iti ca nopapannaṃ | siddhe hi pratiṣedhye kiṃ pratiṣedhaḥ karoti | atha yugapatpratiṣedhaḥ pratiṣedhye tathāpi na pratiṣedhyaḥ pratiṣedhyasyārthasya kāraṇaṃ prati na pratiṣedhyaḥ | na pratiṣedhasya ca | yathā yugapadutpannayor goviṣāṇayoḥ naiva dakṣiṇaṃ savyasya kāraṇaṃ savyaṃ vā dakṣiṇasya gāraṇaṃ bhavatīti | tatra yad uktaṃ niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvā iti tan na |

Note: Vv 250

atrocyate | yat tāvad bhavatoktaṃ

sarveṣāṃ bhāvānāṃ sarvatra na vidyate svabhāvaś cet |

tvadvacanam asvabhāvaṃ na nivartayituṃ svabhāvam alam iti | [1]

atra brūmaḥ |

hetupratyayasāmagrāṃ pṛthagbhāve 'pi madvaco na yadi /
nanu śūnyatvaṃ siddhaṃ bhāvānām asvabhāvatvāt // NagVv_21 //

yadi madvaco hetau nāsti mahābhūteṣu saṃprayukteṣu viprayukteṣu vā pratyayeṣu nāsti | uraḥkaṇthojihvādantatālunāsikamūrdhaprabhṛtiṣu ya + + sāmagryām asti heṃpratyayasāmagrīṃ vinirmuktaṃ pṛthag vāsti | tasmān niḥsvabhāvā niḥsvabhāvatvāc chūnyaṃ | evaṃ | nanu śūnyatvaṃ siddhaṃ niḥsvabhāvatvād asya madīyavacasaḥ | yathā caitan madvacaṃ niḥsvabhāvatvāc chūnyaṃ | tathā sarvabhāvā niḥsvabhāvatvāc chūnyā iti | yad bhavatoktaṃ tvadīyavacasaḥ śūnyatvāt śūnyatā sarvabhāvānāṃ nopapadyata iti tan na ||

Note: Vv 252

kiñcānyat |

yaś ca pratītya bhāvānāṃ śūnyateti taṃ brū + + /
yas tu pratītyabhāvo bhavati hi tasyāsvabhāvatvaṃ // NagVv_22 //

śūnyatārthañ ca bhavān bhāvānām anavasamya śūnyatārtham ajñātvā pravṛtti upālambhaṃ vaktuṃ tvadvacanasya śūnyatvāt tvadvacanasya niḥsvabhāvatvād evaṃ tvadvacanena niḥsvabhāvena bhāvānāṃ svabhāvapratiṣedho nopapadyata iti | iha hi yaḥ pratītya bhavānāṃ bhāvaḥ sā śūnyatā | kasmān niḥsvabhāvatvāt | ye hi pratītyasamutpānnā bhāvās te sa sasvabhāvā bhavanti | svabhāvābhāvāt | tasmād dhetupratyayāpekṣatvāt | yadi hi svabhāvato bhāvā bhaveyuḥ | pratyākhyāyāpi hetupratyayāṃś ca bhaveyuḥ | na cevaṃ bhavanti | tasmān niḥsvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāc chūnyā ity abhidhīyante | evaṃ madīyam api vacanaṃ | pratītyasamutpannatvān niḥsvabhāvaṃ niḥsvabhāvatvāt śūnyam ity upapannaṃ |

Note: Vv 254

yathā ca pratītyasamutpannatvāt svabhāvaśūnyāḥ | rathapaṭaghaṭādayaḥ sveṣu sveṣu kāryeṣu kāṣṭhāhaṇamṛttikaharaṇamadhūdakapayasāṃ dhāraṇā śītavātātapaparitrāṇaprabhṛtiṣu vartante | evam idaṃ madīyavacanaṃ pratyayasamutpannatvān niḥsvabhāvaṃ niḥsvabhāvatvaprasādhanaṃ pratyayabhāvānāṃ vartate | tra yad uktaṃ | niḥsvabhavatvāt tvadīyavacanasya śūnyatvaṃ śūnyatvāt tasya ca tena sarvabhāvasvabhāvapratiṣedha upapannam iti tan na ||

Note: Vv 256

kiñcānyat |

nirmitako nirmitakaṃ māyāpuruṣa svamāyayā sṛṣṭam /
pratiṣedhayati yadvat pratiṣedho yaṃ tathaiva syāt // NagVv_23 //

yathā nirmitakaḥ puruṣam abhyāpataṃ tu kaścid arthena vartamānaṃ pratiṣedhayet | māyākāreṇa vā sṛṣṭo māyāpurnṣo 'nyaṃ māyāpuruṣa samabhyava tan na kasminścid arthe vartamānaṃ pratiṣedhayet | tatra yo nirmitakaḥ puruṣaḥ pratiṣedhyate sa śūnyaḥ yaḥ pratiṣedhayati so 'pi māyāpuruṣaḥ śūnya evam eva madvacanena śūnyena sarvabhāvānāṃ svabhāvapratiṣedha upapannaḥ || tatra yad bhavatoktaṃ | śūnyatvāt tvadvacanasya sarvabhāvasvabhāvapratiṣedho nopapannam iti na tan na | ṣaṭkoṭiko vāda uktaḥ sa evaṃ pratisiddhaḥ naiva hy evaṃ sati na sarvabhāvāntargataṃ madvacanaṃ nāpy aśūnyaṃ nāpi sarvabhāvāśūnyāḥ |

Note: Vv 258

yat punar bhavatoktam

atha sasvabhāvam etad vākyaṃ pūrvā hatā pratijñā te vaiṣamikatvaṃ tasmin viśeṣahetuś ca vaktavya ity [2]

atrāpi brūmaḥ |

na svābhāvikam etad vākyaṃ tasmān na vādahānir me /
nāsti ca vaiṣamikatvaṃ viśesahetuś ca na nigadyaḥ // NagVv_24 //

na tāvad etan mama vacanaṃ pratītyasamutpannatvāt svabhāvopapannaṃ yathā pūrvam uktaṃ | svabhāvānupapannatvāt śūnyaṃ | yasmāc ca idam api madvacanaṃ śūnyaṃ śeṣāpi sarvabhāvāḥ śūnyās tasmān nāsti vaiṣamikatvaṃ | yadi hi vayaṃ brūmaḥ | idaṃ vacanam aśūnyaṃ śeṣāḥ sarvabhāvāḥ śūnyā iti tato vaiṣamikatvaṃ | syān na caitad evaṃ tasmān na vaiṣamikatvaṃ | yasmāc ca vaiṣamikatvaṃ na saṃbhavati idaṃ vacanam aśūnyaṃ śeṣāḥ punaḥ sarvabhāvāḥ śūnyā iti | tasmād asmābhir viśeṣahetur api na vaktavyaḥ anena idaṃ vacanaṃ aśūnyaṃ sarvabhāvāḥ punaḥ śūnyā iti | tatra yad bhavatoktaṃ vādahānis te vaiṣamikatvaṃ ca viśeṣahetuś ca tvayā vaktavya iti tan na |

Note: Vv 260

yat punar bhavatoktaṃ |

mā śabdavad ity etad asmāt te buddhir na caitad upapannaṃ |

śabdena hy atra satā bhaviṣyato vāraṇaṃ tasyeti | [3]

atra brūmaḥ |

mā śabdavad iti nāyaṃ dṛṣṭānto yas tvayā mamārahdhaḥ /
śabdena hi tac ca śabdasya vāraṇaṃ naidam eva caḥ // NagVv_25 //

nāpy ayam asmākaṃ dṛṣṭāntaḥ | yathā kaścin mā śabdaṃ karṣīr iti bruvaṃ śabdam eva karoti śabdañ ca pratiṣedhayati | yadvat śūnyena vacanena śūnyatāṃ pratiṣedhayati | kiṃ kāraṇaṃ | atra hi dṛṣṭānte śabdena śabdasya vyāvartanaṃ kriyate | na caitad evaṃ vayaṃ brūmaḥ | niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ niḥsvabhāvatvāt tad aśūnyām iti |

Note: Vv 262

kiṃ karaṇaṃ

naiḥsvabhāvyānāṃ cen naiḥsvābhāvyena vāraṇaṃ yadi hi /
naiḥsvabhāvyanirvṛttau svabhāvyaṃ hi prasiddhaṃ syāt // NagVv_26 //

yathā mā śabdam iti śabdena śabdasya vyāvartanaṃ kriyate | evaṃ yadi naiḥsvabhāvyena vacanena naiḥsvabhāvyānāṃ vyāvartanaṃ kriyate tato 'yaṃ dṛṣṭāntopapannaḥ syāt | iha tu naiḥsvabhāvyena vacanena bhāvānāṃ svabhāvapratiṣedhaḥ kriyate | evaṃ yadi naiḥsvabhāvyena vacanena niḥsvabhāvānāṃ naiḥsvabhāvyapratiṣedhaḥ kriyate | naiḥsvabhavyapratiṣedhād eva sasvabhāvā bhaveyuḥ | sasvabhāvatvād aśūnyāḥ syuḥ | śūnyatāñ ca vayaṃ bhāvānām ācakṣmahe nāśūnyatām ity adṛṣṭānta evāyam iti |

Note: Vv 264
atha vā nirmitakāyāṃ yathā striyāṃ striyam ity asatgrāham /
nirmitakaḥ pratihanyāt kasyacid evaṃ bhaved ettata // NagVv_27 //

atha vā kasyacit puruṣasya nirmitakāyāṃ striyāṃ svabhāvaśūnyāyāṃ paramārthataḥ striyam ity asadgrāhaḥ | syād eva tasyāṃ tenāsadgrāheṇa rāgam utpādayet | tad yathā tathāgatena vā tacchrāvakeṇa vā nirmitako nirmitaḥ syāt | tathāgatādhiṣṭhānena vā tathāgatasrāvakādhiṣṭhānena vā tasya tam asadgrāhaṃ vinivartayet | evam eva nirmitakopamena śūnyena vacanena nirmitakastrīsadṛśyeṣu niḥsvabhāveṣu yo 'yaṃ svabbāvagrāhaḥ sa nivartyate sa pratiṣidhyate | tasmād ayam atra dṛṣṭāntaḥ śūnyatāprasādhanaṃ pratyupapadyamāno netaraḥ |

Note: Vv 266
atha vā sādhyasamo yaṃ hetur na hi vidyate dhvaneḥ sattā /
saṃvyavahārañ ca vayaṃ nānabhyupagamya kathayāmaḥ // NagVv_28 //

mā śabdavad iti sādhyasama evāyaṃ hetuḥ | kasmāt sarvabhāvānāṃ naiḥsvabhāvyenāviśiṣṭatvāt | na hi tasya dhvaneḥ pratītyasamutpannatvāt | svabhavaṃ sattāḥ vidyate | tasyāḥ svabhāvasattāyāḥ avidyamānatvāt |

yad uktaṃ

śabdena hy atra sattā bhaviṣyato vāraṇaṃ tasyeti |

tat vyāhanyate |

api ca na vayaṃ vyavahārasatyaṃ pratyākhyāya vyavahārasatyam anabhyupagamya kathayāmaḥ | śūnyāḥ sarvabhāvā iti | na hi vyavahārasatyam anāgamya śakyā dharmadeśanā kartuṃ |

yathoktaṃ

vyavahāram anāśritya paramārtho na deśyate |

paramārtham anāgamya nirvāṇaṃ nādhigamyata iti | [= MMK 24.18]

tasmān madvacanavat śūnyāḥ sarvabhāvāḥ sarvabhāvānāñ ca niḥsvabhāvatvam ubhayathopapadyamānam iti ||

Note: Vv 268

yat punar bhavatoktaṃ |

pratiṣedhaḥ pratiṣedhyo 'py evam iti mataṃ bhavet tad asad eva |

evaṃ tava pratijñā lakṣaṇato dūṣyeta na mameti | [4]

atra brūmaḥ |

yadi kācana pratijñā tatra syān na me tat* eṣa me bhaved doṣaḥ /
nāsti ca mama pratijñā tasmān naivāsti me doṣaḥ // NagVv_29 //

yadi ca kācin mama pratijñā syāt tato mama pratijñālakṣaṇaprāptatvāt sa pūrvako doṣaḥ | yathā tvayoktaṃ bhāvāḥ tathā mama syān na ca mama kācid asti pratijñā | tasmāt sarvahhāveṣu śūnyeṣv atyantopaśānteṣu prakṛtivivikteṣu kutaḥ pratijñālakṣaṇaprāptiḥ kutaḥ pratijñālakṣaṇatāprāptikṛto doṣaḥ | tatra yat bhavatoktaṃ pratijñālakṣaṇaprāptatvāt tavaiva doṣa iti tan nāsti |

Note: Vv 270

yat punar bhavatoktaṃ

pratyakṣeṇa hi tāvad yady upalabhya nivartayasi bhāvān

tan nāsti pratyakṣaṃ bhāvā yenopalabhyaṃta | [5]

anumānaṃ pratyuktaṃ pratyakṣeṇāgamopamāne

cānumānāgamasādhyā ye 'rthā dṛṣṭāntasādhyāś ceti | [6]

atra vayaṃ brūmaḥ |

yadi kiñcid upalabheyaṃ pravarteyaṃ nivartayeyaṃ vā /
pratyakṣādibhir arthais tadabhāvān me 'nupālambhaḥ // NagVv_30 //

yady ahaṃ kiñcid artham upalabheyaṃ pratyakṣānumānopa + + + + hetubhiḥ pramāṇaiḥ | caturṇāṃ vā pramāṇānāṃ | anyatamānyatamena | ata evaṃ pravartayeyaṃ vārtham evāhaṃ kiñcin nopalabhate tasmān na pravartayāmi na nivartayāmi | tatraivaṃ sati yau bhavatopālambhoktaḥ | yadi pratyakṣādīnāṃ pramāṇānām anyatamena upalabhya bhāvān vinivartayasīti | nanu bhavatoktāni pramāṇāni na santi taiś ca pramāṇair api gamyārthā iti sa me bhavaty evānupālambha iti |

Note: Vv 272

+ + + + |

yadi ca pramāṇatas teṣāṃ teṣāṃ prasiddhir arthānām /
teṣāṃ punaḥ prasiddhiṃ brūhi kathaṃ teṣāṃ pramāṇānāṃ // NagVv_31 //

prasiddhir iti

yadi ca pramāṇatas teṣāṃ teṣām arthānāṃ prameyānāṃ siddhiṃ manyase yathā mānair meyānāṃ | tathā teṣām idānīṃ pratyakṣānumānopamānāgamānāṃ caturṇāṃ pramāṇānāṃ kutaḥ prasiddhiḥ | yadi tāvan niḥpramāṇānāṃ pramāṇaṃ syān nādeḥ siddhis tatrāsti naiva madhyasya nāntasya | yadi punaḥ manyase pramāṇaiḥ prasiddhiḥ pramāṇato 'rthānāṃ prasiddhir iti | hīyate pratijñā |

Note: Vv 274

tathāpi

anyaiḥ yadi pramāṇaiḥ pramāṇasidhir bhavaty anavasthā syān /
nādeḥ siddhis tatrāsti naiva madhyasya nāntasya // NagVv_32 //

yadi punar manyase | pramāṇaiḥ prameyāṇāṃ prasiddhis teṣāṃ pramāṇānām anyaiḥ pramāṇaiḥ prasiddhir anavasthāprasaṅgaḥ | anavasthāprasaṅge ko doṣaḥ |

nādeḥ siddhis tatrāsti naiva madhyasya nāntasya |

asyānavasthāprasaṅge ādeḥ siddhir nāsti | kiṃ kāraṇaṃ teṣam api hi pramāṇānām anyaiḥ pramāṇaiḥ siddhis teṣām anyair iti nāsty ādiḥ | āder asadbhāvāt kuto madhyaṃ kuto antaḥ | tasmāt teṣāṃ pramāṇānām anyaiḥ pramāṇaiḥ prasiddhiḥ nopapadyateti |

Note: Vv 276
teṣām atha pramāṇair vinā prasiddhiḥ vihīyate vādaḥ /
vaiṣamikatvaṃ tasmin viśeṣahetuś ca vaktavyaḥ // NagVv_33 //

atha manyase teṣāṃ pramāṇānāṃ vinā pramāṇaiḥ prasiddhiḥ prameyānāṃ punar arthānāṃ pramāṇaiḥ prasiddhir iti | evaṃ sati yas te vādaḥ pramāṇaiḥ prasiddhir arthānām iti hīyate vaiṣamikatvañ ca bhavati | keṣāñcit | arthānāṃ pramāṇaiḥ prasiddhiḥ keṣāñcin neti viśeṣahetuś ca vaktavyaḥ | yena hetunā keṣāṃcid arthānāṃ pramāṇaiḥ prasiddhiḥ keṣāñcin neti | sā ca nopadiṣṭaḥ tasmād iyam api kalpanā nopapanneti |

atrāha | pramāṇāny eva mama svātmānaṃ parātmānañ ca prasādhayanti | yathoktaṃ |

dyotayati svātmānaṃ yathā hutāsaḥ tathā parātmānaṃ | svaparātmānāv eṣāṃ prasādhayanti pramāṇāni |

param iva svātmānaṃ parātmānañ ceti ||

Note: Vv 278

atrocyate |

viṣamopanyāso 'yaṃ na hy ātmānaṃ prakāśayaty agniḥ /
na hi tasyānupalabdhiḥ dṛṣṭā tamasīva kumbhasya // NagVv_34 //

viṣama evāyam upanyāsaḥ | agnivat pramāṇāni svātmānañ ca prasādhayanti parātmānañ ca prasādhayantīti | na hy agnir ātmānaṃ prakāśayati | yadi hi yathā prāg evāgninā aprakāśitas tamasi kumbho nopalabhyate | athottarakālam upalabhyate 'gninā prakāśitaḥ san evam eva yady agninā na prakāśitaḥ prāg agniḥ syād uttarakālam agneḥ prakāśanaṃ syāt | ataḥ svātmānaṃ prakāśayen naitad evaṃ | tasmād iyam api kalpanā nopapadyanteti |

Note: Vv 280

kiñcānyat |

yadi ca svātmānam ayaṃ tvadvacanena prakāśayaty agniḥ /
param iva na tv ātmānaṃ paridhakṣyaty api hutāśaḥ // NagVv_35 //

yadi ca tvadvacanena yathā parātmānaṃ prakāśayaty agniḥ evam eva svātmānam api prakāśayaty agnir iti | nanu yathā parātmānaṃ dahati | evam eva svātmānam api dhakṣyatīti | na caitad evaṃ | tatra yad uktaṃ parātmānam iva svātmānaṃ prakāśayaty agnir iti tan na ||

kiñcānyat |

yadi ca svaparātmānau tvadvacanena prakāśayaty agniḥ /
prachādayiṣyati tamaḥ svaparātmānau hutāśa iva // NagVv_36 //

yadi ca bhavato bhavato matena svātmāparātmānau prakāśayaty agniḥ | nanv idānīṃ pratipakṣabhūtatamo 'pi svaparātmānau chādayet | naitad iṣṭaṃ | tatra yad uktaṃ svaparātmānau prakāśayaty agnir iti tan na ||

Note: Vv 282

kiñcānyat |

nāsti tamaś ca jvalane yatra ca tiṣṭhate parātmani jvalanaḥ /
kurute kathaṃ prakāśaṃ sa hi prakāśo andhakāravadhaḥ // NagVv_37 //

iha cāgnau nāsti tamaḥ | nāpi ca yatrāgnis tatrāsti tamaḥ | prakāśaś ca nāma tamasaḥ pratighātas tatra katham asya tamasaḥ | pratighātam agniḥ karoti | yasya pratighātat svaparātmānau prakāśayatīti ||

āha | yad yasmād evaṃ nāgnau tamo 'sti | nāpi yatrāgnis tatra tamo 'sti | yasmād evaṃ svaparātmānau na prakāśayaty agniḥ | tena hy utpadyamānenaivāgninā tamasaḥ pratighataḥ kutaḥ tasmān nāgnau tamo 'sti | nāpi yatrāgniḥ tatra tamo 'sti | yasmād utpadyamāna evobhayaṃ prakāśayaty agniḥ svātmānaṃ parātmānañ ceti |

Note: Vv 284

atrocyate

utpadyamāna eva prakāśayaty agnir ity asadvādaḥ /
utpadyamāna eva prāpnoti tamo na hi hutāśaḥ // NagVv_38 //

ayam agnir utpadyamāna eva prakāśayati svātmānaṃ parātmānañ ceti | nāyam upapadyate vādaḥ | kasmān na hy utpadyamāna evāgniḥ tamaḥ prāpnoti | aprāptatvān naivopahanti | tamasaś cānupaghātān nāsti prakāśaḥ |

aprāpto 'pi jvalano yadi vā punar andhakāram upahanyāt /
sarveṣu lokadhātuṣu tamo 'yam iha saṃsthita upahanyāt // NagVv_39 //

athāpi manyase aprāpto 'py agnir andhakāram upahantīti | nanv idānīm iha saṃsthito agniḥ sarvalokadhātustham upahaniṣyati tamaḥ tulyāyām aprāpto na caitad evaṃ dṛṣṭaṃ | tasmād aprāpyaivāgnir andhakāram upahantīti yad iṣṭaṃ | tan na |

Note: Vv 286

yadi ca svataḥ pramāṇasiddhir anapekṣya te prameyāṇi / bhavati pramāṇasiddhiḥ nāparāpekṣā hi siddhir iti // NagVv_40 //

yadi cāgnivat svataḥ pramāṇasiddhir iti manyase | anapekṣāpi prameyāṇi pramāṇānāṃ siddhiḥ bhaviṣyatīti kiṃ kāraṇaṃ | na hi svataḥ param apekṣate | athāpekṣyate na svataḥ prasiddhiḥ |

atrāha | yadi nāpekṣyante prameyān arthān apramāṇāni ko doṣo bhaviṣyatīti | atrocyate |

anāpeksā hi prameyān arthān yadi te pramāṇasaṃsiddhiḥ /
bhavati na bhavanti kasyacid evam imāni pramāṇāni // NagVv_41 //

yadi prameyān arthān anapekṣya siddhir bhavati pramāṇānām iti | tānīmāni pramāṇāni na kasyacit pramāṇāni bhavanti | evaṃ doṣaḥ || atha kasyacit bhavanti prāmāṇāni | naivedānīm anapekṣya prameyān arthān pramāṇāni bhavanti ||

Note: Vv 288
atha matam apekṣa siddhis teṣām iti atra bhavati ko doṣaḥ /
siddhasya na sādhanaṃ syān nāsiddho pekṣate hy anyat // NagVv_42 //

athāpi matam apekṣya prameyān arthān pramāṇānāṃ siddhir bhavatīti | evaṃ te sati siddhasya pramāṇacatuṣṭayasya sādhanaṃ bhavatīti | kiṃ kāraṇaṃ | na hy asiddhasyārthasyāpekṣaṇaṃ bhavati | na hy asiddho devadattaḥ kañcid artham apekṣate na ca siddhasya sādhanam iṣṭaṃ kṛtasya kāraṇam anupapatter iti ||

kiñcānyat |

sidhyanti hi prameyāṇy apekṣya yadi sarvathā pramāṇāni /
bhavanti prameyasiddhir anapekṣyaiva pramāṇāni // NagVv_43 //

yadi prameyāṇy apekṣya pramāṇāni sidhyanti | nedānīṃ pramāṇāny apekṣya prameyāṇi sidhyanti | kiṃ kāraṇaṃ na hi sādhyaṃ sādhanaṃ sādhanaṃ sādhayati | sādhanāni ca | kila prameyāṇāṃ pramāṇāni ||

Note: Vv 290

kiñcānyat |

yadi ca prameyasiddhir anapekṣaiva bhavati pramāṇāni /
kin te pramāṇasiddhyā tāni yad arthaṃ prasiddhaṃ tata // NagVv_44 //

yadi ca manyase 'napekṣyaiva pramāṇāni prameyānāṃ prasiddhir bhavati | kim idānīṃ te pramāṇasiddhyā paryanviṣṭayā kiṃ kāraṇaṃ | yad arthaṃ hi tāni pramāṇāni paryanviṣyeran | te prameyārthā vinā pramāṇaiḥ siddhāḥ tatra kiṃ pramāṇaiḥ kṛtyaṃ |

atha tu pramāṇasiddhir bhavaty apekṣyaiva te prameyāṇi /
vyatyaya evaṃ sati te dhruvaṃ pramāṇaprameyāṇāṃ // NagVv_45 //

athāpi manyase 'pekṣyaiva prameyān arthāna pramāṇani bhavanti | evaṃ te sati mā bhūt pūrvoktadoṣa iti kṛtvā | evaṃ te sati vyatyayaḥ + + + + + yāṇāṃ bhavati | pramāṇāni te prameyāṇi bhavanti | prameyaiḥ sādhitatvat | pramāṇāni ca prameyāṇi bhavanti | pramāṇānāṃ sādhakatvāt |

Note: Vv 292
atha te pramāṇasiddhyā prameyasiddhiḥ prameyasiddhyā ca /
bhavati pramāṇasiddhiḥ nāsty ubhayasyāpi te siddhiḥ // NagVv_46 //

atha manyase pramāṇasiddhyā prameyasiddhir bhavati pramāṇāpekṣatvāt | prameyasiddhyā ca pramāṇasiddhir bhavati prameyāpekṣatvād iti || evaṃ saty ubhayasyāpi siddhir na .y. + + + + ṇaṃ

sidhyanti hi pramāṇair yadi prameyāṇi tāni tair evā /
sādhyāni ca prameyais tāni kathaṃ sādhayiṣyanti // NagVv_47 //

yadi hi pramāṇaiḥ pramayāṇi sidhyanti tāni pramāṇāni tair eva prameyaiḥ sādhayitavyāni | nanv asiddheṣu prameyeṣu kāraṇasyāsiddhatvād asiddhāni kathaṃ sādhayisyanti prameyāṇīti |

Note: Vv 294
sidhyanti ca prameyaiḥ yadi pramāṇāni tāni tair eva /
sādhyāni ca prameyais tāni kathaṃ sādhayiṣyanti // NagVv_48 //

yadi prameyaiḥ pramāṇāni sidhyanti tāni ca prameyāṇi tair eva pramāṇaiḥ sādhayitavyānīti | nanv asiddheṣu pramāṇeṣu kāraṇasyāsiddhatvād asiddhāni kathaṃ sādhayiṣyanti pramāṇāni |

pitra yady utpādyaḥ putro yadi tena caiva putreṇa /
utpādyaḥ sa yadi pitā vada tatrotpādayati kaḥ kaṃ // NagVv_49 //

tadyathāpi nāma kaścit brūyāt | pitrā putra utpādanīyaḥ sa ca pitā putreṇotpādanīya iti | tatredānīṃ brūhi kena ka utpādayitavyaḥ | tathaiva khalu bhavān bravīti | pramāṇaiḥ prameyāni sādhayitavyāni tāny eva ca punaḥ pramāṇāni taiḥ prameyaiḥ tatredānīṃ tu katamaiḥ katamāni sādhayitavyāni |

Note: Vv 296
kaś ca pitā kaḥ putraḥ tatra tvaṃ brūhi kathaṃ tāv ubhāv api ca /
pitreputralakṣaṇadharau yato nas tatra saṃdehaḥ // NagVv_50 //

tayoś ca pūrvopadiṣṭayoḥ pitāputrayoḥ vada kataraḥ putraḥ kataraḥ pitā ubhāv api tāv utpādakatvāt pitṛlakṣaṇadharau | utpādyatvāc ca putralakṣaṇadharāv atra naḥ sandeho bhavati | kataras tatra pitā kataras tatra putra iti | evam eva yāny etāni bhavati | pramāṇaprameyaṇi | tatra katarāṇi pramāṇāni katarāṇi prameyāṇi | ubhayāny api hy etāni pramāṇāni tāni prameyāṇi sādhyatvāt prameyāṇīti | atra naḥ sandeho bhavati | katarāṇy atra pramāṇāni katarāṇi prameyāṇīti |

Note: Vv 298
naiva svataḥ prasiddhir na parasparataḥ pramāṇair vā /
bhavati na ca prameyaiḥ na cāpy akasmāt pramāṇānāṃ // NagVv_51 //

na svataḥ prasiddhiḥ pratyakṣasya tenaiva pratyakṣeṇānumānasya tenaivānumāne | upamānasya tenaivopamānena | āgamasya tenaivāgamena || nāpi parasyāt pratyakṣasyānumānopamānāgamair anumānasya pratyakṣopamānāgamair upamānasya pratyakṣānumānāgamaiḥ | āgamasya pratyakṣānumānopamānaiḥ | nāpi pratyakṣānumānopamānāgamād anyaiḥ pratyakṣānumānopamānāgamair yathāsvaṃ nāpi prameyaiḥ samastavyastaiḥ svaviṣayaparaviṣatāgṛhītaiḥ nāpy akasmān nāsti samuccayena | eteṣāṃ kāraṇānāṃ pūrvoddiṣṭānāṃ viṃśas triṃśac catvāriśat ṣaṭviṃśatir vā tatra yad uktaṃ | pramāṇādhigamyatvāt prameyāṇāṃ bhāvānāṃ santi tu prameyā bhāvās tāni ca pramāṇāni yais tu pramāṇaiḥ prameyā bhāvāḥ santaś ca bhāvāḥ samādhigatā iti tan na ||

Note: Vv 300

yat punar bhavatoktam |

kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthāvidaś ca manyante |

kuśalaṃ janasvabhāvaṃ manyante śeṣeṣv apy eṣa viniyogaḥ | [7]

atra brūmaḥ |

kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthavido brūvate yat /
kuśalasvabhāvam evaṃ pravibhāgenābhidheyaḥ syāt // NagVv_52 //

kuśalānāṃ dharmāṇāṃ dharmāvasthavidaḥ kuśalaṃ janasvabhāvaṃ manyante | sa ca bhavatā pravibhāgenopadeṣṭavyaḥ | syād ayaṃ sa kuśalaḥ svabhāvaḥ ime te kuśalā dharmā iti | idaṃ tatkuśalavijñānam ayaṃ kuśalavijñānasvabhāva evaṃ sarveṣāṃ na caitad evaṃ dṛṣṭaṃ | tasmād yad uktam upadiṣṭaḥ svabhāvo dharmāṇām iti tan na ||

Note: Vv 302

kiñcānyat |

yadi ca pratītya kuśalaḥ svabhāva utpadyate sa kuśalānām /
dharmāṇāṃ parabhāvaḥ svabhāva eva kathaṃ bhavati // NagVv_53 //

yadi ca kuśalānāṃ dharmāṇāṃ svabhāvo hetupratyayasāmagrīṃ pratītyotpadyate | parabhāvād utpannaḥ kuśalānāṃ dharmāṇāṃ kathaṃ svabhāvo bhavati | evam evākuśalaprabhṛtīnāṃ | tatra yad uktaṃ | kuśalāvyākṛtānāṃ nā .y. + + + dharmāṇāṃ kuśalaḥ svabhāvopadiṣṭaḥ | evam akuśalānām akuśalādir iti | tan na ||

kiñcānyat |

atha na pratītya kiñcit svabhāva utpadyate sa kuśalānām /
dharmāṇām evaṃ syād vāso na brahmacaryasya // NagVv_54 //

atha manyase | na kiñcit pratītya kuśalānāṃ dharmāṇāṃ kuśalasvabhāva utpadyate | evam akuśalānāṃ dharmāṇām akuśalaḥ avyākṛtānām avyākṛta iti | evaṃ saty abrahmacaryavāso bhavati kiṃ kāraṇaṃ | pratītyasamutpādasya hi evaṃ sati pratyākhyānaṃ bhavati | pratītyasamutpādasya pratyākhyānāt pratītyasamutpādadarśaṇaṃ pratyākhyānaṃ bhavati | na hy avidyamānasya pratītyasamutpādasya darśanam utpadyamānaṃ bhavati | asati pratītyasamutpādadarśane dharmadarśanaṃ na bhavati | uktaṃ hi | bhagavatā yo hi bhikṣavaḥ pratītyasamutpādaṃ paśyati sa dharmaṃ paśyati | dharmadarśanābhāvād brahmacaryavāsābhāvaḥ ||

Note: Vv 304

athavā pratītyasamutpādapratyākhyānāt | duḥkhasamudāyapratyākhyānaṃ bhavati | pratītyasamutpādo hi duḥkhasya samudayaḥ | duḥkhasamudayasya pratyākhyānād duḥkhapratyākhyānaṃ bhavati | asati hi samudaye tat kuto duḥkhaṃ samudeṣyati | duḥkhasamudayapratyākhyānāc ca duḥkhanirodhasya pratyākhyānaṃ | asati hi duḥkhasamudaye kasya prahāṇān nirodho bhaviṣyati | asati hi duḥkhanirodhe kasya prāptaye mārgo bhaviṣyati | duḥkhanirodhagāmī | evaṃ caturṇām āryasatyānām abhāvāc chrāmaṇyaphalābhāvaḥ | satyadarśanādiśramaṇyaphalāni samādhigamyante | śrāmaṇyaphalānām abhāvād abrahmacaryavāsa iti ||

kiñcānyat |

nādharmo dharmo vā satyavyavahārāś ca lokikā ni syuḥ /
nityāś ca sarvabhāvāḥ syuḥ nityatvād ahetumataḥ // NagVv_55 //
Note: Vv 306

evaṃ sati pratītyasamutpādaṃ pratyācakṣaṇasya bhavataḥ ko doṣa prasajyate | dharmo na bhavati adharmo na bhavati | saṃvyavahārāś ca laukikā na sambhavanti | kiṃ kāraṇaṃ pratītyasamutpannaṃ hy etat sarvam asati pratītyasamutpāde kuto bhaviṣyati | api ca sasvabhāvo 'pratītyasamutpanno nirhetuko nityaḥ syāt | kiṃ kāraṇaṃ nirhetukā hi bhāvā nityās tatra sa eva cābrahmacaryavāsaḥ prasajyet svasiddhāntavirodhaś ca | kiṃ kāraṇam anityā hi bhagavatā sarve saṃskārā nirdeṣṭās te svabhāvanityatvān nityā hi bhavanti |

eṣa cākuśaleṣv avyākṛteṣu nairyāṇādiṣu ca doṣas /
tasmāt sarvaṃ saṃskṛtam asaṃskṛtaṃ te bhavaty evaṃ // NagVv_56 //

yaś caiṣa kuśaleṣu nirdeṣṭaḥ kalpaḥ sa evākuśaleṣu sa evāvyākṛteṣu sa evānairyāṇikaprabhṛtiṣu doṣas tasmāt sarvam idaṃ saṃskṛtam asaṃskṛtaṃ saṃpadyate || kiṃkāraṇaṃ heto hy asaty utpādasthitibhaṅgā na bhavanti | utpādasthitibhaṅgeṣv asatsu saṃskṛtalakṣaṇābhāvāt | sarvaṃ saṃskṛtam asaṃskṛtaṃ saṃpadyate | tatra yad uktaṃ kuśalādīnāṃ bhāvānāṃ svabhāvasadbhāvād aśūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||

Note: Vv 308

yat punar bhavatoktaṃ |

yadi ca na bhavet svabhāvo bhāvānāṃ na svabhāva ity evaṃ

nāmāpi bhaved evaṃ nāma hi nirvastukaṃ nāsti | [9]
yaḥ sadbhūtaṃ nāma brūyāt sasvabhāva ity evam /
bhavatā prativaktavyo nāma brūmaś ca na vayaṃ sata // NagVv_57 //

yo nāma sadbhūtaṃ brūyāt sasvabhāva iti sa bhavatā prativaktavyaḥ syāt | yasya sadbhūtaṃ nāma svabhāvasya | tasmāt tenāpi svabhāvena sadbhūtena bhavitavyaṃ | na hy asadbhūtasya svabhāvasya sadbhūtaṃ nāma bhavatīti | na punar vayaṃ nāma sadbhūtaṃ brūmas tad api hi svabhāvasyābhāvān nāma niḥsvabhāvatvāt śūnyaṃ śūnyatvād asadbhūtam | tatra yad bhavatoktaṃ nāmasadbhāvāt sadbhūtaḥ svahhāvā iti | tan na ||

kiñcānyat |

Note: Vv 310
nāmāsad iti ca yad idaṃ tat kiṃ nu sato bhavaty utāsataḥ /
yadi hi sato yady asato dvidhāpi te hīyate vādaḥ // NagVv_58 //

yac caitan nāmāsad iti tat kiṃ sataḥ asataḥ | yadi hi satas tan nāma yady asata ubhayathāpi pratijñā hīyate | tatra yadi tāvat sata | asad iti pratijñā hīyate | na hīdanīṃ tad asad idānīṃ sat* athāsata | asad iti nāma yā pratijñā asadbhūtasya nāma na bhavati astitvasvabhāva iti nāma tasmāt sadbhūtaḥ svabhāva iti | sā hīnā ||

kiñcānyat |

sarveṣāṃ bhāvānāṃ śūnyatvañ copapāditaṃ pūrvam /
sa upālambhaḥ tasmād bhavaty ayañ cāpratijñāyāḥ // NagVv_59 //

iha cāsmābhiḥ pūrvam eva sarveṣāṃ bhāvānaṃ vistarataḥ śūnyatvam upapāditam | tatra prāg nāmano 'pi śūnyatvam uktaṃ saṃbhavā aśūnyatvaṃ parigṛhya pravṛtto vaktuṃ | yadi bhāvānāṃ svābhāvo na syād asvabhāva iti nāmāpīdan na syād iti | tasmād apratijñopālambho yaṃ bhavataḥ saṃpadyate | na hi vayaṃ nāma sadbhūtam iti brūmaḥ ||

Note: Vv 312

yat punar bhavatoktaṃ |

atha vidyate svabhāvas sa ca dharmāṇāṃ na vidyate sa tasmāt

dharmair vinā svabhāvaḥ sa yasya tad yuktam upadeṣṭuṃ | [10]
atha vidyate svabhāvaḥ sa ca dharmāṇāṃ na vidyatat iti idam /
āśaṅkitaṃ yad uktaṃ bhavaty anāśaṅkitaṃ tac ca // NagVv_60 //

na hi vayaṃ dharmāṇāṃ svabhāvaṃ pratiṣedhayāmaḥ | dharmavinirmuktasya vā kasyacid arthasya svabhāvam abhyupagacchāmaḥ | nanv evaṃ sati ya upālambho bhavati | yadi dharmā niḥsvabhāvāḥ kasya khalv idānīm anyasyārthasya dharmavinirmuktasya svabhāvo bhavati | sa yuktam evopadeṣṭam iti | dūrāpakṛṣṭam evaitat bhavati |

Note: Vv 314

yat punar bhavatoktaṃ |

sata eva pratiṣedho nāsti ghaṭo geha ity ayaṃ yasmāt |

dṛṣṭaḥ pratiṣedho 'yaṃ mataḥ svabhāvasya te tasmāt | [11] ity

atra brūmaḥ |

sata eva pratiṣedho yadi śūnyatvaṃ nanv apratisiddham idam /
pratiṣedhayate hi hhavān bhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ // NagVv_61 //

yadi svata eva pratiṣedho bhavati | nāmato bhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ pratiṣedhayati | nanu pratisidhaṃ sarvabhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ tvadvacanena | pratiṣedhayasi tvaṃ sadbhāvāt | niḥsvabhāvatvasya ca sarvabhāvānāṃ pratisidhatvāt | pratisiddhā śūnyateti

pratiṣedhayase atha tvaṃ śūnyatvaṃ tac ca nāsti śūnyatvam /
pratiṣedhaḥ sata iti te nanv eṣa vihīyate vādaḥ // NagVv_62 //

atha śūnyatvaṃ pratiṣedhayasi tvaṃ | sarvabhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ śūnyatvaṃ nāsti tac ca śūnyatvam | yā tarhi te pratijñā sataḥ pratiṣedho bhavati nāsata iti sā hīnā ||

Note: Vv 316

kiñcānyat |

pratiṣedhayāmi nāhaṃ kiñcit pratiṣedhyam asti na ca kiñcit /
tasmāt pratiṣedhayasīty adhilaya eva tvayā kriyate // NagVv_63 //

evam api tu kṛtvā yady ahaṃ kiñcit pratiṣedhayāmi tato yuktam eva vaktuṃ syāt | na caivahaṃ kiñcit pratiṣedhayāmi tasmān na kiñcit pratiṣedhavyam asti | tasmāt śūnyeṣu sarvabhāveṣv avidyamāne pratiṣedhye pratiṣedhayasīty eṣa tvayātra sadbhūto 'dhilayaḥ kriyata iti ||

yat punar bhavatoktaṃ |

atha nāsti sa svabhāvaḥ kin nu pratiṣidhyate tvayānena

vacanena rte vacanāt pratiṣedhaḥ sidhyate hy asataḥ || [12]

atra brūmaḥ |

yac cāhaṃ te vacanād asataḥ pratiṣedhavacanasiddhir iti /
atra jñāpayate vāg asad iti tan na pratinihanti // NagVv_64 //
Note: Vv 318

ya ca bhavān bravīti | sate 'pi vacanād asataḥ pratiṣedhaḥ pratisiddhaḥ tatra kin niḥsvabhāvāḥ sarvabhāvāḥ iti | etad vacanaṃ karotīti || atra brūmaḥ niḥsvabhāvā iti etat khalu vacanaṃ na niḥsvabhāvān sarvabhāvān karoti | kintv asata svabhāva bhāvānām asata svabhāvānām iti jñāpayati | tatra kaścit brūyād avidyamāhagṛhe devadattas tam asti gṛhe devadatta iti | tatrainaṃ kaścit pratibrūyān nāstīti | na tad. + + + + + devadattasyāsaṃbhavāṃ karoti | kintu jñāpayati kevalam asadbhāvaṃ gṛhe devadattasyeti || tadvā nāsti svabhāvo bhāvānām ity etadvacanaṃ na svabhāvānāṃ niḥsvabhāvatvaṃ karoti | bhāveṣu svabhāvasyābhāvaṃ jñāpayati || tatra yad bhavatoktaṃ kim asati svabhāve nāsti svabhāva ity etadvacanaṃ karoti | ṛte 'pi vacanāt prasiddhiḥ svabhāvasyābhāva iti | tat te na yuktaṃ

Note: Vv 320

yad uktaṃ

bālānām iva mṛgatṛṣṇāyāṃ sa yathājalagrāhaḥ |

evaṃ mithyāgrāhaḥ syāt te prasidhyate hy asataḥ | [13]

yat punar bhavato mṛgātṛṣṇāyām ity atra brūmaḥ |

mṛgatṛṣṇādṛṣṭānte yaḥ punar uktaṃ tvayā mahāṃś carcaḥ /
tatrāpi nirṇayaṃ śṛṇu yathā sa dṛṣṭānta upapannaḥ // NagVv_65 //

ya eva tvayā mṛgatṛṣṇādṛṣṭānte mahāṃś carca uktaḥ | tatrāpi tayā nirṇayaḥ sa śrūyatāṃ upapanna eva dṛṣṭānto bhavati |

sa yadi svabhāvataḥ syād bhāvo na syāt pratītya samudbhūtaḥ /
yaś ca pratītya hhavati grāho nanu śūnyatā saiva // NagVv_66 //

yadi ca mṛgatṛṣṇāyāṃ sa yathājalagrāhaḥ svabhāvataḥ syāt | na syāt pratītyasamutpanno | yato mṛgatṛṣṇāñ ca pratītya viparītañ ca darśanaṃ pratītya yoniśomanaskārañ ca pratītya prādurbhūto ataḥ pratītyasamutpannaḥ yataś ca pratītyasamutpanno 'taḥ svabhāvataḥ śūnya eva | yathā pūrvam uktaṃ tathā

Note: Vv 322

kiñcānyat |

yadi ca svabhāvataḥ syād grāhaḥ kas taṃ vinivartayed grāham /
śeṣeṣv apy eṣa vidhiḥ tasmād eṣo 'nupālambhaḥ // NagVv_67 //

yadi ca mṛgatṛṣṇāyāṃ jalagrāhaḥ svabhāvataḥ syāt | ka eva taṃ vinivartayetā | na hi svabhāvaḥ śakyo nivartayituṃ | tathāgner uṣṇatvam apāṃ dravatvam ākāśasya niravavaraṇatvaṃ | dṛṣṭaṃ cāsya vinivartanaṃ | tasmāc chūnyasvabhāvaḥ grāhaḥ | yadā caitad evaṃ śeṣeṣv api dharmeṣv eṣa kramaḥ pratyavagantavyaḥ grāhyapravṛttiṣu pañcasu | tatra yad bhavato + + + + pād aśūnyāḥ sarvabhāvā iti tan na ||

Note: Vv 324

yat punar bhavatoktaṃ |

hetoś ca te na siddhir naiḥsvabbāvyāt kuto hi te hetuḥ nirhetukasya siddhir na copapannāsya te 'rthasya [l7] iti ||

atra brūmaḥ |

etena hetvabhāvaḥ pratyuktaḥ pūrvam eva sa samatvāt /
mṛgatṛṣṇādṛṣṭāntavyāvṛttividhau ya uktaḥ prāg // NagVv_68 //

etenaiva cedānīṃ carcena pūrvoktena hetvabhāvo 'pi pratyavagantavyaḥ | ya eva hi carcaḥ pūrvasmin hetāv uktaḥ ṣaṭkapratiṣe + + + + + + hāpi carcayitavyaḥ |

Note: Vv 326

yat punar bhavatoktaṃ |

pūrvaṃ cet pratiṣedhaḥ paścāt pratiṣedhyam ily anupapannaṃ |
paścāc cānupapanno yugapac ca yataḥ svabhāvo 'sana || [20]

atra brūmaḥ |

yat traikālye hetuḥ pratyuktaṃ pūrvam eva sa samatvāt /
traikālyapratihetuś ca śūnyabhāvādinā prāptaḥ // NagVv_69 //

sa eṣa hetuḥ traikālye pratiṣedhavācī sa tūktottaraḥ pratyavamantaḥ | kasmāt sādhyasamatvāt | yathā hi pratiṣedhas traikālye nopapady.e + + + + + + pratiṣedhapratiṣedhe 'pi | tasmāt pratiṣedhapratiṣedhye 'sati bhavān manyate pratiṣedhaḥ pratisiddha iti tan na | yataś caiṣa trikālapratiṣedhavācī hetur eṣa eva śūnyatāvādināṃ prāptaḥ sarvabhāvasvabhāvapratiṣedhakatvān na bhavataḥ |

atha vā katham etad uktottaraṃ |

pratiṣedhayāmi nāhaṃ kiñcit pratiṣedhyam asti na ca kiñcit tasmāt pratiṣedhayasīty adhilaya eṣa tvayā kriyata [63] iti ||

Note: Vv 328

atha manyase triṣv api kāleṣu + + + + + + + dṛṣṭaḥ pūrvakālīno 'pi hetuḥ uttarakālīno 'pi | yugapatkālīno 'pi hetuḥ | kathaṃ pūrvakalīnaḥ | yathā pitā putrasya tvadvacanena paścātkālīnaḥ | yathā śiṣyācāryasya yugapatkālīnaḥ yathā pradīpaḥ prakāśasyeti || atra brūmaḥ | na caitad eva yuktā hy etasmiṃ traye pūrvadoṣaḥ || api ca punaḥ yady evaṃ kamaḥ | pratiṣedhasadbhāvas tvayābhyupagamyate | pratijñāhāniś ca te bhavati | e + + + + + + + svabhā + + + .edho 'pi si + + bhavatīti |

Note: Vv 330
prabhavati ca śūnyateyaṃ yasya prabhavanti tasya sarvārthāḥ /
prabhavati na tasya kinna prabhavati śūnyatā yasyeti // NagVv_70 //

yasya śūnyateyaṃ prabhavati tasya sarvārthā laukikalokottarāḥ prabhavanti | kiṃ kāraṇaṃ | yasya hi śūnyatā prabhavati tasya pratītyasamutpādaḥ prabhavati | yasya pratītyasamutpādaḥ prabhavati tasya catvāry āryasatyāni prabhavanti | yasya catvāry āryasatyāni + + + + + + + maṇyaphalāni bhavanti | sarvaviśeṣādhigamaḥ bhavanti | yasya sarvaviśeṣādhigamāḥ prabhavanti | tasya trīṇi raṃāṇi buddhadharmasaṃghāḥ prabhavanti | yasya pratītyasamutpādaḥ prabhavanti tasya dharmo dharmahetur dharmaphalañ ca prabhavanti | tasyādharmo 'dharmahetuś cādharmaphalañ ca prabhavati | tasya kleśaḥ kleśasamudayaḥ kleśavastūni ca prabhavanti | yasyaitat sarvaṃ bhavati pūrvoktaṃ tasya sugatiṃ durgatiṃ vyavasthā + + + + + + + gatidurgatigamanaṃ | sugatidurgatigāmī mārgaḥ | sugatidurgatigamanavyatikramaṇaṃ sugatidurgativyatikramopāyaḥ sarvasaṃvyavahārāś ca lokikāḥ svayam adhigantavyāḥ | anayā diśā kiñcit śakyaṃ vacanopadeṣṭam iti |

Note: Vv 332

bhavati cātra

yaḥ śūnyatāṃ pratītyasamutpādaṃ madhyamāṃ pratipadam anekārthāṃ nijagāda praṇamāmi tam apratimaṃ tu buddhim iti ||

kṛtir iyam ācāryanāgārjunapādānā + + + + + ekatra ślokaśata 450 ||

|| likhitam idaṃ śrīdhramakirtinā sarvasatvahetoḥ yathālabdham iti ||

|| vigrahavyāvartiṇī ||


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Nāgārjuna. Vigrahavyāvartanī. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CF42-5