sādharmyavaidharmyābhyāṃ pratyavasthānasya vikalpāj jātibahutvam iti saṃkṣepeṇoktaṃ, tad vistareṇa vibhajyate -- tāḥ khalv imā jātayaḥ sthāpanāhetau prayukte caturviṃśatiḥ pratiṣedhahetavaḥ /

Note:

sādharmya-vaidharmyābhyāṃ pratyavasthānasya vikalpāj jātibahutvam iti saṃkṣepeṇa uktaṃ, tad vistareṇa vibhajyate --- tāḥ khalv imā jātayaḥ sthāpanā-hetau prayukte caturviṃśatiḥ pratiṣedhahetavaḥ /

sādharmyavaidharmyotkarṣāpakarṣavarṇyāvarṇyavikalpasādhyaprāptyaprāptiprasaṅgapratidṛṣṭāntānutpattisaṃśayaprakaraṇāhetvarthāpattyaviśeṣopapattyupalabdhyanupalabdhyanityanityakāryasamāḥ //

Note:

sādharmya-vaidharmya-utkarṣa-apakarṣa-varṇya-avarṇya-vikalpa-sādhya-prāpty-aprāpti-prasaṅga-pratidṛṣṭānta-anutpatti-saṃśaya-prakaraṇa-ahetv-arthāpatty-aviśeṣa-upapatty-upalabdhy-anupalabdhy-anitya-nitya-kāryasamāḥ //

jāteḥ saṃkṣepeṇoktāyā vistaro vaktavya itīdānīm ārabhyate sādharmyādisūtram -- sādharmyavaidharmyotkarṣāpakarṣavarṇyāvarṇyavikalpasādhyaprāptyaprāptiprasaṅgapratidṛṣṭāntānutpattisaṃśayaprakaraṇāhetvarthāpattyaviśeṣopapattyupalabdhyanupalabdhyanityanityakāryasamāḥ / sādharmyeṇa pratyavasthānam aviśiṣyamāṇaṃ sthāpanāhetutaḥ sādharmyasamaḥ / aviśeṣaṃ tatra tatrodāhariṣyāmaḥ / evaṃ vaidharmyasamaprabhṛtayo 'pi nirvaktavyāḥ // NySBh_20//

Note:

jāteḥ saṃkṣepeṇa uktāyā vistaro vaktavya iti idānīm ārabhyate sādharmya-ādi-sūtram --- sādharmya-vaidharmya-utkarṣa-apakarṣa-varṇya-avarṇya-vikalpa-sādhya-prāpty-aprāpti-prasaṅga-pratidṛṣṭānta-anutpatti-saṃśaya-prakaraṇa-ahetv-arthāpatty-aviśeṣa-upapatty-upalabdhy-anupalabdhy-anitya-nitya-kāryasamāḥ / sādharmyeṇa pratyavasthānam aviśiṣyamāṇaṃ sthāpanā-hetutaḥ sādharmyasamaḥ / aviśeṣaṃ tatra tatra udāhariṣyāmaḥ / evaṃ vaidharmyasama-prabhṛtayo 'pi nirvaktavyāḥ // NySBh_20//

sādharmyavaidharmyābhyām upasaṃhāre taddharmaviparyayopapatteḥ sādharmyavaidharmyasamau //

Note:

sādharmya-vaidharmyābhyām upasaṃhāre tad-dharma-viparyaya-upapatteḥ sādharmya-vaidharmyasamau //

sādharmyeṇopasaṃhāre sādhyadharmaviparyayopapatteḥ sādharmyeṇaiva pratyavasthānam aviśiṣyamāṇaṃ sthāpanāhetutaḥ sādharmyasamaḥ pratiṣedhaḥ / nidarśanaṃ kriyāvān ātmā dravyasya kriyāhetuguṇayogāt / dravyaṃ loṣṭaḥ kriyāhetuguṇayuktaḥ kriyāvāṃs tathā cātmā tasmāt kriyāvān iti / evam upasaṃhṛte paraḥ sādharmyeṇaiva pratyavatiṣṭhate niṣkriya ātmā vibhuno dravyasya niṣkriyatvād vibhu cākāśaṃ niṣkriyaṃ ca tathā cātmā tasmān niṣkriya iti / na cāsti viśeṣahetuḥ kriyāvatsādharmyāt kriyāvatā bhavitavyaṃ na punar akriyasādharmyād niṣkriyeṇeti / viśeṣahetvabhāvāt sādharmyasamaḥ pratiṣedho bhavati / atha vaidharmyasamaḥ kriyāhetuguṇayukto loṣṭaḥ paricchinno dṛṣṭo na ca tathātmā tasmān na loṣṭavat kriyāvān iti / na cāsti viśeṣahetuḥ kriyāvatsādharmyāt kriyāvatā bhavitavyaṃ na punaḥ kriyāvadvaidharmyād akriyeṇeti viśeṣahetvabhāvād vaidharmyasamaḥ / vaidharmyeṇa copasaṃhāraḥ niṣkriya ātmā vibhutvāt kriyāvad dravyam avibhu dṛṣṭaṃ niṣkriyaṃ loṣṭaḥ na ca tathātmā tasmān niṣkriya iti / vaidharmyeṇa pratyavasthānaṃ niṣkriyaṃ dravyam ākāśaṃ kriyāhetuguṇarahitaṃ dṛṣṭaṃ na ca tathātmā tasmān na niṣkriya iti / na cāsti viśeṣahetuḥ kriyāvadvaidharmyān niṣkriyeṇa bhavitavyaṃ na punar akriyavaidharmyāt kriyāvateti viśeṣahetvabhāvād vaidharmyasamaḥ / atha sādharmyasamaḥ kriyāvāṃl loṣṭaḥ kriyāhetuguṇayukto dṛṣṭaḥ tathā cātmā tasmāt kriyāvān iti na cāsti viśeṣahetuḥ kriyāvadvaidharmyān niṣkriyo na punaḥ kriyāvatsādharmyāt kriyāvān iti viśeṣahetvabhāvāt sādharmyasamaḥ //

Note:

sādharmyeṇa upasaṃhāre sādhyadharmaviparyaya-upapatteḥ sādharmyeṇa eva pratyavasthānam aviśiṣyamāṇaṃ sthāpanā-hetutaḥ sādharmyasamaḥ pratiṣedhaḥ / nidarśanaṃ kriyāvān ātmā dravyasya kriyā-hetu-guṇa-yogāt / dravyaṃ loṣṭaḥ kriyā-hetu-guṇa-yuktaḥ kriyāvāṃs tathā cā atmā tasmāt kriyāvān iti / evam upasaṃhṛte paraḥ sādharmyeṇa eva pratyavatiṣṭhate niṣkriya ātmā vibhuno dravyasya niṣkriyatvād vibhu cā akāśaṃ niṣkriyaṃ ca tathā cā atmā tasmān niṣkriya iti / na ca asti viśeṣa-hetuḥ kriyāvat-sādharmyāt kriyāvatā bhavitavyaṃ na punar akriyasādharmyād niṣkriyeṇa iti / viśeṣa-hetv-abhāvāt sādharmyasamaḥ pratiṣedho bhavati / atha vaidharmyasamaḥ kriyā-hetu-guṇa-yukto loṣṭaḥ paricchinno dṛṣṭo na ca tathā ātmā tasmān na loṣṭavat kriyāvān iti / na ca asti viśeṣa-hetuḥ kriyāvat-sādharmyāt kriyāvatā bhavitavyaṃ na punaḥ kriyāvad-vaidharmyād akriyeṇa iti viśeṣa-hetv-abhāvād vaidharmyasamaḥ / vaidharmyeṇa ca upasaṃhāraḥ niṣkriya ātmā vibhutvāt kriyāvad dravyam avibhu dṛṣṭaṃ niṣkriyaṃ loṣṭaḥ na ca tathā ātmā tasmān niṣkriya iti / vaidharmyeṇa pratyavasthānaṃ niṣkriyaṃ dravyam ākāśaṃ kriyā-hetu-guṇa-rahitaṃ dṛṣṭaṃ na ca tathā ātmā tasmān na niṣkriya iti / na ca asti viśeṣa-hetuḥ kriyāvad-vaidharmyān niṣkriyeṇa bhavitavyaṃ na punar akriyavaidharmyāt kriyāvata īti viśeṣa-hetv-abhāvād vaidharmyasamaḥ / atha sādharmyasamaḥ kriyāvāṃl loṣṭaḥ kriyā-hetu-guṇa-yukto dṛṣṭaḥ tathā cā atmā tasmāt kriyāvān iti na ca asti viśeṣa-hetuḥ kriyāvad-vaidharmyān niṣkriyo na punaḥ kriyāvat-sādharmyāt kriyāvān iti viśeṣa-hetv-abhāvāt sādharmyasamaḥ //

gotvād gosiddhivat tatsiddhiḥ //

Note:

gotvād go-siddhivat tat-siddhiḥ //

sādharmyamātreṇa vaidharmyamātreṇa ca sādhyasādhane pratijñāyamāne syād avyavasthā sā tu dharmaviśeṣe nopapadyate gosādharmyād gotvāj jātiviśeṣād gauḥ sidhyati na tu sāsnādisambandhāt / aśvādivaidharmyād gotvād eva gauḥ sidhyati na guṇādibhedāt / tac caitat kṛtavyākhyānam avayavaprakaraṇe pramāṇānām abhisambandhāc caikārthakāritvaṃ samānaṃ vākye iti / hetvābhāsāśrayā khalv iyam avyavastheti //

Note:

sādharmya-mātreṇa vaidharmya-mātreṇa ca sādhya-sādhane pratijñāyamāne syād avyavasthā sā tu dharma-viśeṣe na upapadyate go-sādharmyād gotvāj jāti-viśeṣād gauḥ sidhyati na tu sāsnā-ādi-sambandhāt / aśva-ādi-vaidharmyād gotvād eva gauḥ sidhyati na guṇa-ādi-bhedāt / tac ca etat kṛta-vyākhyānam avayava-prakaraṇe pramāṇānām abhisambandhāc ca eka-artha-kāritvaṃ samānaṃ vākye iti / hetv-ābhāsāśrayā khalv iyam avyavastha īti //

sādhyadṛṣṭāntayor dharmavikalpād ubhayasādhyatvāc cotkarśāpakarśavarṇyāvarṇyavikalpasādhyasamāḥ //

Note:

sādhya-dṛṣṭāntayor dharma-vikalpād ubhaya-sādhyatvāc ca utkarśa-apakarśa-varṇya-avarṇya-vikalpa-sādhyasamāḥ //

dṛṣṭāntadharmaṃ sādhye samāsañjayata utkarśasamaḥ / yadi kriyāhetuguṇayogāl loṣṭavat kriyāvān ātmā loṣṭavad eva sparśavān api prāpnoti / atha na sparśavāṃl loṣṭavat kriyāvān api na prāpnoti viparyaye vā viśeṣo vaktavya iti / sādhye dharmābhāvaṃ dṛṣṭāntāt prasañjayato 'pakarśasamaḥ / loṣṭaḥ khalu kriyāvān avibhur dṛṣṭaḥ kāmam ātmāpi kriyāvān avibhur astu viparyaye vā viśeṣo vaktavya iti / khyāpanīyo varṇyo viparyayād avarṇyaḥ tāv etau sādhyadṛṣṭāntadharmau viparyasyato varṇyāvarṇyasamau bhavataḥ / sādhanadharmayukte dṛṣṭānte dharmāntaravikalpāt sādhyadharmavikalpaṃ prasañjayato vikalpasamaḥ / kriyāhetuguṇayuktaṃ kiṃcid guru yathā loṣṭaḥ kiṃcil laghu yathā vāyuḥ evaṃ kriyāhetuguṇayuktaṃ kiṃcit kriyāvat syād yathā loṣṭaḥ kiṃcid akriyaṃ yathātmā viśeṣo vā vācya iti / hetvādyavayavasāmarthyayogī dharmaḥ sādhyaḥ taṃ dṛṣṭānte prasañjayataḥ sādhyasamaḥ / yadi yathā loṣṭas tathātmā prāptas tarhi yathātmā tathā loṣṭa iti / sādhyaś cāyam ātmā kriyāvān iti kāmaṃ loṣṭo 'pi sādhyaḥ atha naivaṃ na tarhi yathā loṣṭaḥ tathātmā //

Note:

dṛṣṭāntadharmaṃ sādhye samāsañjayata utkarśasamaḥ / yadi kriyā-hetu-guṇa-yogāl loṣṭavat kriyāvān ātmā loṣṭavad eva sparśavān api prāpnoti / atha na sparśavāṃl loṣṭavat kriyāvān api na prāpnoti viparyaye vā viśeṣo vaktavya iti / sādhye dharma-abhāvaṃ dṛṣṭāntāt prasañjayato 'pakarśasamaḥ / loṣṭaḥ khalu kriyāvān avibhur dṛṣṭaḥ kāmam ātma āpi kriyāvān avibhur astu viparyaye vā viśeṣo vaktavya iti / khyāpanīyo varṇyo viparyayād avarṇyaḥ tāv etau sādhya-dṛṣṭānta-dharmau viparyasyato varṇyāvarṇyasamau bhavataḥ / sādhana-dharma-yukte dṛṣṭānte dharma-antara-vikalpāt sādhya-dharma-vikalpaṃ prasañjayato vikalpasamaḥ / kriyā-hetu-guṇa-yuktaṃ kiṃcid guru yathā loṣṭaḥ kiṃcil laghu yathā vāyuḥ evaṃ kriyā-hetu-guṇa-yuktaṃ kiṃcit kriyāvat syād yathā loṣṭaḥ kiṃcid akriyaṃ yathā ātmā viśeṣo vā vācya iti / hetv-ādy-avayava-sāmarthya-yogī dharmaḥ sādhyaḥ taṃ dṛṣṭānte prasañjayataḥ sādhyasamaḥ / yadi yathā loṣṭas tathā ātmā prāptas tarhi yathā ātmā tathā loṣṭa iti / sādhyaś ca ayam ātmā kriyāvān iti kāmaṃ loṣṭo 'pi sādhyaḥ atha na evaṃ na tarhi yathā loṣṭaḥ tathā ātmā //

eteṣām uttaram

Note:

eteṣām uttaram

kiṃcitsādharmyād upasaṃhārasiddher vaidharmyād apratiṣedhaḥ //

Note:

kiṃcit-sādharmyād upasaṃhāra-siddher vaidharmyād apratiṣedhaḥ //

alabhyaḥ siddhasya nihnavaḥ / siddhaṃ ca kiṃcitsādhatmyād upamānaṃ yathā gaus tathā gavaya iti tatra na labhyo gogavayayor dharmavikalpaś codayitum / evaṃ sādhake dharme dṛṣṭāntādisāmarthyayukte na labhyaḥ sādhyadṛṣṭāntayor dharmavikalpād vaidharmyāt pratiṣedho vaktum iti //

Note:

alabhyaḥ siddhasya nihnavaḥ / siddhaṃ ca kiṃcit-sādhatmyād upamānaṃ yathā gaus tathā gavaya iti tatra na labhyo go-gavayayor dharma-vikalpaś codayitum / evaṃ sādhake dharme dṛṣṭānta-ādi-sāmarthya-yukte na labhyaḥ sādhya-dṛṣṭāntayor dharma-vikalpād vaidharmyāt pratiṣedho vaktum iti //

sādhyātideśāc ca dṛṣṭāntopapatteḥ //

Note:

sādhya-atideśāc ca dṛṣṭānta-upapatteḥ //

yatra laukikaparīkṣakāṇāṃ buddhisāmyaṃ tenāviparīto 'rtho 'tidiśyate prajñāpanārtham / evaṃ sādhyātideśād dṛṣṭānte upapadyamāne sādhyatvam anupapannam iti //

Note:

yatra laukika-parīkṣakāṇāṃ buddhi-sāmyaṃ tena aviparīto 'rtho 'tidiśyate prajñāpana-artham / evaṃ sādhya-atideśād dṛṣṭānte upapadyamāne sādhyatvam anupapannam iti //

prāpya sādhyam aprāpya vā hetoḥ prāptyāviśiṣṭatvād aprāptyāsādhakatvāc ca prāptyaprāptisamau //

Note:

prāpya sādhyam aprāpya vā hetoḥ prāptya āviśiṣṭatvād aprāptya āsādhakatvāc ca prāpty-aprāptisamau //

hetuḥ prāpya vā sādhyaṃ sādhayed aprāpya vā ? na tāvat prāpya prāptyām aviśiṣṭatvād asādhakaḥ / dvayor vidyamānayoḥ prāptau satyāṃ kiṃ kasya sādhakaṃ sādhyaṃ vā ? aprāpya sādhakaṃ na bhavati nāprāptaḥ pradīpaḥ prakāśayatīti / prāptyā pratyavasthānaṃ prāptisamaḥ aprāptyā pratyavasthānam aprāptisamaḥ //

Note:

hetuḥ prāpya vā sādhyaṃ sādhayed aprāpya vā ? na tāvat prāpya prāptyām aviśiṣṭatvād asādhakaḥ / dvayor vidyamānayoḥ prāptau satyāṃ kiṃ kasya sādhakaṃ sādhyaṃ vā ? aprāpya sādhakaṃ na bhavati na aprāptaḥ pradīpaḥ prakāśayati iti / prāptyā pratyavasthānaṃ prāptisamaḥ aprāptyā pratyavasthānam aprāptisamaḥ //

anayor uttaram

Note:

anayor uttaram

ghaṭādiniṣpattidarśanāt pīḍane cābhicārād apratiṣedhaḥ //

Note:

ghaṭa-ādi-niṣpatti-darśanāt pīḍane ca abhicārād apratiṣedhaḥ //

ubhayathā khalv ayuktaḥ pratiṣedhaḥ kartṛkaraṇādhikaraṇāni prāpya mṛdaṃ ghaṭādikāryaṃ niṣpādayanti abhicārāc ca pīḍane sati dṛṣṭam aprāpya sādhakatvam iti //

Note:

ubhayathā khalv ayuktaḥ pratiṣedhaḥ kartṛ-karaṇa-adhikaraṇāni prāpya mṛdaṃ ghaṭa-ādi-kāryaṃ niṣpādayanti abhicārāc ca pīḍane sati dṛṣṭam aprāpya sādhakatvam iti //

dṛṣṭāntasya kāraṇānapadeśāt pratyavasthānāc ca pratidṛṣṭāntena prasaṅgapratidṛṣṭāntasamau//

Note:

dṛṣṭāntasya kāraṇa-anapadeśāt pratyavasthānāc ca pratidṛṣṭāntena prasaṅga-pratidṛṣṭāntasamau//

sādhanasyāpi sādhanaṃ vaktavyam iti prasaṅgena pratyavasthānaṃ prasaṅgasamaḥ pratiṣedhaḥ / kriyāhetuguṇayogī kriyāvāṃl loṣṭa iti hetur nāpadiśyate na ca hetum antereṇa siddhir astīti / pratidṛṣṭāntena pratyavasthānaṃ pratidṛṣṭāntasamaḥ / kriyāvān ātmā kriyāhetuguṇayogād loṣṭavad ity ukte pratidṛṣṭānta upādīyate -- kriyāhetuguṇayuktam ākāśaṃ niṣkriyaṃ dṛṣṭam iti kaḥ punar ākāśasya kriyāhetuguṇaḥ ? vāyunā saṃyogaḥ saṃskārāpekṣaḥ vāyuvanaspatisaṃyogavad iti //

Note:

sādhanasya api sādhanaṃ vaktavyam iti prasaṅgena pratyavasthānaṃ prasaṅgasamaḥ pratiṣedhaḥ / kriyā-hetu-guṇa-yogī kriyāvāṃl loṣṭa iti hetur na apadiśyate na ca hetum antereṇa siddhir asti iti / pratidṛṣṭāntena pratyavasthānaṃ pratidṛṣṭāntasamaḥ / kriyāvān ātmā kriyā-hetu-guṇa-yogād loṣṭavad ity ukte pratidṛṣṭānta upādīyate --- kriyā-hetu-guṇa-yuktam ākāśaṃ niṣkriyaṃ dṛṣṭam iti kaḥ punar ākāśasya kriyā-hetu-guṇaḥ ? vāyunā saṃyogaḥ saṃskāra-apekṣaḥ vāyu-vanaspati-saṃyogavad iti //

anayor uttaram

Note:

anayor uttaram

pradīpopādānaprasaṅgavinivṛttivat tadvinivṛttiḥ //

Note:

pradīpa-upādāna-prasaṅga-vinivṛttivat tad-vinivṛttiḥ //

idaṃ tāvad ayaṃ pṛṣṭo vaktum arhati atha ke pradīpam upādadate kimarthaṃ veti ? didṛkṣamāṇā dṛśyadarśanārtham iti / atha pradīpaṃ didṛkṣamāṇāḥ pradīpāntaraṃ kasmān nopādadate ? antareṇāpi pradīpāntataṃ dṛśyate pradīpaḥ tatra pradīpadarśanārthaṃ pradīpopādānaṃ nirarthakam / atha dṛṣṭāntaḥ kimartham ucyata iti aprajñātasya jñāpanārtham iti / atha dṛṣṭānte kāraṇāpadeśaḥ kimarthaṃ deśyate[mṛgyate] ? yadi prajñāpanārthaṃ prajñāto dṛṣṭāntaḥ / sa khalu "laukikaparīkṣakāṇāṃ yasminn arthe buddhisāmyaṃ sa dṛṣṭānta" iti tatprajñāpanārthaḥ kāraṇāpadeśo nirarthaka iti prasaṅgasamasyottaram //

Note:

idaṃ tāvad ayaṃ pṛṣṭo vaktum arhati atha ke pradīpam upādadate kim-arthaṃ va īti ? didṛkṣamāṇā dṛśya-darśana-artham iti / atha pradīpaṃ didṛkṣamāṇāḥ pradīpa-antaraṃ kasmān na upādadate ? antareṇa api pradīpa-antataṃ dṛśyate pradīpaḥ tatra pradīpa-darśana-arthaṃ pradīpa-upādānaṃ nirarthakam / atha dṛṣṭāntaḥ kim-artham ucyata iti aprajñātasya jñāpana-artham iti / atha dṛṣṭānte kāraṇa-apadeśaḥ kim-arthaṃ deśyate[mṛgyate] ? yadi prajñāpana-arthaṃ prajñāto dṛṣṭāntaḥ / sa khalu "laukika-parīkṣakāṇāṃ yasminn arthe buddhi-sāmyaṃ sa dṛṣṭānta" iti tat-prajñāpana-arthaḥ kāraṇa-apadeśo nirarthaka iti prasaṅgasamasya uttaram //

atha pratidṛṣṭāntasamasyottaram

Note:

atha pratidṛṣṭāntasamasya uttaram

pratidṛṣṭāntahetutve ca nāhetur dṛṣṭāntaḥ //

Note:

pratidṛṣṭānta-hetutve ca na ahetur dṛṣṭāntaḥ //

pratidṛṣṭāntaṃ bruvatā na viśeṣahetur apadiśyate anena prakāreṇa pratidṛṣṭānataḥ sādhako na dṛṣṭānta iti / evaṃ pratidṛṣṭāntahetutve nāhetur dṛṣṭānta ity upapadyate / sa ca kathaṃ hetur na syāt ? yady apratiṣiddhaḥ sādhakaḥ syād iti //

Note:

pratidṛṣṭāntaṃ bruvatā na viśeṣahetur apadiśyate anena prakāreṇa pratidṛṣṭānataḥ sādhako na dṛṣṭānta iti / evaṃ pratidṛṣṭānta-hetutve na ahetur dṛṣṭānta ity upapadyate / sa ca kathaṃ hetur na syāt ? yady apratiṣiddhaḥ sādhakaḥ syād iti //

prāg utpatteḥ kāraṇābhāvād anutpattisamaḥ //

Note:

prāg utpatteḥ kāraṇa-abhāvād anutpattisamaḥ //

anityaḥ śabdaḥ prayatnānantarīyakatvād ghaṭavad ity ukte apara āha -- prāg utpatter anutpanne śabde prayatnānantarīyakatvam anityatvakāraṇaṃ nāsti, tadabhāvān nityatvaṃ prāptaṃ, nityasya cotpattir nāsti / anutpattyā pratyavasthānam anutpattisamaḥ //

Note:

anityaḥ śabdaḥ prayatna-ānantarīyakatvād ghaṭavad ity ukte apara āha --- prāg utpatter anutpanne śabde prayatna-ānantarīyakatvam anityatva-kāraṇaṃ na asti, tad-abhāvān nityatvaṃ prāptaṃ, nityasya ca utpattir na asti / anutpattyā pratyavasthānam anutpattisamaḥ //

asyottaram

Note:

asya uttaram

tathābhāvād utpannasya kāraṇopapatter na kāraṇapratiṣedhaḥ //

Note:

tathā-bhāvād utpannasya kāraṇa-upapatter na kāraṇa-pratiṣedhaḥ //

tathābhāvād utpannasyeti / utpannaḥ khalv ayaṃ śabda iti bhavati / prāg utapatteḥ śabda eva nāsti, utpannasya śabdabhāvāc chabdasya sataḥ prayatnānantarīyakatvam anityatvakāraṇam upapadyate, kāraṇopapatter ayukto 'yaṃ doṣaḥ "prāg utpatteḥ kāraṇābhāvād" iti //

Note:

tathā-bhāvād utpannasya iti / utpannaḥ khalv ayaṃ śabda iti bhavati / prāg utapatteḥ śabda eva na asti, utpannasya śabda-bhāvāc chabdasya sataḥ prayatna-ānantarīyakatvam anityatva-kāraṇam upapadyate, kāraṇa upapatter ayukto 'yaṃ doṣaḥ "prāg utpatteḥ kāraṇa-abhāvād" iti //

sāmānya+dṛṣṭāntayor aindriyakatve samāne nityānityasādharmyāt saṃśayasamaḥ //

Note:

sāmānya+dṛṣṭāntayor aindriyakatve samāne nitya-anitya-sādharmyāt saṃśayasamaḥ //

anityaḥ śabdaḥ prayatnānantarīyakatvād ghaṭavad ity ukte hetau saṃśayena pratyavatiṣṭate -- sati prayatnānantarīyakatve asty evāsya nityena sāmānyena sādharmyam aindriyakatvam, asti ca ghaṭenānityena, ato nityānityasādharmyād anivṛttiḥ saṃśaya iti //

Note:

anityaḥ śabdaḥ prayatna-ānantarīyakatvād ghaṭavad ity ukte hetau saṃśayena pratyavatiṣṭate --- sati prayatna-ānantarīyakatve asty eva asya nityena sāmānyena sādharmyam aindriyakatvam, asti ca ghaṭena anityena, ato nitya-anitya-sādharmyād anivṛttiḥ saṃśaya iti //

asyottaram

Note:

asya uttaram

sādharmyāt saṃśaye na saṃśayo vaidharmyād ubhayathā vā saṃśaye 'tyantasaṃśayaprasaṅgo nityatvānabhyupagamāc ca sāmānysyāpratiṣedhaḥ //

Note:

sādharmyāt saṃśaye na saṃśayo vaidharmyād ubhayathā vā saṃśaye 'tyanta-saṃśaya-prasaṅgo nityatva-anabhyupagamāc ca sāmānysya apratiṣedhaḥ //

viśeṣād vaidharmyād avadhāryamāṇe 'rthe puruṣa iti, na sthāṇupuruṣasādharmyāt saṃśayo 'vakāśaṃ labhate / evaṃ vaidharmyād viśeṣāt prayatnānantarīyakatvād avadhāryamāṇe śabdasyānityatve nityānityasādharmyāt saṃśayo 'vakāśaṃ na labhate / yadi vai labhate, tataḥ sthāṇupuruṣasādharmyānucchedād atyantaṃ saṃśayaḥ syāt / gṛhyamāṇe ca viśeṣe nityaṃ sādharmyaṃ saṃśayahetur iti nābhyupagamyate / na hi gṛhyamāṇe puruṣasya viśeṣe sthāṇupuruṣasādharmyaṃ saṃśayahetur bhavati //

Note:

viśeṣād vaidharmyād avadhāryamāṇe 'rthe puruṣa iti, na sthāṇu-puruṣa-sādharmyāt saṃśayo 'vakāśaṃ labhate / evaṃ vaidharmyād viśeṣāt prayatna-ānantarīyakatvād avadhāryamāṇe śabdasya anityatve nitya anitya-sādharmyāt saṃśayo 'vakāśaṃ na labhate / yadi vai labhate, tataḥ sthāṇu-puruṣa-sādharmya-anucchedād atyantaṃ saṃśayaḥ syāt / gṛhyamāṇe ca viśeṣe nityaṃ sādharmyaṃ saṃśaya-hetur iti na abhyupagamyate / na hi gṛhyamāṇe puruṣasya viśeṣe sthāṇu-puruṣa-sādharmyaṃ saṃśaya-hetur bhavati //

ubhayasādharmyāt prakriyāsiddheḥ prakaraṇasamaḥ //

Note:

ubhaya-sādharmyāt prakriyā-siddheḥ prakaraṇasamaḥ //

ubhayena nityena cānityena ca sādharmyāt pakṣapratipakṣayoḥ pravṛttiḥ prakriyā / anityaḥ śabdaḥ prayatnānantarīyakatvād ghaṭavad ity ekaḥ pakṣaṃ pravarttayati, dvitīyaś ca nityasādharmyāt pratipakṣaṃ pravarttayati -- nityaḥ śabdaḥ śrāvaṇatvāc chabdatvavad iti / evaṃ ca sati prayatnānantarīyakatvād iti hetur anityasādharmyeṇa ucyamāno na prakaraṇam ativarttate , prakaraṇānativṛtter nirṇayānativartanam / samānaṃ caitan nityasādharmyeṇocyamāṇe hetau / tad idaṃ prakaraṇānativṛttyā pratyavasthānaṃ prakaraṇasamaḥ / samānaṃ caitad vaidharmye 'pi, ubhayavaidharmyāt prakriyāsiddheḥ prakaraṇasama iti //

Note:

ubhayena nityena ca anityena ca sādharmyāt pakṣa-pratipakṣayoḥ pravṛttiḥ prakriyā / anityaḥ śabdaḥ prayatna-ānantarīyakatvād ghaṭavad ity ekaḥ pakṣaṃ pravarttayati, dvitīyaś ca nitya-sādharmyāt pratipakṣaṃ pravarttayati --- nityaḥ śabdaḥ śrāvaṇatvāc chabdatvavad iti / evaṃ ca sati prayatna-ānantarīyakatvād iti hetur anitya-sādharmyeṇa ucyamāno na prakaraṇam ativarttate , prakaraṇa-anativṛtter nirṇaya-anativartanam / samānaṃ ca etan nitya-sādharmyeṇa ucyamāṇe hetau / tad idaṃ prakaraṇa-anativṛttyā pratyavasthānaṃ prakaraṇasamaḥ / samānaṃ ca etad vaidharmye 'pi, ubhaya-vaidharmyāt prakriyā-siddheḥ prakaraṇasama iti //

pratipakṣāt prakaraṇasiddheḥ pratiṣedhānupapattiḥ pratipakṣopapatteḥ //

Note:

pratipakṣāt prakaraṇa-siddheḥ pratiṣedha-anupapattiḥ pratipakṣa upapatteḥ //

ubhayasādharmyāt prakriyāsiddhaṃ bruvatā pratipakṣāt prakriyāsiddhir uktā bhavati / yady ubhayasādharmyaṃ, tatra ekataraḥ pratipakṣa ity evaṃ saty upapannaḥ pratipakṣo bhavati / pratipakṣopapatter anupapannaḥ pratiṣedhaḥ, yadi pratipakṣopapattiḥ pratiṣedho nopapadyate, atha pratiṣedhopapattiḥ pratipakṣo nopapadyate, pratipakṣopapattiḥ pratiṣedhopapattiś ceti vipratiṣiddham iti / tattvānavadhāraṇāc ca prakriyāsiddhir viparyaye prakaraṇāvasānāt, tattvāvadhāraṇe hy avasitaṃ prakaraṇaṃ bhavatīti //

Note:

ubhaya-sādharmyāt prakriyā-siddhaṃ bruvatā pratipakṣāt prakriyā-siddhir uktā bhavati / yady ubhaya-sādharmyaṃ, tatra ekataraḥ pratipakṣa ity evaṃ saty upapannaḥ pratipakṣo bhavati / pratipakṣa-upapatter anupapannaḥ pratiṣedhaḥ, yadi pratipakṣa-upapattiḥ pratiṣedho na upapadyate, atha pratiṣedha-upapattiḥ pratipakṣo na upapadyate, pratipakṣa-upapattiḥ pratiṣedha-upapattiś ca iti vipratiṣiddham iti / tattva anavadhāraṇāc ca prakriyā-siddhir viparyaye prakaraṇa avasānāt, tattva-avadhāraṇe hy avasitaṃ prakaraṇaṃ bhavati iti //

traikālyāsiddher hetor ahetusamaḥ //

Note:

traikālya-asiddher hetor ahetusamaḥ //

hetuḥ sādhanam, tat sādhyāt pūrvaṃ paścāt saha vā bhavet / yadi pūrvaṃ sādhanam, asati sādhye kasya sādhanam ? atha paścād, asati sādhane kasyedaṃ sādhyam ? atha yugapat sādhyasādane, dvayor vidyamānayoḥ kiṃ kasya sādhanaṃ kiṃ kasya sādhyam iti hetur ahetunā na viśiṣyate / ahetunā sādharmyāt prayavasthānam ahetusamaḥ //

Note:

hetuḥ sādhanam, tat sādhyāt pūrvaṃ paścāt saha vā bhavet / yadi pūrvaṃ sādhanam, asati sādhye kasya sādhanam ? atha paścād, asati sādhane kasya idaṃ sādhyam ? atha yugapat sādhya-sādane, dvayor vidyamānayoḥ kiṃ kasya sādhanaṃ kiṃ kasya sādhyam iti hetur ahetunā na viśiṣyate / ahetunā sādharmyāt prayavasthānam ahetusamaḥ //

na hetutaḥ sādhyasiddhes traikālyāsiddhiḥ //

Note:

na hetutaḥ sādhya-siddhes traikālya-asiddhiḥ //

na traikālyāsiddhiḥ / kasmāt ? hetutaḥ sādhyasiddheḥ / nirvartanīyasya nirvṛttir vijñeyasya vijñānam ubhayaṃ kāraṇato dṛśyate, so 'yaṃ mahān pratyakṣaviṣaya udāharaṇam iti / yat tu khalūktam asati sādhye kasya sādhanam iti ? yat tu nirvatyate yac ca vijñāpyate tasyeti //

Note:

na traikālya-asiddhiḥ / kasmāt ? hetutaḥ sādhya-siddheḥ / nirvartanīyasya nirvṛttir vijñeyasya vijñānam ubhayaṃ kāraṇato dṛśyate, so 'yaṃ mahān pratyakṣa-viṣaya udāharaṇam iti / yat tu khalu uktam asati sādhye kasya sādhanam iti ? yat tu nirvatyate yac ca vijñāpyate tasya iti //

pratiṣedānupapatteś ca pratiṣeddhavyāpratiṣedhaḥ //

Note:

pratiṣeda-anupapatteś ca pratiṣeddhavya apratiṣedhaḥ //

pūrvaṃ paścād yugapad vā pratiṣedha iti nopapadyate, pratiṣedhānupapatteḥ sthāpanāhetuḥ siddha iti //

Note:

pūrvaṃ paścād yugapad vā pratiṣedha iti na upapadyate, pratiṣedha anupapatteḥ sthāpanā-hetuḥ siddha iti //

arthāpattitaḥ pratipakṣasiddher arthāpattisamaḥ //

Note:

artha-āpattitaḥ pratipakṣa-siddher arthāpattisamaḥ //

anityaḥ śabdaḥ prayatnānantarīyakatvād ghaṭavad iti sthāpite pakṣe arthāpattyā pratipakṣaṃ sādhayato 'rthāpattisamaḥ / yadi prayatnānantarīyakatvād anityasādharmyād anityaḥ śabda iti, arthād āpadyate nityasādharmyān nitya iti, asti cāsya nityena sādharmyam asparśatvam iti //

Note:

anityaḥ śabdaḥ prayatna-ānantarīyakatvād ghaṭavad iti sthāpite pakṣe artha-āpattyā pratipakṣaṃ sādhayato 'rthāpattisamaḥ / yadi prayatna-ānantarīyakatvād anitya-sādharmyād anityaḥ śabda iti, arthād āpadyate nitya-sādharmyān nitya iti, asti ca asya nityena sādharmyam asparśatvam iti //

asyottaram

Note:

asya uttaram

anuktasyārthāpatteḥ pakṣahāner upapattir anuktatvād anaikānatikatvāc cārthāpatteḥ //

Note:

anuktasya artha-āpatteḥ pakṣa-hāner upapattir anuktatvād anaikānatikatvāc ca artha-āpatteḥ //

anupapādya sāmarthyam anuktam arthād āpadyate iti bruvataḥ pakṣahāner upapattir anuktatvāt, anityapakṣasiddhāv arthād āpannaṃ nityapakṣasya hānir iti / anaikānatikatvāc cārthāpatteḥ / ubhayapakṣasamā ceyam arthāpattiḥ / yadi nityasādharmyād asparśatvād ākāśavac ca nityaḥ śabdaḥ, arthād āpanna, anityasādharmyāt prayatnānantarīyakatvād anitya iti / na ceyaṃ viparyayamātrād ekāntenārthāpattiḥ / na khalu vai ghaṇasya grāvṇaḥ patanam ity arthād āpadyate -- dravāṇām apāṃ patanābhāva iti //

Note:

anupapādya sāmarthyam anuktam arthād āpadyate iti bruvataḥ pakṣa-hāner upapattir anuktatvāt, anitya-pakṣa-siddhāv arthād āpannaṃ nitya-pakṣasya hānir iti / anaikānatikatvāc ca artha-āpatteḥ / ubhaya-pakṣa-samā ca iyam arthāpattiḥ / yadi nitya-sādharmyād asparśatvād ākāśavac ca nityaḥ śabdaḥ, arthād āpanna, anitya-sādharmyāt prayatna-ānantarīyakatvād anitya iti / na ca iyaṃ viparyaya-mātrād ekāntena artha-āpattiḥ / na khalu vai ghaṇasya grāvṇaḥ patanam ity arthād āpadyate --- dravāṇām apāṃ patana-abhāva iti //

ekadharmopapatter aviśeṣe sarvāviśeṣaprasaṅgāt sadbhāvopapatter aviśeṣasamaḥ //

Note:

eka-dharma-upapatter aviśeṣe sarva-aviśeṣa-prasaṅgāt sad-bhāva-upapatter aviśeṣasamaḥ //

eko dharmaḥ prayatnānantarīyakatvaṃ śabdaghaṭayor upapadyata ity aviśeṣe ubhayor anityatve, sarvāviśeṣaḥ prasajyate / katham ? sadbhāvopapatteḥ / eko dharmaḥ sadbhāvaḥ sarvasyopapadyate, sadbhāvopapatteḥ sarvāviśeṣaprasaṅgāt pratyavasthānam aviśeṣasamaḥ //

Note:

eko dharmaḥ prayatna-ānantarīyakatvaṃ śabda-ghaṭayor upapadyata ity aviśeṣe ubhayor anityatve, sarva-aviśeṣaḥ prasajyate / katham ? sad-bhāva-upapatteḥ / eko dharmaḥ sad-bhāvaḥ sarvasya upapadyate, sad-bhāva-upapatteḥ sarva-aviśeṣa-prasaṅgāt pratyavasthānam aviśeṣasamaḥ //

kvacit taddharmopapatteḥ kvacic cānupapatteḥ pratiṣedhābhāvaḥ //

Note:

kvacit tad-dharma upapatteḥ kvacic ca anupapatteḥ pratiṣedha-abhāvaḥ //

yathā sādhyadṛṣṭāntayor ekadharmasya prayatnānantarīyakatvasyopapatter anityatvaṃ dharmāntaram aviśeṣaḥ, naivaṃ sarvabhāvānāṃ sadbhāvopapattinimittaṃ dharmāntaram asti, yena aviśeṣaḥ syāt / atha matam anityatvam eva dharmānataraṃ sadbhāvopapattinimittaṃ bhāvānāṃ sarvatra syād iti, evaṃ khalu vai kalpyamāne anityāḥ sarve bhāvāḥ sadbhāvopapatter iti pakṣaḥ prāpnoti / tatra pratijñārthavyatiriktam anyad udāharaṇaṃ nāsti, anudāharaṇaś ca hetur nāstīti / pratijñaikadeśasya codāharaṇatvam anupapannam, na hi sādhyam udāharaṇaṃ bhavati / sataś ca nityānityabhāvād anityatvānupapattiḥ / tasmāt sadbhāvopapatteḥ sarvāviśeṣaprasaṅga iti nirabhidheyam etad vākyam iti / sarvabhāvānāṃ sadbhāvopapatter anityatvam iti bruvatānujñātaṃ śabdasyānityatvaṃ, tatrānupapannaḥ pratiṣedha iti //

Note:

yathā sādhya-dṛṣṭāntayor eka-dharmasya prayatna-ānantarīyakatvasya upapatter anityatvaṃ dharma-antaram aviśeṣaḥ, na evaṃ sarva-bhāvānāṃ sad-bhāva upapatti-nimittaṃ dharma-antaram asti, yena aviśeṣaḥ syāt / atha matam anityatvam eva dharma-anataraṃ sad-bhāva-upapatti-nimittaṃ bhāvānāṃ sarvatra syād iti, evaṃ khalu vai kalpyamāne anityāḥ sarve bhāvāḥ sad-bhāva-upapatter iti pakṣaḥ prāpnoti / tatra pratijñā-artha-vyatiriktam anyad udāharaṇaṃ na asti, anudāharaṇaś ca hetur na asti iti / pratijñā-eka-deśasya ca udāharaṇatvam anupapannam, na hi sādhyam udāharaṇaṃ bhavati / sataś ca nitya anitya-bhāvād anityatva-anupapattiḥ / tasmāt sad-bhāva-upapatteḥ sarva-aviśeṣa-prasaṅga iti nirabhidheyam etad vākyam iti / sarva-bhāvānāṃ sad-bhāva-upapatter anityatvam iti bruvata ānujñātaṃ śabdasya anityatvaṃ, tatra anupapannaḥ pratiṣedha iti //

ubhayakāraṇopapatter upapattisamaḥ //

Note:

ubhaya-kāraṇa-upapatter upapattisamaḥ //

yady anityatvakāraṇam upapadyate śabdasyety anityaḥ śabdo nityatvakāraṇam apy upapadyate 'syāsparśatvam iti nityatvam apy upapadyate / ubhayasyānityatvasya nityatvasya ca kāraṇopapattyā pratyavasthānam upapattisamaḥ //

Note:

yady anityatva-kāraṇam upapadyate śabdasya ity anityaḥ śabdo nityatva-kāraṇam apy upapadyate 'sya asparśatvam iti nityatvam apy upapadyate / ubhayasya anityatvasya nityatvasya ca kāraṇa-upapattyā pratyavasthānam upapattisamaḥ //

upapattikāraṇābhyanujñānād apratiṣedhaḥ //

Note:

upapatti-kāraṇa-abhyanujñānād apratiṣedhaḥ //

ubhayakāraṇopapatter iti bruvatā nānityatvakāraṇopapatter anityatvaṃ pratiṣidhyate, yadi pratiṣidhyate nobhayakāraṇopapattiḥ syāt / ubhayakāraṇopapattivacanād anityatvakāraṇopapattir abhyanujñāyate, abhyanujñānād anupapannaḥ pratiṣedhaḥ / vyāghātāt pratiṣedha iti cet, samāno vyāghātaḥ / ekasya nityatvānityatvaprasaṅgaṃ vyāhataṃ bruvatoktaṃ pratiṣedha iti cet ? svapakṣaparapakṣayoḥ samāno vyāghātaḥ, sa ca naikatarasya sādhaka iti //

Note:

ubhaya-kāraṇa-upapatter iti bruvatā na anityatva-kāraṇa upapatter anityatvaṃ pratiṣidhyate, yadi pratiṣidhyate na ubhaya-kāraṇa-upapattiḥ syāt / ubhaya-kāraṇa-upapatti-vacanād anityatva-kāraṇa-upapattir abhyanujñāyate, abhyanujñānād anupapannaḥ pratiṣedhaḥ / vyāghātāt pratiṣedha iti cet, samāno vyāghātaḥ / ekasya nityatva-anityatva-prasaṅgaṃ vyāhataṃ bruvata ūktaṃ pratiṣedha iti cet ? sva-pakṣa-para-pakṣayoḥ samāno vyāghātaḥ, sa ca na ekatarasya sādhaka iti //

nirdiṣṭakāraṇābhāve 'py upalambhād upalabdhisamaḥ //

Note:

nirdiṣṭa-kāraṇa-abhāve 'py upalambhād upalabdhisamaḥ //

nirdiṣṭasya prayatnānantarīyakatvasyānityatvakāraṇasyābhāve 'pi vāyunodanād vṛkṣaśākhābhaṅgajasya śabdasyānityatvam upalabhyate / nirdiṣṭasya sādhanasyābhāve 'pi sādhyadharmopalabdhyā pratyavasthānam upalabdhisamaḥ //

Note:

nirdiṣṭasya prayatna-ānantarīyakatvasya anityatva-kāraṇasya abhāve 'pi vāyu-nodanād vṛkṣa-śākhā-bhaṅga-jasya śabdasya anityatvam upalabhyate / nirdiṣṭasya sādhanasya abhāve 'pi sādhya-dharma upalabdhyā pratyavasthānam upalabdhisamaḥ //

asyottaram

Note:

asya uttaram

kāraṇāntarād api taddharmopapatter apratiṣedhaḥ //

Note:

kāraṇa-antarād api tad-dharma-upapatter apratiṣedhaḥ //

prayatnānantarīyakatvād iti bruvatā kāraṇata utpattir abhidhīyate, na kāryasya kāraṇaniyamaḥ / yadi ca kāraṇāntarād apy utpadyamānasya śabdasya tad anityatvam upapadyate, kim atra pratiṣidhyata iti //

Note:

prayatna-ānantarīyakatvād iti bruvatā kāraṇata utpattir abhidhīyate, na kāryasya kāraṇa-niyamaḥ / yadi ca kāraṇa-antarād apy utpadyamānasya śabdasya tad anityatvam upapadyate, kim atra pratiṣidhyata iti //

na prāg uccāraṇād vidyamānasya śabdasyānupalabdhiḥ, kasmāt ? āvaraṇādyanupalabdheḥ / yathā vidyamānasyodakāder arthasyāvaraṇāder anupalabdhiḥ naivaṃ śabdasyāgrahaṇakāraṇenāvaranādinānupalabdhiḥ / gṛhyeta caitad asyāgrahaṇakāraṇam udakādivat, na gṛhyate / tasmād udakādiviparītaḥ śabdo 'nupalabhyamāna iti /

Note:

na prāg uccāraṇād vidyamānasya śabdasya anupalabdhiḥ, kasmāt ? āvaraṇa-ādy-anupalabdheḥ / yathā vidyamānasya udaka-āder arthasyā avaraṇa-āder anupalabdhiḥ na evaṃ śabdasya agrahaṇa-kāraṇenā avarana-ādina ānupalabdhiḥ / gṛhyeta ca etad asya agrahaṇa-kāraṇam udaka-ādivat, na gṛhyate / tasmād udaka-ādi-viparītaḥ śabdo 'nupalabhyamāna iti /

tadanupalabdher anupalambhād abhāvasiddhau tadviparītopapatter anupalabdhisamaḥ //

Note:

tad-anupalabdher anupalambhād abhāva-siddhau tad-viparīta upapatter anupalabdhisamaḥ //

teṣām āvaraṇādīnām anupalabdhir nopalabhyate / anupalambhān nāstīty abhāvo 'syāḥ sidhyati / abhāvasiddhau hetvabhāvāt tadviparītam astitvam āvaraṇādīnām avadhāryate / tadviparītopapatter yatpratijñātaṃ "na prāg uccāraṇād vidyamānasya śabdasyānupalabdhir ity" etan na sidhyati / so 'yaṃ "hetur āvaraṇādyanupalabdher" ity āvaraṇādiṣu cāvaraṇādyanupalabdhau ca samayānupalabdhyā pratyavasthito 'nupalabdhisamo bhavati //

Note:

teṣām āvaraṇa-ādīnām anupalabdhir na upalabhyate / anupalambhān na asti ity abhāvo 'syāḥ sidhyati / abhāva-siddhau hetv-abhāvāt tad-viparītam astitvam āvaraṇa-ādīnām avadhāryate / tad-viparīta-upapatter yat-pratijñātaṃ "na prāg uccāraṇād vidyamānasya śabdasya anupalabdhir ity" etan na sidhyati / so 'yaṃ "hetur āvaraṇa-ādy-anupalabdher" ity āvaraṇā adiṣu cā avaraṇa-ādy-anupalabdhau ca samaya-anupalabdhyā pratyavasthito 'nupalabdhisamo bhavati //

asya uttaram

Note:

asya uttaram

anupalambhātmakatvād anupalabdher ahetuḥ //

Note:

anupalambha-ātmakatvād anupalabdher ahetuḥ //

āvaraṇādyanupalabdhir nāsti, anupalambhād ity ahetuḥ / kasmāt ? anupalambhātmakatvād anupalabdheḥ / upalambhābhāvamātratvād anupalabdheḥ / yad asti tad upalabdher viṣayaḥ, upalabdhyā tad astīti pratijñāyate / yan nāsti tad anupalabdher viṣayaḥ, anupalabhyamānaṃ nāstīti pratijñāyate / so 'yam āvaraṇādyanupalabheḥ anupalambha upalabdhyabhāve 'nupalabdhau svaviṣaye pravarttamāno na svaviṣayaṃ pratiṣedhati / apratiṣiddhā cāvaraṇādyanupalabdhi hetutvāya kalpate / āvaraṇādīni tu vidyamānatvād upalabdher viṣayāḥ, teṣām upalabdhyā bhavitavyam / yat tāni nopalabhyante, tadupalabdheḥ svaviṣayapratipādikāyā abhāvād anupalambhād anupalabdher viṣayo gamyate -- na santy āvaraṇādīni śabdasyāgrahaṇakāraṇānīti / anupalambhāt tv anupalabhiḥ sidhyati, viṣayaḥ sa tasyeti //

Note:

āvaraṇa-ādy-anupalabdhir na asti, anupalambhād ity ahetuḥ / kasmāt ? anupalambha-ātmakatvād anupalabdheḥ / upalambha-abhāva-mātratvād anupalabdheḥ / yad asti tad upalabdher viṣayaḥ, upalabdhyā tad asti iti pratijñāyate / yan na asti tad anupalabdher viṣayaḥ, anupalabhyamānaṃ na asti iti pratijñāyate / so 'yam āvaraṇa-ādy-anupalabheḥ anupalambha upalabdhy-abhāve 'nupalabdhau svaviṣaye pravarttamāno na svaviṣayaṃ pratiṣedhati / apratiṣiddhā cā avaraṇa-ādy-anupalabdhi hetutvāya kalpate / āvaraṇa-ādīni tu vidyamānatvād upalabdher viṣayāḥ, teṣām upalabdhyā bhavitavyam / yat tāni na upalabhyante, tad-upalabdheḥ svaviṣaya-pratipādikāyā abhāvād anupalambhād anupalabdher viṣayo gamyate --- na santy āvaraṇa-ādīni śabdasya agrahaṇa-kāraṇāni iti / anupalambhāt tv anupalabhiḥ sidhyati, viṣayaḥ sa tasya iti //

jñānavikalpānāṃ ca bhāvābhāvasaṃvedanād adhyātmam //

Note:

jñāna-vikalpānāṃ ca bhāva-abhāva-saṃvedanād adhyātmam //

ahetur iti varttate / śarīre śarīre jñānavikalpānāṃ bhāvābhāvau saṃvedanīyau / asti me saṃśayajñānaṃ nāsti me saṃśayajñānam iti / evaṃ pratyakṣānumānāgamasmṛtijñāneṣu / seyam āvaraṇādyanupalabdhir upalabdhyabhāvaḥ svasaṃvedyaḥ -- nāsti me śabdasyāvaraṇādyupalabdhir iti nopalabdhyante śabdasyāgrahaṇakāraṇāny āvaraṇādīnīti / tatra yad uktaṃ tadanupalabdher anupalambhād abhāvasiddhir iti, etan nopapadyate //

Note:

ahetur iti varttate / śarīre śarīre jñāna-vikalpānāṃ bhāva-abhāvau saṃvedanīyau / asti me saṃśayajñānaṃ na asti me saṃśayajñānam iti / evaṃ pratyakṣa-anumāna-āgama-smṛti-jñāneṣu / sa īyam āvaraṇa-ādy-anupalabdhir upalabdhy-abhāvaḥ svasaṃvedyaḥ --- na asti me śabdasyā avaraṇa-ādy-upalabdhir iti na upalabdhyante śabdasya agrahaṇa-kāraṇāny āvaraṇa-ādīni iti / tatra yad uktaṃ tad-anupalabdher anupalambhād abhāva-siddhir iti, etan na upapadyate //

sādharmyāt tulyadharmopapatteḥ sarvānityatvaprasaṅgād anityasamaḥ // NySBh_5.1.32 sādharmyāt tulyadharmopapatteḥ sarvānityatvaprasaṅgād anityasamaḥ //5,1.32 anityena ghaṭena sādharmyād anityaḥ śabda iti bruvato 'sti ghaṭenānityena sarvabhāvānāṃ sādharmyam iti sarvasyānityatvam aniṣṭaṃ sampadyate / so 'yam anityatvena pratyavasthānād anityasama iti // NySBh_

Note:

sādharmyāt tulya-dharma upapatteḥ sarva-anityatva-prasaṅgād anityasamaḥ // NySBh_5.1.32 sādharmyāt tulya-dharma upapatteḥ sarva-anityatva-prasaṅgād anityasamaḥ //5,1.32 anityena ghaṭena sādharmyād anityaḥ śabda iti bruvato 'sti ghaṭena anityena sarvabhāvānāṃ sādharmyam iti sarvasya anityatvam aniṣṭaṃ sampadyate / so 'yam anityatvena pratyavasthānād anityasama iti // NySBh_

asyottaram

Note:

asya uttaram

sādharmyād asiddheḥ pratiṣedhāsiddhiḥ pratiṣedhyasādharmyāt //

Note:

sādharmyād asiddheḥ pratiṣedha-asiddhiḥ pratiṣedhya-sādharmyāt //

pratijñādyavayavayuktaṃ vākyaṃ pakṣanivartakaṃ pratipakṣalakṣaṇaṃ pratiṣedhaḥ / tasya pakṣeṇa pratiṣedhyena sādharmyaṃ pratijñādiyogaḥ / tad yady anityasādharmyād anityatvasyāsiddhiḥ, sādharmyād asiddheḥ pratiṣedhasyāpy asiddhiḥ, pratiṣedhyena sādharmyād iti //

Note:

pratijñā-ādy-avayava-yuktaṃ vākyaṃ pakṣa-nivartakaṃ pratipakṣa-lakṣaṇaṃ pratiṣedhaḥ / tasya pakṣeṇa pratiṣedhyena sādharmyaṃ pratijñā-ādi-yogaḥ / tad yady anitya-sādharmyād anityatvasya asiddhiḥ, sādharmyād asiddheḥ pratiṣedhasya apy asiddhiḥ, pratiṣedhyena sādharmyād iti //

dṛṣṭānte ca sādhyasādhanabhāvena prajñātasya dharmasya hetutvāt tasya cobhayathābhāvān nāviśeṣaḥ //

Note:

dṛṣṭānte ca sādhya-sādhana-bhāvena prajñātasya dharmasya hetutvāt tasya ca ubhayathā-bhāvān na aviśeṣaḥ //

dṛṣṭānte yaḥ khalu dharmaḥ sādhyasādhanabhāvena prajñāyate, sa hetutvenābhidhīyate / sa cobhayathā bhavati, kenacit samānaḥ kutaścid viśiṣṭaḥ / sāmānyāt sādharmyaṃ viśeṣāc ca vaidharmyam / evaṃ sādharmyaviśeṣo hetuḥ, nāviśeṣeṇa sādharmyamātraṃ vaidharmyamātraṃ vā / sādharmyamātraṃ vaidharmyamātraṃ cāśritya bhavān āha --"sādharmyāt tulyadharmopapatteḥ sarvānityatvaprasaṅgād anityasama" iti, etad ayuktam iti / aviśeṣasamapratiṣedhe ca yad uktaṃ tad api veditavyam //

Note:

dṛṣṭānte yaḥ khalu dharmaḥ sādhya-sādhana-bhāvena prajñāyate, sa hetutvena abhidhīyate / sa ca ubhayathā bhavati, kenacit samānaḥ kutaścid viśiṣṭaḥ / sāmānyāt sādharmyaṃ viśeṣāc ca vaidharmyam / evaṃ sādharmya-viśeṣo hetuḥ, na aviśeṣeṇa sādharmya-mātraṃ vaidharmya-mātraṃ vā / sādharmya-mātraṃ vaidharmya-mātraṃ cā aśritya bhavān āha ---"sādharmyāt tulya-dharma-upapatteḥ sarva-anityatva-prasaṅgād anityasama" iti, etad ayuktam iti / aviśeṣasama-pratiṣedhe ca yad uktaṃ tad api veditavyam //

nityam anityabhāvād anitye nityatvopapatter nityasamaḥ //

Note:

nityam anitya-bhāvād anitye nityatva-upapatter nityasamaḥ //

anityaḥ śabda iti pratijñāyate / tad anityatvaṃ kiṃ śabde nityam athānityam ? yadi tāvat sarvadā bhavati ? dharmasya sadā bhāvād dharmiṇo 'pi sadā bhāva iti nityaḥ śabda iti / atha na sarvadā bhavati ? anityatvasyābhāvān nityaḥ śabdaḥ / evaṃ nityatvena pratyavasthānān nityasamaḥ //

Note:

anityaḥ śabda iti pratijñāyate / tad anityatvaṃ kiṃ śabde nityam atha anityam ? yadi tāvat sarvadā bhavati ? dharmasya sadā bhāvād dharmiṇo 'pi sadā bhāva iti nityaḥ śabda iti / atha na sarvadā bhavati ? anityatvasya abhāvān nityaḥ śabdaḥ / evaṃ nityatvena pratyavasthānān nityasamaḥ //

asyottaram

Note:

asya uttaram

pratiṣedhye nityam anityabhāvād anitye 'nityatvopapatteḥ pratiṣedhābhāvaḥ //

Note:

pratiṣedhye nityam anitya-bhāvād anitye 'nityatva-upapatteḥ pratiṣedha-abhāvaḥ //

pratiṣedhye śabde nityam anityatvasya bhāvād ity ucyamāne 'nujñātaṃ śabdasyānityatvam, anityatvopapatteś ca "nānityaḥ śabda" iti pratiṣedho nopapadyate / atha nābhyupagamyate, nityam anityatvasya bhāvād iti hetur na bhavatīti hetvabhāvāt pratiṣedhānupapattir iti / utapannasya nirodhād abhāvaḥ śabdasyānityatvaṃ, tatra paripraśnānupapattiḥ / yo 'yaṃ paripaśnaḥ -- tad anityatvaṃ kiṃ śabde sarvadā bhavati atha neti, ayam anupapannaḥ / kasmāt ? utpannasya yo nirodhād abhāvaḥ śabdasya tad anityatvam ; evaṃ ca saty adhikaraṇādheyavibhāgo vyāghātān nāstīti / nityānityatvavirodhāc ca / nityatvam anityatvaṃ ca ekasya dharmiṇo dharmāv iti virudhyete, na sambhavataḥ / tatra yad uktaṃ -- nityam anityatvasya bhāvān nitya eva, tad avartamānārtham uktam iti //

Note:

pratiṣedhye śabde nityam anityatvasya bhāvād ity ucyamāne 'nujñātaṃ śabdasya anityatvam, anityatva-upapatteś ca "na anityaḥ śabda" iti pratiṣedho na upapadyate / atha na abhyupagamyate, nityam anityatvasya bhāvād iti hetur na bhavati iti hetv-abhāvāt pratiṣedha-anupapattir iti / utapannasya nirodhād abhāvaḥ śabdasya anityatvaṃ, tatra paripraśna-anupapattiḥ / yo 'yaṃ paripaśnaḥ --- tad anityatvaṃ kiṃ śabde sarvadā bhavati atha na iti, ayam anupapannaḥ / kasmāt ? utpannasya yo nirodhād abhāvaḥ śabdasya tad anityatvam ; evaṃ ca saty adhikaraṇa-ādheya-vibhāgo vyāghātān na asti iti / nitya-anityatva-virodhāc ca / nityatvam anityatvaṃ ca ekasya dharmiṇo dharmāv iti virudhyete, na sambhavataḥ / tatra yad uktaṃ --- nityam anityatvasya bhāvān nitya eva, tad avartamāna-artham uktam iti //

prayatnakāryānekatvāt kāryasamaḥ //

Note:

prayatna-kārya-anekatvāt kāryasamaḥ //

prayatnānantarīyakatvād anityaḥ śabda iti / yasya prayatnānantaram ātmalābhaḥ tat khalv abhūtvā bhavati, yathā ghaṭādikāryam ; anityam iti ca bhūtvā na bhavatīty etad vijñāyate / evam avasthite prayatnakāryānekatvād iti pratiṣedha ucyate / prayatnānantaram ātmalābhaś ca dṛṣṭo ghaṭādīnām, vyavadhānāpohāc cābhivyaktir vyavahitānām / tat kiṃ prayatnānantaram ātmalābhaḥ śabdasyāho 'bhivyaktir iti viśeṣo nāsti / kāryāviśeṣeṇa pratyavasthānaṃ kāryasamaḥ //

Note:

prayatna-ānantarīyakatvād anityaḥ śabda iti / yasya prayatna-anantaram ātma-lābhaḥ tat khalv abhūtvā bhavati, yathā ghaṭa-ādi-kāryam ; anityam iti ca bhūtvā na bhavati ity etad vijñāyate / evam avasthite prayatna-kārya-anekatvād iti pratiṣedha ucyate / prayatna-anantaram ātma-lābhaś ca dṛṣṭo ghaṭa-ādīnām, vyavadhāna-apohāc ca abhivyaktir vyavahitānām / tat kiṃ prayatna-anantaram ātma-lābhaḥ śabdasya aho 'bhivyaktir iti viśeṣo na asti / kārya-aviśeṣeṇa pratyavasthānaṃ kāryasamaḥ //

asyottaram

Note:

asya uttaram

kāryānyatve prayatnāhetutvam anupalabdhikāraṇopapatteḥ //

Note:

kārya-anyatve prayatna-ahetutvam anupalabdhi-kāraṇa-upapatteḥ //

sati kāryānyatve anupalabdhikāraṇopapatteḥ prayatnasyāhetutvaṃ śabdasyābhivyaktau / yatra prayatnānantaram abhivyaktis tatrānupalabdhikāraṇaṃ vyavadhānam upapadyate, vyavadhānāpohāc ca prayatnānantarabhāvino 'rthasyopalabdhilakṣaṇābhivyaktir bhavatīti, na tu śabdasyānupalabdhikāraṇaṃ kiṃcid upapadyate, yasya prayatnānantaram apohāc chabdasyopalabhilakṣaṇābhivyaktir bhavatīti, tasmād utpadyate śabdo nābhivyajyate iti //

Note:

sati kārya-anyatve anupalabdhi-kāraṇa-upapatteḥ prayatnasya ahetutvaṃ śabdasya abhivyaktau / yatra prayatna-anantaram abhivyaktis tatra anupalabdhi-kāraṇaṃ vyavadhānam upapadyate, vyavadhāna-apohāc ca prayatna-anantara-bhāvino 'rthasya upalabdhilakṣaṇa ābhivyaktir bhavati iti, na tu śabdasya anupalabdhi-kāraṇaṃ kiṃcid upapadyate, yasya prayatna-anantaram apohāc chabdasya upalabhi-lakṣaṇa ābhivyaktir bhavati iti, tasmād utpadyate śabdo na abhivyajyate iti //

hetoś ced anaikāntikatvam upapadyate anaikātikatvād asādhakaḥ syād iti / yadi cānaikāntikatvād asādhakatvam --

Note:

hetoś ced anaikāntikatvam upapadyate anaikātikatvād asādhakaḥ syād iti / yadi ca anaikāntikatvād asādhakatvam ---

pratiṣedhe 'pi samāno doṣaḥ //

Note:

pratiṣedhe 'pi samāno doṣaḥ //

pratiṣedho 'py anaikāntikaḥ, kiṃcit pratiṣedhati kiṃcin neti anaikāntikatvād asādhaka iti / atha vā śabdasyānityatvapakṣe prayatnānantaram utpādo nābhivyaktir iti viśeṣahetvabhāvaḥ, nityatvapakṣe 'pi prayatnānantaram abhivyaktir notpāda iti viśeṣahetvabhāvaḥ / so 'yam ubhayapakṣasamo viśeṣahetvabhāva ity ubhayam apy anaikātikam iti //

Note:

pratiṣedho 'py anaikāntikaḥ, kiṃcit pratiṣedhati kiṃcin na iti anaikāntikatvād asādhaka iti / atha vā śabdasya anityatva-pakṣe prayatna-anantaram utpādo na abhivyaktir iti viśeṣa-hetv-abhāvaḥ, nityatva-pakṣe 'pi prayatna-anantaram abhivyaktir na utpāda iti viśeṣa-hetv-abhāvaḥ / so 'yam ubhaya-pakṣa-samo viśeṣa-hetv-abhāva ity ubhayam apy anaikātikam iti //

sarvatraivam //

Note:

sarvatra evam //

sarveṣu sādharmyaprabhṛtiṣu pratiṣedhahetuṣu yatra yatrāviśeṣo dṛśyate tatrobhayoḥ pakṣayoḥ samaḥ prasajyata iti //

Note:

sarveṣu sādharmya-prabhṛtiṣu pratiṣedha-hetuṣu yatra yatra aviśeṣo dṛśyate tatra ubhayoḥ pakṣayoḥ samaḥ prasajyata iti //

pratiṣedhavipratiṣedhe pratiṣedhadoṣavad doṣaḥ //

Note:

pratiṣedha-vipratiṣedhe pratiṣedha-doṣavad doṣaḥ //

yo 'yaṃ pratiṣedhe 'pi samāno doṣo 'naikāntikatvam āpadyate so 'yaṃ pratiṣedhasya vipratiṣedhe 'pi samānaḥ / tatrānityaḥ śabdaḥ prayatnānantarīyakatvād iti sādhanavādinaḥ sthāpanā prathamaḥ pakṣaḥ / "prayatnakāryānekatvāt kāryasama" iti dūṣaṇavādinaḥ pratiṣedhahetunā dvitīyaḥ pakṣaḥ / sa ca pratiṣedha ity ucyate / tasyāsya pratiṣedhe 'pi samāno doṣa iti tṛtīyaḥ pakṣaḥ vipratiṣedha ucyate / tasmin pratiṣedhavipratiṣedhe 'pi samāno doṣo 'naikāntikatvaṃ caturthaḥ pakṣaḥ //

Note:

yo 'yaṃ pratiṣedhe 'pi samāno doṣo 'naikāntikatvam āpadyate so 'yaṃ pratiṣedhasya vipratiṣedhe 'pi samānaḥ / tatra anityaḥ śabdaḥ prayatna-ānantarīyakatvād iti sādhana-vādinaḥ sthāpanā prathamaḥ pakṣaḥ / "prayatna-kārya-anekatvāt kāryasama" iti dūṣaṇa-vādinaḥ pratiṣedha-hetunā dvitīyaḥ pakṣaḥ / sa ca pratiṣedha ity ucyate / tasya asya pratiṣedhe 'pi samāno doṣa iti tṛtīyaḥ pakṣaḥ vipratiṣedha ucyate / tasmin pratiṣedha-vipratiṣedhe 'pi samāno doṣo 'naikāntikatvaṃ caturthaḥ pakṣaḥ //

pratiṣedhaṃ sadoṣam abhyupetya pratiṣedhavipratiṣedhe samāno doṣaprasaṅgo matānujñā //

Note:

pratiṣedhaṃ sadoṣam abhyupetya pratiṣedha-vipratiṣedhe samāno doṣa-prasaṅgo mata-anujñā //

pratiṣedhaṃ dvitīyaṃ pakṣaṃ sadoṣam abhyupetya taduddhāram akṛtvānujñāya pratiṣedhavipratiṣedhe tṛtīyapakṣe samānam anaikāntikatvam iti samānaṃ dūṣaṇaṃ prasañjayato dūṣaṇavādino matānujñā prasajyata iti pañcamaḥ pakṣaḥ //

Note:

pratiṣedhaṃ dvitīyaṃ pakṣaṃ sadoṣam abhyupetya tad-uddhāram akṛtva ānujñāya pratiṣedha-vipratiṣedhe tṛtīya-pakṣe samānam anaikāntikatvam iti samānaṃ dūṣaṇaṃ prasañjayato dūṣaṇa-vādino mata-anujñā prasajyata iti pañcamaḥ pakṣaḥ //

svapakṣalakṣaṇāpekṣopapattyupasaṃhāre hetunirdeśe parapakṣadoṣābhyupagamāt samāno doṣaḥ //

Note:

sva-pakṣa-lakṣaṇa-apekṣā-upapatty-upasaṃhāre hetu-nirdeśe para-pakṣa-doṣa-abhyupagamāt samāno doṣaḥ //

sthāpanāpakṣe prayatnakāryānekatvād iti doṣaḥ sthāpanāhetuvādinaḥ svapakṣalakṣaṇo bhavati / kasmāt ? svapakṣasamutthatvāt / so 'yaṃ svapakṣalakṣaṇaṃ doṣam apekṣamāṇo 'nuddhṛtyānujñāya pratiṣedhe 'pi samāno doṣa ity upapadyamānaṃ doṣaṃ parapakṣe upasaṃharati / itthaṃ cānaikāntikaḥ pratiṣedha iti hetuṃ nirdiśati / tatra svapakṣalakṣaṇāpekṣayopapadyamānadoṣopasaṃhāre hetunirdeśe ca saty anena parapakṣadoṣo 'bhyupagato bhavati / kathaṃ kṛtvā ? yaḥ pareṇa prayatnakāryānekatvādityādinānaikāntikadoṣa uktaḥ, tam anuddhṛtya pratiṣedhe 'pi samāno doṣa ity āha / evaṃ sthāpanāṃ sadoṣām abhyupetya pratiṣedhe 'pi samānaṃ doṣaṃ prasañjayataḥ parapakṣābhyupagamāt samāno doṣo bhavati / yathā parasya pratiṣedhaṃ sadoṣam abhyupetya pratiṣedhavipratiṣedhe 'pi samāno doṣaprasaṅgo matānujñā prasajyata iti, tathāsyāpi sthāpanāṃ sadoṣām abhyupetya pratiṣedhe 'pi samānaṃ doṣaṃ prasañjayato matānujñā prasajyata iti / sa khalv ayaṃ ṣaṣṭaḥ pakṣaḥ / tatra khalu sthāpanāhetuvādinaḥ prathamatṛtīyapañcamapakṣāḥ, pratiṣedhahetuvādinaḥ dvitīyacaturthaṣaṣṭapakṣāḥ teṣāṃ sādhvasādhutāyāṃ mīmāṃsyamānāyāṃ caturthaṣaṣṭayor arthāviśeṣāt punaruktadoṣaprasaṅgaḥ / caturthapakṣe samānadoṣatvaṃ parasyocyate --"pratiṣedhavipratiṣedhe pratiṣedhadoṣavad doṣa" iti / ṣaṣṭe 'pi "parapakṣadoṣābhyupagamāt samāno doṣa" iti samānadoṣatvam evocyate, nārthaviśeṣaḥ kaścid asti / samānas tṛṭīyapañcamayoḥ punaruktadoṣaprasaṅgaḥ, tṛṭīyapakṣe 'pi "pratiṣedhe 'pi samāno doṣa" iti samānatvam abhyupagamyate / pañcamapakṣe 'pi "pratiṣedhavipratiṣedhe samāno doṣaprasaṅgo"+abhyupagamyate, nārthaviśeṣaḥ kaścid ucyata iti / tatra pañcamaṣaṣṭapakṣayor arthāviśeṣāt punaruktadoṣaprasaṅgaḥ, tṛtīyacaturthayor matānujñā, prathamadvitīyayor viśeṣahetvabhāva iti ṣaṭpakṣyām ubhayor asiddhiḥ / kadā ṣaṭpakṣī ? yadā "pratiṣedhe 'pi samāno doṣa" ity evaṃ pravarttate / tadobhayoḥ pakṣayor asiddhiḥ / yadā tu "kāryānyatve prayatnāhetutvam anupalabdhikāraṇopapatter" ity anena tṛṭīyapakṣo yajyate, tadā viśeṣahetuvacanāt "prayatnānantaram ātmalābhaḥ śabdasya, nābhivyaktir" iti siddhaḥ prathamapakṣo na ṣaṭpakṣī pravartata iti //

Note:

sthāpanā-pakṣe prayatna-kārya-anekatvād iti doṣaḥ sthāpanā-hetu-vādinaḥ sva-pakṣa-lakṣaṇo bhavati / kasmāt ? sva-pakṣa-samutthatvāt / so 'yaṃ sva-pakṣa-lakṣaṇaṃ doṣam apekṣamāṇo 'nuddhṛtya anujñāya pratiṣedhe 'pi samāno doṣa ity upapadyamānaṃ doṣaṃ para-pakṣe upasaṃharati / itthaṃ ca anaikāntikaḥ pratiṣedha iti hetuṃ nirdiśati / tatra sva-pakṣa-lakṣaṇa-apekṣaya ūpapadyamāna-doṣa-upasaṃhāre hetu-nirdeśe ca saty anena para-pakṣa-doṣo 'bhyupagato bhavati / kathaṃ kṛtvā ? yaḥ pareṇa prayatna-kārya-anekatvād-ity-ādina ānaikāntika-doṣa uktaḥ, tam anuddhṛtya pratiṣedhe 'pi samāno doṣa ity āha / evaṃ sthāpanāṃ sadoṣām abhyupetya pratiṣedhe 'pi samānaṃ doṣaṃ prasañjayataḥ para-pakṣa-abhyupagamāt samāno doṣo bhavati / yathā parasya pratiṣedhaṃ sadoṣam abhyupetya pratiṣedha-vipratiṣedhe 'pi samāno doṣaprasaṅgo mata-anujñā prasajyata iti, tatha āsya api sthāpanāṃ sadoṣām abhyupetya pratiṣedhe 'pi samānaṃ doṣaṃ prasañjayato mata-anujñā prasajyata iti / sa khalv ayaṃ ṣaṣṭaḥ pakṣaḥ / tatra khalu sthāpanā-hetu-vādinaḥ prathama-tṛtīya-pañcama-pakṣāḥ, pratiṣedha-hetu-vādinaḥ dvitīya-caturtha-ṣaṣṭa-pakṣāḥ teṣāṃ sādhv-asādhutāyāṃ mīmāṃsyamānāyāṃ caturtha-ṣaṣṭayor artha-aviśeṣāt punar-ukta-doṣa-prasaṅgaḥ / caturtha-pakṣe samāna-doṣatvaṃ parasya ucyate ---"pratiṣedha-vipratiṣedhe pratiṣedha-doṣavad doṣa" iti / ṣaṣṭe 'pi "para-pakṣa-doṣa-abhyupagamāt samāno doṣa" iti samāna-doṣatvam eva ucyate, na artha-viśeṣaḥ kaścid asti / samānas tṛṭīya-pañcamayoḥ punar-ukta-doṣa-prasaṅgaḥ, tṛṭīya-pakṣe 'pi "pratiṣedhe 'pi samāno doṣa" iti samānatvam abhyupagamyate / pañcama-pakṣe 'pi "pratiṣedha-vipratiṣedhe samāno doṣa-prasaṅgo"+abhyupagamyate, na artha-viśeṣaḥ kaścid ucyata iti / tatra pañcama-ṣaṣṭa-pakṣayor artha-aviśeṣāt punar-ukta-doṣa-prasaṅgaḥ, tṛtīya-caturthayor mata-anujñā, prathama-dvitīyayor viśeṣa-hetv-abhāva iti ṣaṭpakṣyām ubhayor asiddhiḥ / kadā ṣaṭpakṣī ? yadā "pratiṣedhe 'pi samāno doṣa" ity evaṃ pravarttate / tada ūbhayoḥ pakṣayor asiddhiḥ / yadā tu "kārya-anyatve prayatna-ahetutvam anupalabdhi-kāraṇa-upapatter" ity anena tṛṭīya-pakṣo yajyate, tadā viśeṣa-hetu-vacanāt "prayatna-anantaram ātma-lābhaḥ śabdasya, na abhivyaktir" iti siddhaḥ prathama-pakṣo na ṣaṭpakṣī pravartata iti //


License
Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.
Link to license

Citation Suggestion for this Edition
TextGrid Repository (2025). Gautama. Nyāyasūtra, 5.1 with Nyāyasūtrabhāṣya by Vātsyāyana. GRETIL. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D026-2