Ratnagotravibhāgo Mahāyānottaratantraśāstram

1. prathamaḥ paricchedaḥ oṃ namaḥ śrīvajrasattvāya /

buddhaśca dharmaśca gaṇaśca dhāturbodhirguṇāḥ karma ca bauddhamantyam /
kṛtsnasya śāstrasya śarīrametat samāsato vajrapadāni sapta // 1 //

vajropamasyādhigamārthasya padaṃ sthānamiti vajrapadam / tatra śruticintāmayajñānaduṣprativedhādanabhilāpyasvabhāvaḥ pratyātmavedanīyo 'rtho vajravadveditavyaḥ / yānyakṣarāṇi tamarthamabhivadanti tatprāptyanukūlamārgābhidyotanatastāni tatpratiṣṭhābhūtatvāt padamityucyante / iti duṣprativedhārthena pratiṣṭhārthena ca vajrapadatvamarthavyañjanayoranugantavyam / tatra katamo 'rthaḥ katamadvyañjanam / artha ucyate saptaprakāro 'dhigamārtho yaduta buddhārtho dharmārthaḥ saṃghārtho dhātvartho bodhyartho guṇārthaḥ (Rgv 2) karmārthaśca / ayamucyate 'rthaḥ / yairakṣaraireṣa saptaprakāro 'dhigamārthaḥ sūcyate prakāśyata idamucyate vyañjanam / sa caiṣa vajrapadanirdeśo vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ /

anidarśano hyānanda tathāgataḥ / sa na śakyaścakṣuṣā draṣṭum / anabhilāpyo hyānanda dharmaḥ / sa na śakyaḥ karṇena śrotum / asaṃskṛto hyānanda saṃghaḥ / sa na śakyaḥ kāyena vā cittena vā paryupā situm / itīmāni trīṇi vajrapadāni dṛḍhādhyāśayaparivartānusāreṇānugantavyāni /

tathāgataviṣayo hi śāriputrāyamarthastathāgatagocaraḥ / sarvaśrāvakapratyekabuddhairapi tāvacchāriputrāyamartho na śakyaḥ samyak svaprajñayā xxx draṣṭuṃ vā pratyavekṣituṃ vā / prāgeva bālapṛthagjanairanyatra tathāgataśraddhāgamanataḥ / śraddhāgamanīyo hi śāriputra paramārthaḥ / paramārtha iti śāriputra sattvadhātoretadadhivacanam / sattvadhāturiti śāriputra tathāgatagarbhasyaitadadhivacanam / tathāgatagarbha iti śāriputra dharmakāyasyaitadadhivacanam / itīdaṃ caturthaṃ vajrapadamanūnatvāpūrṇatvanirdeśaparivartānusāreṇānugatavyam /

(Rgv 3) anuttarā samyaksaṃbodhiriti bhagavan nirvāṇadhātoretadadhivacanam / nirvāṇadhāturiti bhagavan tathāgatadharmakāyasyaitadadhivacanam / itīdaṃ pañcamaṃ vajrapadamāryaśrīmālāsūtrānusāreṇānugantavyam /

yo 'yaṃ śāriputra tathāgatanirdiṣṭo dharmakāyaḥ so 'yamavinirbhāgadharmā / avinirmuktajñānaguṇo yaduta gaṅgānadīvālikāvyatikrāntaistathāgatadharmaiḥ / itīdaṃ ṣaṣṭhaṃ vajrapadmanūnatvāpūrṇatvanirdeśānusāreṇānugantavyam /

na mañjuśrīstathāgataḥ kalpayati na vikalpayati / athavāsyānābhogenākalpayato 'vikalpayata iyamevaṃrūpā kriyā pravartate / itīdaṃ saptamaṃ vajrapada tathāgataguṇajñānācintyaviṣayāvatāranirdeśānusāreṇānugantavyam / itīmāni samāsataḥ sapta vajrapadāni sakalasyāsya śāstrasyoddeśamukhasaṃgrāhārthena śarīramiti veditavyam /

svalakṣaṇenānugatāni caiṣāṃ yathākramaṃ dhāraṇirājasūtre /
nidānatastrīṇi padāni vidyāccatvāri dhīmajjinadharmabhedāt // 2 //

eṣāṃ ca saptānāṃ vajrapadānāṃ svalakṣaṇanirdeśena yathākramamāryadhāraṇīśvararājasūtranidānaparivartānugatāni trīṇi padāni veditavyāni / tata ūrdhvamavaśiṣṭāni catvāri bodhisattvatathāgatadharmanirdeśabhedāditi / tasmādyaduktam /

bhagavān sarvadharmasamatābhisaṃbuddhaḥ supravartitadharmacakro 'nantaśiṣyagaṇasuvinīta iti / ebhistribhirmūlapadairyathākramaṃ trayāṇāṃ ratnānāmanupūrvasamutpādasamudāgamavyavasthānaṃ veditavyam / avaśiṣṭāni catvāri padāni triratnotpattyanurūpahetusamudāgamanirdeśo veditavyaḥ / tatra yato 'ṣṭamyāṃ bodhisattvabhūmau vartamānaḥ sarvadharmavaśitāprāpto (Rgv 4) bhavati tasmāt sa bodhimaṇḍavaragataḥ sarvadharmasamatābhisaṃbuddha ityucyate / yato navamyāṃ bodhisattvabhūmau vartamāno 'nuttaradharmabhāṇakatvasaṃpannaḥ sarvasattvāśayasuvidhijña indriyaparamapāramitāprāptaḥ sarvasattvakleśavāsanānusaṃdhisamudghātanakuśalo bhavati tasmāt so 'bhisaṃbuddhabodhiḥ supravartitadharmacakra ityucyate / yato daśamyāṃ bhūmāvanuttaratathāgatadharmayauvarājyābhiṣekaprāptyanantaramanābhogabuddhakāryāpratipraśrabdho bhavati tasmāt sa supravartitadharmacakro 'nantaśiṣyagaṇasuvinīta ityucyate / tāṃ punaranantaśiṣyagaṇasuvinītatāṃ tadanantaramanena granthena darśayati / mahatā bhikṣusaṃghena sārdha yāvadaprameyeṇa ca bodhisattvagaṇena sārdhamiti / yathākramaṃ śrāvakabodhau buddhabodhau ca suvinītatvādevaṃguṇa samanvāgatairiti /

tataḥ śrāvakabodhisattvaguṇavarṇanirdeśānantaramacintyabuddhasamādhivṛṣabhitāṃ pratītya vipularatnavyūhamaṇḍalavyūha nirvṛttitathāgatapariṣatsamāvartanavividhadivyadravyapūjāvidhānastutimeghābhisaṃpravarṣaṇato buddharatnaguṇavibhāgavyavasthānaṃ veditavyam / tadanantaramudāradharmāsanavyūhaprabhādharmaparyāyanāmaguṇaparikīrtanato dharmaratnaguṇavibhāgavyavasthānaṃ veditavyam / tadanantaramanyonyaṃ bodhisattvasamādhigocaraviṣayaprabhāva saṃdarśanatadvicitraguṇavarṇanirdeśataḥ saṃgharatnaguṇavibhāgavyavasthānaṃ veditavyam / tadanantaraṃ (Rgv 5) punarapi buddharaśmyabhiṣekairanuttaradharmarājajyeṣṭhaputraparamavaiśāradyapratibhānopakaraṇatāṃ pratītya tathāgatabhūtaguṇaparamārthastutinirdeśataśca mahāyānaparamadharmakathāvastūpanyasanataśca tatpratipatteḥ paramadharmaiśvaryaphalaprāptisaṃdarśanataśca yathāsaṃkhyameṣāmeva trayāṇāṃ ratnānāmanuttaraguṇavibhāgavyavasthānaṃ nidānaparivartāvasānagatameva draṣṭavyam /

tataḥ sūtranidānaparivartānantaraṃ buddhadhātuḥ ṣaṣṭyākāratadviśuddhiguṇaparikarmanirdeśena paridīpitaḥ / viśodhye 'rthe guṇavati tadviśuddhiparikarmayogāt / imaṃ cārthavaśamupādāya daśasu bodhisattvabhūmiṣu punarjātarūpaparikarmaviśeṣodāharaṇamudāhṛtam / asminneva ca sūtre tathāgatakarmanirdeśānantaramaviṃśuddhavaiḍūryamaṇidṛṣṭāntaḥ kṛtaḥ /

tadyathā kulaputra kuśalo maṇikāro maṇiśuddhisuvidhijñaḥ / sa maṇigotrādaparyavadāpitāni maṇiratnāni gṛhītvā tīkṣṇena khārodakenotkṣālya kṛṣṇena keśakambalaparyavadāpanena paryavadāpayati / na ca tāvanmātreṇa vīrya praśrambhayati / tataḥ paścāt tīkṣṇenāmiṣarasenotkṣālya khaṇḍikāparyavadāpanena paryavadāpayati / na ca tāvanmātreṇa vīrya praśrambhayati / tataḥ sa paścānmahābhaiṣajyarasenotkṣālya sūkṣmavastraparyavadāpanena paryavadāpayati / paryavadāpitaṃ cāpagatakācamabhijātavaiḍūryamityucyate / (Rgv 6) evameva kulaputra tathāgato 'pyapariśuddhaṃ sattvadhātuṃ viditvānityaduḥkhānātmāśubhodvegakathayā saṃsārābhiratān sattvānudvejayati / ārye ca dharmavinaye 'vatārayati / na ca tāvanmātreṇa vīrya praśrambhayati / tataḥ paścācchūnyānimittapraṇihitakathayā tathāgatanetrīmavabodhayati / na ca tāvanmātreṇa tathāgato vīryaṃ praśrambhayati / tataḥ paścādavivartyadharmacakrakathayā trimaṇḍalapariśuddhikathayā ca tathāgataviṣaye tān sattvānavatārayati nānāprakṛtihetukān / avatīrṇāśca samānāstathāgatadharmatāmadhigamyānuttarā dakṣiṇīyā ityucyanta iti /

etadeva viśuddhagotraṃ tathāgatadhātumabhisaṃdhāyoktam /

yathā pattharacuṇṇamhi jātarūpaṃ na dissati /
parikammena tad diṭṭhaṃ evaṃ loke tathāgatā iti //

tatra katame te buddhadhātoḥ ṣaṣṭyākāraviśuddhiparikarmaguṇāḥ / tadyathā caturākāro bodhisattvālaṃkāraḥ / aṣṭākāro bodhisattvāvabhāsaḥ / ṣoḍaśākārī bodhisattvamahākaruṇā / dvātriṃśadākāraṃ bodhisattvakarma /

tannirdeśānantaraṃ buddhabodhiḥ ṣoḍaśākāramahābodhikaruṇānirdeśena paridīpitā / tannirdeśānantaraṃ buddhaguṇā daśabalacaturvaiśāradyaṣṭādaśāveṇikabuddhadharmanirdeśena paridīpitāḥ / tannirdeśānantaraṃ buddhakarma dvātriṃśadākāra niruttaratathāgatakarmanirdeśena paridīpitam / evamimāni sapta vajrapadāni svalakṣaṇanirdeśato vistareṇa yathāsūtramanugantavyāni / kaḥ punareṣāmanuśleṣaḥ / (Rgv 7) buddhāddharmo dharmataścāryasaṃghaḥ saṃghe garbho jñānadhātvāptiniṣṭhaḥ /

tajjñānāptiścāgrabodhirbalādyairdhamairyuktā sarvasattvārthakṛdbhiḥ // 3 //

uktaḥ śāstrasaṃbandhaḥ /

idānīṃ ślokānāmartho vaktavyaḥ / ye sattvāstathāgatena vinītāste tathāgataṃ śaraṇaṃ gacchanto dharmatāniṣyandābhiprasādena dharma ca saṃghaṃ ca śaraṇaṃ gacchanti / atastatprathamato buddharatnamadhikṛtya ślokaḥ /

yo buddhatvamanādimadhyanidhanaṃ śāntaṃ vibuddhaḥ svayaṃ
buddhvā cābudhabodhanārthamabhayaṃ mārgaṃ dideśa dhruvam /
tasmai jñānakṛpāsivajravaradhṛgduḥkhaṅkuraikacchide
nānādṛggahanopagūḍhavimatiprākārabhettre namaḥ // 4 //

anena kiṃ darśayati /

asaṃskṛtamanābhogamaparapratyayoditam /
buddhatvaṃ jñānakāruṇyaśaktyupetaṃ dvayārthavat // 5 //

anena samāsato 'ṣṭābhirguṇaiḥ saṃgṛhītaṃ buddhatvamudbhāvitam / aṣṭau guṇāḥ katame / asaṃskṛtatvamanābhogatāparapratyayābhisaṃbodhirjñānaṃ karuṇā śaktiḥ svārthasaṃpat parārthasaṃpaditi /

(Rgv 8) anādimadhyanidhanaprakṛtatvādasaṃskṛtam /

śāntadharmaśarīratvādanābhogamiti smṛtam // 6 //
pratyātmamadhigamyatvādaparapratyayodayam /
jñānamevaṃ tridhā bodhāt karuṇā mārgadeśanāt // 7 //
śaktirjñānakṛpābhyāṃ tu duḥkhakleśanibarhaṇāt /
tribhirādyairguṇaiḥ svārthaḥ parārthaḥ paścimaistribhiḥ // 8 //

saṃskṛtaviparyayeṇāsaṃskṛtaṃ veditayvam / tatra saṃskṛtamucyate yasyotpādo 'pi prajñāyatesthitirapi bhaṅgo 'pi prajñāyate / tadabhāvādbuddhatvamanādimadhyanidhanamasaṃskṛtadharmakāya prabhāvitaṃ draṣṭavyam / sarvaprapañcavikalpopaśāntatvādanābhogam / svayaṃbhūjñānādhigamyatvādaparapratyayodayam / udayo 'trābhisaṃbodho 'bhipretotpādaḥ / ityasaṃskṛtādapravṛttilakṣaṇādapi tathāgatatvādanābhogataḥ sarvasaṃbuddhakṛtyamā saṃsārakoṭeranuparatamanupacchinnaṃ pravartate /

ityevamatyadbhutācintyaviṣayaṃ buddhatvamaśrutvā parataḥ svayamanācāryakeṇa svayaṃbhūjñānena nirabhilāpyasvabhāvatāmabhisaṃbudhya tadanubodhaṃ pratyabudhānāmapi jātyandhānāṃ pareṣāmanubodhāya tadanugāmimārgavyupadeśakaraṇādanuttarajñānakaruṇānvitatvaṃ veditavyam / mārgasyābhayatvaṃ lokottaratvāt / lokottaratvamapunarāvṛttitaśca / yathākramaṃ paraduḥkhakleśamūlasamudghātaṃ pratyanayoreva tathāgatajñānakaruṇayoḥ śaktirasivajradṛṣṭāntena paridīpitā / tatra duḥkhamūlaṃ samāsato yā kacidbhaveṣu nāmarūpābhinirvṛttiḥ / kleśamūlaṃ ya kācitsatkāyābhiniveśapūrvikā dṛṣṭirvicikitsā ca / tatra nāmarūpasaṃgṛhītaṃ duḥkhamabhinirvṛttilakṣaṇatvādaṅkurasthānīyaṃ veditavyam / (Rgv 9) tacchettṛtve tathāgatajñānakaruṇāyoḥ śaktirasidṛṣṭantenopamitā veditavyā / dṛṣṭivicikitsāsamgṛhīto darśanamārgapraheyaḥ / kleśo laukikajñānaduravagāho durbhedaṃtvādvanagahanopagūḍhaprākārasadṛśaḥ / tadbhettṛtvāt tathāgatajñānakaruṇayoḥ śaktirvajradṛṣṭāntenopamitā veditavyā /

ityete yathāddiṣṭāḥ ṣaṭ tathāgataguṇā vistaravibhāganirdeśato 'nayaivānupūrvyā sarvabuddhaviṣayāvatārajñānālokālaṃkārasūtrānusāreṇānugantavyāḥ / tatra yaduktamanutpādo 'nirodha iti mañjuśrīstathāgato 'rhan samyaksaṃbuddha eṣa ityanena tāvadasaṃskṛtalakṣaṇastathāgata iti paridīpitam / yatpunaranantaraṃ vimalavaiḍūryapṛthivīśakrapratibimbodāharaṇamādiṃ kṛtvā yāvannavabhirudāharaṇairetamevānutpādānirodhatathāgatārthamadhikṛtyāha / evameva mañjuśrīstathāgato 'rhan samyaksaṃbuddho neñjate na viṭhapati na prapañcayati na kalpayati na vikalpayati / akalpo 'vikalpo 'citto 'manasikāraḥ śītibhūto 'nutpādo 'nirodho 'dṛṣṭo 'śruto 'nāghrāto 'nāsvādito 'spṛṣṭo 'nimitto 'vijñaptiko 'vijñapanīya ityevamādirupaśamaprabhedapradeśanirdeśaḥ / anena svakriyāsu sarvaprapañcavikalpopaśāntatvādanābhogastathāgata iti paridīpitam / tata ūrdhvamudāharaṇanirdeśādavaśiṣṭena granthena sarvadharmadharmatathatābhisaṃbodhamukheṣvaparapratyayābhisaṃbodhastathāgatasya paridīpitaḥ / yatpunarante ṣoḍaśākārāṃ tathāgatabodhiṃ nirdiśyaivamāha / tatra mañjuśrīstathāgatasyaivaṃrūpān sarvadharmānabhisaṃbudhya sattvānāṃ ca dharmadhātuṃ vyavalokyāśuddhamavimalaṃ sāṅganaṃ vikrīḍitā nāma sattveṣu (Rgv 10) mahākaruṇā pravartata iti / anena tathāgatasyānuttarajñānakaruṇānvitatvamudbhāvitam / tatraivaṃrūpān sarvadharmāniti yathāpūrva nirdiṣṭānabhāvasvabhāvāt / abhisaṃbudhyeti yathābhūtamavikalpabuddhajñānena jñātvā / sattvānāmiti niyatāniyatamithyāniyatarāśivyavaśitānām / dharmadhātumiti svadharmatāprakṛtinirviśiṣṭattathāgatagarbham / vyavalokyeti sarvākāramanāvaraṇena buddhacakṣuṣā dṛṣṭvā / aśuddhaṃ kleśāvaraṇena bālapṛthagjanānām / avimalaṃ jñeyāvaraṇena śrāvakapratyekabuddhānām / sāṅganaṃ tadubhayānyatamaviśiṣṭatayā bodhisattvānām / vikrīḍitā vividhā saṃpannavinayopāyamukheṣu supraviṣṭatvāt / sattveṣu mahākaruṇā pravartata iti samatayā sarvasattvanimittamabhisaṃbuddhabodheḥ svadharmatādhigamasaṃprāpaṇāśayatvāt / yadita ūrdhvamanuttarajñānakaruṇāpravṛtterasamadharmacakrapravartanābhinirhāraprayogāśraṃsanamiyamanayoḥ parārthakaraṇe śaktirveditavyā / tatraiṣāmeva yathākramaṃ ṣaṇṇāṃ tathāgataguṇānāmādyaistribhirasaṃskṛtādibhiryogaḥ svārthasaṃpat / tribhiravaśiṣṭairjñānādibhiḥ parārthasaṃpat / api khalu jñānena paramanityopaśāntipadasvābhisaṃbodhisthānaguṇāt svārthasaṃpat paridīpitā / karuṇāśaktibhyāmanuttaramahādharmacakrapravṛttisthānaguṇāt parārthasaṃpaditi /

ato buddharatnāddharmaratnaprabhāvaneti tadanantaraṃ tadadhikṛtya ślokaḥ /

yo nāsanna ca sanna cāpi sadasannānyaḥ sato nāsato 'sakyastarkayituṃ niruktyapagataḥ pratyātmavedyaḥ śivaḥ / (Rgv 11) tasmai dharmadivākarāya vimalajñānāvabhāsatviṣe

sarvāramvaṇa rāgadoṣatimiravyāghātakartre namaḥ // 9 //

anena kiṃ darśitam /

acintyādvayaniṣkalpaśuddhivyaktivipakṣataḥ /
yo yena ca virāgo 'sau dharmaḥ satyadvilakṣaṇaḥ // 10 //

anena samāsato 'ṣṭābhirguṇaiḥ saṃgṛhītaṃ dharmaratnamudbhāvitam / aṣṭau guṇāḥ katame / acintyatvamadvayatā nirvikalpatā śuddhirabhivyaktikaraṇaṃ pratiparkṣatā virāgo virāgaheturiti /

nirodhamārgasatyābhyāṃ saṃgṛhītā virāgitā /
guṇaistribhistribhiścaite veditavye yathākramam // 11 //

eṣāmeva yathākramaṃ ṣaṇṇāṃ guṇānāṃ tribhirādyairacintyādvayanirvikalpatāguṇairnirodhasatyaparidīpanādvirāgasaṃgraho veditavyaḥ / tribhiravaśiṣṭaiḥ śuddhyabhivyaktipratipakṣatāguṇairmārgasatyaparidīpanādvirāgahetusaṃgraha iti / yaśca virāgo nirodhasatyaṃ yena ca virāgo mārgasatyena tadubhayamabhisamasya vyavadānasatya dvayalakṣaṇo virāgadharma iti paridīpitam /

atarkyatvādalāpyatvādāryajñānādacinyatā /
śivatvādadvayākalpau śuddhyādi trayanarkavat // 12 //

samāsato nirodhasatyasya tribhiḥ kāraṇairacintyatvaṃ veditavyam / katamaistribhiḥ / asatsatsadasannobhayaprakāraiścaturbhirapi tarkāgocaratvāt / sarvarutaravitaghoṣavākpathaniruktisaṃketavyavahārābhilāpairanabhilāpyatvāt / āryāṇāṃ ca pratyātmavedanīyatvāt /

(Rgv 12) tatra nirodhasatyasya kathamadvayatā nirvikalpatā ca veditavyā / yathoktaṃ bhagavatā / śivo 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'dvayadharmāvikalpadharmā / tatra dvayamucyate karma kleśāṃśca / vikalpa ucyate karmakleśasamudayaheturayoniśomanasikāraḥ / tatprakṛtinirodhaprativedhād dvayavikalpāsamudācārayogena yo duḥkhasyātyantamanutpāda idamucyate duḥkhanirodhasatyam / na khalu kasyaciddharmasya vināśādduḥkhanirodhasatyaṃ paridīpitam / yathoktam / anutpādānirodhe mañjuśrīścittamanovijñānāni na pravartante / yatra cittamanovijñānāni na pravartante tatra na kaścitparikalpo yena parikalpenāyoniśomanasikuryāt / sa yoniśomanasikārapra yukto 'vidyāṃ na samutvāpayati / yaccāvidyāsamutthānaṃ tad dvādaśānāṃ bhavāṅgānāmasamutthānam / sājātiriti vistaraḥ / yathoktam / na khalu bhagavan dharmavināśo duḥkhanirodhaḥ / duḥkhanirodhanāmnā bhagavannanādikāliko 'kṛto 'jāto 'nutpanno 'kṣayaḥ kṣayāpagataḥ nityo dhruvaḥ śivaḥ śāśvataḥ prakṛtipariśuddhaḥ sarvakleśakośavinirmukto gaṅgāvālikāvyativṛttairavinirbhāgairacintyairbuddhadharmaiḥ samanvāgatastathāgatadharmakāyo deśitaḥ / ayameva ca bhagavaṃstathāgatadharmakāyo 'vinirmuktakleśakośastathāgatagarbhaḥ sūcyate / iti sarvavistareṇa yathāsūtrameva duḥkhanirodhasatyavyavasthānamanugantavyam /

asya khalu duḥkhanirodhasaṃjñitasya tathāgatadharmakāyasya prāptiheturavikalpajñānadarśanabhāvanāmārgastrividhena sādharmyeṇa dinakarasadṛśaḥ veditavyaḥ / maṇḍalaviśuddhisādharmyeṇa sarvopakleśamalavigatatvāt / rūpābhidhyaktikaraṇasādharmyeṇa sarvākārajñeyāvabhāsakatvāt / tamaḥpratipakṣasādharmyeṇa ca sarvākārasatyadarśanavibandhapratipakṣabhūtatvāt /

(Rgv 13) vibandha punarabhutavastunimittārambaṇamanasikārapūrvikā rāgadveṣamohotpattiranuśayaparyutthānayogāt / anuśayato hi bālānāma bhūtamatatsvabhāvaṃ vastu śubhākāreṇa vā nimittaṃ bhavati rāgotpattitaḥ / pratighākāreṇa vā dveṣotpattitaḥ / avidyākāreṇa vā mohotpattitaḥ / tacca rāgadveṣamohanimittamayathābhutamārambaṇaṃ kurvatāmayoniśomanasikāraścittaṃ paryādadāti / teṣāmayoniśomanasikāraparyavasthitacetasāṃ rāgadveṣamohānāmanyatakleśasamudācāro bhavati / te tatonidānaṃ kāyena vācā manasā rāgajamapi karmābhisaṃskurvanti / dveṣajamapi mohajamapi karmābhisaṃskurvanti / karmataśca punarjanmānubandha eva bhavati / evameṣāṃ bālānāmanuśayavatāṃ / nimittagrāhiṇāmārambaṇacaritānāmayoniśomanasikārasamudācārāt kleśasamudayaḥ / kleśamudāyāt karmasamudayaḥ / karmasamudayājjanmasamudayo bhavati / sa punareṣa sarvākārakleśakarmajanmasaṃkleśo bālānāmekasya dhātoryathābhūtamajñānādadarśanācca pravartate /

sa ca tathā draṣṭavyo yathā parigaveṣayanna tasya kiṃcinnimittamārambaṇaṃ vā paśyati / sa yadā na nimittaṃ nārambaṇaṃ vā paśyati tadā bhūtaṃ paśyati / evamete dharmāstathāgatenābhisaṃbuddhāḥ samatayā samā iti / ya evamasataśca nimittārambaṇasyādarśanāt sataśca yathābhūtasya paramārthasatyasya darśanāt tadubhayoranutkṣepāprakṣepasamatājñānena sarvadharmasamatābhisaṃbodhaḥ so 'sya sarvākārasya tattvadarśanavibandhasya pratipakṣo veditavyo yasyodayāditarasyātyantamasaṃgatirasamavadhānaṃ pravartate / sa khalveṣa dharmakāyaprāptiheturavikalpajñānadarśanabhāvanāmārgo vistareṇa yathāsūtraṃ prajñāpāramitānusāreṇānugantavyaḥ /

ato mahāyānadharmaratnādavaivartikabodhisattvagaṇaratnaprabhāvaneti tadanantaraṃ tadadhikṛtya ślokaḥ /

(Rgv 14) ye samyak pratividhya sarvajagato nairātmyakoṭiṃ śivāṃ

taccittaprakṛtiprabhāsvaratayā kleśāsvabhāvekṣaṇāt /
sarvatrānugatāmanāvṛtadhiyaḥ paśyanti saṃbuddhatāṃ
tebhyaḥ sattvaviśuddhyanantaviṣayajñānekṣaṇebhyo namaḥ // 13 //

anena kiṃ darśitam /

yathāvadyāvadadhyātmajñānadarśanaśuddhitaḥ /
dhīmatāmavivartyānāmanuttaraguṇairgaṇaḥ // 14 //

anena samāsato 'vaivartikabodhisattvagaṇaratnasya dvābhyāmākārābhyāṃ yathāvadbhāvikatayā yāvadbhāvikatayā ca lokottarajñānadarśanaviśuddhito 'nuttaraguṇānvitatvamudbhāvitam /

yathāvattajjagacchantadharmatāvagamāt sa ca /
prakṛteḥ pariśuddhatvāt kleśasyādikṣayekṣaṇāt // 15 //

tatra yathāvadbhāvikatā kṛtsnasya pudgaladharmākhyasya jagato yathāvannairātmyakoṭerava gamādveditavyā / sa cāyamavagamo 'tyantādiśāntasvabhāvatayā pudgaladharmāvināśayogena samāsato dvābhyāṃ kāraṇābhyāmutpadyate / prakṛtiprabhāsvaratādarśanācca cittasyādikṣayanirodhadarśanācca tadupakleśasya / tatra yā cittasya (Rgv 15) prakṛtiprabhāsvaratā yaśca tadupakleśa ityetad dvayamanāsravai dhātau kuśalākuśalayościttayorekecaratvād dvitīyacittānabhisaṃdhānayogena paramaduṣprativedhyam / ata āha / kṣaṇikuṃ bhagavan kuśalaṃ cittam / na kleśaiḥ saṃkliśyate / kṣaṇikamakuśalaṃ cittam / na saṃkliṣṭameva taccittaṃ kleśaiḥ / na bhagavan kleśāstaccittaṃ spṛśanti / kathamatra bhagavannasparśanadharmi cittaṃ tamaḥkliṣṭaṃ bhavati / asti ca bhagavannupakleśaḥ / astyupakliṣṭaṃ cittam / atha ca punarbhagavan prakṛtipariśuddhasya cittasyopakleśārtho duṣprativedhyaḥ / iti vistareṇa yathāvadbhāvikatāmārabhya duṣpratividhārthanirdeśo yathāsūtramanugantavyaḥ /

yāvadbhāvikatā jñeyaparyantagatayā dhiyā /
sarvasattveṣu sarvajñadharmatāstitvadarśanāt // 16 //

tatra yāvadbhāvikatā sarvajñeyavastuparyantagatayā lokottarayā prajñayā sarvasattveṣvantaśastiryagyonigateṣvapi tathāgatagarbhāstitvadarśanādveditavyā / tacca darśanaṃ bodhisattvasya prathamāyāmeva bodhisattvabhūmāvutpadyate sarvatragāthane dharmadhātuprativedhāt /

(Rgv 16) ityevaṃ yo 'vabodhastatpratyātmajñānadarśanam /

tacchuddhiramale dhātāvasaṅgāpratighā tataḥ // 17 //

ityevamanena prakāreṇa yathāvadbhāvikatayā ca yāvadbhāvikatayā ca yo lokottaramārgāvabodhastadāryāṇāṃ pratyātmamananyasādhāraṇaṃ lokottarajñānadarśanamabhipretam / tacca samāsato dvābhyāṃ kāraṇābhyāmitaprādeśikajñānadarśanamupanidhāya suviśuddhirityucyate / katamābhyāṃ dvābhyām / asaṅgatvādapratihatatvācca / tatra yathāvadbhāvikatayā sattvadhātuprakṛtiviśuddhaviṣayatvādasaṅgam yāvadbhāvikatayānantejñeyavastuviṣayatvādapratihatam /

jñānadarśanaśuddhyā buddhajñānādanuttarāt /
avaivartyādbhavantyāryāḥ śaraṇaṃ sarvadehinām // 18 //

itīyaṃ jñānadarśanaśuddhiravinivartanīyabhūmisamārūḍhānāṃ bodhisattvānāmanuttarāyāstathāgatajñānadarśanaviśuddherupaniṣadgatatvādanuttarā veditavyā tadanyebhyo vā dāna śīlādibhyo bodhisattvaguṇebhyo madyogādavinivartanīyā bodhisattvāḥ śaraṇa bhūtā bhavanti sarvasattvānāmiti /

śrāvakasaṃgharatnāgrahaṇaṃ bodhisattvagaṇaratnānantaraṃ tatpūjānarhatvāt / na hi jātu paṇḍitā bodhisattvaśrāvakaguṇāntarajñā mahābodhivipulapuṇyajñānasaṃbhārāpūryamāṇajñānakaruṇāmaṇḍalamaprameyasattvadhātugaṇasaṃtānāvabhāsapratyupasthitamanuttaratathāgatapūrṇacandra gamanānukūlamārgapratipannaṃ (Rgv 17) bodhisattvanavacandramutsṛjya prādeśikajñānaniṣṭhāgatamapi tārārūpavat svasaṃtānāvabhāsapratyupasthitaṃ śrāvakaṃ namasyanti / parahitakriyāśayaviśuddheḥ saṃniśrayaguṇenaiva hi prathamacittotpādiko 'pi bodhisattvo niranukrośamananyapoṣigaṇyamanāsravaśīlasaṃvaraviśuddhiniṣṭhāgatamāryaśrāvakamabhibhavati / prāgeva tadanyairdaśavaśitādibhirbodhisattvaguṇaiḥ / vakṣyati hi /

yaḥ śīlamātmārthakaraṃ vibharti duḥśīlasattveṣu dayāviyukteḥ /
ātmaṃbhariḥ śīladhanapraśuddho viśuddhaśīlaṃ na tamāhurāryam //
yaḥ śīlamādāya paropajīvyaṃ karoti tejo 'nilavāribhūvat /
kāruṇyamutpādya paraṃ pareṣu sa śīlavāṃstatpratirūpako 'nya iti //

tatra kenārthena kimadhikṛtya bhagavatā śaraṇatrayaṃ prajñaptam //

śāstṛśāsanaśiṣyārthairadhikṛtya triyānikān /
kāratrayādhimuktāṃśca prajñaptaṃ śaraṇatrayam // 19 //

(Rgv 18) buddhaḥ śaraṇamagryatvād dvipadānāmiti śāstṛguṇodbhāvanārthena buddhabhāvāyopagatān bodhisattvān pudgalān buddhe ca paramakārakriyādhimuktānadhikṛtya deśitaṃ prajñaptam /

dharmaḥ śaraṇamagryatvādvirāgāṇāmiti śāstṛḥ śāsana guṇodbhāvanārthena svayaṃ pratītya gambhīradharmānubodhāyopagatān pratyekabuddhayānikān pudgalān dharme ca paramakārakriyādhimuktānadhikṛtya deśitaṃ prajñaptam /

saṃghaḥ śaraṇamagryatvādgaṇānāmiti śāstuḥ śāsane supratipannaśiṣyaguṇodbhāvanārthena parataḥ śravaghoṣasyānugamāyopagatān śrāvakayānikān pudgalān saṃghe ca paramakārākriyādhimuktānadhikṛtya deśitaṃ prajñaptam / ityanena samāsatastrividhenārthena ṣaṭ pudgalānadhikṛtya prabhedayo bhagavatā saṃvṛtipadasthānena sattvānāmanupūrvanayāvatārārthamimāni trīṇi śaraṇāni deśitāni prajñaptāni /

tyājyatvān moṣadharmatvādabhāvāt sabhayatvataḥ /
dharmo dvidhāryasaṃghaśca nātyantaṃ śaraṇaṃ param // 20 //

dvividho dharmaḥ / deśanādharmo 'dhigamadharmaśca / tatra deśanādharmaḥ sūtrādideśanāyā nāmapadavyañjanakāyasaṃgṛhītaḥ / sa ca mārgābhisamayaparyavasānatvāt kolopama ityuktaḥ / adhigamadharmo hetuphalabhedena dvividhaḥ / yaduta mārgasatyaṃ nirodhasatyaṃ (Rgv 19) ca / yena yadadhigamyata iti kṛtvā / tatra mārgaḥ saṃskṛtalakṣaṇaparyāpannaḥ / yat saṃskṛtalakṣaṇaparyāpannaṃ tan mṛṣāmoṣadharmi / yan mṛṣāmoṣadharmi tadasatyam / yadasatyaṃ tadanityam / yadanityaṃ tadśaraṇam / yaśca tena mārgeṇa nirodho 'dhigataḥ so 'pi śrāvakanayena pradīpocchedavat kleśaduḥkhābhāvamātraprabhāvitaḥ / na cābhāvaḥ śaraṇamaśaraṇaṃ vā bhavitumarhati /

saṃgha iti traiyānikasya gaṇasyaitadadhivacanam / sa ca nityaṃ sabhayastathāgataśaraṇagato niḥsaraṇaparyeṣī śaikṣaḥ sakaraṇīyaḥ pratipannakaścānuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti / kathaṃ samayaḥ / yasmādarhatāmapi kṣīṇapunarbhavānāmaprahīṇatvādvāsaṃnāyāḥ satatasamitaṃ sarvāsaṃskāreṣu tīvrā bhayasaṃjñā pratyupasthitā bhavati syādyathāpi nāmotkṣiptāsike vadhakapuruṣe tasmātte 'pi nātyantasukhaniḥsaraṇamadhigatāḥ / na hi śaraṇaṃ śaraṇaṃ paryeṣate / yathaivā śaraṇāḥ sattvā yena tena bhayena bhītāstatastato niḥsaraṇaṃ paryeṣante tadvadarhatāmapyasti tadbhayaṃ yataste bhayādbhītāstathāgatameva śaraṇamupagacchanti / yaścaivaṃ sabhayatvāccharaṇamupagacchatyavaśyaṃ bhayānniḥsaraṇaṃ sa paryeṣyate / niḥsaraṇaparyeṣitvācca bhayanidānaprahāṇamadhikṛtya śaikṣo bhavati sakaraṇīyaḥ / śaikṣatvāt (Rgv 20) pratipannako bhavatyabhayamāryabhasthānamanuprāptuṃ yadutānuttarāṃ samyaksaṃbodhim / tasmātso 'pi tadaṅgaśaraṇatvānnātyantaṃ śaraṇam / evamime dve śaraṇe paryantakāle śaraṇe ityucyete /

jagaccharaṇamekatra buddhatvaṃ pāramārthikam /
munerdharmaśarīratvāt tanniṣṭhatvādgaṇasya ca // 21 //

anena tu pūrvoktena vidhinānutpādānirodhaprabhāvitasya munervyavadānasatyadvayavirāgadharmakāyatvād dharmakāyaviśuddhiniṣṭhādhigamaparyavasānatvācca traiyānikasya gaṇasya pāramārthikamevātrāṇe 'śaraṇe loke 'parāntakoṭisamamakṣayaśaraṇaṃ nityaśaraṇaṃ dhruvaśaraṇaṃ yaduta tathāgatā arhantaḥ samyaksaṃbuddhāḥ / eva ca nityadhruvaśivaśāśvataikaśaraṇanirdeśo vistareṇāryaśrīmālāsūtrānusāreṇānugantavyaḥ /

ratnāni durlabhotpādāna nirmalatvāt prabhāvataḥ /
lokālaṃkārabhūtatvādagratvān nirvikārataḥ // 22 //

samāsataḥ ṣaḍvidhena ratnasādharmyeṇaitāni buddhadharmasaṃghākhyāni trīṇi ratnānyucyante / yaduta durlabhotpādabhāvasādharmyeṇa bahubhirapi kalpaparivarteranavāptakuśalamūlānāṃ tatsamavadhānāpratilambhāt / vaimalyasādharmyeṇa sarvācāramalavigatatvāt / prabhāvasādharmyeṇa ṣaḍabhijñādyacintyaprabhāvaguṇayogāt / lokālaṃkārasādharmyeṇa sarvajagadāśayaśobhānimittatvāt / ratnaprativarṇikāgryasādharmyeṇa lokottaratvāt / stutinindādyavikārasādharmyeṇāsaṃskṛtasvabhāvatvāditi /

(Rgv 21) ratnatrayanirdeśānantaraṃ yasmin satyeva laukikalokottaraviṃśuddhiyoniratnatrayamutpadyate tadadhikṛtya ślokaḥ /

samalā tathatātha nirmalā vimalāḥ buddhaguṇā jinakriyā /
viṣayaḥ paramārthadarśināṃ śubharatnatrayasargako yataḥ // 23 //

anena kiṃ paridīpitam /

gotraṃ ratnatrayasyāsya viṣayaḥ sarvadarśinām /
caturvidhaḥ sa cācintyaścaturbhiḥ kāraṇaiḥ kramāt // 24 //

tatra samalā tathatā yo dhāturavinirmuktakleśakośastathāgatagarbha ityucyate / nirmalā tathatā sa eva buddhabhūmāvāśrayaparivṛttilakṣaṇo yastathāgatadharmakāye ityucyate / vimalabuddhaguṇā ye tasminnevāśrayaparivṛttilakṣaṇe tathāgatadharmakāye lokottarā daśabalādayo buddhadharmāḥ / jinakriyā teṣāmeva daśabalādīnāṃ buddhadharmāṇāṃ pratisvamanuttaraṃ karma yadaniṣṭhitamaviratamapratipraśrabdhaṃ bodhisattvavyākaraṇakathāṃ nopacchinatti / tāni punarimāni catvāri sthānāni yathāsaṃkhyameva caturbhiḥ kāraṇairacintyatvāt sarvajñaviṣayā ityucyante / katamaiścaturbhiḥ /

śuddhyupakliṣṭatāyogāt niḥsaṃkleśaviśuddhitaḥ /
avinirbhāgadharmatvādanābhogāvikalpataḥ // 25 //

tatra samalā tathatā yugapadekakālaṃ viśuddhā ca saṃkliṣṭā cetyacintyametat sthānaṃ gambhīradharmanayādhimuktānāmapi pratyekabuddhānāmagocaraviṣatvāt / yata (Rgv 22) āha / dvāvimau devi dharmau duṣprativedhyau / prakṛtipariśuddhicittaṃ duṣprativedhyam / tasyaiva cittasyopakliṣṭatā duṣprativedhyā / anayordevi dharmayoḥ śrotā tvaṃ vā bhaverathavā mahādharmasamanvāgatā bodhisattvāḥ / śeṣāṇāṃ devi sarvaśrāvakapratyekabuddhānāṃ tathāgataśraddhāgamanīyā vevaito dharmāviti /

tatra nirmalā tathatā pūrvamalāsaṃkliṣṭā paścādviśuddhetyacintyametat sthānam / yat āha / prakṛtiprabhāsvaraṃ cittam / tattathaiva jñānam / tata ucyate / ekakṣaṇalakṣaṇasamāyuktayā prajñayā samyaksaṃbodhirabhisaṃbuddheti /

tatra vimalā buddhaguṇāḥ paurvāparyeṇaikāntasaṃkliṣṭāyāmapi pṛthagjanabhūmāvavinirbhāgadharmatayā nirviśiṣṭā vidyanta ityacintyametat sthānam / yat āha /

na sa kaścitsattvaḥ sattvanikāye saṃvidyate yatra tathāgatajñānaṃ na sakalamanupraviṣṭam / api tu saṃjñāgrāhatastathāgatajñānaṃ na prajñāyate / saṃjñāgrāhavigamāt punaḥ sarvajñajñānaṃ svayaṃbhūjñānamasaṅgataḥ prabhavati / tadyathāpi nāma bho jinaputra trisāhasramahāsahasralokadhātupramāṇaṃ mahāpustaṃ bhavet / tasmin khalu punarmahāpuste trisāhasramahāsāhasralokadhātuḥ sakalasamāpta ālikhito bhavet / mahāpṛthivīpramāṇena mahāpṛthivī / dvisāhasralokadhātupramāṇena dvisāhasralokadhātuḥ / sāhasralokadhātupramāṇena sāhasralokadhātuḥ / cāturdvīpikapramāṇena cāturdvīpikāḥ / mahāsamudrapramāṇena mahāsamudrāḥ / jambūdvīpapramāṇena jambūdvīpāḥ / pūrvavidehadvīpapramāṇena pūrvavidehadvīpāḥ / godāvarīdvīpapramāṇena godāvarīdvīpāḥ / uttarakurudvīpapramāṇenottarakurudvīpāḥ / sūmerupramāṇena sumeravaḥ / (Rgv 23) bhūmyavacaradevavimānapramāṇena bhūmyavacaradevavimānāni / kāmāvacaradevavimānapramāṇena kāmāvacaradevavimānāni / rūpāvacaradevavimānapramāṇena rūpāvacaradevavimānāni / tacca mahāpustaṃ trisāhasramahāsāhasralokadhātvāyāmavistarapramāṇaṃ bhavet / tatkhālu punarmahāpustamekasmin paramāṇurajasi prakṣiptaṃ bhavet / yathā caikaparamāṇurajasi tanmahāpustaṃ prakṣiptaṃ bhavet tathānyeṣu sarvaparamāṇurajaḥsu tatpramāṇānyeva mahāpustānyabhyantarapraviṣṭāni bhaveyuḥ / atha kaścideva puruṣa utpadyate paṇḍito nipuṇo vyakto medhāvī tatropagamikayā mīmāṃsayā samanvāgataḥ divyaṃ cāsya cakṣuḥ samantapariśuddhaṃ prabhāsvaraṃ bhavet / sa divyena cakṣuṣā vyavalokayati / idaṃ mahāpustamevaṃbhūtamihaiva parītte paramāṇurajasyanitiṣṭhataṃ / na kasyacidapi sattvasyopakāritbhūtaṃ bhavati / tasyaivaṃ syāt / yannvahaṃ mahāvīryabalasthāmnā etatparamāṇurajo bhittvā etanmahāpustaṃ sarvajagadupajīvyaṃ kuryām / sa mahāvīryabalasthāma saṃjanayitvā sūkṣmeṇa vajreṇa tatparamāṇurajo bhittvā yathābhiprāyaṃ tanmahāpustaṃ sarvajagadupajīvyaṃ kuryāt / yathā caikasmāt tathāśeṣebhyaḥ paramāṇubhyastathaiva kuryāt / evameva bho jinaputra tathāgatajñānamapramāṇajñānaṃ sarvasattvopajīvyajñānaṃ sarvasattvacittasaṃtāneṣu sakalamanupraviṣṭam / sarvāṇi ca tāni sattvacittasaṃtānānyapi tathāgatajñānapramāṇāni / atha ca punaḥ saṃjñāgrāhavinivaddhā (Rgv 24) bālā na jānanti na prajānanti nānubhavanti na sākṣātkurvanti tathāgatajñānam / tatastathāgato 'saṅgeṇa tathāgatajñānena sarvadharmadhātusattvabhavanāni vyavalokyācāryasaṃjñī bhavati / aho bata ime sattvā yathāvat tathāgatajñānaṃ na prajānanti / tathāgatajñānānupraviṣṭāśca / yannvahameṣā sattvānāmāryeṇa mārgopadeśena sarvasaṃjñākṛtabandhanāpanayanaṃ kuryā yathā svayamevāryamārgabalādhānena mahatīṃ saṃjñāgranthiṃ vinivartya tathāgatajñānaṃ pratyabhijānīran / tathāgatasamatāṃ cānuprāpnuyaḥ / te tathāgatamārgopadeśena sarvasaṃjñākṛtabandhanāni vyapanayanti / apanīteṣu ca sarvasaṃjñākṛtabandhaneṣu tat tathāgatajñānama pramāṇaṃ bhavati sarvajagadupajīvyamiti /

tatra jinakriyā yugapatsarvatra sarvakālamanābhogenāvikalpato yathāśayeṣu yathāvainayikeṣu sattveṣvakṣūṇamanuguṇaṃ pravartata ityacintyametat sthānam / yata āha / saṃkṣepamātrakeṇāvatāraṇārthaṃ sattvānāmapramāṇamapi tathāgatakarma pramāṇato nirdiṣṭam / api tu kulaputra yattathāgatasya bhūtaṃ tathāgatakarma tadapramāṇamacintyamavijñeyaṃ sarvalokena / anudāharaṇamakṣaraiḥ / duḥsaṃpādaṃ parebhyaḥ / adhiṣṭhitaṃ sarvabuddhakṣetreṣu / samatānugataṃ sarvabuddhaiḥ / samatikrāntaṃ sarvābhogakriyābhyaḥ / nirvikalpamākāśasamatayā / nirnītākāraṇaṃ dharmadhātukriyayā / iti vistareṇa yāvadviśuddhavaiḍūryamaṇiduṣṭāntaṃ kṛtvā nirdiśati / tadanena kulaputra paryāyeṇaivaṃ veditavyamacintyaṃ tathāgatakarma samatānugataṃ ca sarvato 'navadyaṃ ca triratnavaṃśanupacchettṛ ca / yatrācintye tathāgatakarmaṇi pratiṣṭhitastathāgata ākāśasvabhāvatāṃ ca kāyasya na vijahāti (Rgv 25) sarvabuddhakṣetreṣu ca darśanaṃ dadāti / anabhilāpyadharmatāṃ ca vāco na vijahāti yathārutavijñaptyā ca sattvebhyo dharmaṃ deśayati / sarvacittārambaṇavigataśca sarvasattvacittacaritāśayāṃśca prajānātiti /

bodhyaṃ bodhistadaṅgāni bodhaneti yathākramam /
heturekaṃ padaṃ trīṇi pratyayastadviśuddhaye // 26 //

eṣāṃ khalvapi caturṇāmarthapadānāṃ sarvajñeyasaṃgrahamupādāya prathamaṃ boddhavyapadaṃ draṣṭavyam / tadanubodho bodhiriti dvitīyaṃ bodhipadam / bodheraṅgabhūtā buddhaguṇā iti tritīyaṃ bodhyaṅgapadam / bodhyaṅgaireva bodhanaṃ pareṣāmiti caturtha bodhanāpadam / itīmāni catvāri padānyadhikṛtya hetupratyayabhāvena ratnatrayagotravyavasthānaṃ veditavyam /

tatraiṣāṃ caturṇāṃ padānāṃ prathamaṃ lokottaradharmavijatvāt pratyātmayoniśomanasikārasaṃniśrayeṇa tadviśuddhimupādāya triratnotpattiheturanugantavyaḥ / ityevamekaṃ padaṃ hetuḥ / kathaṃ trīṇi pratyayaḥ / tathāgato 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya daśabalādibhirbuddhadharmerdvātriśadākāraṃ tathāgatakarma kurvan parato ghoṣasaṃniśrayeṇa tadviśuddhimupādāya triratnotpattipratyayo 'nugantavyaḥ / ityevaṃ trīṇi pratyayaḥ / ataḥ parameṣāmeva caturṇā padānāmanupūrvamavaśiṣṭena granthena vistaravibhāganirdeśo veditavyaḥ /

tatra samalāṃ tathatāmadhikṛtya yaduktaṃ sarvasattvāstathāgatagarbhā iti tat kenārthena /

(Rgv 26) buddhajñānāntargamāt sattvarāśestannairmalyasyādvayatvāt prakṛtyā /

bauddhe gotre tatphalasyopacārāduktāḥ sarve dehino buddhagarbhāḥ // 27 //
saṃbuddhakāyaspharaṇāt tathatāvyatibhedataḥ /
gotrataśca sadā sarve buddhagarbhāḥ śarīriṇaḥ // 28 //

samāsatastrividhenārthena sadā sarvasattvāstathāgatagarbhā ityuktaṃ bhagavatā / yaduta sarvasattveṣu tathāgatadharmakāyaparispharaṇārthena tathāgatatathatāvyatibhedārthena tathāgatagotrasaṃbhavārthena ca / eṣāṃ punastrayāṇāmarthapadānāmutaratra tathāgatagarbhasūtrānusāreṇa nirdeśo bhaviṣyati / pūrvataraṃ tu yenārthena sarvatrāviśeṣeṇa pravacane sarvākāraṃ tadarthasūcanaṃ bhavati tadapyādhikṛtya nirdekṣyāmi / uddānam /

svabhāvahetvo phalakarmayogavṛttiṣvavasthāsvatha sarvagatve /
sadāvikāritvaguṇeṣvabhede jñeyo 'rthasaṃdhiḥ paramārthadhāto // 29 //

samāsato daśavidhamarthamabhisaṃdhāya paramatattvajñānāviṣayasya tathāgatadhātorvyavasthānamanugantavyam / daśavidho 'rthaḥ katamaḥ / tadyathā svabhāvārtho hetvarthaḥ phalārthaḥ karmārtho yogārtho vṛtyartho 'vasthāprabhedārthaḥ sarvatragārtho 'vikārārtho 'bhedārthaśca / tatra svabhāvarthaṃ hetvartha cārabhya ślokaḥ /

sadā prakṛtyasaṃkliṣṭaḥ śuddharatnāmvarāmbuvat /
dharmādhimuktyadhiprajñāsamādhikaruṇānvayaḥ // 30 //

(Rgv 27) tatra pūrveṇaṃ ślokārthena kiṃ darśayati /

prabhāvānanyathābhāvasnigdhabhāvasvabhāvataḥ /
cintāmaṇinabhovāriguṇasādharmyameṣu hi // 31 //

ya ete trayo 'tra pūrvamuddiṣṭā eṣu triṣu yathāsaṃkhyameva svalakṣaṇaṃ sāmānyalakṣaṇaṃ cārabhya tathāgatadhātościntāmaṇinabhovāriviśuddhiguṇasādharmyaṃ veditavyam / tatra tathāgatadharmakāye tāvaccintitārthasamuddhayādi prabhāvasvabhāvatāṃ svalakṣaṇamārabhya cintāmaṇiratnasādharmyaṃ veditavyam / tathatāyāmananyathābhāvasvabhāvatāṃ svalakṣaṇamārabhyākāśasādharmyaṃ veditavyam / tathāgatagotre sattvakaruṇāsnigdhasvabhāvatāṃ svalakṣaṇamārabhya vārisādharmya veditavyam / sarveṣāṃ cātra sadātyantaprakṛtyanupakliṣṭatāṃ prakṛtipariśuddhiṃ sāmānyalakṣaṇāmārabhya tadeva cintāmaṇinabhovāriviśuddhiguṇasādharmyaṃ veditavyam /

tatra pareṇa ślokārdhena kiṃ darśitam /

caturdhāvaraṇaṃ dharmapratibho 'pyātmadarśanam /
saṃsāraduḥkhabhīrūtvaṃ sattvārthaṃ nirapekṣatā // 32 //
icchantikānāṃ tīrthyānāṃ śrāvakāṇāṃ svayaṃbhuvām /
adhimuktyātayo dharmāścatvāraḥ śuddhihetavaḥ // 33 //

samāsata ime trividhāḥ sattvāḥ sattvarāśau saṃvidyante / bhavābhilāṣiṇo vibhavābhilāṣiṇastadubhayānabhilāṣiṇaśca / tatra bhavābhilāṣiṇo dvividhā veditavyāḥ / (Rgv 28) mokṣamārgapratihatāśa aparinirvāṇagotrakāḥ sattvā ye saṃsāramevecchanti na nirvāṇaṃ tanniyatipatitāścehadhārmikā eva / tadekatyā mahāyānadharmavidviṣo yānadhikṛtyataduktaṃ bhagavatā / nāhaṃ teṣāṃ śāstā na te mama śrāvakāḥ / tānahaṃ śāriputra tamasastamo 'ntaramandhakārān mahāndhakāragāminastamobhūyiṣṭhā iti vadāmi /

tatra vibhavābhilāṣiṇo dvividhāḥ / anupāyapatitā upāyapatitāśca / tatrānupāyapatitāḥ api trividhāḥ / itobāhyā bahunānāprakārāścakaparibrājakanigranthiputraprabhṛtayo 'nyatīrthyāḥ / ihadhārmikāśca tatsabhāgacaritā eva śrāddhā api durgṛhītagrāhiṇaḥ / te ca punaḥ katame / yaduta pudgaladṛṣṭayaśca paramārthānadhimuktā yān prati bhagavatā śūnyatānadhimukto nirviśiṣṭo bhavati tīrthikairityuktam / śūnyatādṛṣṭayaścābhimānikā yeṣāmiha tadvimokṣamukhe 'pi śūnyatāyāṃ mādyamānānāṃ śūnyataiva dṛṣṭirbhavati yānadhikṛtyāha / varaṃ khalu kāśyapa sumerumātrā pudgaladṛṣṭirna tvevābhimānikasya śūnyatādṛṣṭiriti / tatropāyapatitā api dvividhāḥ / śrāvakayānīyāśca samyaktvaniyāmamavakrāntāḥ pratyekabuddhayānīyāśca /

tadubhayānābhilāṣiṇaḥ punarmahāyānasaṃprasthitāḥ paramatīkṣṇendriyāḥ sattvā ye nāpi saṃsāramicchanti yathecchantikā nānupāyapatitāstīrthikādivan nāpyupāyapatitāḥ śrāvakapratyekabuddhavat / api tu saṃsāranirvāṇasamatāpatti mārgapratipannāste bhavantyapratiṣṭhitanirvāṇāśayā nirupakliṣṭasaṃsāragataprayogā dṛḍhakaruṇādhyāśayapratiṣṭhitamūlapariśuddhā iti /

(Rgv 29) tatra ye sattvā bhavābhilāṣiṇa icchantikāstanniyatipatitā ihadhārmikā evocyante mithyātvaniyataḥ sattvarāśiriti / ye vibhavābhilāṣiṇo 'pyanupāyapatitā ucyante 'niyataḥ sattvarāśiriti / ye vibhavābhilāṣiṇa upāyapatitāstadubhayānabhilāṣiṇaśca samatāptimārgapratipannāsta ucyatte samyaktvaniyataḥ sattvarāśiriti / tatra mahāyānasaṃprasthitān sattvānanāvaraṇagāminaḥ sthāpayitvā ya ito 'nye sattvāstadyathā / icchantikāstīrthyāḥ śrāvakāḥ pratyekabuddhāśca / teṣāmimāni catvāryāvaraṇāni tathāgatadhātoranadhigamāyāsākṣātkriyāyaisaṃvartante / katamāni ca catvāri / tadyathā mahāyānadharmapratigha icchantikānāmāvaraṇa yasya pratipakṣo mahāyānadharmādhimuktibhāvanā bodhisattvānām / dharmeṣvātmadarśanamanyatīrthānāmāvaraṇaṃ yasya pratipakṣaḥ prajñāpāramitābhāvanā bodhisattvānām / saṃsāre duḥkhasaṃjñā duḥkhabhīrutva śrāvakayānikānāmavaraṇaṃ yasya pratipakṣo gaganagañjādisamādhibhāvanā bodhisattvānām / sattvārthavimukhatā sattvārthanirapekṣatā pratyekabuddhayānikānāmāvaraṇaṃ yasya pratipakṣo mahākaruṇābhāvanā bodhisattvānāmiti /

etaccaturvidhamāvaraṇameṣāṃ caturvidhānāṃ sattvānāṃ yasya pratipakṣānimāṃścaturo 'dhimuktyādīn bhāvayitvā bodhisattvā niruttarārthadharmakāyaviśuddhiparamatāmadhigacchantyebhiśca viśuddhisamudāgamakāraṇaiścaturbhiranugatā dharmarājaputrā bhavanti tathāgatakule / kathamiti /

bījaṃ yeṣāmagrayānādhimuktirmātā prajñā buddhadharmaprasūtyai / (Rgv 30) garbhasthānaṃ dhyānasaukhyaṃ kṛpoktā dhātrī putrāste 'nujātā munīnām // 34 //

tatra phalārtha karmārtha cārabhya ślokaḥ /

śubhātmasukhanityatvaguṇapāramitā phalam /
duḥkhanirvicchamaprāpticchandapranidhikarmakaḥ // 35 //

tatra pūrveṇa ślokārdhena kiṃ darśitam /

phalameṣāṃ samāsena dharmakāye viparyayāt /
caturvidhaviparyāsapratipakṣaprabhāvitam // 36 //

ya ete 'dhimuktyādayaścatvāro dharmāstathāgatadhātorviśuddhihetava eṣāṃ yathāsaṃkhyameva samāsataścaturvidhaviparyāsaviparyayapratipakṣeṇa caturākārā tathāgatadharmakāyaguṇapāramitā phalaṃ draṣṭavyam / tatra yā rūpādike vastunyanitye nityamiti saṃjñā / duḥkhe sukhamiti / anātmanyātmeti / aśubhe śubhamiti saṃjñā / ayamucyate caturvidho viparyāsaḥ / etadviparyayeṇa caturvidha evāviparyāso veditavyaḥ / katamaścaturvidhaḥ / yā tasminneva rūpādike vastunyanityasaṃjñā / duḥkhasaṃjñā / anātmasaṃjñā / aśubhasaṃjñā / ayamucyate caturvidhaviparyāsaviparyayaḥ / sa khalveṣa nityādilakṣaṇaṃ tathāgatadharmakāyamadhikṛtyeha viparyāso 'bhipreto yasya pratipakṣeṇa caturākārā tathāgatadharmakāyaguṇapāramitā vyavasthāpitā / tadyathā nityapāramitā sukhapāramitātmapāramitā subhapāramiteti / eṣa ca grantho vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / viparyastā bhagavan sattvā upātteṣu pañcasūpādānaskandheṣu / te bhavantyanitye nityasaṃjñinaḥ / duḥkhe sukhasaṃjñinaḥ / anātmanyātmasaṃjñinaḥ / aśubhe subhasaṃjñinaḥ / sarvaśrāvakapratyekabuddhā api bhagavan śūnyatājñānenādṛṣṭapūrve sarvajñajñānaviṣaye tathāgatadharmakāye (Rgv 31) viparyastāḥ / ye bhagavan sattvāḥ syurbhagavataḥ putrā aurasā nityasaṃjñina ātmasaṃjñinaḥ sukhasaṃjñinaḥ śubhasaṃjñinaste bhagavan sattvāḥ syuraviparyastāḥ / syuste bhagavan samyagdarśinaḥ / tat kasmāddhetoḥ / tathāgatadharmakāya eva bhagavan nityapāramitā sukhapāramitā ātmapāramitā śubhapāramitā / ye bhagavan sattvāstathāgatadharmakāyamevaṃ paśyanti te samyak paśyanti / ye samyaka paśyanti te bhagavataḥ putrā aurasā iti vistaraḥ /

āsāṃ punaścatasṛṇāṃ tathāgatadharmakāyaguṇapāramitāyāṃ hetvānupūrvyā pratilomakramo veditavyaḥ / tatra mahāyānadharmapratihatānāmicchantikānāmaśucisaṃsārābhirativiparyayeṇa bodhisattvānāṃ mahāyānadharmādhimuktibhāvanāyāḥ śubhapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / pañcasūpādānaskandheṣvātmadarśināmanyatīrthyānāmasadātmagrahābhirativiparyayeṇa prajñāpāramitābhāvanāyāḥ paramātmapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / sarve hyanyatīrthyā rūpādikamatatsvabhāvaṃ vastvātmetyupagatāḥ / taccaiṣāṃ vastu yathāgrahamātmalakṣaṇena visaṃvāditvāt sarvakālamanātmā / tathāgataḥ punaryathābhūtajñānena sarvadharmanairātmyaparapā ramabhiprāptaḥ / taccāsya nairātmyamanātmalakṣaṇena yathādarśanamavisaṃvāditvāt sarvakālamātmābhipreto nairātmyaṃmevātmani kṛtvā / yathoktaṃ sthito 'sthānayogeneti / saṃsāraduḥkhabhīrūṇāṃ śrāvakayānikānāṃ (Rgv 32) saṃsāraduḥkhopaśamamātrābhirativiparyayeṇa gaganagañjādisamādhibhavanāyāḥ sarvalaukikalokottarasukhapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / sattvārthanirapekṣāṇāṃ pratyekabuddhayānīyānāyamasaṃsargavihārābhirativiṣaparyayeṇa mahākaruṇābhāvanāyāḥ satatasamitamā saṃsārāt sattvārthaphaligodhapariśuddhatvān nityapāramitādhigamaḥ phalaṃ draṣṭavyam / ityetāsāṃ catasṛṇāmadhimuktiprajñāsamādhikaruṇābhāvanānāṃ yathāsaṃkhyameva caturākāraṃ tathāgatadharmakāye śubhātmasukhanityatvaguṇāpāramitākhyaṃ phalaṃ nirvartyate bodhisattvānām / ābhiśca tathāgato dharmadhātuparama ākāśadhātuparyavasāno 'parāntakoṭīniṣṭha ityucyate / mahāyānaparamadharmādhimuktibhāvanāyā hi tathāgato 'tyantaśubhadharmadhātuparamatādhigamāddharmadhātuparamaḥ saṃvṛttaḥ / prajñāpāramitābhāvanayākāśopamasattvabhājanalokanairātmyaniṣṭhāgamanād gaganagañjādisamādhibhāvanayā ca sarvatra paramadharmeśvaryavibhutvasaṃdarśanādākāśadhātuparyavasānaḥ / mahākaruṇābhāvanayā sarvasattveṣvaparyantakālakāruṇikatāmupādāyāparāntakoṭiniṣṭha iti /

āsāṃ punaścatasṛṇāṃ tathāgatadharmakāyaguṇapāramitānāmadhigamāyānāsravadhātusthitānāmapyarhatāṃ pratyekabuddhānāṃ vaśitāprāptānāṃ ca bodhisattvānāmime catvāraḥ paripanthā bhavanti / tadyathā pratyayalakṣaṇaṃ hetulakṣaṇaṃ saṃbhavalakṣaṇaṃ vibhavalakṣaṇamiti / tatra pratyayalakṣaṇamavidyāvāsabhūmiravidyeva saṃskārāṇām / hetulakṣaṇamavidyāvāsabhūmipratyayameva saṃskāravadanāsravaṃ karma / saṃbhavalakṣaṇamavidyāvāsabhūmipratyayānāsravakarmahetukī ca trividhā manomayātmabhāvanirvṛttiścaturupādānapratyayā (Rgv 33) sāsravakarmahetukīva tribhavābhinirvṛttiḥ / vibhavalakṣaṇaṃ trividhamanomayātmabhāvanirvṛttipratyayā jātipratyayamiva jarāmaraṇamacintyā pāriṇāmikī cyutiriti /

tatra sarvopakleśasaṃniśrayabhūtāyā avidyāvāsabhūmeraprahīṇātvādarhantaḥ pratyekabuddhā vaśitāprāptāśca bodhisattvāḥ sarvakleśamaladaurgandhyavāsanāpakarṣaparyantaśubhapāramitāṃ nādhigacchanti / tāmeva cāvi dyāvāsabhūmiṃ pratītya sūkṣmanimittaprapañcasamudācārayogādatyantamanabhisaṃskāramātmapāramitāṃ nādhigacchanti / tāṃ cāvidyāvāsabhūmimavidyāvāsabhūmipratyayaṃ ca sūkṣmanimittaprapañcasamudācārasamutthāpitamanāsravaṃ karma pratītya manomayaskandhasamudayāt tannirodhamatyantasukhapāramitāṃ nādhigacchanti / yāvacca nirayaśeṣakleśakarmajanmasaṃkleśanirodhasamudbhūtaṃ tathāgatadhātuṃ na sākṣātkurvanti tāvadacintyapāriṇāmikyāścyu teravigamādatyantānanyathābhāvāṃ nityapāramitāṃ nādhigacchanti / tatra kleśasaṃkleśavadavidyāvāsabhūmiḥ / karmasaṃkleśavadanāsravakarmābhisaṃskāraḥ / janmasaṃkleśavat trividhā manomayātmabhāvanirvṛttiracintyapāriṇāmikī ca cyutiriti /

eṣa ca grantho vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / syādyathāpi nāma bhagavannupādānapratyayāḥ sāsravakarmahetukāstrayo bhavāḥ saṃbhavanti / evameva bhagavannavidyāvāsabhūmipratyayā (Rgv 34) anāsravakarmahetukā arhatāṃ pratyekabuddhānāṃ vaśitāprāptānāṃ ca bodhisattvānāṃ manomayāstrayaḥ kāyāḥ saṃbhavanti / āsu bhagavan tisṛṣu bhūmipveṣāṃ trayāṇāṃ manomayānāṃ kāyānāṃ saṃbhavāyānāsravasya ca karmaṇo 'bhinirvṛttaye pratyayobhavatyavidyāvāsabhūmiriti vistaraḥ / yata eteṣu triṣu manomayeṣvarhatpratyekabuddhabodhisattvakāyeṣu subhātmasukhanityatvaguṇapāramitā na saṃvidyante tasmāt tathāgatadharmakāya eva nityapāramitā sukhapāramitātmapāramitā śubhapāramitetyukatam /

sa hi prakṛtiśuddhatvādvāsanāpagamācchuciḥ

paramātmātmanairātmyaprapañcakṣayaśāntitaḥ // 37 //
sukho manomayaskandhataddhetuvinivṛttitaḥ /
nityaḥ saṃsāranirvāṇasamatāprativedhataḥ // 38 //

samasato dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ tathāgatadharmakāye śubhapāramitā veditavyā / prakṛtipariśuddhyā sāmānyalakṣaṇena / vaimalyapariśuddhyā viśeṣalakṣaṇena / dvābhyāṃ kāraṇābhyāmātmapāramitā veditavyā / tīrthikāntavivarjanatayā cātmaprapañcavigamācchrāvakāntavivarjanatayā ca nairātmyaprapañcavigamāt / dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ sukhapāramitāṃ veditavyā / sarvākāraduḥkhasamudayaprahāṇataśca vāsanānusaṃdhisamudghātāt sarvākāraduḥkhanirodhasākṣātkaraṇataśca manomayaskandhanirodhasākṣātkāraṇāt / dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ nityapāramitā veditavyā / anityasaṃsārānapakarṣaṇāta ścocchedāntā patanān nityanirvāṇasamāropaṇataśca śāśvatāntāpatanāt / yathoktam / anītyāḥ saṃskārā iti ced bhagavan paśyeta sāsya syāducchedadṛṣṭiḥ / (Rgv 35) sāsya syānna samyagdṛṣṭiḥ / nityaṃ nirvāṇamiti ced bhagavan paśyeta sāsya syācchāśvatadṛṣṭiḥ / sāsya syānna samyagdṛṣṭiriti /

tadanena dharmadhātunayamukhena paramārthataḥ saṃsāra eva nirvāṇamityuktam / ubhayathāvikalpanāpratiṣṭhitanirvāṇasākṣātkaraṇataḥ / api khalu dvābhyāṃ kāraṇābhyāmaviśeṣeṇa sarvasattvānāmāsannadūrībhāvavigamādapratiṣṭhitapadaprāptimātraparidīpanā bhavati / katamābhyāṃ dvābhyām / iha bodhisattvo 'viśeṣeṇa sarvasattvānāṃ nāsannībhavati prajñayāśeṣatṛṣṇānuśayaprahāṇāt / na dūrībhavati mahākaruṇayā tadaparityāgāditi / ayamupāyo 'pratiṣṭhitasvabhāvāyāḥ samyaksaṃbodheranuprāptaye / prajñayā hi bodhisattvo 'śeṣatṛṣṇānuśayaprahāṇādātmahitāya nirvāṇagatādhyāśayaḥ saṃsāre na pratiṣṭhate 'parinirvāṇagotravat / mahākaruṇayā duḥkhitasattvāparityāgāt parihītāya saṃsāragataprayogo nirvāṇe na pratiṣṭhate śamaikayānagotravat / evamidaṃ dharmadvayamanuttarāyā bodhermūlaṃ pratiṣṭhānamiti /

chittvā snehaṃ prajñayātmanyaśeṣaṃ sattvasnehān naiti śāntiṃ kṛpāvān /
niḥśrityaivaṃ dhīkṛpe bodhyupāyau nopaityāryaḥ saṃvṛtiṃ nirvṛtiṃ vā // 39 //

tatra purvādhikṛtaṃ karmārthamārabhya pareṇa ślokārdhena kiṃ darśitam /

buddhadhātuḥ sacenna syānnirvidduḥkhe 'pi no bhavet /
necchā na prārthanā nāpi prāṇidhirnivṛtau bhavet // 40 //

(Rgv 36) tathā coktam / tathāgatagarbhaścedbhagavanna syānna syādduḥkhe 'pi nirvinna nirvāṇa icchā vā prārthanā vā praṇidhirveti / tatra samāsato buddhadhātuviśuddhigotraṃ mithyātvaniyatānāmapi sattvānāṃ dvividhakāryapratyupasthāpanaṃ bhavati / saṃsāre ca duḥkhadoṣadarśananiḥśrayeṇa nirvidamutpādayati / nirvāṇe sukhanuśaṃsadarśananiḥśrayeṇa cchandaṃ janayati / icchāṃ prārthanāṃ praṇidhimiti / icchābhilaṣitārthaprāptāvasaṃkocaḥ / prārthanābhilaṣitārthaprāptyupāyaparimārgaṇā / praṇidhiryābhilaṣitārthe cetanā cittābhisaṃskāraḥ /

bhavanirvāṇatadduḥkhasukhadoṣaguṇekṣaṇam /
gotre sati bhavatyetadagotrāṇāṃ na vidyate // 41 //

yadapi tat saṃsāre ca duḥkhadoṣadarśanaṃ bhavati nirvāṇe ca sukhānuśaṃsadarśanametadapi śuklāṃśasya pudgalasya gotre sati bhavati nāhetukaṃ nāpratyayamiti / yadi hi tadgotramantareṇa syādahetukamapratyayaṃ pāpasamucchedayogena tadicchāntikānāmapyaparinirvāṇagotrāṇāṃ syāt / na ca bhavati tāvadyāvadāgantukamalaviśuddhigotraṃ trayāṇāmanyatamadharmādhimuktiṃ na sa mudānayati satpuruṣasaṃsargādicatuḥśuklasamavadhānayogena /

yatra hyāha / tatra paścādantaśo mithyātvaniyatasaṃtānānāmapi sattvānāṃ kāyeṣu tathāgatasūryamaṇḍalaraśmayo nipatanti * * * anāgatahetusaṃjananatayā (Rgv 37) saṃvardhayanti ca kuśalairdharmeriti / yatpunaridamuktamicchantiko 'tyantamaparinirvāṇadharmeti tan mahāyānadharmapratigha icchantikatve heturiti mahāyānadharmapratighanivartanārthamuktaṃ kālāntarābhiprāyeṇa / na khalu kaścitprakṛtiviśuddhagotrasaṃbhavādatyantāviśuddhidharmā bhavitumarhasi / yasmādaviśeṣeṇa punarbhagavatā sarvasattveṣu viśuddhibhavyatāṃ saṃdhāyoktam /

anādibhūto 'pi hi cāvasānikaḥ svabhāvaśuddho dhruvadharmasaṃhitaḥ /
anādikośairbahirvṛto na dṛśyate suvarṇabimbaṃ paricchāditaṃ yathā //

tatra yogārthamārabhya ślokaḥ / mahodadhirivāmeyaguṇaratnākṣayākaraḥ /

pradīpavadanirbhāgaguṇayuktasvabhāvataḥ // 42 //

tatra pūrveṇa ślokārthena ki darśitam /

dharmakāyajinajñānakaruṇādhātusaṃgrahāt /
pātraratnāmbubhiḥ sāmyamudherasya darśitam // 43 //

trayāṇāṃ sthānānāṃ yathāsaṃkhyameva trividhena mahāsamudrasādharmyeṇa tathāgatadhātorhetusamanvāgamamadhikṛtya yogārtho veditavyaḥ / katamāni trīṇi sthānāni / tadyathā dharmakāyaviśuddhihetuḥ / buddhajñānasamudāgamahetuḥ / tathāgatamahākaruṇāvṛttiheturiti / (Rgv 38) tatra dharmakāyaviśuddhiheturmahāyānādhimuktibhāvanā draṣṭavyā / buddhajñānasamudāgamahetuḥ prajñāsamādhimukhabhavanā / tathāgatamahākaruṇāpravṛttiheturbodhisattvakaruṇābhāvaneti / tatra mahāyānādhimuktibhāvanāyā bhājanasādharmyaṃ tasyāmaparimeyākṣayaprajñāsamādhiratnakaruṇāvārisamavasaraṇāt / prajñāsamādhimukhabhāvanāyā ratnāsādharmyaṃ tasya nirvikalpatvādacintyaprabhāvaguṇayogācca / bodhisattvakaruṇābhāvanāyā vārisādharmyaṃ tasyāḥ sarvajagati paramasnigdhabhāvaikarasalakṣaṇaprayogāditi / eṣāṃ trayāṇāṃ dharmāṇāmanena trividhena hetunā tatsaṃbaddhaḥsamanvāgamo yoga ityucyate /

tatrāpareṇa ślokārdhena kiṃ darśayati /

abhijñājñānavaimalyatathatāvyatirekataḥ /
dīpālokoṣṇavarṇasya sādharmyaṃ vimalāśraye // 44 //

trayāṇāṃ sthānānāṃ yathāsaṃkhyameva trividhena dīpasādharmyeṇa tathāgatadhātoḥ phalasamanvāgamamadhikṛtya yogārtho veditavyaḥ / katamani trīṇi sthānāni / tadyathā / abhijñā āsravakṣayajñānamāsravakṣayaśceti / tatra pañcānāmabhijñānāṃ jvālāsādharmyaṃ tāsāmarthānubhavajñānavipakṣāndhakāravidhamanapratyupasthānalakṣaṇatvāt / āsravakṣayajñānasyoṣṇasādharmya tasya niravaśeṣakarmakleśendhanadahanapratyupasthānalakṣaṇatvāt / āśrayaparivṛtterāsravakṣayasya varṇasādharmya tasyātyantavimalaviśuddhaprabhāsvaralakṣaṇatvāt / (Rgv 39) tatra vimalaḥ kleśāvaraṇaprahāṇāt / viśuddho jñeyāvaraṇaprahāṇāt / prabhāsvarastadubhayāgantukatāprakṛtitaḥ / ityeṣāṃ samāsataḥ saptānāmabhijñājñānaprahāṇasaṃgṛhītānāmaśaikṣasāntānikānāṃ dharmāṇāmanāsravadhātāvanyonyamavinirbhagatvamapṛthagbhāvo dharmadhātusamanvāgamo yoga ityucyate / eṣa ca yogārthamārabhya pradīpadṛṣṭānto vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / tadyathā śāriputra pradīpaḥ / avinirbhagadharmā / avinirmuktaguṇaḥ / yaduta ālokoṣṇavarṇatābhiḥ / maṇirvālokavarṇasaṃsthānaiḥ / evameva śāriputra tathagatanirdiṣṭo dharmakāyo 'vinirbhāgadharmāvinirmuktajñānaguṇo yaduta gaṅgānadīvālikāvyativṛttaistathāgatadharmairiti /

tatra vṛttyarthamārabhya ślokaḥ /

pṛthagjanāryasaṃbuddhatathatāvyatirekataḥ /
sattveṣu jigarbho 'yaṃ deśitastattvadarśibhiḥ // 45 //
anena kiṃ darśitam /
pṛthagjanā viparyastā dṛṣṭasatyā viparyayāt /
yathāvadaviparyastā niṣprapañcāstathāgatāḥ // 46 //

yadidaṃ tathāgatadhātoḥ sarvadharmatathatāviśuddhisāmānyalakṣaṇamupadiṣṭaṃ prajñāpāramitādiṣu nirvikalpajñānamukhāvavādamārabhya bodhisattvānāmasmin samāsatastrayāṇāṃ pudgalānāṃ pṛthagjanasyātattvadarśina āryasya tattvadarśino viśuddhiniṣṭhāgatasya tathāgatasya tridhā bhinnā pravṛttirveditavyā / yaduta viparyastāviparyastā (Rgv 40) samyagaviparyastā niṣprapañcā ca yathākramam / tatra viparyastā saṃjñācittadṛṣṭiviparyāsād vālānām / aviparyastā viparyayeṇa tatprahāṇādāryāṇām / samyagaviparyastā niṣprapañcā ca savāsanakleśajñeyāvaraṇasamudghātāt samyaksambuddhānām /

ataḥ parametameva vṛttyarthamārabhya tadanye catvāro 'rthāḥ prabhedanirdeśādeva veditavyāḥ / tatraiṣāṃ trayāṇāṃ pudgalānāmavasthāprabhedārthamārabhya ślokaḥ /

aśuddho 'śuddhaśuddho 'tha suviśuddho yathākramam /
sattvadhāturiti prokto bodhisattvastathāgataḥ // 47 //

anena kiṃ darśitam /

svabhāvādibhirityebhiḥ ṣaḍbhirartheḥ samāsataḥ /
dhātustisṛṣvavasthāsu vidito nāmabhistribhiḥ // 48 //

iti ye kecidanāsravadhātunirdeśā nānādharmaparyāyamukheṣu bhagavatā vistareṇa nirdiṣṭāḥ sarveta ebhireva samāsataḥ ṣaḍbhiḥ svabhāvahetuphalakarmayogavṛttyarthaḥ saṃgṛhītāstisṛṣvavasthāsu yathākramaṃ trināmanirdeśato nirdiṣṭā veditavyāḥ / yadutāśuddhāvasthāyāṃ sattvadhāturiti / aśuddhaśuddhāvasthāyāṃ bodhisattva iti / suviśuddhāvasthāyāṃ tathāgata iti / yathoktaṃ bhagavatā / ayameva śāriputra dharmakāyo 'paryantakleśakośakoṭigūḍhaḥ / saṃsārastrotasā uhmamāno 'navarāgrasaṃsāragaticyutyupapattiṣu saṃcaran sattvadhāturityucyate / sa eva śāriputra dharmakāyaḥ saṃsārastrotoduḥkhanirviṣṇo viraktaḥ sarvakāmaviṣayebhyo daśapāramitāntargataiścaturaśītyā (Rgv 41) dharmaskandhasahasrairbodhāya caryā caran bodhisattva ityucyate / sa eva punaḥ śāriputra dharmakāyaḥ sarvakleśakośaparimuktaḥ sarvaduḥkhatikrāntaḥ sarvopakleśamalāpagataḥ śuddho viśuddhaḥ paramapariśuddhadharmatāyāṃ sthitaḥ sarvasattvālokanīyāṃ bhūmimārūḍhaḥ sarvasyāṃ jñeyabhūmāvadvitīyaṃ pauruṣaṃ sthāma prāpto 'nāvaraṇadharmāpratihatasarvadharmaiśvaryabalatāmadhigatastathāgato 'rhan samyaksaṃbuddha ityucyate /

tāsteva tisṛṣvavasthāsu tathāgatadhātoḥ sarvatragārthamārabhya ślokaḥ /

sarvatrānugataṃ yadvannirvikalpātmakaṃ nabhaḥ /
cittaprakṛtivaimalyadhātuḥ sarvatragastathā // 49 //
anena kiṃ darśitam /
taddoṣaguṇaniṣṭhāsu vyāpi sāmānyalakṣaṇam /
hīnamadhyaviśiṣṭeṣu vyoma rūpagateṣviva // 50 //

yāsau pṛthagjanāryasaṃbuddhānāmavikalpacittaprakṛtiḥ sā tisṛṣvavasthāsu yathākramaṃ doṣeṣvapi guṇeṣvapi guṇaviśuddhiniṣṭhāyāmapi sāmānyalakṣaṇatvādākāśamiva mṛdrajatasuvarṇabhājaneṣvanugatānupraviṣṭā samā nirviśiṣṭā prāptā sarvakālam / ata evāvasthānirdeśānantaramāha / tasmācchāriputra nānyaḥ sattvadhāturnānyo dharmakāyaḥ / sattvadhātureva dharmakāyaḥ / dharmakāya eva sattvadhātuḥ / advayametadarthena / vyañjanamātrabheda iti

etāsteva tisṛṣvavasthāsu tathāgatadhātoḥ sarvatragasyāpi tatsaṃkleśavyavadānābhyāmavikārārthamārabhya caturdaśa ślokāḥ / ayaṃ ca teṣāṃ piṇḍārtho veditavyaḥ /

doṣāgantukatāyogād guṇaprakṛtiyogataḥ /
yathā pūrvaṃ tathā paścādavikāritvadharmatā // 51 //

(Rgv 42) dvādaśabhirekena ca ślokena yathākramamaśuddhāvasthāyāmaśuddhaśuddhāvasthāyāṃ ca kleśopakleśadoṣayorāgantukayogāṃccaturdaśamena ślokena suviśuddhāvasthāyāṃ gaṅgānadīvālukāvyativṛttairavinirbhāgairamuktaśiracintyairbuddhaguṇaiḥ prakṛtiyogādākāśadhātoriva paurvāparyeṇa tathāgatadhātoratyantāvikāradharmatā paridīpitā / tatrāśuddhāvasthāyāmavikārārthamārabhya katame dvādaśa ślokāḥ

yathāsarvagataṃ saukṣmyādākāśaṃ nopalipyate /
sarvatrāvasthitaḥ sattve tathāyaṃ nopalipyate // 52 //
yathā sarvatra lokānāmākāśa ubayavyayaḥ /
tathaivāsaṃskṛte dhātāvindriyāṇāṃ vyayodayaḥ // 53 //
yathā nāgnibhirākāśaṃ dagdhapūrvaṃ kadācana /
tathā na pradahatyenaṃ mṛtyuvyādhijarāgnayaḥ // 54 //
pṛthivyambau jalaṃ vāyau vāyurvyomni pratiṣṭhitaḥ /
apratiṣṭhitamākāśaṃ vāyvambukṣitidhātuṣu // 55 //
skandhadhātvindriyaṃ tadvatkarmakleśapratiṣṭhitam /
karmakleśāḥ sadāyonimanaskārapratiṣṭhitāḥ // 56 //
ayoniśomanaskāraścittaśuddhipratiṣṭhitaḥ /
sarvadharmeṣu cittasya prakṛtistvapratiṣṭhitā // 57 //
pṛthivīdhātuvajjñeyāḥ skandhāyatanadhātavaḥ /
abdhātusadṛśā jñeyāḥ karmakleśāḥ śarīriṇām // 58 //

(Rgv 43) ayoniśomanaskāro vijñeyo vāyudhātuvat /

tadamūlāpratiṣṭhānā prakṛtirvyomadhātuvat // 59 //
cittaprakṛtimālīnāyoniśo manasaḥ kṛtiḥ /
ayoniśomanaskāraprabhave kleśakarmaṇī // 60 //
karmakleśāmbusaṃbhūtāḥ skandhāyatanadhātavaḥ /
utpadyante nirudhyante tatsaṃvartavivartavat // 61 //
na hetuḥ pratyayo nāpi na sāmagrī na codayaḥ /
na vyayo na sthitiścittaprakṛtervyomadhātuvat // 62 //
cittasya yāsau prakṛtiḥ prabhāsvarā na jātu sā dyauriva yāti vikriyām /
āgantukai rāgamalādibhistvasā - - vupaiti saṃkleśamabhūtakalpajaiḥ // 63 //

kathamanenākāśadṛṣṭāntena tathāgatadhātoraśuddhāvasthāyāmavikāradharmatā paridīpitā / taducyate /

nābhinirvartayatyenaṃ karmakleśāmbusaṃcayaḥ

na nirdahatyudīrṇo 'pi mṛtyuvyādhijarānalaḥ // 64 //

(Rgv 44) yadvadayoniśomanaskāravātamaṇḍalasaṃbhūta karmakleśodakarāśiṃ pratītya skandhadhātvāyatanalokanirvṛttyā cittaprakṛtivyomadhātorvivarto na bhavati / tadvadayoniśomanaskārakarmakleśavāyvapskandhapratiṣṭhitasya skandhadhātvāyatanalokasyāstaṃgamāya mṛtyuvyādhijarāgniskandhasamudayādapi tadasaṃvarto veditavyaḥ / ityevamaśuddhāvasthāyāṃ bhājanalokavadaśeṣakleśakarmajanmasaṃkleśasamudayāstagamaṃ'pyākāśavadasaṃskṛtasya tathāgatadhātoranutpādānirodhādatyantamavikāradharmatā paridīpitā / eṣa ca prakṛtiviśuddhimukhaṃ dharmālokamukhamārabhyākāśadṛṣṭānto vistareṇa yathāsūtramanugantavyaḥ / kavirmārṣā kleśāḥ / āloko viśuddhiḥ / durbalāḥ kleśāḥ / balavatī vipaśyanā / āgantukāḥ kleśāḥ / mūlaviśuddhā prakṛtiḥ / parikalpāḥ kleśāḥ / aparikalpā prakṛtiḥ / tadyathā mārṣā iyaṃ mahāpṛthivyapsu pratiṣṭhitā / āpo vāyau pratiṣṭhitāḥ / vāyurākāśe pratiṣṭhitaḥ / apratiṣṭhitaṃ cākāśama / evameṣāṃ caturṇā dhātūnāṃ pṛthivīdhātorabdhātorvāyudhātorākāśadhātureva balī yo dṛḍho 'calo 'nupacayo 'napacayo 'nutpanno 'niruddhaḥ sthitaḥ svarasayogena / tatra ya ete trayo dhātavasta utpādabhaṅgayuktā anavasthitā acirasthāyinaḥ / dṛśyata eṣāṃ vikāro na punarākāśadhātoḥ kaścidvikāraḥ / evameva (Rgv 45) skandhadhātvāyatanāni karmakleśapratiṣṭhitāni / karmakleśā ayoniśomanaskārapratiṣṭhitāḥ / ayoniśomanaskāraḥ prakṛtipariśuddhipratiṣṭhitaḥ / tata ucyate prakṛtiprabhāsvaraṃ cittamāgantukairupakleśairupakliśyata iti / tatra paścādyo 'yoniśomanaskāro ye ca karmakleśā yāni ca skandhadhātvāyatanāni sarva ete dharmā hetupratyayasaṃgṛhītā utpadyante hetupratyayavisāmagrayā nirudhyante / yā punaḥ sā prakṛtistasyā na heturna pratyayo na sāmagrī notpādo na nirodhaḥ / tatra yathākāśadhātustathā prakṛtiḥ / yathā vāyudhātustathāyoniśomanasikāraḥ / yathābdhātustathā karmakleśāḥ / yathā pṛthivīdhātustathā skandhadhātvāyatanāni / tata ucyante sarvadharmā asāramūlā apratiṣṭhānamūlāḥ śuddhamūlā amūlamūlā iti /

uktamaśuddhāvasthāyāmavikāralakṣaṇamārabhya prakṛterākāśadhātusādharmya tadāśritasyāyoniśomanasikārasya karmakleśānāṃ ca hetulakṣaṇamārabhya vāyudhātusādharmyamabdhātusādharmya ca tatprabhavasya skandhadhātvāyatanasya vipākalakṣaṇamārabhya pṛthivīdhātusādharmyam / tadvibhavakāraṇasya tu mṛtyuvyādhijarāgnerupasargalakṣaṇamārabhya tejodhātusādharmya noktamiti taducyate /

trayo 'gnayo yugānte 'gnirnārakaḥ prākṛtaḥ kramāt /
trayastra upamā teyā mṛtyuvyādhijarāgnayaḥ // 65 //

tribhiḥ kāraṇairyathākramaṃ mṛtyuvyādhijarāṇāmagnisādharmya veditavyam / ṣaḍāyatananirmamīkaraṇato vicitrakāraṇānubhavanataḥ saṃskāraparipākopanayanataḥ / ebhirapi mṛtyuvyādhijarāgnibhiravikāratvamārabhya tathāgatadhātoraśuddhāvasthāyāmidamuktam / lokavyavahāra epa bhagavan mṛta iti vā jāta iti (Rgv 46) vā / mṛta iti bhagavannindriyoparodha eṣaḥ / jāta iti bhagavan navānāmindriyāṇāṃ prādurbhāva eṣa / na kṣunarbhagavaṃstathāgatagarbho jāyate vā jīryati vā mriyate vā cyavate votpadyate vā ! tatkasmāddheto / saṃskṛtalakṣaṇaviṣayavyativṛtto bhagavaṃstathāgatagarbho nityo dhruvaḥ śivaḥ śāśvata iti /

tatrāśuddhaśuddhāvasthāyāmavikārārthamārabhya ślokaḥ /

nirvṛttivyuparamarugjarāvimuktā asyaiva prakṛtimananyathāvagamya /
janmādivyasanamṛte 'pi tannidānaṃ dhīmanto jagati kṛpodayādbhajante // 66 //

anena kiṃ darśayati /

mṛtyuvyādhijarāduḥkhamūlamāryairapoddhṛtam /
karmakleśavaśājjātistadabhāvānna teṣu tat // 67 //

asya khalu mṛtyuvyādhijarāduḥkhavahreraśuddhāvasthāyāmayoniśomanasikārakarmakleśapūrvikā jātirindhanamivopādānaṃ bhavati / yasya manomayātmabhāvapratilabdheṣu bodhisattveṣu śuddhāśuddhāvasthāyāmatyantamanābhāsagamanāditarasyātyantamanujjvalanaṃ prajñāyate /

(Rgv 47) janmamṛtyujarāvyādhīn darśayanti kṛpātmakāḥ /

jātyādivi nivṛttāśca yathābhūtasya darśanāt // 68 //

kuśalamūlasaṃyojanāddhi bodhisattvoḥ saṃcintyopapattivaśitāsaṃniḥśrayeṇa karuṇayā traidhātuke saṃśliṣyante / jātimapyupadarśayanti jarāmapi vyādhimapi maraṇamapyupadarśayanti / na ca teṣāmime jātyādayo dharmāḥ saṃvidyante / yathāpi tadasyaiva dhātoryathābhūtamajātyanutpattidarśanāt / sā punariyaṃ bodhisattvavasthā vistareṇa yathāsūtramanugantavyā / yadāha / katame ca te saṃsārapravartakāḥ kuśalamūlasaṃprayuktāḥ kleśāḥ / yaduta puṇyasaṃbhāraparyeṣṭyatṛptatā / saṃcintyabhavopapattiparigrahaḥ / buddhasamavadhānaprārthanā / sattvaparipākāparikhedaḥ / saddharmaparigrahodyogaḥ / sattvakiṃkaraṇīyotsukatā / dharmarāgānuśayānutsargaḥ / pāramitāsaṃyojanānāmaparityāgaḥ / ityete sāgaramate kuśalamūlasaṃprayuktāḥ kleśā yairbodhisattvāḥ saṃśliṣyante / na khalu kleśadoṣairlipyante / āha punaḥ / yadā bhagavan kuśalamūlāni tatkena kāraṇena kleśā ityucyante / āha / tathā hi sāgaramate ebhirevaṃrūpaiḥ kleśairbodhisattvāstraidhātuke śliṣyante / kleśasaṃbhūtaṃ ca traidhātukam / tatra bodhisattvā upāyakauśalena ca kuśalamūlavalānvādhānena ca saṃcintya traidhātuke śliṣyante / tenocyante kuśalamūlasaṃprayuktāḥ kleśā iti / yāvadeva traidhātuke śleṣatayā na punaścittopakleśatayā /

syādyathāpi nāma sāgaramate śreṣṭhino gṛhapatereka putraka iṣṭaḥ kāntaḥ priyo manāpo 'prakṛtikūlo darśanena sa ca dārako bālabhāvena nṛtyanneva mīḍhakūpe prapateta / atha te tasya dārakasya mātṛjñātayaḥ paśyeyustaṃ dārakaṃ mīḍhakūpe prapatitam / dṛṣṭvā ca gambhīraṃ niśvaseyuḥ śoceyuḥ parideveran / na punastaṃ mīḍhakūpamavaruhya (Rgv 48) taṃ dārakamadhyālamberan / atha tasya dārakasya pitā taṃ pradeśamāgacchet / sa paśyetaikaputrakaṃ mīḍhakūpe prapatitaṃ dṛṣṭvā ca śīghraśīghraṃ tvaramāṇarūpa ekaputrakādhyāśayapremānunoto 'jugupsamānastaṃ mīḍhakūpamavaruhyaikaputrakamabhyutkṣipet / iti hi sāgaramate upamaiṣā kṛtā yāvadevārthasya vijñaptaye / kaḥ prabandho draṣṭavyaḥ / mīḍhakūpa iti sāgaramate traidhātukasyaitadadhivacanam / ekaputraka iti sattvānāmetadadhivacanam / sarvasattveṣu hi bodhisattvasyaikaputrasaṃjñā pratyupasthitā bhavati / mātṛjñātaya iti śrāvakapratyekabuddhayānīyānāṃ pudgalānāmetadadhivacanaṃ ye saṃsāraprapatitān sattvān dṛṣṭvā śocanti paridevante na punaḥ śamarthā bhavantyabhyutkṣeptum / śreṣṭhī gṛhapatiriti bodhisattvasyaitadadhivacanaṃ yaḥ śucirvimalo nirmalacitto 'saṃskṛtadharmapratyakṣagataḥ saṃcintya traidhātuke pratisaṃdadhāti sattvaparipākārtham / seyaṃ sāgaramate bodhisattvasya mahākaruṇā yadatyantaparimuktaḥ sarvabandhanebhyaḥ punareva bhavopapattimupādadāti / upāyakauśalyaprajñāparigṛhītaśca saṃkleśairna lipyate / sarva kleśabandhaprahāṇāya ca sattvebhyo dharma deśayatīti / tadanena sūtrapadanirdeśena parahītakriyārtha vaśino bodhisattvasya saṃcintyabhavopapattau kuśalamūlakaruṇāvalābhyāmupaśleṣādupāyaprajñābalābhyāṃ ca tadasaṃkleśādaśuddhaśuddhāvasthā paridīpitā /

tatra yadā bodhisattvo yathābhūtājātyanutpattidarśanamāgamya tathāgatadhatorimāṃ bodhisattvadharmatāmanuprāpnoti tathā vistareṇa yathāsūtramanugantavyam / yadāha / paśya sāgaramate dharmāṇāmasāratāmakārakatāṃ nirātmatāṃ niḥsattvatāṃ (Rgv 49) nirjīvatāṃ niḥpudgalatāmasvāmikatām / yatra hi nāma yatheṣyante tathā viṭhapyante viṭhapitāśca samānā na cetayanti na prakalpayanti / imāṃ sāgaramate dharmaviṭhapanāmadhimucya bodhisattvo na kasmiṃściddharme parikhedamutpādayati / tasyaiva jñānadarśanaṃ śuci śuddhaṃ bhavati / nātra kaścidupakāro vāpakāro vā kriyata iti / evaṃ ca dharmāṇāṃ dharmatāṃ yathābhūtaṃ prajānāti / evaṃ ca mahākaruṇāsaṃnāhaṃ na tyajati / syādyathāpi nāma sāgaramata'nargha viḍūryamaṇiratnaṃ svavadāpitaṃ supariśuddhaṃ suvimalaṃ kardamaparikṣiptaṃ varṣasahasramavatiṣṭheta / tadvarṣasahasrātyayena tataḥ kardamādabhyutkṣipya loḍyeta payavadāyeta / tatsudhautaṃ pariśodhitaṃ paryavadāpitaṃ samānaṃ tameva śuddhavimalamaṇiratnasvabhāvaṃ na jahyāt / evameva sāgaramate bodhisattvaḥ sattvānāṃ prakṛtiprabhāsvaratāṃ cittasya prajānāti / tāṃ punarāgantuko pakleśopakliṣṭāṃ paśyati / tatra bodhisattvasyaivaṃ bhavati / naite kleśāḥ sattvānāṃ cittaprakṛtiprabhāsvaratāyāṃ praviṣṭāḥ / āgantukā ete kleśā abhūtaparikalpasamutthitāḥ / śaknuyāmahaṃ punareṣāṃ sattvānāmāgantukleśāpanayanāya dharma deśayitumiti / evamasya nāvalīyanācittamutpadyate / tasya bhūyasyā mātrayā sarvasattvānāmantike pramokṣacittotpāda utpadyate / evaṃ cāsya bhavati / naiteṣāṃ kleśānāṃ kiṃcidvalaṃ sthāma vā / abalā durbalā ete kleśāḥ / naiteṣāṃ kiṃcidbhūtapratiṣṭhānam / abhūtaparikalpita (Rgv 50) ete kleśāḥ / te yathābhūtayoniśomanasikāranirīkṣitā na kupyanti / te 'smābhistathā pratyavekṣitavyā yathā na bhūyaḥ śliṣyeyuḥ / aśleṣo hi kleśānāṃ sādhurna punaḥ śleṣaḥ / yadyahaṃ kleśānāṃ ślipyeya tatkathaṃ kleśabandhanabaddhānāṃ sattvānāṃ kleśabandhanaprahāṇaya dharma deśayeyam / hanta vayaṃ kleśānāṃ ca na śliṣyāmahe kleśabandhanaprahāṇāya ca sattvebhyo dharma śayiṣyāmaḥ / ye punaste saṃsāraprabandhakāḥ kuśalanasaṃprayuktāḥ kleśāsteṣvasmābhiḥ sattvaparipākāya śleṣṭavyamiti /

saṃsāraḥ punariha traidhātukapratibimbakamanāsravadhātau manomayaṃ kāyatrayamabhipretam / taddhyanāsravakuśalamūlābhisaṃskṛtatvāt saṃsāraḥ / sāsravakarmakleśānabhisaṃskṛtatvānnirvāṇamapi tat / yadadhikṛtyāha / tasmādbhagavannasti saṃskṛto 'pyasaṃskṛto 'pi saṃsāraḥ / asti saṃskṛtamapyasaṃskṛtamapi nirvāṇamiti / tatra saṃskṛtā saṃskṛtasaṃsṛṣṭacittacaitasikasamudācārayogādiyamaśuddhaśuddhāvasthetyucyate / sā punarāsravakṣayābhijñābhimukhyasaṅgaprajñāpāramitabhāvanayā mahākaruṇābhāvanayā ca sarvasattvadhātuparitrāṇāya tadasākṣātkaraṇādābhimukhyāṃ bodhisattvabhūmau prādhānyena vyavasthāpyate /

yathoktamātravakṣayajñānamārabhya nagarodāharaṇam / evameva kulaputra bodhisattvo manatā yatnena mahata vīryeṇa dṛḍhayādhyāśayapratipattyā pañcābhijñā utpādayati / tasya dhyānābhijñaparikarmakṛtacittasyāsravakṣayo 'bhimukhībhavati / sa mahākaruṇācittotpādena sarvasattvaparitrāṇāyāsravakṣayajñāne parijayaṃ kṛtvā punarapi (Rgv 51) suparikarmakṛtacetāḥ ṣaṣṭhyāmasaṅgaprajñotpādādāsravakṣaye 'bhimukhībhavati / evamasyāmābhimukhyāṃ bodhisattvabhūmāvāsravakṣayasākṣātkaraṇavaśitvalābhino bodhisattvasya viśuddhāvasthā / paridīpitā / tasyaivamātmanā samyakpratipannasya parānapi cāsyāmeva samyakpratipattau sthāpayiṣyāmīti mahākaruṇayā vipratipannasattvaparitrāṇābhiprāyasya śamasukhānāsvādanatayā tadupāyakṛtaparijayasya saṃsārābhimukhasattvāpekṣayā nirvāṇavimukhasya bodhyaṅgaparipūraṇāya dhyānairvihṛtya punaḥ kāmadhātau saṃcintyopapattiparigrahaṇato yāvadāśu sattvānāmarthaṃ kartukāmasya vicitratiryagyonigatajātakaprabhedena pṛthagjanātmabhāvasaṃdarśanavibhutvalābhino 'viśuddhāvasthā paridīpitā / aparaḥ ślokārthaḥ

dharmatāṃ prativicyemāmavikārāṃ jinātmajaḥ /
dṛśyate yadavidyāndhairjātyādiṣu tadadbhūtam // 69 //
ata eva jagadvandhorupāyakaruṇe pare /
yadāryagocaraprāpto dṛśyate bālagocare // 70 //
sarvalokavyatīto 'sau na ca lokādviniḥsṛtaḥ /
loke carati lokārthamalipto laukikairmalaiḥ // 71 //
yathaiva nāmbhasā padmaṃ lipyate jātamambhasi /
tathā loke 'pi jāto 'sau lokadharmairna lipyate // 72 //

(Rgv 52) nityojjvalitabuddhiśca kṛtyasaṃpādane 'gnivat /

śāntadhyānasamāpattipratipannaśca sarvadā // 73 //
pūrvāvedhavaśāt sarvavikalpāpagamācca saḥ /
na punaḥ kurute yatnaṃ paripākāya dehinām // 74 //
yo yathā yena vaineyo manyate 'sau tathaiva tat /
deśanyā rūpakāyābhyāṃ caryayeryāpathena vā // 75 //
anābhogena tasyaivamavyāhatadhiyaḥ sadā /
jagatyākāśaparyante sattvārthaḥ saṃpravartate // 76 //
etāṃ gatimanuprāpto bodhisattvastathāgataiḥ /
samatāmeti lokeṣu sattvasaṃtāraṇaṃ prati // 77 //
atha cāṇoḥ pṛthivyāśca gospadasyodadheśca yat /
antaraṃ bodhisattvānāṃ buddhasya ca tadantaram // 78 //

eṣāṃ daśānāṃ ślokānāṃ yathākramaṃ navabhiḥ ślokaiḥ pramuditāyā bodhisattvabhūmeradhaśca saṃkleśaparamatāṃ daśamena ślokena dharmameghāyā bodhisattvabhūmerūrdhvaṃ viśuddhiparamatāmupanidhāya samāsataścaturṇāṃ bodhisattvānāṃ daśasu bodhisattvabhūmiṣu viśuddhiraviśuddhiśca parīdīpitā / catvāro bodhisattvāḥ prathamacittotpādikaḥ / caryāpratipannaḥ / avaivartikaḥ / ekajātipratibaddha iti / tatra prathamadvitīyābhyāṃ ślokābhyāmanādikālikamadṛṣṭapūrvaprathamalokottaradharmatāprativedhāta pramuditāyāṃ bhūmau prathamacittotpādikabodhisattvagaṇaviśuddhi lakṣaṇaṃ paridīpitam / tritīyacaturthābhyāṃ ślokābhyāmanupaliptacaryācaraṇādvimalāṃ (Rgv 53) bhūmimupādāya yāvadadūraṃgamāyāṃ bhūmau caryāpratipannabodhisattvaguṇaviśuddhilakṣaṇaṃ paridīpitam / pañcamena ślokena nirantaramahabodhisamudāgamaprayogasamādhiṣu vyavasthitatvādacalāyāṃ bhūmāvavaivartikabodhisattvaguṇaviśuddhilakṣaṇaṃ paridīpitam / ṣaṣṭhena saptamenāṣṭamena ca ślokena sakalasvaparārthasaṃpādanopāyaniṣṭhāgatasya buddhabhūmyekacaramajanmapratibaddhatvādanuttaraparamābhisaṃbodhiprāpterdharmameghāyāṃ bodhisattvabhūmāvekajātipratibaddhabodhisattvaguṇaviśuddhilakṣaṇaṃ paridīpitam / navamena daśamena ca ślokena parārthamātmārtha cārabhya niṣṭhāgatabodhisattvatathāgatayorguṇaviśuddheraviśeṣo viśeṣaśca paridīpitaḥ /

tatra suviśuddhā vasthāyāmavikārārthamārabhya ślokaḥ /

ananyathātmākṣayadharmayogato jagaccharaṇyo 'naparāntakoṭitaḥ /
sadādvayo 'sāvavikalpakatvato 'vināśadharmāpyakṛtasvabhāvataḥ // 79 //

anena kiṃ darśayati /

na jāyate na mriyate bodhyate no na jīryate /
sa nityatvāddhruvatvācca śivatvācchāśvatatvataḥ // 80 //
na jāyate sa nityatvādātmabhāvairmanomayaiḥ /
acintyapariṇāmena dhruvatvān mriyate na saḥ // 81 //

(Rgv 54) vāsanāvyādhibhiḥ sūkṣmairbādhyate na śivatvataḥ /

anāsravābhisaṃskāraiḥ śāśvatatvānna jīryate // 82 //

sakha lveṣa tathāgatathāturbuddhabhūmāvatyantavimalaviśuddhaprabhāsvaratāyāṃ svaprakṛtau sthitaḥ pūrvāntamupādāya nityatvānna punarjāyate manomayairātmabhāvaiḥ / aparāntamupādāya dhruvatvānna punarmriyate 'cintyapāriṇāmikyā cyutyā / pūrvāparāntamupādāya śivatvānna punarvādhyate 'vidyāvāsabhūmiparigraheṇa / yaścaivamanarthāpatitaḥ sa śāśvatatvānna punarjīryatyanāsravakarmaphalapariṇāmena /

tatra dvābhyāmatha dvābhyāṃ dvābhyāṃ dvābhyāṃ yathākramam /
padābhyāṃ nityatādyartho vijñeyo 'saṃskṛte pade // 83 //

tadeṣāmasaṃskṛtadhātau caturṇā nityadhruvaśivaśāśvapadānāṃ yathākramamekaikasya padasya dvābhyāṃ dvābhyāmuddeśanirdeśapadābhyāmarthapravibhāgo yathāsūtramanugantavyaḥ / yadāha / nityo 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'nanyatvadharmākṣayadharmatayā / dhruvo 'yaṃ śāriputradharmakāyo dhruvaśaraṇo 'parāntakoṭīsamatayā / śivo 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'dvayadharmāvikalpadharmatayā / śāśvato 'yaṃ śāriputra dharmakāyo 'vināśadharmākṛtrimadharmatayeti /

(Rgv 55) asyāmeva viśuddhāvasthāyāmatyantavyavadā naniṣṭhāgamanalakṣaṇasya tathāgatagarbhasyā saṃbhedārthamārabhya ślokaḥ /

sa dharmakāyaḥ sa tathāgato yatastadāryasatyaṃ paramārthanirvṛtiḥ /
ato na buddhatvamṛte 'rkaraśmivad guṇāvinirbhāgatayāsti nirvṛtiḥ // 84 //

tatra pūrvaślokārdhena ki darśayati /

dharmakāyādiparyāyā veditavyāḥ samāsataḥ /
catvāro 'nāsrave dhātau caturarthaprabhedataḥ // 85 //

samāsato 'nāsrave dhātau tathāgatagarbhe caturo 'rthānadhikṛtya catvāro nāmaparyāyā veditavyāḥ / catvāro 'rthāḥ katame /

buddhadharmāvinirbhāgastadgotrasya tathāgamaḥ /
amṛṣāmoṣadharmitvamādiprakṛtiśāntatā // 86 //

buddhadharmāvinirbhāgārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / aśūnyo bhagavaṃstathāgatagarbho gaṅgāanadīvālukāvyativṛttairavinirbhāgairamuktajñairacintyairbuddhadharmairiti / tadgotrasya prakṛteracintyaprakārasamudāgamārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / ṣaḍāyatanaviśeṣaḥ sa tādṛśaḥ paraṃparāgato 'nādikāliko dharmatāpratilabdha iti / amṛṣāmopārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / tatra paramārthasatyaṃ yadidamamoṣadharmi nirvāṇam / tatkasmāddhetoḥ / nityaṃ tadgotraṃ samadharmatayeti / atyantopaśamārthaḥ / yamadhikṛtyoktam / ādiparinirvṛta eva tathāgato 'rhan samyaksaṃbuddho 'nutpanno 'niruddha (Rgv 56) iti / eṣu caturṣvartheṣu yathāsaṃkhyāmima catvāro nāmaparyāyā bhavanti / tadyathā dharmakāyastathāgata paramārthasatyaṃ nirvāṇamiti / yata evamāha / tathāgatagarbha iti śāriputra dharmakāyasyaitadadhivacanamiti / nānyo bhagavaṃstathāgato 'nyo dharmakāyaḥ / dharmakāya eva bhagavaṃstathāgata iti / duḥkhanirodhanāmnā bhagavannevaṃguṇasamanvāgatastathāgatadharmakāyo deśita iti / nirvāṇadhāturiti bhagavaṃstathāgatadharmakāyasyaitadadhivacanamiti /

tatrāpareṇa ślokārdhena kiṃ darśayati /

sarvākārābhisaṃbodhiḥ savāsanamalloddhṛtiḥ /
buddhatvamatha nirvāṇamadvayaṃ paramārthataḥ // 87 //

yata ete catvāro 'nāsravadhātuparyāyāstathāgatadhātāvekasminnabhinne 'rthe samavasaranti / ata eṣāmekārthatvādadvayadharmanayamukhena yacca sarvākārasarvadharmābhisaṃbodhādruddhatvamityuktaṃ yacca mahābhisaṃbodhāt savāsanamalaprahāṇānnirvāṇamityuktametadubhayamanāsrave dhātāvadvayamiti draṣṭavyamabhinnamacchinnam /

sarvākārairasaṃkhyeyairacintyairamalairguṇaiḥ /
abhinnalakṣaṇo mokṣo yo mokṣaḥ sa tathāgata iti //

yaduktamarhatpratyekabuddhaparinirvāṇamadhikṛtya / nirvāṇamiti bhagavannupāya eṣa tathā gatānāmiti / anena dīrghādhvapariśrāntānāmaṭavīmadhye nagaranirmāṇavadavivartanopāya eṣa dharmaparameśvarāṇāṃ samyaksaṃbuddhānāmiti paridīpitam / nirvāṇādhigamād (Rgv 57) bhagavaṃstathāgatā bhavantyarhantaḥ samyaksaṃbuddhāḥ sarvāprameyācintyaviśuddhiniṣṭhāgataguṇasamanvāgatā iti / anena caturākāraguṇaniṣpatsvasaṃbhinnalakṣaṇaṃ nirvāṇamadhigamya tadātmakāḥ samyaksaṃbuddhā bhavantīti / buddhatvanirvāṇayoravinirbhāgaguṇayogāduddhatvamantareṇa kasyacinnirvāṇādhigamo nāstīti paridīpitam / tatra tathāgatānāmanāsrave dhātau sarvākāravaropetaśūnyatābhinirhārataścitrakaradṛṣṭāntena guṇasarvatā veditavyā /

anyonyakuśalā yadvadbhaveyuścitralekhakāḥ /
yo yadaṅgaṃ prajānīyāttadanyo nāvadhārayet // 88 //
athe tebhyaḥ prabhū rājā prayacchedduṣyamājñayā /
sarvairevātra yuṣmābhiḥ kāryā pratikṛtirmama // 89 //
tatastasya pratiśrutya yuñjeraṃścitrakarmaṇi /
tatraiko vyabhiyuktānāmanyadeśagato bhavet // 90 //
deśāntaragate tasmin pratimā tadviyogataḥ /
na sā sarvāṅgasaṃpūrṇā bhavedityupamā kṛtā // 91 //
lekhakā ye tadākārā dānaśīlakṣamādayaḥ /
sarvākāravaropetā śūnyatā pratimocyate // 92 //

tatraiṣāmeva dānādīnāmekaikasya buddhaviṣayāparyantaprakārabhedabhinnatvādaparimitatvaṃ veditavyam / saṃkhyāprabhāvābhyāmacintyatvam / mātsaryādivipakṣamalavāsanāpakarṣitatvādviśuddhiparamatvamiti / tatra sarvākāravaropetaśūnyatāsamādhimukhabhāvanayānutpattikadharmalābhādacalāyāṃ bodhisattvabhūmāvavikalpāniśchidranirantarasvarasavāhimārgajñānasaṃniśrayeṇa (Rgv 58) tathāgatānāmanāsrave dhātau guṇasarvatā samudāgacchati / sādhumatyāṃ bodhisattvabhūmāvasaṃkhyeyasamādhidhāraṇīmukhasamudrairaparimāṇabuddhadharmaparigrahajñānasaniśrayeṇa guṇāprameyatā samudāgacchati / dharmameghāyāṃ bodhisattvabhūmau sarvatathāgatagṛhyasthānāviparokṣajñānasaṃniśrayeṇa guṇācintyatā samudāgacchati / tadanantaraṃ buddhabhūbhyadhigamāya sarvasavāsanakleśajñeyāvaraṇavimokṣajñānasaṃniśrayeṇa guṇaviśuddhiparamatā samudāgacchati / yat eṣu caturṣu bhūmijñānasaṃniśrayeṣvarhatpratyekabuddhā na saṃdṛśyante tasmātte dūrībhavanti caturākāraguṇapariniṣpattyasaṃbhinnalakṣaṇān nirvāṇadhātorityuktam /

prajñājñānavimuktīnāṃ dīptispharaṇaśuddhitaḥ /
abhedataśca sādharmyaṃ prabhāraśmyarkamaṇḍalaiḥ // 93 //

yayā prajñayā yena jñānena yayā vimuktyā sa caturākāraguṇaniṣpattyasaṃbhinnalakṣaṇo nirvāṇadhātuḥ sūcyate tāsāṃ yathākramaṃ tribhirekena ca kāraṇena caturvidhamādityasādharmya paridīpitam / tatra buddhasāntānikyā lokottaranirvikalpāyāḥ paramajñeyatattvāndhakāravidhamanapratyupasthānatayā prajñāyā dīptisādharmyam / tatpṛṣṭhalabdhasya sarvajñajñānasya sarvākāraniravaśeṣajñeyavastupravṛttatayā raśmijālaspharaṇasādharmyam / tadubhayāśrayasya cittaprakṛtivimukteratyantavimalaprabhāsvaratayārkamaṇḍalaviśuddhisādharmyam / tisṛṇāmapi dharmadhātvasaṃbhedesvabhāvatayā tattrayāvinirbhāgasādharmyamiti /

ato 'nāgamya buddhatvaṃ nirvāṇaṃ nādhigamyate //

na hi śakyaḥ prabhāraśmī nirvṛjya prekṣituṃ raviḥ // 94 //

(Rgv 59) yata evamanādi sāṃnidhyasvabhāvaśubhadharmopahite dhātau tathāgatānāmavinirbhāgaguṇadharmatvamato na tathāgatatvamasaṅgāpratihataprajñājñānadarśanamanāgamya sarvāvaraṇavimuktilakṣaṇasya nirvāṇadhātoradhigamaḥ sākṣātkaraṇamupapadyate prabhāraśmyadarśina iva sūryamaṇḍaladarśanam / ata evamāha / na hi bhagavan hīnapraṇītadharmāṇāṃ nirvāṇādhigamaḥ / samadharmāṇāṃ bhagavan nirvāṇādhigamaḥ / samajñānānāṃ samavimuktīnāṃ samavimuktijñānadarśanānāṃ bhagavan nirvāṇādhigamaḥ / tasmādbhagavan nirvāṇadhāturekarasaḥ samarasa ityucyate / yaduta vidyāvimuktiraseneti /

jinagarbhavyasthānamityevaṃ daśaṃdhoditam /
tatkleśakośagarbhatvaṃ punarjñeyaṃ nidarśanaiḥ // 95 //

ityetadaparāntakoṭisamadhruvadharmatāsaṃvidyamānatāmadhikṛtya daśavidhenārthena tathāgata garbhavyavasthānamuktam / punaranādisāṃnidhyāsaṃbaddha svabhāvakleśakośatāmanādisāṃnidhyasaṃbaddha svabhāvaśubhadharmatāṃ cādhikṛtya navabhirudāharaṇairaparyantakleśakośakoṭīgūḍhastathāgatagarbha iti yathāsūtramanugantavyam / navodāharaṇāni katamāni /

buddhaḥ kupadme madhu makṣikāsu tuṣesu sārāṇya śucau suvarṇam / (Rgv 60) nidhiḥ kṣitāvalpaphale 'ṅkurādi praklinnavastreṣu jinātmabhāvaḥ // 96 //

jaghanyanārījaṭhare nṛpatvaṃ yathā bhavenmṛtsu ca ratnabimbam /
āgantukakleśamalāvṛteṣu sattveṣu tadvat sthita eṣa dhātuḥ // 97 //

padmaprāṇituṣāśu cikṣitiphalatvakpūtivastrāvaras trīduḥkhajvalanābhitaptapṛthivīdhātuprakāśā malāḥ / buddhakṣaudrasusārakāñcananidhinyagrodharatnākṛti-

dvīpāgrādhiparatnabimbavimalaprakhyaḥ sa dhātuḥ paraḥ // 98 //

kutsitapadmakośasadṛśāḥ kleśāḥ / buddhavattathāgatadhāturiti /

yathā vivarṇāmbujagarbhaveṣṭitaṃ tathāgataṃ dīptasahasralakṣaṇam /
naraḥ samīkṣyāmaladivyalocano vimocayedambujapattrakośataḥ // 99 //

vilokya tadvat sugataḥ svadharmatāmavīcisaṃstheṣvapi buddhacakṣuṣā / vimocayatyāvaraṇādanāvṛto 'parāntakoṭīsthitakaḥ kṛpātmakaḥ // 100 //

yadvat syādvijugupsitaṃ jalaruhaṃ saṃmiñji taṃ divyadṛk tadgarbhasthitamabhyudīkṣya sugataṃ patrāṇi saṃchedayet /

(Rgv 61) rāgadveṣamalādikośanivṛtaṃ saṃbuddhagarbhaṃ jagat

kāruṇyādavalokya tannivaraṇaṃ nirhanti tadvanmuniḥ // 101 //

kṣudraprāṇākasadṛśāḥ kleśāḥ / kṣaudravattathāgatadhāturiti /

yathā madhu prāṇigaṇopagūḍhaṃ vilokya vidvān puruṣastadarthī /
samantataḥ prāṇigaṇasya tasmādupāyato 'pakramaṇaṃ prakuryāt // 102 //
sarvajñacakṣurviditaṃ maharṣirmadhūpamaṃ dhātumimaṃ vilokya /
tadāvṛtīnāṃ bhramaropamānāmaśleṣamātyantikamādadhāti // 103 //
yadvat prāṇisahasrakoṭīniyutairmadhvāvṛtaṃ syānnaro
madhvarthī vinihatya tānmadhukarānmadhvā yathākāmataḥ /
kuryātkāryamanāsravaṃ madhunibhaṃ jñānaṃ tathā dehiṣu
kleśāḥ kṣudranibhā jinaḥ puruṣavat tadghātane kovidaḥ // 104 //

bahistuṣasadṛśāḥ kleśāḥ / antaḥsāravattathā gatadhāturiti /

dhānyeṣu sāraṃ tuṣasaṃprayuktaṃ nṛṇāṃ na ya[dva]tparibhogameti /
bhavanti ye 'nnādibhirarthinastu te tattuṣebhyaḥ parimocayanti // 105 //

(Rgv 62) sattveṣvapi kleśamalopasṛṣṭamevaṃ na tāvatkurute jinatvam /

saṃbuddhakāryaṃ tribhave na yāvadvimucyate kleśamalopasargāt // 106 //

yadvat kaṅgukaśālikodravayavavrīhiṣvamuktaṃ tuṣāt sāraṃ khāḍyasusaṃskṛtaṃ na bhavati svādūpabhojyaṃ nṛṇām //

tadvat kleśatuṣādaniḥsṛtavapuḥ sattveṣu dharmeśvaro

dharmaprītirasaprado na bhavati kleśakṣudhārte jane // 107 //

aśucisaṃkāradhānasadṛśāḥ kleśāḥ / suvarṇavattathāgatadhāturiti /

yathā suvarṇaṃ vrajato narasya cyutaṃ bhavetsaṃkarapūtidhāne /
bahūni tadvarṣaśatāni tasmin tathaiva tiṣṭhedavināśadharmi // 108 //
taddevatā divyaviśuddhacakṣurvilokya tatra pravadennarasya /
suvarṇamasminnavamagraratnaṃ viśodhya ratnena kuruṣva kāryam // 109 //

dṛṣṭvā muniḥ sattvaguṇaṃ tathaiva kleśeṣvamekṣyapratimeṣu magnam / (Rgv 63) tatkleśapaṅkavyavadānahetordharmāmbuvarṣaṃ vyasṛjat prajāsu // 110 //

yadvat saṃkarapūtidhānapatitaṃ cāmīkaraṃ devatā
dṛṣṭvā dṛśyatamaṃ nṛṇāmupadiśet saṃśodhanārthaṃ malāt /
tadvat kleśamahāśuciprapatitaṃ saṃbuddharatnaṃ jinaḥ
sattveṣu vyavalokya dharmamadiśa[tta]cchuddhaye dehinām // 111 //

pṛthivītalasadṛśāḥ kleśāḥ / ratnanidhāna vattathāgatadhāturiti /

yathā daridrasya narasya veśmanyantaḥ pṛthivyāṃ nidhirakṣayaḥ syāt /
vidyānna cainaṃ sa naro na cāsminneṣo 'hamasmīti vadennidhistam // 112 //
tadvanmano 'ntargatamapya cintyamakṣayyadharmāmalaratnakośam /
abudhyamānānubhavatyajasraṃ dāridrayaduḥkhaṃ bahudhā prajeyam // 113 //
yadvadratnanidhirdaridrabhavanābhyantargataḥ syānnaraṃ
na brūyādahamasmi ratnanidhirityevaṃ na vidyānnaraḥ /
tadvaddharmanidhirmanogṛhagataḥ sattvā daridropamās
teṣāṃ tatpratilambhakāraṇamṛṣirloke samutpadyate // 114 //

tvakkośasadṛśāḥ kleśāḥ / bījāṅkuravattathāgatadhāturiti /

yathāmratālādiphale drumāṇāṃ bījāṅkuraḥ sannavināśadharmī / (Rgv 64) uptaḥ pṛthivyāṃ salilādiyogāt kramādupaiti drumarājabhāvam // 115 //

sattveṣvavidyā diphalatvagantaḥkośāvanaddhaḥ śubhadharmadhātuḥ /
upaiti tattatkuśalaṃ pratītya krameṇa tadvanmunirājabhāva // 116 //
ambvādityāgabhastivāyupṛthivīkālāmbarapratyayair
yadvat tālaphalāmrakośavivarādutpadyate pādapaḥ /
sattvakleśaphalatvagantaragataḥ saṃbuddhabījāṅkuras
tadvadvṛddhimupaiti dharmaviṭapastaistaiḥ śubhapratyayaiḥ // 117 //

pūtivastrasadṛśaḥ kleśāḥ / ratnavigrahavattathāgatadhāturiti /

bimbaṃ yathā ratnamayaṃ jinasya durgandhapūtyambarasaṃniruddham /
dṛṣṭvavojjhitaṃ vartmani devatāsya muktyai vadedadhvagametamartham // 118 //
nānāvidhakleśamalopagūḍhamasaṅgacakṣuḥ sugatātmabhāvam /
vilokya tiryakṣvapi advimuktiṃ pratyabhyupāyaṃ vidadhāti tadvat // 119 //

yadvadratnamayaṃ tathāgatavapurdurgandhavastrāvṛtaṃ vartmanyujjñitamekṣya divyanayano muktyai nṛṇāṃ darśayet / (Rgv 65) tadvat kleśavipūtivastranivṛtaṃ saṃsāravartmojjhitaṃ

tiryakṣu vyavalokya dhātumavadaddharmaṃ vimuktyai jinaḥ // 120 //

āpannasattvanārisadṛśāḥ kleśāḥ / kalalamahābhūtagatacakravartivattathāgatadhāturiti /

nārī yathā kācidanāthabhūtā vasedanāthāvasathe virūpā /
garbheṇa rājaśriyamudvahantī na sāvabudhyeta nṛpaṃ svakukṣau // 121 //
anāthaśāleva bhavopapattirantarvatīstrīvadaśuddhasattvāḥ /
tadgarbhavatteṣvamalaḥ sa dhāturbhavanti yasminsati te sanāthāḥ // 122 //
yadvat strī malināmvarāvṛtatanurbībhatsarūpānvitā
vindedduḥkhamanāthaveśmani paraṃ garbhāntarasthe nṛpe /
tadvat kleśavaśādaśāntamanaso duḥkhālayasthā janāḥ
sannātheṣu ca satsvanāthamatayaḥ svātmāntarastheṣvapi // 123 //

mṛtpaṅkalepasadṛśāḥ kleśāḥ / kanakabimbavattathāgatadhāturiti /

hemno yathāntaḥkvathitasya pūrṇaṃ bimbaṃ bahirmṛnmayamekṣya śāntam / (Rgv 66) antarviśuddhyai kanakasya tajjñaḥ saṃcodayedāvaraṇaṃ bahirdhā // 124 //

prabhāsvaratvaṃ prakṛtermalānāmāgantukatvaṃ ca sadāvalokya /
ratnākarābhaṃ jagadagrabodhirviśodhayatyāvaraṇebhya evam // 125 //
yadvannirmaladīptakāñcanamayaṃ bimbaṃ mṛdantargataṃ
syācchānta tadavetya ratnakuśalaḥ saṃcodayenmṛttikām /
tadvacchāntamavetya śuddhakanakaprakhyaṃ manaḥ sarvavid
dharmākhyānanayaprahāravidhitaḥ saṃcodayatyāvṛtim // 126 //

udāharaṇānāṃ piṇḍārthaḥ /

ambujabhramaraprāṇituṣoccārakṣitiṣvatha /
phalatvakpūtivastrastrīgarbhamṛtkośakeṣvapi // 127 //
buddhavanmadhuvatsārasuvarṇanidhivṛkṣavat /
ratnavigrahavaccakravartivaddhemabimba vat // 128 //
sattvadhātorasaṃbaddhaṃ kleśakośeṣvanādiṣu /
cittaprakṛtivaimalyamanādimadudāhṛtam // 129 //

samāsato 'nena tathāgatagarbhasūtrodāharaṇanirdeśena kṛtsnasya sattvadhātoranādicittasaṃkleśadharmāgantukatvamanādicittavyavadānadharmasahajāvinirbhāgatā ca (Rgv 67) paridīpitā / tata ucyate / cittasaṃkleśāt sattvāḥ saṃkliṣyante cittavyavadānādviśudhyanta iti / tatra katamaścittasaṃkleśo yamadhikṛtya navadhā padmakośādidṛṣṭāntadeśanā /

rāgadviḍ mohatattīvraparyavasthāna vāsanāḥ /
dṛṅmārgabhāvanāśuddhaśuddhabhūmigatā malāḥ // 130 //
padmakośādidṛṣṭāntairnavadhā saṃprakāśitāḥ /
aparyantopasaṃkleśakośakoṭyastu bhedataḥ // 131 //

samāsata ime na va kleśāḥ prakṛtipariśuddhe 'pi tathāgatadhātau padmakośādaya iva buddhabimbādiṣu sadāgantukatayā saṃvidyante / katame nava / tadyathā rāgānuśayalakṣaṇaḥ kleśaḥ / dveṣānuśayalakṣaṇaḥ / mohānuśayalakṣaṇaḥ / tīvrarāgadveṣamohaparyavasthānalakṣaṇaḥ / avidyāvāsabhūmisaṃgṛhītaḥ / darśanaprahātavyaḥ / bhāvanāprahātavyaḥ / aśuddhabhūmigataḥ / śuddhabhūmigataśca / tatra ye laukikavītarāgasāntānikāḥ kleśā āniñjyasaṃskāropacayahetavo rūpārūpyadhātunirvartakā lokottarajñānavadhyāsta ucyante rāgadveṣamohānuśayalakṣaṇā iti / ye rāgādicaritasattvasāntānikāḥ puṇyāpuṇyasaṃskāropacayahetavaḥ kevalakāmadhātunirvartakā aśubhādibhāvajñānavadhyāsta ucyante tīvrarāgadveṣamohaparyavasthānalakṣaṇā iti / ye 'rhatsāntānikā anāsravakarmapravṛttihetavo vimalamanomayātmabhāvanirvartakāstathāgatabodhijñānavadhyāsta ucyante 'vidyāvāsabhūmisaṃgṛhītā iti / dvividhaḥ śaikṣaḥ pṛthagjana āryaśca / tatra ye pṛthagjanaśaikṣasāṃtānikāḥ prathamalokottaradharmadarśanajñānavadhyāsta ucyante darśanaprahātavyā (Rgv 68) iti / ya āryapudgalaśaikṣasāntānikā yathādṛṣṭalokottaradharmabhāvanājñānavadhyāsta ucyante bhāvanāprahātavyā iti / ye 'niṣṭhāgatabodhisattvasāntānikāḥ saptavidhajñānabhūmivipakṣā aṣṭāmyādibhūmitrayabhāvanājñānavadhyāsta ucyante 'śuddhabhūmigatā iti / ye niṣṭhāgatabodhisattvasāntānikā aṣṭamyādibhūmitrayabhāvanājñānavipakṣā vajropamasamādhijñānavadhyāsta ucyante śuddhabhūmigatā iti / ete

nava rāgādayaḥ kleśāḥ saṃkṣepeṇa yathākramam /
navabhiḥ padmakośādidṛṣṭāntaiḥ saṃprakāśitāḥ // 132 //

vistareṇa punareta eva caturaśītisahasraprakārabhedena tathāgatajñānavadaparyantā bhavanti yairaparyantakleśakośakoṭigūḍhastathāgatagarbha ucyate /

bālānāmarhatāmebhiḥ śaikṣāṇāṃ dhīmatāṃ kramāt /
malaiścaturbhirekena dvābhyāṃ dvābhyāmaśuddhatā // 133 //

yaduktaṃ bhagavatā / sarvasattvāstathāgatagarbha iti / tatra sarvasattvāḥ saṃkṣepeṇocyante caturvidhāstadyathā pṛthagjanā arhantaḥ śaikṣā bodhisattvāśceti / tatraiṣāmanāsrave dhātau yathākramaṃ caturbhirekena dvābhyāṃ dvābhyāṃ ca kleśamalābhyāmaśuddhiḥ paridīpitā /

kathaṃ punarime nava rāgādayaḥ kleśāḥ padmakośādisadṛśā veditavyāḥ / kathaṃ ca tathāgatadhātorbuddhabimbādisādharmyamanugantavyamiti /

tatpadmaṃ mṛdi saṃbhūtaṃ purā bhūtvā manoramam /
aramyamabhavat paścādyathā rāgaratistathā // 134 //
bhramarāḥ prāṇīno yadvaddaśanti kupitā bhṛśam /
duḥkha janayati dveṣo jāyamānastathā hṛdi // 135 //

(Rgv 69) śālyādīnāṃ yathā sāramavacchannaṃ bahistuṣaiḥ /

mohāṇḍakośasaṃchannamevaṃ sārārthadarśanam // 136 //
pratikūlaṃ yathāmedhyamevaṃ kāmā virāgiṇām /
kāmasevānimittatvāt paryutthānānyamedhyavat // 137 //
vasudhāntaritaṃ yadvadajñānānnāpnuyurnidhim /
svayaṃbhūtvaṃ tathāvidyāvāsabhūmyāvṛtā janāḥ // 138 //
yathā bījatvagucchittiraṅkurādikramodayāt /
tathā darśanaheyānāṃ vyāvṛttistattvadarśanāt // 139 //
hatasatkāyasārāṇāmāryamārgānuṣaṅgataḥ /
bhāvanājñānaheyānāṃ pūtivastranidarśanam // 140 //
garbhakośamalaprakhyāḥ saptabhūmigatā malā /
vikośagarbhavajjñānamavikalpaṃ vipākavat // 141 //
mṛtpaṅkalepavajjñeyāstribhūmyanugatā malāḥ /
vajropamasamādhānajñānavadhyā mahātmanām // 142 //
evaṃ padmādibhistulyā nava rāgādayo malāḥ /
dhātorbuddhādisādharmyaṃ svabhāvatrayasaṃgrahāt // 143 //

trividhaṃ svabhāvamadhikṛtya cittavyavadānahetostathāgatagarbhasya navadhā buddhābimbādisādharmyamanugantavyam / trividhaḥ svabhāvaḥ katamaḥ /

svabhāvo dharmakāyo 'sya tathatā gotramityapi /
tribhirekena sa jñeyaḥ pañcabhiśca nidarśanaiḥ // 144 //

tribhirbuddhabimbamadhusāradṛṣṭāntairdharmakāyasvabhāvaḥ sa dhāturavagantavyaḥ / ekena suvarṇadṛṣṭāntena tathatāsvabhāvaḥ / pañcabhirnidhitarutnavigrahacakravartikanakabimbadṛṣṭāntaistrividhabuddhakāyotpattigotrasvabhāva (Rgv 70) iti / tatra dharma kāyaḥ katamaḥ /

dharmakāyo dvidhā jñeyo dharmadhātuḥ sunirmalaḥ /
tanniṣyandaśca gāmbhīryavaicitryanayadeśanā // 145 //

dvividho buddhānāṃ dharmakāyo 'nugantavyaḥ / suviśuddhśca dharmadhātoravikalpajñānagocaraviṣayaḥ / sa ca tathāgatānāṃ pratyātmamadhigamadharmamadhikṛtya veditavyaḥ / tatprāptihetuśca suviśuddhadharmadhātuniṣyando yathāvainayikaparasattveṣu vijñaptiprabhavaḥ / sa ca deśanādharmamadhikṛtya veditavyaḥ / deśanā punardvividhā sūkṣmaudārikadharmavyavasthānanayabhedāt / yaduta gambhīrabodhisattvapiṭakadharmavyavasthāna nayadeśanā ca paramārthasatyamadhikṛtya vicitrasūtrageyavyākaraṇagāthodānanidānādivividhadharmavyavasthānanayadeśanā ca saṃvṛtisatyamadhikṛtya /

lokottaratvālloke 'sya dṛṣṭāntānupalabdhitaḥ /
dhātostathāgatenaiva sādṛśyamupapapāditam // 146 //
madhvekarasavat sūkṣmagambhīranayadeśanā /
nānāṇḍasāravajjñeyā vicitranayadeśanā // 147 //

ityevamebhistribhirbuddhabimbamadhusāradṛṣṭāntaistathāgatadharmakāyena niravaśeṣasattvadhātuparispharaṇārthamadhikṛtya tathāgatasyeme garbhāḥ sarvasattvā itiparidīpitam / na hi sa kaścitsattvaḥ sattvadhātau saīvidyate yastathāgatadharmakāyādvahirākāśadhātoriva rūpam / evaṃ hyāha /

(Rgv 71) yathāmbaraṃ sarvagataṃ sada mataṃ tathaiva tatsarvagataṃ sadā matam / yathāmbaraṃ rūpagateṣu sarvagaṃ tathaiva tatsattvagaṇeṣu sarvagamiti //

prakṛteravikāritvāt kalyāṇatvādviśuddhitaḥ /
hemamaṇḍalakaupamyaṃ tathatāyāmudāhṛtam // 148 //

yaccittamaparyantakleśaduḥkhadharmānugatamapi prakṛtiprabhāsvaratayā vikārānudāhṛterataḥ kalyāṇasuvarṇavadananyathābhāvārthena tathatetyucyate / sa ca sarveṣāmapi mithyātvaniyatasaṃtānānāṃ sattvānāṃ prakṛtinirviśiṣṭānāṃ sarvāgantukamalaviśuddhimāgatastathāgata iti saṃkhyāṃ gacchati / evamekena suvarṇadṛṣṭāntena tathatāvyatibhedārthamadhikṛtya tathāgatastathataiṣāṃ garbhaḥ sarvasattvānāmiti paridīpitam / cittaprakṛtiviśuddhyadvayadharmatāmupādāya yathoktaṃ bhagavatā / tatramañjuśrīstathāgata ātmopādānamūlaparijñātāvī / ātmaṃviśuddhyā sarvasattvaviśuddhimanugataḥ / yā cātmaviśuddhiryā ca sattvaviśuddhiradvayaiṣādvaidhikāro ti / evaṃ hyāha /

sarveṣāmaviśiṣṭāpi tathatā śuddhimāgatā /
tathāgatatvaṃ tasmācca tadgarbhāḥ sarvadehina iti //
gotraṃ tad dvividhaṃ jñeyaṃ nidhānaphalavṛkṣavat /
anādiprakṛtisthaṃ ca samudānītamuttaram // 149 //

(Rgv 72) buddhakāyatrayāvāptirasmādgotradvayānmatā /

prathamātprathamaḥ kāyo dvitī yāddvau tu paścimau // 150 //
ratnavigrahavajjñeyaḥ kāyaḥ svābhāvikaḥ śubhaḥ /
akṛtrimatvāt prakṛterguṇaratnāśrayatvataḥ // 151 //
mahādharmādhirājatvāt sāmbhogaścakravartivat /
pratibimbasvabhāvatvānnirmāṇaṃ hemabimbavat // 152 //

ityevamebhiravaśiṣṭaiḥ pañcabhirnidhitaruratnavigrahacakravartikanakabimbadṛṣṭāntaistri vidhabuddhakāyotpattigotrasvabhāvārthamadhikṛtya tathāgatadhātureṣāṃ garbhaḥ sarvasattvānāmiti paridīpitam / trividhabuddhakāyaprabhāvitatvaṃ hi tathāgatatvam / atastatprāptaye hetustathāgatadhāturiti / hetvartho 'tra dhātvarthaḥ / yata āha / tatra ca sattve sattve tathāgatadhāturutpanno garbhagataḥ saṃvidyate na ca te sattvā budhyante iti / evaṃ hyāha /

anādikāliko dhātuḥ sarvadharmasamāśrayaḥ /
tasmin sati gatiḥ sarvā nirvāṇādhigamo 'pi ca //

tatra kathamanādikālikaḥ / yattathāgatagarbhamevādhikṛtya bhagavatā pūrva koṭirna prajñāyata iti deśitaṃ prajñaptam / dhāturiti / yadāha / yo 'yaṃ bhagavaṃstathāgatagarbho (Rgv 73) lokottaragarbhaḥ prakṛtipariśuddhagarbha iti / sarvadharmasamāśraya iti / yadāha / tasmādbhagavaṃstathāgatagarbho niśraya ādhāraḥ pratiṣṭhāsaṃbaddhānāmavinirbhāgānāmamuktajñānānāmasaṃskṛtānāṃ dharmāṇām / asaṃbaddhānāmapi bhagavan vinirbhāgadharmāṇāṃ muktajñānānāṃ saṃskṛtānāṃ dharmāṇāṃ niśraya ādhāraḥ pratiṣṭhā tathāgatagarbha iti / tasmin sati gatiḥ sarveti / yadāha / sati bhagavaṃstathāgarbhe saṃsāra iti parikalpamasya vacanāyeti / nirvāṇādhigamo 'pi ceti / yadāha / tathāgatagarbhaśced bhagavanna syānna syādduḥkhe 'pi nirvinna nirvāṇecchā prārthanā praṇidhirveti vistaraḥ /

sa khalveṣa tathāgatagarbho dharmakāyāṃvipralambhastathatāsaṃbhinnalakṣaṇo niyatagotrasvabhāvaḥ sarvadā ca sarvatra ca niravaśeṣayogena sattvadhātāviti draṣṭavyaṃ dharmatāṃ pramāṇīkṛtya / yathoktam / eṣā kulaputra dharmāṇāṃ dharmatā / utpādādvā tathāgatānāmanutpādādvā sadaivaite sattvāstathāgatagarbhā iti / yaiva cāsau dharmatā saivātra yuktiryoga upāyaḥ paryāyaḥ / evameva tatsyāt / anyathā naiva tatsyāditi / sarvatra dharmataiva pratiśaraṇam / dharmataiva yuktiścittanidhyāpanāya cittasaṃjñāpanāya / sā na cintayitavyā na vikalpayitavyādhimoktavyeti /

(Rgv 74) śraddhayaivānugantavyaṃ paramārthe svayaṃbhuvām /

na hyacakṣuḥ prabhādīptamīkṣate sūryamaṇḍalam // 153 //

samāsata ime catvāraḥ pudgalāstathāgatagarbhadarśanaṃ pratyacakṣuṣmanto vyavasthitāḥ / katame catvāraḥ / yaduta pṛthagjanaḥ śrāvakaḥ pratyekabuddho navayānasaṃprasthitaśca bodhisattvaḥ / yathoktam / agocaro 'yaṃ bhagavaṃstathāgatagarbhaḥ satkāyadṛṣṭipatitānāṃ viparyāsābhiratānāṃ śūnyatāvikṣiptacittānāmiti / tatra satkāyadṛṣṭipatitā ucyante bālapṛthagjanāḥ / tathā hi te 'tyantasāsravaskandhādīndharmānātmata ātmīyataścopagamyāhakāramamakārābhiniviṣṭāḥ satkāyanirodhamanāsravadhātumadhimoktumapi nālam / kutaḥ punaḥ sarvajñaviṣayaṃ tathāgatagarbhamavabhotsyanta iti / nedaṃ sthānaṃ vidyate / tatra viparyāsābhiratā ucyante śrāvakapratyekabuddhāḥ / tatkasmāt / te 'pi hi nitye tathāgatagarbhe satyuttaribhāvayitavye tannityasaṃjñābhāvanāviparyayeṇānityasaṃjñābhāvanābhiratāḥ / sukhe tathāgatagarbhe satyuttaribhāvayitavye tatsukhasaṃjñābhāvanāviparyayeṇa duḥkhasaṃjñābhāvanābhiratāḥ / ātmani tathāgatagarbhe satyuttaribhāvayitavye tadātmasaṃjñābhāvanāviparyayeṇānātmasaṃjñābhāvanābhiratāḥ / śubhe tathāgatagarbheḥ satyuttaribhāvayitavye tacchubhasaṃjñābhāvanāviparyayeṇāśubhasaṃjñābhāvanā bhiratāḥ / evamanena paryāyeṇa sarvaśrāvakapratyekabuddhānāmapi dharmakāyaprāptividhuramārgābhiratatvādagocaraḥ sa paramanityasukhātmaśubhalakṣaṇo dhāturityuktam / yathā ca sa vipayāsābhiratānāmanityaduḥkhānātmāśubhasaṃjñānāmagocarastathā vistareṇa mahāparinirvāṇasūtre bhagavatā vāpītoyamaṇidṛṣṭāntena prasādhitaḥ /

tadyathāpi nāma bhikṣavo grīṣmakāle vartamāne salilabandhanaṃ baddhvā svaiḥ svairmaṇḍanakoparbhogairjanāḥ salile krīḍeyuḥ / atha tatraiko jātyaṃ vaiḍūryamaṇimantarudake (Rgv 75) sthāpayet / tatastasya vaiḍūryasyārthe sarve te maṇḍanakāni tyaktvā nimajjeyuḥ / atha yattatrāsti śarkaraṃ kaṭhalyaṃ vā tatte maṇiriti manyamānā gṛhītvā mayā labdho maṇirityutsṛjyotsṛjya vāpītire sthitvā nāyaṃ maṇiriti saṃjñāṃ pravarteyuḥ / tacca vāpyudakaṃ maṇiprabhāvena tatprabheva bhrājeta / evaṃ teṣāṃ tadudakaṃ bhrājamānaṃ dṛṣṭvāho maṇiriti guṇasaṃjñā pravarteta / atha tatraika upāyakuśalo medhāvī maṇiṃ tattvataḥ pratilabheta / evameva bhikṣavo yuṣmābhiḥ sarvamanityaṃ sarva duḥkhaṃ sarvamanātmakaṃ sarvamaśubha miti sarvagrahaṇena bhāvitabhāvitaṃ bahulīkṛtabahulīkṛtaṃ dharmatattvama jānadbhistatsarva ghaṭitaṃ nirarthakam / tasmād bhikṣavo vāpīśarkarakaṭhalyavyavasthitā iva mā bhūtā upāyakuśalā yūyaṃ bhavata / yadyad bhikṣavo yuṣmābhiḥ sarvamanityaṃ sarva duḥkhaṃ sarvamanātmakaṃ sarvamaśubhamiti sarvagrahaṇena bhāvitabhāvitaṃ bahulīkṛtabahulīkṛtaṃ tatra tatraiva nityasukhaśabhātmakāni santīti vistareṇa paramadharmatattvavyavasthānamārabhya viparyāsabhūtanirdeśo yathāsūtramanugantavyaḥ /

tatra śūnyatāvikṣiptacittā ucyante navayāna saṃprasthitā bodhisattvastathāgatagarbhaśūnyatārthanayavipranaṣṭāḥ / ye bhāvavināśāya śūnyatāvimokṣamukhamicchanti sata eva dharmasyottarakālamucchedo vināśaḥ parinirvāṇamiti / ye vā punaḥ śūnyatopalambhena śūnyatāṃ pratisaranti śūnyatā nāma rūpādivyatirekeṇa kaścidbhā vo 'sti yamadhigamiṣyāmo bhāvayiṣyāma iti / tatra katamaḥ sa tathāgatagarbhaśūnyatārthanaya ucyate /

(Rgv 76) nāpaneyamataḥ kiṃcidupaneyaṃ na kiṃcana /

draṣṭavyaṃ bhūtato bhūtaṃ bhūtadarśī vimucyate // 154 //
śūnya āgantukairdhātuḥ savinirbhāgalakṣaṇaiḥ /
aśūnyo 'nuttarairdharmairavinirbhāgalakṣaṇaiḥ // 155 //

kimanena paridīpitam / yato na kiṃcidapaneyamastyataḥ prakṛtipariśuddhāt tathāgatadhātoḥ saṃkleśanimittamāgantukamalaśūnyatāprakṛtitvādasya / nāpyatrakiṃcidupaneyamasti vyavadānanimittamavinirbhāgaśuddhadharmaprakṛtitvāt / tata ucyate / śūnyastathāgatagarbho vinirbhāgairmuktajñaiḥ sarvakleśakośaiḥ / aśūnyo gaṅgānadīvālikāvyativṛttairavinirbhāgairamuktajñairacintyairbuddhadharmairiti / evaṃ yadyatra nāsti tattena śūnyamiti samanupaśyati / yatpunaratrāvaśiṣṭaṃ bhavati tatsadihāstīti yathābhūtaṃ prajānāti / samāropāpavādāntaparivarjanādaparyantaṃ śūnyatālakṣaṇamanena ślokadvayena paridīpitam / tatra yeṣāmitaḥ śūnyatārthanayādvahiścittaṃ vikṣipyate visarati na samādhīyate naikāgrībhavati tena te śūnyatāvikṣiptacittā ucyante / na hi paramārthaśūnyatājñānamukhamantareṇa śakyate 'vikalpo dhāturadhigantuṃ sākṣātkartum / idaṃ ca saṃdhāyoktam / tathāgatagarbhajñānameva tathāgatānāṃ śūnyatājñānam / tathāgatagarbhaśca sarvaśrāvakapratyekabuddhairadṛṣṭapūrvo 'nadhigatapūrva iti vistaraḥ / sa khalveṣa tathāgatagarbho yathā dharmadhātugarbhastathā satkāyadṛṣṭipatitānāmagocara ityuktaṃ dṛṣṭipratipakṣatvāddharmadhātoḥ / yathā dharmakāyo lokottaradharma garbhastathā viparyāsābhiratānāmagocara ityuktamanityādilokadharmapratipakṣeṇa lokottaradharmaparidīpanāt / yathā prakṛtipariśuddhadharmagarbhastathā śūnyatāvikṣiptānāmagocara ityuktamāgantukamalaśūnyatāprakṛtitvādviśuddhiguṇadharmāṇāmavinirbhāgalokottaradharmakāyaprabhāvitānāmiti / (Rgv 77) tatra yadekanayadharmadhātvasaṃbhedajñānamukhamāgamya lokottaradharmakāyaprakṛtipariśuddhivyavalokanamidamatra yathābhūtajñānadarśanamabhipretaṃ yena daśabhūmisthitā bodhisattvāstathāgatagarbhamīṣatpaśyantītyuktam / evaṃ hyāha /

chidrābhre nabhasīva bhāskara iha tvaṃ śuddhabuddhīkṣaṇair
āryerapyavalokyase na sakalaḥ prādeśikībuddhibhiḥ /
jñeyānantanabhastalapravisṛtaṃ te dharmakāyaṃ tu te
sākalyena vilokayanti bhagavan yeṣāmanantā matiriti //

yadyevamasaṅganiṣṭhābhūmipratiṣṭhitānāmapi paramāryāṇāmasarvaviṣaya eṣa durdṛśo dhātuḥ / tatkimanena bālapṛthagjanamārabhya deśiteneti / deśanāprayojanasaṃgrahe ślokau / ekena praśno dvitīyena vyākaraṇam /

śūnyaṃ sarvaṃ sarvathā tatra tatra jñeyaṃ meghasvapnamāyākṛtābham /
ityuktvaivaṃ buddhadhātuḥ punaḥ kiṃ sattve sattve 'stīti buddhairihoktam // 156 //
līnaṃ cittaṃ hīnasattveṣvavajñābhūtagrāho bhūtadharmāpavādaḥ /
ātmasnehaścādhikaḥ pañca doṣā yeṣāṃ teṣāṃ tatprahāṇārthamuktam // 157 //

asya khalu ślokadvayasyārthaḥ samāsena daśabhiḥ ślokairveditavyaḥ / (Rgv 78) viviktaṃ saṃskṛtaṃ sarvaprakāraṃ bhūtakoṭiṣu /

kleśakarmavipākārthaṃ meghādivadudāhṛtam // 158 //
kleśā meghopamāḥ kṛtyakriyā svapnopabhogavat /
māyānirmitavat skandhā vipākāḥ kleśakarmaṇām // 159 //
pūrvamevaṃ vyavasthāpya tantre punarihottare /
pañcadoṣaprahāṇāya dhātvastitvaṃ prakāśitam // 160 //
tathā hyaśravaṇādasya bodhau cittaṃ na jāyate /
keṣāṃcinnīcacittānāmātmāvajñānadoṣataḥ // 161 //

bodhicittodaye 'pyasya śreyānasmīti manyataḥ

bodhyanutpannacitteṣu hīnasaṃjñā pravartate // 162 //
tasyaivaṃmatinaḥ samyagjñānaṃ notpadyate tataḥ /
abhūtaṃ parigṛhṇāti bhūtamarthaṃ na vindate // 163 //
abhūtaṃ sattvadoṣāste kṛtrimāgantukatvataḥ /
bhūtaṃ taddoṣanairātmyaṃ śuddhiprakṛtayo guṇāḥ // 164 //
gṛhṇan doṣānasadbhūtān bhūtānapavadanu guṇān /
maitrīṃ na labhate dhīmān sattvātmasamadarśikām // 165 //
tacchravājjāyate tvasya protsāhaḥ śāstṛgauravam /
prajñā jñānaṃ mahāmaitrī pañcadharmodayāttataḥ // 166 //
niravajñaḥ samaprekṣī nirdoṣo guṇavānasau /
ātmasattvasamasnehaḥ kṣipramāpnoti buddhatām // 167 //
iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre tathāgatagarbhādhikāraḥ prathama paricchedaḥ ślokārthasaṃgrahavyākhyānataḥ samāptaḥ // 1 //
Note: Rgv 79

2. dvitīya pariccheda

uktā samalā tathatā / nirmalā tathatedānīṃ vaktavyā / tatra katamā nirmalā tathatā yāsau buddhānāṃ bhagavatāmanāsravadhātau sarvākāramalavigamādāśrayaparivṛttirvyavasthāpyate / sā punaraṣṭau padārthānadhikṛtya samāsato veditavyā / aṣṭau padārthāḥ katame /

śuddhiḥ prāptirvisaṃyogaḥ svaparārthastadāśrayaḥ /
gambhīryaudāryamāhātmyaṃ yāvatkālaṃ yathā ca tat // 1 //

ityete 'ṣṭau padārthā yathāsaṃkhyamanena ślokena paridīpitāḥ / tadyathā svabhāvārtho hetvarthaḥ phalārthaḥ karmārtho yogārtho vṛttyartho nityārtho 'cintyārthaḥ / tatra yo 'sau dhāturavinirmuktakleśakośastathāgatagarbha ityukto bhagavatā / tadviśuddhirāśrayaparivṛtteḥ svabhāvo veditavyaḥ / yata āha / yo bhagavan sarvakleśakośakoṭigūḍhe tathāgatagarbhe niṣkāṅkṣaḥ sarvakleśakośavinirmuktestathāgatadharmakāye 'pi sa niṣkāṅkṣa iti / dvividhaṃ jñānaṃ lokottaramavikalpaṃ tatpṛṣṭhalabdhaṃ ca / laukikalokottarajñānamāśrayaparivṛttihetuḥ prāptiśabdena paridīpitaḥ / prāpyate 'neneti prāptiḥ / tatphalaṃ dvividham / dvividho visaṃyogaḥ kleśāvaraṇavisaṃyogo jñeyāvaraṇavisaṃyogaśca / yathākramaṃ svaparārthasaṃpādanaṃ karma / tadadhiṣṭhānasamanvāgamo yogaḥ / tribhirgāmbhīryaudāryamāhātmyaprabhavitairbuddhakāyairnityamā bhavagateracintyena prakāreṇa vartanaṃ vṛttiriti / uddānam /

svabhāvahetuphalataḥ karmayogapravṛttitaḥ /
tannityācintyataścaiva buddhabhūmiṣvavasthitiḥ // 2 //

(Rgv 80) tatra svabhāvārthe hetvarthe cārabhya buddhatve tatprāptyupāye ca ślokaḥ /

buddhatvaṃ prakṛtiprabhāsvaramiti proktaṃ yadāgantuka- kleśajñeyaghanābhrajālapaṭalacchannaṃ ravivyomavat /
sarvairbuddhaguṇairupetamamalairnityaṃ dhruvaṃ śāśvataṃ
dharmāṇāṃ tadakalpanapravicayajñānāśrayādāpyate // 3 //
asya ślokasyārthaḥ samāsena caturbhiḥ ślokairveditavyaḥ /
buddhatvamavinirbhāgaśukladharmaprabhāvitam /
ādityākāśavajjñānaprahāṇadvayalakṣaṇam // 4 //
gaṅgātīrarajo 'tītairbuddhadharmaiḥ prabhāsvaraiḥ /
sarvairakṛtakairyuktamavinirbhāgavṛtibhiḥ // 5 //
svabhāvāpariniṣpattivyāpitvāgantukatvataḥ /
kleśajñeyāvṛtistasmānmeghavat samudāhṛtā // 6 //
dvayāvaraṇaviśleṣaheturjñānadvayaṃ punaḥ /
nirvikalpa ca tatpṛṣṭhalabdhaṃ tajjñānamiṣyate // 7 //

yaduktamāśrayaparivṛtteḥ svabhāvo viśuddhiriti tatra viśuddhiḥ samāsato dvividhā / prakṛtiviśuddhirvaimalyaviśuddhiśca / tatra prakṛtiviśuddhiryā vimuktirna ca visaṃyogaḥ prabhāsvarāyāścittaprakṛterāgantukamalāvisaṃyogāt / vaimalyaviśuddhirvimuktirvisaṃyogaśca vāryādīnāmiva rajojalādibhyaḥ prabhāsvarāyāścittaprakṛteranavaśeṣamāgantukamalebhyo visaṃyogāt / tatra vaimalyaviśuddhau phalārthamārabhya dvau ślokau /

(Rgv 81) hrada iva vimalāmbuḥ phullapadmakramāḍhyaḥ

sakala eva śaśāṅko rāhuvaktrādvimuktaḥ /
raviriva jaladādikleśanirmuktaraśmir
vimalaguṇayutatvādbhāti muktaṃ tadeva // 8 //
munivṛṣamadhusārahemaratnapravaranidhānamahāphaladrumābham /
sugatavimalaratnavigrahāgrakṣitipatikāñcanabimbavajjinatvam // 9 //

asya khalu ślokadvayasyārthaḥ samāsato 'ṣṭābhiḥ ślokairveditavyaḥ /

rāgādyāgantukakleśaśuddhirambuhradādivat /
jñānasya nirvikalpasya phalamuktaṃ samāsataḥ // 10 //
sarvākāravaropetabuddhabhāvanidarśanam /
phalaṃ tatpṛṣṭhalabdhasya jñānasya paridīpitam // 11 //
svacchāmbuhradavadrāgarajaḥkāluṣyahānitaḥ /
vineyāmburuhadhyānavāryabhiṣyandanācca tat // 12 //
dveṣarāhupramuktatvā nmahāmaitrīkṛpāṃśubhiḥ /
jagatspharaṇataḥ pūrṇavimalendūpamaṃ ca tat // 13 //
mohābhrajālanirmokṣājjagati jñānaraśmibhiḥ /
tamovidhamanāttacca buddhatvamamalārkavat // 14 //
atulyatulyadharmatvāt saddharmarasadānataḥ /
phalguvyapagamāttacca sugatakṣaudrasāravat // 15 //

(Rgv 82) pavitratvādguṇadravyadāridrayavinivartanāt /

vimuktiphaladānācca suvarṇanidhivṛkṣavat // 16 //
dharmaratnātmabhāvatvād dvipadāgrādhipatyataḥ /
rūparatnākṛtitvācca tadratnanṛpa bimbavat // 17 //

yattu dvividhaṃ lokottaramavikalpaṃ tatpṛṣṭhalabdhaṃ ca jñānamāśrayaparivṛtterheturvisaṃyogaphalasaṃjñitāyāḥ / tatkarma svaparārthasaṃpādanamityuktam / tatra katamā svaparārthasaṃpat / yā savāsanakleśajñeyāvaraṇavimokṣādanāvaraṇadharmakāyaprāptiriyamucyate svārthasaṃpattiḥ / yā tadūrdhvamā lokādanābhogataḥ kāyadvayena saṃdarśanadeśanāvibhutvadvayapravṛttiriyamucyate parārthasaṃpattiriti / tasyāṃ svaparārthasaṃpattau karmārthamārabhya trayaḥ ślokāḥ /

anāsravaṃ vyāpyavināśadharmi ca dhruvaṃ śivaṃ śāśvatamacyutaṃ padam /
tathāgatatvaṃ gaganopamaṃ satām ṣaḍindiyārthānubhaveṣu kāraṇam // 18 //
vibhūtirūpārthavidarśane sadā nimittabhūtaṃ sukathāśuciśrave /
tathāgatānāṃ śuciśīlajighraṇe mahāryasaddharmarasāgravindane // 19 //

(Rgv 83) samādhisaṃsparśasukhānubhūtiṣu svabhāvagāmbhīryanayāvabodhane /

susūkṣmacintāparamārthagavharaṃ tathāgatavyoma nimittavarjitam // 20 //

asya khalu ślokatrayasyārthaḥ samāsato 'ṣṭabhiḥ ślokairveditavyaḥ /

karma jñānadvayasyatadveditavyaṃ samāsataḥ /
pūraṇaṃ muktikāyasya dharmakāyasya śodhanam // 21 //
vimuktidharmakāyau ca veditavyau dvirekadhā /
anāsravatvādvyāpitvādasaṃskṛtapadatvataḥ // 22 //
anāsravatvaṃ kleśānāṃ savāsanani rodhataḥ /
asaṅgāpratighātatvājjñānasya vyāpitā matā // 23 //
asaṃskṛtatvamatyantamavināśasvabhāvataḥ /
avināśitvamuddeśastannirdeśo dhruvādibhiḥ // 24 //
nāśaścaturvidho jñeyo dhruvatvādiviparyayāt /
pūrtirvikṛtirucchittiracintyanamanacyutiḥ // 25 //
tadabhāvāddhruvaṃ jñeyaṃ śivaṃ śāśvatamacyutam /
padaṃ tadamalajñānaṃ śukladharmāspadatvataḥ // 26 //
yathānimittamākāśaṃ nimittaṃ rūpadarśane /
śabdagandharaspṛśyadharmāṇāṃ ca śravādiṣu // 27 //

(Rgv 84) indriyārtheṣu dhīrāṇāmanāsravaguṇodaye /

hetuḥ kāyadvayaṃ tadvadanāvaraṇayogataḥ // 28 //

yaduktamākāśalakṣaṇo buddha iti tatpāramārthikamāveṇikaṃ tathāgatānāṃ buddhalakṣaṇamabhisaṃdhāyoktam / evaṃ hyāha / saṃceddvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇaistathāgato draṣṭavyo 'bhaviṣyattadrājāpi cakravartī tathāgato 'bhaviṣyaditi / tatra paramārthalakṣaṇe yogārthamārabhya ślokaḥ /

acintyaṃ nityaṃ ca dhruvamatha śivaṃ śāśvatamatha
praśāntaṃ ca vyāpi vyapagatavikalpaṃ gaganavat /
asaktaṃ sarvatrāparatighaparuṣasparśavigataṃ
na dṛśyaṃ na grāhyaṃ śubhamapi ca buddhatvamamalam // 29 //

atha khalvasya ślokasyārthaḥ samāsato 'ṣṭābhiḥ ślokairveditavyaḥ /

vimuktidharmakāyābhyāṃ svaparārtho nidarśitaḥ /
svaparārthāśraye tasmin yogo 'cintyādibhirguṇaiḥ // 30 //
acintyamanugantavyaṃ trijñānāviṣayatvataḥ /
sarvajñajñānaviṣayaṃ buddhatvaṃ jñānadehibhiḥ // 31 //
śrutasyāviṣayaḥ saukṣmyāccintāyāḥ paramārthataḥ /
laukyādibhāvanāyāśca dharmatāgavharatvataḥ // 32 //
dṛṣṭapūrvaṃ na tadyasmādvālairjātyandhakāyavat /
āryaiśca sūtikāmadhyasthita bālārkabimbavat // 33 //
utpādavigamānnityaṃ nirodhavigamāddhruvam /
śivametaddvayābhāvācchāśvataṃ dharmatāsthiteḥ // 34 //

(Rgv 85) śāntaṃ nirodhasatyatvādvyāpi sarvāvabodhataḥ /

akalpamapratiṣṭhānādasaktaṃ kleśahānitaḥ // 35 //
sarvatrāpratighaṃ sarvajñeyāvaraṇaśuddhitaḥ /
paruṣasparśanirmuktaṃ mṛdukarmaṇyabhāvataḥ // 36 //
adṛśyaṃ tadarūpitvādagrāhyamanimittataḥ /
śubhaṃ prakṛtiśuddhatvādamalaṃ malahānitaḥ // 37 //

yatpunaretadākāśavadasaṃskṛtaguṇāvinirbhāgavṛttyāpi tathāgatatvāmā bhavagateracintyamahopāyakruṇājñānaparikarmaviśeṣeṇa jagaddhitasukhādhānanimittamamalai stribhiḥ svabhāvikasāṃbhogikanairmāṇikaiḥ kāyairanuparatamanucchinnamanābhogena pravartata iti draṣṭavyamāveṇīkadharmayutatvāditi / tatra vṛttyarthamārabhya buddhakāyavibhāge catvāraḥ ślokāḥ /

anādimadhyāntamabhinnamadvayaṃ tridhā vimuktaṃ vimalāvikalpakam /
samāhitā yoginastatprayatnāḥ paśyanti yaṃ dharmadhātusvabhāvam // 38 //

ameyagaṅgāsikatātivṛttairguṇairacintyairasamairupetaḥ / (Rgv 86) savāsanonmūlitasarvadoṣastathāgatānāmamalaḥ sa dhātuḥ // 39 //

vicitrasaddharmamayūkhavigrahairjagadvimokṣārthasamāhṛtodyamaḥ /
kriyāsu cintāmaṇirājaratnavadvicitrabhāvo na ca tatsvabhavavān // 40 //
lokeṣu yacchāntipathāvatāraprapācanāvyākaraṇe nidānam /
bimbaṃ tadapyatra sadāvaruddhamākāśadhātāviva rūpadhātuḥ // 41 //

eṣāṃ khalu caturṇāṃ ślokānāṃ piṇḍārtho viṃśatiślokairveditavyaḥ /

yattadbuddhatvamityuktaṃ sarvajñatvaṃ svayaṃbhuvām /
nirvṛtiḥ paramācintyaprāptiḥ pratyātmaveditā // 42 //
tatprabhedastribhiḥ kāyairvṛttiḥ svābhāvikādibhiḥ /
gāmbhīryaidāryamāhātmyaguṇadharmaprabhāvitaiḥ // 43 //
tatra svabhāvikaḥ kāyo buddhānāṃ pañcalakṣaṇaḥ /
pañcākāraguṇopeto veditavyaḥ samāsataḥ // 44 //
asaṃskṛtamasaṃbhinnamantadvayavivarjitam /
kleśajñeyasamāpattitrayāvaraṇaniḥsṛtam // 45 //

(Rgv 87) vaimalyādavikalpatvādyogināṃ gocaratvataḥ /

prabhāsvaraṃ viśuddhaṃ ca dharmadhātoḥ svabhāvataḥ // 46 //
aprameyairasaṃkhyeyairacintyairasamairguṇaiḥ /
viśuddhipāramīprāptairyuktaṃ svābhāvikaṃ vapuḥ // 47 //
udāratvādagaṇyatvāt tarkasyāgocaratvataḥ /
kaivalyādvāsanocchitteraprameyādayaḥ kramāt // 48 //
vicitradharmasaṃbhogarūpadharmāvabhāsataḥ /
karuṇāśuddhiniṣyandasattvārthāsraṃsanatvataḥ // 49 //
nirvikalpaṃ nirābhogaṃ yathābhiprāyapūritaḥ /
cintāmaṇiprabhāvarddheḥ sāṃbhogasya vyavasthitiḥ // 50 //
deśane darśane kṛtyāsraṃsane 'nabhisaṃskṛtau /
atatsvabhāvākhyāne ca citratoktā ca pañcadhā // 51 //
raṅgapratyayavaicitryādatadbhāvo yathā maṇeḥ /
sattvapratyayavaicitryādatadbhāvastathā vibhoḥ // 52 //
mahākaruṇayā kṛtsnaṃ lokamālokya lokavit /
dharmakāyādaviralaṃ nirmāṇaiścitrarūpibhiḥ // 53 //
jātakānyupapattiṃ ca tuṣiteṣu cyutiṃ tataḥ /
garbhā[va]kramaṇaṃ janma śilpasthānāni kauśalam // 54 //

(Rgv 88) antaḥpuraratikrīḍāṃ naiṣkramyaṃ duḥkhacārikām /

bodhimaṇḍopasaṃkrāntiṃ mārasainyapramardanam // 55 //
saṃbodhiṃ dharmacakraṃ ca nirvāṇādhigamakriyām /
kṣetreṣvapariśuddheṣu darśayatyā bhavasthite // 56 //
anityaduḥkhanairātmyaśāntiśabdairupāyavit /
udvejya tribhavāt sattvān pratārayati nirvṛttau // 57 //
śāntimārgāvatīrṇāśca prāpyanirvāṇasaṃjñinaḥ /
saddharmapuṇḍarīkādidharmatattvaprakāśanaiḥ // 58 //
pūrvagrahānnivartyaitān prajñopāyaparigrahāt /
paripācyottame yāne vyākarotyagrabodhaye // 59 //
saukṣmyāt prabhāvasaṃpatterbālasārthātivāhanāt /
gāmbhīryau dāryamāhatmyameṣu jñeyaṃ yathākramam // 60 //
prathamo dharmakāyo 'tra rūpakāyau tu paścimau /
vyomni rūpagatasyeva prathame 'ntyasya vartanam // 61 //

tasyaiva kāyatrayasya jagaddhitasukhādhānavṛttau nityārthamārabhya ślokaḥ /

hetvānantyāt sattvadhātvakṣayatvāt kāruṇyaddhirjñānasaṃpattiyogāt / (Rgv 89) dharmaiśvaryānmṛtyumārāvabhaṅgān naiḥsvā bhāvyācchāśvato lokanāthaḥ // 62 //

asya piṇḍārthaḥ ṣaḍbhiḥ ślokairveditavyaḥ /

kāyajīvitabhogānāṃ tyāgaiḥ saddharmasaṃgrahāt /
sarvasattvahitāyādipratijñottaraṇatvataḥ // 63 //
buddhatve suviśuddhāyāḥ karuṇāyāḥ pravṛttitaḥ /
ṛddhipādaprakāśācca tairavasthānaśaktitaḥ // 64 //
jñānena bhavanirvāṇadvayagrahavimuktitaḥ /
sadācintyasamādhānasukhasaṃpattiyogataḥ // 65 //
loke vicarato lokadharmairanupalepataḥ /
śamāmṛtapadaprāptau mṛtyumārāpracārataḥ // 66 //
asaṃskṛtasvabhāvasya munerādipraśāntitaḥ /
nityamaśaraṇānāṃ ca śaraṇābhyupapattitaḥ // 67 //
saptabhiḥ kāraṇairādyairnityatā rūpakāyataḥ /
paścimaiśca tribhiḥ śāsturnityatā dharmakāyataḥ // 68 //

sa cāyamāśrayaparivṛttiprabhāvitastathāgatānāṃ prāptinayo 'cintyanayenānugantavya iti / acintyārthamārabhya ślokaḥ /

avākyavattvāt paramārthasaṃgrahādatarkabhūmerupamanivṛttitaḥ / (Rgv 90) niruttaratvādbhavaśāntyanudgrahādacintya āryairapi buddhagocaraḥ // 69 //

asya piṇḍārthaścaturbhiḥ ślokairveditavyaḥ /

acintyo 'nabhilāpyatvādalāpyaḥ paramārthataḥ /
paramārtho 'pratavaryatvādatarkyo vyanumeyataḥ // 70 //
vyanumeyo 'nuttaratvādānuttaryamanudgrahāt /
anudgraho 'pratiṣṭhānādaguṇadoṣāvikalpanāt // 71 //
pañcabhiḥ kāraṇaiḥ saukṣmyādicintyo dharmakāyataḥ /
ṣaṣṭhenātattvabhāvitvādacintyo rūpakāyataḥ // 72 //
anuttarajñānamahākṛpādibhirguṇairacintyā guṇapāragā jināḥ /
ataḥ kramo 'ntyo 'yamapi svayaṃbhuvo 'bhiṣekalabdhā na maharṣayo viduriti // 73 //
iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre bodhyadhikāro nāma dvitīyaḥ paricchedaḥ // 2 //
Note: Rgv 91

3. tṛtīya pariccheda

uktā nirmalā tathatā / ye tadāśritā maṇiprabhāvarṇasaṃsthānavadabhinnaprakṛtayo 'śāntarnimalā guṇāsta idānīṃ vaktavyā iti / anantaraṃ buddhaguṇavibhāgamārabhya ślokaḥ /

svārthaḥ parārthaḥ paramārthakāyastadāśritā saṃvṛtikāyatā ca /
phalaṃ visaṃyogavipākabhāvādetaccatuḥ ṣaṣṭiguṇaprabhedam // 1 //

kimuktaṃ bhavati /

ātmasaṃpattyadhiṣṭhānaṃ śarīraṃ pāramārthikam /
parasaṃpattyadhiṣṭhānamṛṣeḥ sāṃketikaṃ vapuḥ // 2 //
visaṃyogaguṇaryuktaṃ vapurādyaṃ balādibhiḥ /
vaipākikairdvitīyaṃ tu mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ // 3 //

ataḥ paraṃ ye ca balādayo yathā cānugantavyāstathatāmadhikṛtya granthaḥ /

balatvamajñānavṛteṣu vajravadviśāradatvaṃ pariṣatsu siṃhavat /
tathāgatāveṇikatāntarīkṣavan munerdvidhādarśanamambucandravat // 4 //

balānvita iti /

sthānāsthāne vipāke ca karmaṇāmindriyeṣu ca /
dhātuṣvapyadhimuktau ca mārge sarvatragāmini // 5 //

(Rgv 92) dhyānādikleśavaimalye nivāsānusmṛtāvapi /

divye cakṣuṣi śāntau ca jñānaṃ daśavidhaṃ balam // 6 //

vajravaditi /

sthānāsthānavipākadhātuṣu jagannānādhumuktau naye
saṃkleśavyavadāna indriyagaṇe pūrve nivāsasmṛtau /
divye cakṣuṣi cāsravakṣayavidhāvajñānavarmācala-
prākāradrumabhedanaprakiraṇacchedādvalaṃ vajravat // 7 //

caturveśāradyaprāpta iti /

sarvadharmābhisaṃbodhe vivandhapratiṣedhane /
mārgākhyāne nirodhāptau vaiśāradyaṃ caturvidham // 8 //
jñeye vastuni sarvathātmaparayorjñānāt svayaṃjñāpanād
dheye vastuni hānikāraṇakṛteḥ sevye vidhau sevanāt /
prāptavye ca niruttare 'tivimale prāpteḥ paraprāpaṇād
āryāṇāṃ svaparārthasatyakathanādastambhitatvaṃ kvacit // 9 //

siṃhavaditi /

nityaṃ vanānteṣu yathā mṛgendro nirbhīranuttastagatirmṛgebhyaḥ / (Rgv 93) munīndrasiṃho 'pi tathā gaṇeṣu svastho nirāsthaḥ sthiravikramasthaḥ // 10 //

aṣṭadaśāveṇikabuddhadharmasamanvāgata iti /

skhalitaṃ ravitaṃ nāsti śāsturna muṣitā smṛtiḥ /
na cāsamāhitaṃ cittaṃ nāpi nānatvasaṃjñitā // 11 //
nopekṣāpratisaṃkhyāya hānirna cchandavīryataḥ /
smṛtiprajñāvimuktibhyo vimuktijñānadarśanāt // 12 //
jñānapūrvaṃgamaṃ karma tryadhvajñānamanāvṛtam /
ityete 'ṣṭādaśānye ca gurorāveṇikā guṇāḥ // 13 //
nāsti praskhalitaṃ ravo muṣitatā citte na saṃbhedataḥ
saṃjñā na svarasādhyupekṣaṇamṛṣerhānirna ca cchandataḥ /
vīryācca smṛtito viśuddhavimalaprajñāvimukteḥ sadā
mukti jñānanirdaśanācca nikhilajñeyārthasaṃdarśanāt // 14 //

sarvajñānupurojavānuparivartyartheṣu karmatrayaṃ triṣvadhvasvaparāhata suvipulajñānapravṛttirdhruvam / (Rgv 94) ityeṣā jinatā mahākaruṇayā yuktāvabuddhā jinair

yadbodhājjagati pravṛttamabhayadaṃ saddharmacakraṃ mahat // 15 //

ākāśavaditi /

yā kṣityādiṣu dharmatā na nabhasaḥ sā dharmatā vidyate
ye cānāvaraṇādilakṣaṇaguṇā vyomno na te rūpiṣu /
kṣityambujvalanānilāmbarasamā lokeṣu sādhāraṇā
buddhāveṇikatā na cāśvapi punarlokeṣu sādhāraṇā // 16 //

dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇarūpadhārīti /

supratiṣṭhitacakrāṅkavyāyatotsaṅgapādatā /
dīrghāṅgulikatā jālapāṇipādāvanaddhatā // 17 //
tvaṅ mṛduśrītaruṇatā saptotsadaśarīratā /
eṇeyajaṅghatā nāgakośavadvastiguhyata // 18 //
siṃhapūrvārdhakāyatvaṃ nirantaracitāṃśatā /
saṃvṛttaskandhatā vṛttaślakṣṇānunnāmabāhutā // 19 //

(Rgv 95) pralambabāhutā śuddhaprabhāmaṇḍalagātratā /

kambugrīvatvamamalaṃ mṛgendrahanutā samā // 20 //
catvāriṃśaddaśanatā svacchāviraladantatā /
viśuddhasamadantatvaṃ śuklapravaradaṃṣṭratā // 21 //
prabhūtajivhatānantācintyarasarasāgratā /
kalaviṅkarutaṃ brahmasvaratā ca svayaṃbhuvaḥ // 22 //
nīlotpalaśrīvṛṣapakṣmanetrasitāmalorṇoditacāruvaktraḥ /
uṣṇīṣaśīrṣavyavadātasūkṣmasuvarṇavarṇacchaviragrasattvaḥ // 23 //
ekaikaviśliṣṭamṛdūrdhvadehapradakṣiṇāvartasusūkṣmaromā /
mahendranīlāmalaratnakeśo nyagrodhapūrṇadrumamaṇḍalābhaḥ // 24 //
nārāyaṇasthāmadṛḍhātmabhāvaḥ samantabhadro 'pratimo maharṣiḥ /
dvātriṃśadetānyamitadyutīni narendracinhāni vadanti śāstuḥ // 25 //

dakacandravaditi /

vyabhre yathā nabhasi candramaso vibhūtiṃ paśyanti nīlaśaradambumahāhrade ca / (Rgv 96) saṃbuddhamaṇḍalataleṣu vibhorvibhūtiṃ

tadvijjinātmajagaṇā vyavalokayanti // 26 //

itīmāni daśa tathāgatabalāni catvāri vaiśāradyānyaṣṭādaśāveṇikā buddhadharmā dvātriṃśacca mahāpuruṣalakṣaṇānyakenābhisaṃkṣipya catuḥṣaṣṭirbhavanti /

guṇāścaite catuḥṣaṣṭiḥ sanidānāḥ pṛthak pṛthak /
veditavyā yathāsaṃkhyaṃ ratnasūtrānusārataḥ // 27 //

eṣāṃ khalu yathoddiṣṭānāmeva catuḥṣaṣṭestathāgataguṇānāmapi yathānupūrvyā vistaravibhāge nirdeśo ratnadārikāsūtrānusāreṇa veditavyaḥ / yatpunareṣu sthāneṣu caturvidhameva yathākramaṃ vajrasiṃhāmvaradakacandrodāharaṇamudāhṛtamasyāpi piṇḍārtho dvādaśabhiḥ ślokairveditavyaḥ /

nirvedhikatvanirdainyaniṣkaivalyanirīhataḥ /
vajrasiṃhāmbarasvacchadakacandranidarśanam // 28 //
balādiṣu balaiḥ ṣaḍbhistribhirekena ca kramāt /
sarvajñeyasamāpattisavāsanamaloddhṛteḥ // 29 //
bhedādvikaraṇācchedādvarmaprākāravṛkṣavat /
gurusāradṛḍhābhedyaṃ vajraprakhyamṛṣerbalam // 30 //
guru kasmādyataḥ sāraṃ sāraṃ kasmādyato dṛḍham /
dṛḍhaṃ kasmādyato 'bhedyamabhedyatvācca vajravat // 31 //
nirbhayatvānnirāsthatvātsthairyādvikramasaṃpadaḥ /
parṣadgaṇeṣvaśāradyaṃ munisiṃhasya siṃhavat // 32 //

(Rgv 97) sarvābhijñatayā svastho viharatyakutobhayaḥ /

nirāsthaḥ śuddhasattvebhyo 'pyātmano 'samadarśanāt // 33 //
sthiro nityasamādhānāt sarvadharmeṣu cetasaḥ /
vikrāntaḥ paramāvidyāvāsabhūmivyatikramāt // 34 //
laukikaśrāvakaikāntacāridhīmatsvayaṃbhuvām /
uttarottaradhīsaukṣmyāt pañcadhā tu nidarśanam // 35 //
sarvalokopajīvyatvādbhūmyambvagnyanilopamāḥ /
laukyalokottarātītalakṣaṇatvānnabhonibhāḥ // 36 //
guṇā dvātriṃśadityete dharmakāyaprabhāvitāḥ /
maṇiratnaprabhāvarṇasaṃsthānavadabhedataḥ // 37 //
dvātriṃśallakṣaṇāḥ kāye darśanāhlādakā guṇāḥ /
nirmāṇadharmasaṃbhogarūpakāyadvayāśritāḥ // 38 //
śuddherdurāntikasthānāṃ loke 'tha jinamaṇḍale /
dvidhā taddarśanaṃ śuddhaṃ vārivyomendubimbavat // 39 //
iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratnatraśāstre guṇādhikāro nāma tritīyaḥ paricchedaḥ // 3 //
Note: Rgv 98

4. caturthaḥ paricchedaḥ

uktā vimalā buddhaguṇāḥ / tatkarma jinakriyedānīṃ vaktavyā / sā punaranābhogataścāpraśrabdhitaśca samāsato dvābhyāmākarābhyā pravartata iti / anantaramanābhogāpraśrabdha buddhakāryamārabhya dvau ślokau /

vineyadhātau vinayābhyupāye vineyadhātorvinayakriyāyām /
taddeśakāle gamane ca nityaṃ vibhoranābhogata eva vṛttiḥ // 1 //
kṛtsnaṃ niṣpādya yānaṃ pravaraguṇagaṇajñānaratnasvagarbhaṃ
puṇyajñānārkaraśmipravisutavipulānantamadhyāmbarābham /
buddhatvaṃ sarvasattve vimalaguṇanidhiṃ nirviśiṣṭaṃ vilokya
kleśajñeyābhrajālaṃ vidhamati karuṇā vāyubhūtā jinānām // 2 //

etayoryathākramaṃ dvābhyāmaṣṭābhiśca ślokaiḥ piṇḍārtho veditavyaḥ /

yasya yena ca yāvacca yadā ca vinayakriyā /
tadvikalpodayābhāvādanābhogaḥ sadā muneḥ // 3 //
yasya dhātorvineyasya yenopāyena bhūriṇā /
yā vinītikriyā yatra yadā taddeśakālayoḥ // 4 //
niryāṇe tadupastambhe tatphale tatparigrahe /
tadāvṛttau taducchittipratyaye cāvikalpataḥ // 5 //

(Rgv 99) bhūmayo daśa niryāṇaṃ taddhetuḥ saṃbhṛtidvayam /

tatphalaṃ paramā bodhirbodheḥ sattvaḥ parigrahaḥ // 6 //
tadāvṛtiraparyantakleśopakleśavāsanāḥ /
karuṇā tatsamudghātapratyayaḥ sārvakālikaḥ // 7 //
sthānāni veditavyāni ṣaḍetāni yathākramam /
mahodadhiravivyomanidhānāmbudavāyuvat // 8 //
jñānāmbuguṇaratnatvādagrayānaṃ samudravat /
sarvasattvopajīvyatvāt saṃbhāradvayamarkavat // 9 //
vipulānantamadhyatvādbodhirākāśadhatuvat /
samyaksaṃbuddhadharmatvāt sattvadhāturnidhānavat // 10 //
āgantuvyāptyaniṣpa ttestatsaṃkleśo 'bhrarāśivat /
tatkṣiṃptipratyupasthānāt karuṇodvṛttavāyuvat // 11 //
parādhikāraniryāṇāt sattvātmasamadarśanāt /
kṛtyāparisamāpteśca kriyāpraśrabdhirā bhavāt // 12 //

yadanutpādānirodhaprabhāvitaṃ buddhatvamityuktaṃ tatkathamihāsaṃskṛtādapravṛttilakṣaṇādbuddhatvādanābhogāpratipraśrabdhamā lokādavikalpaṃ buddhakārya pravartata iti / buddhamāhātmyadharmatāmārabhya vimatisaṃdehajātānāmacintyabuddhaviṣayādhimuktisaṃjananārtha tasya māhātmye ślokaḥ /

śakradundubhivan meghabrahmārkamaṇiratnavat /
pratiśrutirivākāśapṛthivīvat tathāgataḥ // 13 //

(Rgv 100) asya khalu sūtrasthānīyasya ślokasya yathākramaṃ pariśiṣṭena granthena vistaravibhāganirdeśo veditavyaḥ /

śakrapratibhāsatvāditi /

viśuddhavaiḍūryamayaṃ yathedaṃ syānmahītalam /
svacchatvāttatra dṛśyeta devendraḥ sāpsarogaṇaḥ // 14 //
prāsādo vaijayantaśca tadanye ca divaukasaḥ /
tadvimānāni citrāṇi tāśca divyā vibhūtayaḥ // 15 //
atha nārīnaragaṇā mahītalanivāsinaḥ /
pratibhāsaṃ tamālokya praṇidhiṃ kuryurīdṛśam // 16 //
adyaiva na cirādevaṃ bhavemastridaśeśvarāḥ /
kuśalaṃ ca samādāya varteraṃstadavāptaye // 17 //
pratibhāso 'yamityevamavijñāyāpi te bhuvaḥ /
cyutvā divyupapadyeraṃstena śuklena karmaṇā // 18 //
pratibhāsaḥ sa cātyantamavikalpo nirīhakaḥ /
evaṃ ca mahatārthena bhuvi syātpratyupasthitaḥ // 19 //
tathā śraddhādivimale śraddhādiguṇabhāvite /
sattvāḥ paśyanti saṃbuddhaṃ pratibhāsa svacetasi // 20 //
lakṣaṇavyañjanopetaṃ vicitreryāpathakriyam /
caṅkramyamāṇaṃ tiṣṭhantaṃ niṣaṇṇaṃ śayanasthitam // 21 //

(Rgv 101) bhāṣamāṇaṃ śivaṃ dharma tūṣṇīṃbhūtaṃ samāhitam /

citrāṇi prātihāryāṇi darśayantaṃ mahādyutim // 22 //
taṃ ca dṛṣṭvābhiyujyante buddhatvāya spṛhānvitāḥ /
taddhetuṃ ca samādāya prāpnuvantīpsitaṃ padam // 23 //
pratibhāsaḥ sa cātyantamavikalpo nirīhakaḥ /
evaṃ ca mahatārthena lokeṣu pratyupasthitaḥ // 24 //
svacittapratibhāso 'yamiti naivaṃ pṛthagjanāḥ /
jānantyatha ca tatteṣāmavandhyaṃ bimbadarśanam // 25 //
taddhi darśanamāgamya kramādasminnaye sthitāḥ /
saddharmakāyaṃ madhyasthaṃ paśyanti jñānacakṣuṣā // 26 //
bhūryadvatsyāt samantavyapagataviṣamasthānāntaramalā
vaiḍūryaspaṣṭaśubhrā vimalamaṇiguṇā śrīmatsamatalā /
śuddhatvāttatra bimbaṃ surapatibhavanaṃ māhendramarutām
utpadyeta krameṇa kṣitiguṇavigamādastaṃ punariyāt // 27 //
tadbhāvāyopavāsavrataniyamatayā dānādyabhimukhāḥ
puṣpādīni kṣipeyuḥ praṇihitamanaso nārīnaragaṇāḥ /
vaiḍūryasvacchabhute manasi munipaticchāyādhigamane
citrāṇyutpādayanti pramuditamanasastadvajjinasutāḥ // 28 //
yathaiva vaiḍūryamahītale śucau surendrakāyapratibimbasaṃbhavaḥ /
tathā jagaccittamahītale śucau munīndrakāyapratibimbasaṃbhavaḥ // 29 //

(Rgv 102) bimbodayavyayamanāvilatāvilasvacittapravartanavaṃśājjagati pravṛttam /

lokeṣu yadvadavabhāsamupaiti bimbaṃ tadvanna tatsaditi nāsaditi prapaśyet // 30 //

devadundubhivaditi /

yathaiva divi devānāṃ pūrvaśuklānubhāvataḥ /
yatnasthānamanorūpavikalparahitā satī // 31 //
anityaduḥkhānairātmyaśāntaśabdaiḥ pramādinaḥ /
codayatyamarān sarvānasakṛddevadundubhiḥ // 32 //
vyāpya buddhasvaraṇaivaṃ vibhurjagadaśeṣataḥ /
dharma diśati bhavyebhyo yatnādirahito 'pi san // 33 //
devānāṃ divi divyadundubhiravo yaidvat svakarmodbhavo
dharmodāharaṇaṃ munerapi tathā loke svakarmodbhavam /
yatnasthānaśarīracittarahitaḥ śabdaḥ sa śāntyāvaho
yadvat tadvadṛte catuṣṭayamayaṃ dharmaḥ sa śāntyāvahaḥ // 34 //
saṃgrāmakleśavṛttāvasurabalajayakrīḍāpraṇudanaṃ
dundubhyāḥ śabdahetuprabhavamabhayadaṃ yadvat surapure /
sattveṣu kleśaduḥkhapramathanaśamanaṃ mārgottamavidhau
dhyānārūpyādihetuprabhavamapi tathā loke nigaditam // 35 //

kasmādiha dharmadundubhirevādhikṛtā na tadanye divyāstūryaprakārāḥ / te 'pi hi divaukasāṃ pūrvakṛtakuśalakarmavaśādaghaṭṭitā eva divyaśravaṇamanoharaśabdamanuruvanti / (Rgv 103) taistathāgataghoṣasya catuḥprakāraguṇavaidharmyāt / tatpunaḥ katamat / tadyathā prādeśikatvamahitatvamasukhatvamanairyāṇikatvamiti / dharmadundubhyāḥ punaraprādeśikatvamaśeṣapramattadevagaṇasaṃcodanatayā ca tatkālānatikramaṇatayā ca paridīpitam / hitatvamasurādiparacakropadravabhayaparitrāṇatayā cāpramādasaṃniyojanatayā ca / sukhatvamasatkāmaratisukhavivecanatayā ca dharmārāmaratisukhopasaṃharaṇatayā ca / nairyāṇikatvamanityaduḥkhaśūnyānātmaśabdoccāraṇatayā ca sarvopadravopāyāsopaśāntikaraṇatayā ca paridīüpitam / ebhiḥ samāsataścaturbhirākārairdharmadundubhisādharmyeṇa buddhasvaramaṇḍalaṃ viśiṣyata iti / buddhasvaramaṇḍalaviśeṣaṇaślokaḥ /

sārvajanyo hitasukhaḥ prātihāryatrayānvitaḥ /
munerghoṣo yato divyatūryebhyo 'to viśiṣyate // 36 //

eṣāṃ khalu caturṇāmākārāṇāṃ yathāsaṃkhyameva caturbhiḥ ślokaḥ samāsanirdeśo veditavyaḥ /

śabdā mahānto divi dundubhīnāṃ kṣitisthiteṣu śravaṇaṃ na yānti /
saṃsārapātālagateṣu loke saṃbuddhatūryasya tu yāti śabdaḥ // 37 //
bahvyo 'marāṇāṃ divi tūryakoṭyo nadanti kāmajvalanābhivṛddhau /
ekastu ghoṣaḥ karuṇātmakānāṃ duḥkhāgnihetupraśampravṛttaḥ // 38 //

śubhā manojñā divi tūryanisvanā bhavanti cittoddhativṛddhihetavaḥ / (Rgv 104) tathāgatānāṃ tu rutaṃ mahātmanāṃ samādhicittārpaṇabhāvavācakam // 39 //

samāsato yatsukhakāraṇaṃ divi kṣitāvanantāsvapi lokadhātuṣu /
aśeṣalokaspharaṇāvabhāsanaṃ praghoṣamāgamya tadapyudāhṛtam // 40 //

kāyavikurvitena daśadigaśeṣalokadhātuspharaṇamṛddhiprātihāryamiti sūcitam / cetaḥparyāyajñānena tatparyāpannaṃ sarvasattvacittacaritagahanāvabhāsanamādeśanāprātihāryam / vāgghoṣodāharaṇena nairyāṇikīṃ pratipadamārabhya tadavavādānuśāsanamanuśāsti prātihāryam / ityevamavyāhatagaterākāśadhātuvadaparicchinnavartino 'pi buddhasvaramaṇḍalasya yanna sarvatra sarvaghoṣopalabdhiḥ prajāyate na tatra buddhasvaramaṇḍalasyāparādha iti / pratyāyanārthamatatprahitānāmātmāparādhe ślokaḥ /

yathā sūkṣmān śabdānanubhavati na śrotravikalo
na divyaśrotro 'pi śravaṇapathamāyānti nikhilam /
tathā dharmaḥ sūkṣmaḥ paramanipuṇajñānaviṣayaḥ
prayātyekeṣāṃ tu śravaṇapathamavilaṣṭamanasām // 41

meghavaditi /

prāvṛṭkāle yathā meghaḥ pṛthivyāmabhivarṣati /
vāriskandhaṃ nirābhogo nimittaṃ sasyasaṃpadaḥ // 42 //

(Rgv 105) karuṇāmbudatastadvat saddharmasalilaṃ jinaḥ /

jagatkuśalasasyeṣu nirvikalpaṃ pravarṣati // 43 //
loke yathā kuśalakarmapathapravṛtte varṣanti vāyujanitaṃ salilaṃ payodāḥ /
tadvat kṛpānilajagatkuśalābhivṛddheḥ saddharmavarṣamabhivarṣati buddhameghaḥ // 44 //
bhaveṣu saṃvitkaruṇāvabhṛtkaḥ kṣarākṣarāsaṅganabhastalasthaḥ /
samādhidhāraṇyamalāmbugarbho munīndrameghaḥ śubhasasyahetuḥ // 45 //

bhājanavimātratāyām /

śītaṃ svādu prasannaṃ mṛdu laghu ca payastatpayodayādvimuktaṃ
kṣārādisthānayogādatibahurasatāmeti yadvat pṛthivyām /
āryāṣtāṅgāmbuvarṣaṃ suvipulakaruṇāmeghagarbhādvimuktaṃ
santānasthānabhedādbahuvidharasatāmeti tadvat prajāsu // 46 //

nirapekṣapravṛttau /

yānāgre 'bhiprasannānāṃ madhyānāṃ pratighātinām /
manuṣyacātakapretasadṛśāṃ rāśayastrayaḥ // 47 //

grīṣmānte 'mbudhareṣvasatsu manujā vyomnyapracārāḥ khagā varṣāsvapyativarṣaṇaprapatanātpretāḥ kṣiptau duḥkhitāḥ / (Rgv 106) aprādurbhavanodaye 'pi karuṇāmeghābhradharmāmbhaso

dharmākāṅkṣiṇi dharmatāpratihate loke ca saivopamā // 48 //
sthūlairbindunipātanairaśanibhirvajrāgnisaṃpātanaiḥ
sūkṣmaprāṇakaśailadeśagamikānnāpekṣate toyadaḥ /
sūkṣmaudārikayuktyupāyavidhibhiḥ prajñākṛpāmbhodharas
tadvat kleśagatāndṛṣtyanuśayānnāpekṣate sarvathā // 49 //

duḥkhāgnipraśamane /

saṃsāro 'navarāgrajātimaraṇastatsaṃsṛtau pañcadhā
mārgaḥ pañcavidhe ca vartmani sukhaṃ noccārasaugandhyavat /
tadduḥkhaṃ dhruvamagniśastraśiśirakṣārādisaṃsparśajaṃ
tacchāntyai ca sṛjan kṛpājaladharaḥ saddharmavarṣaṃ mahat // 50 //
deveṣu cyutiduḥkhamityavagamāt paryeṣṭiduḥkhaṃ nṛṣu
prājñā nābhilaṣanti devamanujeṣvaiśvaryamapyuttamam /
prajñāyāśca tathāgatapravacanaśraddhānumānyādidaṃ
duḥkhaṃ heturayaṃ nirodha iti ca jñānena saṃprekṣaṇāt // 51 //
vyādhirjñeyo vyādhihetuḥ praheyaḥ svāsthyaṃ prāpyaṃ bheṣajaṃ sevyamevam /
duḥkhaṃ hetustannirodho 'tha mārgo jñeyaṃ heyaḥ sparśitavyo niṣevyaḥ // 52 //

(Rgv 107) mahābrahmavaditi /

sarvatra devabhavane brāhmyādavicalan padāt /
pratibhāsaṃ yathā brahmā darśayatyaprayatnataḥ // 53 //
tadvanmuniranābhogānnirmāṇaiḥ sarvadhātuṣu /
dharmakāyādavicalan bhavyānāmeti darśanam // 54
yadvad brahmā vimānānna calati satataṃ kāmadhātupraviṣṭaṃ
devāḥ paśyanti cainaṃ viṣayaratiharaṃ darśanaṃ tacca teṣām /
tadvat saddharmakāyānna calati sugataḥ sarvalokeṣu cainaṃ
bhavyāḥ paśyanti śaśvatsakalamalaharaṃ darśanaṃ tacca teṣām // 55 //
tasyaiva pūrvapraṇidhānayogān marudgaṇānāṃ ca śubhānubhāvāt /
brahmā yathā bhāsamupaityayatnān nirmāṇakāyena tathā svayaṃbhūḥ // 56 //

anābhāsagamane /

cyutiṃ garbhākrāntiṃ jananapitṛveśmapraviśanaṃ
ratikrīḍāraṇyapravicaraṇamārapramathanam /
mahābodhiprāptiṃ praśamapuramārgapraṇayanaṃ
nidarśyādhanyānāṃ nayanapathamabhyeti na muniḥ // 57 //

sūryavaditi /

sūrye yathā tapati padmagaṇaprabuddhirekatra kālasamaye kumudaprasuptiḥ / (Rgv 108)

buddhiprasuptiguṇadoṣavidhāvakalpaḥ sūryo 'mbujeṣvatha ca tadvadihāryasūryaḥ // 58 //

dvividhaḥ sattvadhāturavineyo vineyaśca / tatra yo vineyastamadhikṛtya padmopamatā svacchajalabhājanopamatā ca /

nirvikalpo yathādityaḥ kamalāni svaraśmibhiḥ /
bodhatyekamuktābhiḥ pācayatyaparāṇyapi // 59 //
saddharmakiraṇairevaṃ tathāgatadivākaraḥ /
vineyajanapadmeṣu nirvikalpaḥ pravartate // 60 //
dharmarūpaśarīrābhyāṃ bodhimaṇḍāmbaroditaḥ /
jagatspharati sarvajñadinakṛjjñānaraśmibhiḥ // 61 //
yataḥ śucini sarvatra vineyasalilāśaye /
ameyasugatādityapratibimbodayaḥ sakṛt // 62 //

evamavikalpatve 'pi sati buddhānāṃ trividhe sattvarāśau darśanādeśanāpravṛttikramamadhikṛtya śailopamatā /

sadā sarvatra visṛte dharmadhātunabhastale / buddhasūrye vineyādritannipāto yathārhataḥ // 63 /// (Rgv 109)

udita iha samantāllokamābhāsya yadvat pratatadaśaśatāṃśuḥ saptasaptiḥ krameṇa /
pratapati varamadhyanyūnaśaileṣu tadvat pratipati jinasūryaḥ sattvarāśau krameṇa // 64 //

prabhāmaṇḍalaviśeṣaṇe /

sarvakṣetranabhastalaspharaṇatā bhānorna saṃvidyate
nāpyajñānatamo'ndhakāragahanajñeyārthasaṃdarśanam /
nānāvarṇavikīrṇaraśmivisarairekaikaromodbhavair
bhāsante karuṇātmakā jagati tu jñeyārthasaṃdarśakāḥ // 65 //
buddhānāṃ nagarapraveśasamaye cakṣurvihīnā janāḥ
paśyantyarthamanarthajālavigamaṃ vindanti taddarśanāt /
mohāndhāśca bhavārṇavāntaragatā dṛṣṭyandhakārāvṛtā
buddhārkaprabhayāvabhāsitadhiyaḥ paśyantyadṛṣṭaṃ padam // 66 //

cintāmaṇivaditi /

yugapadgocarasthānāṃ sarvābhiprāyapūraṇam /
kurute nirvikalpo 'pi pṛthak cintāmaṇiryathā // 67 //
buddhacintāmaṇiṃ tadvat sametya pṛthagāśayāḥ /
śṛṇvanti dharmatāṃ citrāṃ na kalpayati tāṃśca saḥ // 68 //

yathāvikalpaṃ maṇiratnamīpsitaṃ dhanaṃ parebhyo visṛjatyayatnataḥ / (Rgv 110)

tathā muniryatnamṛte yathārhataḥ parārthamātiṣṭhati nityamā bhavāt // 69 //

durlabhaprāptabhāvāstathāgatā iti /

iha śubhamaṇiprāptiryadvajjagatyatidurlabhā
jalanidhigataṃ pātālasthaṃ yataḥ spṛhayanti tam /
na sulabhamiti jñeyaṃ tadvajjagatyatidurlabhage
manasi vividhakleśagraste tathāgatadarśanam // 70 //

pratiśrutkāśabdavaditi /

pratiśrutkārutaṃ yadvat paravijñaptisaṃbhavam /
nirvikalpamanābhogaṃ nādhyātmaṃ na bahiḥ sthitam // 71 //
tathāgatarutaṃ tadvat paravijñaptisaṃbhavam /
nirvikalpamanābhogaṃ nādhyātmaṃ na bahiḥ sthitam // 72 //
ākāśavaditi /
niṣkiṃcane nirābhāse nirālambe nirāśraye /
cakṣuṣpathavyatikrānte 'pyarūpiṇyanidarśane // 73 //
yathā nimnonnataṃ vyomni dṛśyate na ca tattathā /
buddheṣvapi tathā sarva dṛśyate na ca tattathā // 74 //

pṛthivīvaditi /

sarve mahīruhā yadvadavikalpāṃ vasuṃdharām /
niśritya vṛddhiṃ vairūḍhiṃ vaipulyamupayānti ca // 75 //
saṃbuddhapṛthivīmevamavikalpāmaśeṣataḥ /
jagatkuśalamūlāni vṛddhimāśritya yānti hi // 76 //

(Rgv 111) udāharaṇānāṃ piṇḍārthaḥ /

na prayatnamṛte keściddṛṣṭaḥ kurvan kriyāmataḥ /
vineyasaṃśayacchittyai navadhoktaṃ nidarśanam // 77 //
sūtrasya tasya nāmnaiva dipitaṃ tatprayojanam /
yatraite nava dṛṣṭāntā vistareṇa prakāśitāḥ // 78 //
etacchratamayodārajñānālokādyalaṃkṛtāḥ /
dhīmanto 'vatarantyāśu sakalaṃ buddhagocaram // 79 //
ityartha śakravaiḍūryapratibimbādyudāhṛtiḥ /
navadhodāhṛtā tasmintatpiṇḍārtho 'vadhāryate // 80 //
darśanādeśanā vyāptirvikṛtirjñānaniḥsṛtiḥ /
manovākkāyaguhyāni prāptiśca karuṇātmanām // 81 //
sarvābhogaparispandapraśāntā nirvikalpikāḥ /
dhiyo vimalavaiḍūryaśakrabimbodayādivat // 82 //
pratijñābhogaśāntatvaṃ heturdhīnirvikalpatā /
dṛṣṭāntaḥ śakrabimbādiḥ prakṛtārthasusiddhaye // 83 //
ayaṃ ca prakṛto 'trārtho navadhā darśanādikam /
janmāntardhimṛte śāsturanābhogāt pravartate // 84 //

(Rgv 112) etamevārthamadhikṛtyodāharaṇasaṃgrahe catvāraḥ ślokāḥ /

yaḥ śakravaddundubhivat payodavad brahmārkacintāmaṇirājaratnavat /
pratiśrutivyomamahīvadā bhavāt parārthakṛdyatnamṛte sa yogavit // 85 //
surendraratnapratibhāsadarśanaḥ sudaiśiko dundubhivad vibho rutam /
vibhurmahājñānakṛpābhramaṇḍalaḥ spharatyanantaṃ jagadā bhavāgrataḥ // 86 //
anāsravādbrahmavadacyutaḥ padādanekadhā darśanameti nirmitaiḥ /
sadārkavajjñānaviniḥsṛtadyutirviśuddhacintāmaṇiratnamānasaḥ // 87 //
pratirava iva ghoṣo 'nakṣarokto jinānāṃ
gaganamiva śarīraṃ vyāpyarūpi dhruvaṃ ca /
kṣitiriva nikhilānāṃ śukladharmauṣadhīnāṃ
jagata iha samantādāspa daṃ buddhabhūmiḥ // 88 //

kathaṃ punaranenodāharaṇanirdeśena satatamanutpannā aniruddhāśca buddhā bhagavanta utpadyamānā nirudhyamānāśca saṃdṛśyante sarvajagati caiṣāmanābhogena buddhakāryāpratipraśrabdhieriti paridīpitam /

śubhaṃ vaiḍūryavaccitte buddhadarśanahetukam /
tadviśuddhirasaṃhāryaśraddhendriyavirūḍhitā // 89 //

(Rgv 113) śubhodayavyayāddhuddhaṃpratibimbodayavyayaḥ /

munirnodeti na vyeti śakravaddharmakāyataḥ // 90 //
ayatnāt kṛtyamityevaṃ darśanādi pravartate /
dharmakāyādanutpādānirodhādā bhavasthiteḥ // 91 //
ayameṣāṃ samāsārtha aupamyānāṃ kramaḥ punaḥ /
pūrvakasyottareṇokto vaidharmyaparihārataḥ // 92 //
buddhatvaṃ pratibimbābhaṃ tadvanna ca na ghoṣavat /
devadundubhivat tadvanna ca no sarvathārthakṛt // 93 //
mahāmeghopamaṃ tadvanna ca no sārthabījavat /
mahābrahmopamaṃ tadvanna ca nātyantapācakam // 94 //
sūryamaṇḍalavat tadvanna nātyanta tamo 'paham /
cintāmaṇinibhaṃ tadvanna ca no durlabhodayam // 95 //
pratiśrutkopamaṃ tadvanna ca pratyayasaṃbhavam /
ākāśasadṛśaṃ tadvanna ca śuklāspadaṃ ca tat // 96 //
pṛthivīmaṇḍalaprakhyaṃ tatpratiṣṭhāśrayatvataḥ /
laukyalokottarāśeṣajagatkuśalasaṃpadam // 97 //

(Rgv 114) buddhānāṃ bodhimāgamya lokottarapathodayāt /

śuklakarmapathadhyānāpramāṇārūpyasaṃbhava iti // 98 //
iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre tathāgatakṛtyakriyādhikāraścaturthaḥ paricchedaḥ ślokārthasaṃgrahavyākhyānataḥ samāptaḥ // 4 //
Note: Rgv 115

5. paṃcamaḥ paricchedaḥ

ataḥ parameṣveva yathāparikīrtiteṣu sthāneṣvadhimuktānāmadhimuktyanuśaṃse ṣaṭ ślokāḥ

buddhadhāturbuddhabodhirbuddhadharmā buddhakṛtyam /
gocaro 'yaṃ nāyakānāṃ śuddhasattvairapyacintyaḥ // 1 //
iha jinaviṣaye 'dhimuktabuddhirguṇagaṇabhājanatāmupaiti dhīmān /
abhibhavati sa sarvasattvapuṇyaprasavamacintyaguṇābhilāṣayogāt // 2 //
yo dadyānmaṇisaṃskṛtāni kanakakṣetrāṇi bodhyarthiko
buddhakṣetrarajaḥsamānyaharaho dharmeśvarebhyaḥ sadā /
yaścānyaḥ śṛṇuyāditaḥ padamapi śrutvādhimucyedayaṃ
tasmāddānamayācchuṃbhādbahutaraṃ puṇyaṃ samāsādayet // 3 //
yaḥ śīlaṃ tanuvāṅmanobhiramalaṃ rakṣedanābhogavad
dhīmān bodhimanuttarāmabhilaṣan kalpānanekānapi /
yaścānyaḥ śṛṇuyāditaḥ padamapi śrutvādhimucyedayaṃ
tasmācchīlamayācchubhādbahutaraṃ puṇyaṃ samāsādayet // 4 //
dhyāyeddhyānamapīha yastribhuvanakleśāgninirvāpakaṃ
divyabrahma vihārapāramigataḥ saṃbodhyupāyācyutaḥ /
yaścānyaḥ śrṛṇuyāditaḥ padamapi śrutvādhimucyedayaṃ
tasmāddhyānamayācchubhādbahutaraṃ puṇyaṃ samāsādayet // 5 //

(Rgv 116) dānaṃ bhogānāvahatyevaḥ yasmācchīlaṃ svargaṃ bhāvanā kleśahānim /

prajñā kleśajñeyasarvaprahāṇaṃ sātaḥ śreṣṭhā heturasyāḥ śravo 'yam // 6 //

eṣā ślokānāṃ piṇḍārtho navabhiḥ ślokairveditavyaḥ /

āśraye tatparāvṛttau tadguṇeṣvarthasādhane /
caturvidhe jinajñānaviṣaye 'smin yathodite // 7 //
dhimānastitvaśaktatvaguṇavattvā dhimuktitaḥ /
tathāgatapadaprāptibhavyatāmāśu gacchati // 8 //
astyasau viṣayo 'cintyaḥ śakyaḥ prāptuṃ sa mādṛśaiḥ /
prāpta evaṃguṇaścāsāviti śraddhādhimuktitaḥ // 9 //
chandavīryasmṛtidhyānaprajñādiguṇabhājanam /
bodhicittaṃ bhavatyasya satataṃ pratyapasthitam // 10 //
taccittapratyupasthānādavivartyo jinātmajaḥ /
puṇyapāramitāpūripariśuddhiṃ nigacchati // 11 //
puṇyaṃ pāramitāḥ pañca tredhā tadavikalpanāt /
tatpūriḥ pariśuddhistu tad vipakṣaprahāṇataḥ // 12 //
dānaṃ dānamayaṃ puṇyaṃ śīlaṃ śīlamayaṃ smṛtam /
dve bhāvanāmayaṃ kṣāntidhyāne vīryaṃ tu sarvagam // 13 //

(Rgv 117) trimaṇḍalavikalpo yastajjñeyāvaraṇaṃ matam /

mātsaryādivipakṣo yastat kleśāvaraṇaṃ matam // 14 //
etatprahāṇahetuśca nānyaḥ prajñāmṛte tataḥ /
śreṣṭhā prajñā śrutaṃ cāsya mūlaṃ tasmācchrutaṃ param // 15 //
itīdamāptāgamayuktisaṃśrayādudāhṛtaṃ kevalamātmaśuddhaye /
dhiyādhimuktyā kuśalopasaṃpadā samanvitā ye tadanugrahāya ca // 16 //
pradīpavidyunmaṇicandrabhāskarān pratītya paśyanti yathā sacakṣuṣaḥ /
mahārthadharmapratibhāprabhākaraṃ muniṃ pratītyedamudāhṛtaṃ tathā // 17 //
yadarthavaddharmapadopasaṃhitaṃ tridhātusaṃkleśani barhaṇa vacaḥ /
bhavecca yacchāntyanuśaṃsadarśakaṃ taduktamārṣaṃ viparītamanyathā // 18 //

yatsyādavikṣiptamanobhiruktaṃ śāstāramekaṃ jinamuddiśadbhiḥ / (Rgv 118) mokṣāptisaṃbhārapathānukūlaṃ mūrdhnā tadapyārṣamiva pratīcchet // 19 //

yasmānneha jināt supaṇḍitatamo loke 'sti kaścitkvacit
sarvajñaḥ sakalaṃ sa veda vidhivattattvaṃ paraṃ nāparaḥ /
tasmādyatsvayameva nītamṛṣiṇā sūtraṃ vicālyaṃ na tat
saddharmapratibādhanaṃ hi tadapi syānnīti bhedānmuneḥ // 20 //
āryāṃścāpavadanti tannigaditaṃ dharmaṃ ca garhanti yat
sarvaḥ so 'bhiniveśadarśanakṛtaḥ kleśo vimūḍhātmanām /
tasmānnābhiniveśadṛṣṭimaline tasminniveśyā matiḥ
śuddhaṃ vastramupaiti raṅgavikṛtiṃ na snehapaṅkāṅkitam // 21 //
dhīmāndyādadhimuktiśuklavirahān mithyābhimānāśrayāt
saddharmavyasanāvṛtātmakatayā neyārthatattvagrahāt /
lobhagredhatayā ca darśanavaśāddharmadvipāṃ sevanād
ārāddharmabhṛtāṃ ca hīnarucayo dharmān kṣipantyarhatām // 22 //
nāgnernograviṣādaherna vadhakānnaivāśanibhyastathā
bhetavyaṃ viduṣāmatīva tu yathā gambhīradharmakṣateḥ /
kuryurjīvitaviprayogamanalavyālārivajrāgnayas
taddhetorna punarvrajedatibhayāmāvīcikānāṃ gatim // 23 //

(Rgv 119) yo 'bhīkṣṇaṃ pratisevya pāpasuhṛdaḥ syādvuddhaduṣṭāśayo

mātāpitrarihadvadhācaraṇakṛt saṃghāgrabhettā naraḥ /
syāttasyāpi tato vimuktiraciraṃ dharmārthanidhyānato
dharme yasya tu mānasaṃ pratihataṃ tasmai vimuktiḥ kutaḥ // 24 //
ratnāni vyavadānadhātumamalāṃ bodhiṃ guṇān karma ca
vyākṛtyārthapadāni sapta vidhivadyat puṇyamāptaṃ mayā /
teneyaṃ janatāmitāyuṣamṛṣiṃ paśyedanantadyutiṃ
dṛṣṭvā cāmaladharmacakṣurudayādbodhiṃ parāmāpnuyāt // 25 //

eṣāmapi daśānāṃ ślokānāṃ piṇḍārthastribhiḥ ślokairveditavyaḥ /

yataśca yannimittaṃ ca yathā ca yadudāhṛtam /
yanniṣyandaphalaṃ ślokaiścaturbhiḥ paridīpitam // 26 //
ātmasaṃrakṣaṇopāyo dvābhyāmekena ca kṣateḥ /
hetuḥ phalamatha dvābhyāṃ ślokābhyāṃ paridīpitam // 27 //
saṃsāramaṇḍalakṣāntirbodhiprāptiḥ samāsataḥ /
dvidhā dharmārthavādasya phalamantena darśitam // 28 //
iti ratnagotravibhāge mahāyānottaratantraśāstre 'nuśaṃsādhikāro nāma pañcamaḥ paricchedaḥ ślokārthasaṃgrahavyākhyānataḥ samāptaḥ // 5 //

License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Reinhold Grünendahl. Ratnagotravibhāga. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-CF54-1