abhidharmadīpaḥ

vibhāṣāprabhāvṛttisahitaḥ |

prathamo 'dhyāyaḥ |

prathamaḥ pādaḥ |

om svasti | namaḥ sarvajñāya |

yo duḥkhahetuvyupaśāntimārgaṃ pradarśayāmāsa narāmarebhyaḥ /

atra ṣaṣṭhīsamāsaparigrahe sati mārgasatyaṃ pradhānam | tathā coktam- "mārgavidahaṃ mārgasya ..........." iti vistaraḥ | taduktaṃ bhavati- yo devamanuṣyebhyo mārgaṃ pradarśitavāniti |

samāhāralakṣaṇadvandvaparikalpe tu caturṇāmapyāryasatyānāṃ prādhānyam | tathā coktam- "idaṃ duḥkhasatyamiti bhikṣavaḥ pūrvamananuśruteṣu dharmeṣu dharmacakṣurudapādi" iti vistaraḥ | taduktaṃ bhavati- yo devamanuṣyebhyaścatvāryāryasatyāni pradarśitavāniti |

tatra duḥkhasatyamekavidhamabhinirvṛttisvābhāvyāt | tathā coktam- "duḥkhā hi bhikṣavo bhavābhinirvṛttiḥ" iti | jātyādyaṣṭaprakāraṃ vā phalabhūtā (Jaini_2) vā pañcopādānaskandhāḥ | athavā paurvāntikaṃ pañcāṅgamaparāntikaṃ dvyaṅgaṃ tadubhayamabhisamasya saptāṅgam |

samudayasatyamekavidhaṃ tṛṣṇānirdeśāt | dvividhaṃ karmakleśātmakatvāt | pañcāṅgāni vā paurvāntikāparāntikāṅgasaṃgrahāt, hetubhūtā vā pañcopādānaskandhāḥ |

nirodhasatyamekaprakāramapratisandhijanmanirodhāt | satyadvayaprahānṇabhedād dvividham, sopadhinirupadhiśeṣadhātubhedādvā | triprakāraṃ vā prahāṇavirāganirodhadhātubhedāt | catuṣprakāraṃ vā catuṣphalabhedāt |

mārgasatyamekaprakāraṃ samyagdṛṣṭinirdeśāt | dviprakāraṃ vā sāsravānāsrabhedāt, darśanabhāvanābhedādvā | triprakāraṃ śīlasamādhiprajñāskandhabhedāt catuṣprakāraṃ vā prayogāmārgādibhedāt | pratipadbhedādvā | aṣṭaprakāraṃ samyagdṛṣṭyādyaṅgabhāvāt |

ityetāni catvāryāryasatyāni parijñeyaprahātavyasākṣātkartavyabhāvayitavyānīti bhagavān pradarśayāmāsa narāmarebhyasteṣāṃ satyadarśanabhavyatvāttadarthamudbhūtatvāt | atastāneva mārgapradarśanakarmaṇābhipretān | atasteṣu saṃpradānābhidhāyinī caturthī |

Note: Jaini_3
taṃ satpathajñaṃ praṇipatya buddhaṃ śāstraṃ kariṣyāmyabhidharmadīpam // Abhidh-d_1 //

'tam'; iti yaḥ prativiśiṣṭaviśeṣaṇaparichinnayacchabdacodanayā parigṛhītaḥ sa tacchabdena pūrvaprakṛtāpekṣopajanitayacchabdasaṃbandhena saṃspṛśyate | saṃścāsau panthāśca satpathaḥ | athavā satāṃ panthāḥ satpathaḥ | taṃ satpathaṃ jānīta iti satpathajñaḥ | 'taṃ satpathajñaṃ praṇipatya'; iti kāyavāṅmanaskarmabhirabhyarthyetyarthaḥ |

'buddham'; iti viśiṣṭaviśeṣaṇaparicchinno 'pi buddhānusāripudgalapratipattyarthaṃ sākṣātpratītapadārthakena nāmnāpadiśyate buddha iti | atra buddhaśabdasya prasiddhiḥ budherakarmakatvavivakṣāyāṃ kartari kto bhavati | sarve vā jñānārthā gatyarthā iti karmakartari ktavidhānam | abhidhānalakṣaṇatvācca kṛttaddhitasamāsānāmacodyam | dṛṣṭaṃ cedaṃ buddha ityabhidhānaṃ kartari loke prayujyamānam | tadyathā nidrāvigame padārthānubodhe 'vidyānirāse ca vibuddhaḥ prabuddho devadatta iti | evaṃ bhagavānapyavidyānidrāvigamāt, sarvārthāvabodhācca buddho vibuddhaḥ prabuddha ityucyate | yathā vā paripākaviśeṣāt svayameva buddhaṃ padmamevaṃ bhagavānapi prajñādiguṇaprakarṣaparipākād buddho vibuddhaḥ prabuddha iti | sarvaśiṣṭaprayogācca | dṛṣṭo hyatra śiṣṭaprayogaḥ | yathoktaṃ vyāsena |

"etadbuddhvā bhaved buddhaḥ kimanyad buddhalakṣaṇam" iti |

tasmādaśiṣṭacodyeṣvanādaraḥ |

atra punaḥ ślokasya pūrvārdhe parārthasaṃpādakaṃ vaiśāradyadvayaṃ pradarśitam | tṛtīye pāde svārthasampaddyotakaṃ vaiśāradyadvayamāviṣkṛtam | na hyakṣīṇāsravaḥ (Jaini_4) śakto mārgamākhyātumiti | na cāsamyaksaṃbuddhaḥ sarvadharmānabhisaṃboddhumalamiti | kathaṃ punareta

digātmāno vaiśeṣikaparikalpitā asattvādeva naiva nityāḥ nānityāḥ | asattvaṃ pūrvamāviṣkṛtam |

sāṃkhyīyamapi pradhānaṃ na nityam | kutaḥ ? traiguṇyasya

sattvādyananyathābhāve vyaktābhāvaḥ prasajyate /
tadvikārādvikāritvaṃ prakṛtestadabhedataḥ // Abhidh-d_2 //

yadi sattvādayo guṇāḥ nānyathā bhavanti hrāsavṛddhibhāvena, na tarhi kiñcittebhyo vyaktamutpadyate | athānyathā bhavanti, anityāstarhi prāpnuvanti | karmavaśādadoṣa iti cet, atra brūmaḥ |

na karma svakatotsargāt

yadi pratipuruṣaṃ karmāṇi buddhipūrvāṇyabuddhikṛtāni vā pradhāne vidyante sādhāraṇapradhānakalpanāvaiyarthyaṃ tarhi prāptamiti | kiñca,

jñavyaktātmakatā malāḥ /
prākpakṣe muktyabhāvaśca dvitīye 'nye 'pyupaplavāḥ // Abhidh-d_3 //

yadi tāni karmāṇi puruṣātmakāni nanvevaṃ sati mokṣābhāvaḥ prāpnoti | puruṣanityatve karmanityatvaprasaṅgāt | caśabdāt puruṣakartṛtvādidoṣāśca | 'dvitīye 'nye 'pyupaplavāḥ |'; prādhānātmakapakṣa ete ca doṣāḥ prasajantyanye 'pi copaplavāḥ sādhāraṇatvādakṛtābhyāgamānirmokṣaprasaṅgāt | tasmāt trīṇyeva ca sarvajñābhihitānyasaṃskṛtāni nityānīti siddham |

vyākhyātāḥ aṣṭau padārthāḥ- saṃskṛtāḥ pañca, trayaścāsaṃskṛtāḥ | etāvaccaitatsarvaṃ yaduta saṃskṛtaṃ cāsaṃskṛtaṃ ceti |

taccaitadāyatanadhātuvyavasthānena vyavasthāpyate |

Note: Jaini_5

dvādaśa khalvāyatanāni | cakṣurādīni dharmāyatanāntāni |

aṣṭādaśa dhātavaḥ | cakṣurdhātū rūpadhātuścakṣurvijñānadhāturyāvanmanodhāturdharmadhāturmanovijñānadhāturiti |

tatra tāvat

rūpaskandho hi netrādyā daśāyatanadhātavaḥ /
dharmasaṃjñe trayaskandhāḥ sāvijñaptirdhruvatrayāḥ // Abhidh-d_4 //
manaḥsaṃjñakamanyo 'pi saptavijñānadhātavaḥ /

iti |

kaḥ punarāyatanadhātvarthaḥ ? taducyate |

āyadvāraṃ hyāyatanaṃ dhāturgotraṃ nirucyate // Abhidh-d_5 //

taduktaṃ bhavati- cittacaitasikākhyamāyametāni tanvantītyāyatanāni | yasmātsapta cittadhātavaścatvāraścārūpiṇaḥ skandhā ebhyaścatuṣpratyayātmakebhyaḥ pratāyante tadutpattiṃ vā pratyāyante tasmādāyatanāni |

dhātvarthastu gotrārthaḥ | taduktaṃ bhavati- ekasmiṃñccharīraparvate 'ṣṭādaśa (Jaini_6) dharmagotrāṇi- iti | dhruvadvayasyāpyatra pratinidhisthānīyāḥ prāptayo gotrabhūtā vidyante | ākāśaṃ ca sarvabhūtabhaumikarūpādhāramiti tadapyatrāstīti | svalakṣaṇadhāraṇādvā taddhātutvam |

atha kasmāddvādaśāyatanānyaṣṭādaśa ca dhātavaḥ pṛthaṅnirucyante ? nanvanyataranirdeśādgatārthametaditi | atrocyate |

yogarūpyānukūlyāderdvādaśāyatanīṃ muniḥ /
buddhyādyekatvadhīhānyai dhātūṃścāṣṭādaśoktavān // Abhidh-d_6 //

skandheṣu hi dṛśyamāneṣu yoginorasarvajñeyapratibimbakānyupatiṣṭhanti | dhātuṣvapi saptacittadhātupratibimbakāni sādṛśyād duravadhārāṇi bhavanti | dhātuskandhavyavasthā cāyataneṣūkteṣvabhihitakāraṇā bhavanti sulakṣā ceti dhātudeśanā | tadūrdhvaṃ skandhaprajñaptiḥ | yathoktam- "cakṣuḥ pratītya rūpaṃ cotpadyate cakṣurvijñānam | trayāṇāṃ sannipātāt sparśaḥ | sahajā vedanā cetanā" iti | tasmādāyatanāni dhātūnāṃ yoniḥ, dhātavaḥ skandhānāmiti |

'buddhyādyekatvadhīhānyai dhātūṃścāṣṭādaśoktavān |'; sapta vijñānadhātavo hi deśyamānā buddhyaikatvagrāhaṃ nivartayanti | piṇḍaikātmagrāhaṃ ca nivartayanti |

vaibhāṣāḥ punarāhuḥ- "rūpasaṃmūḍhānāmāyatanadeśanā | cittacaittasaṃmūḍhānāṃ skandhadeśanā | rūpacittasaṃmūḍhānāṃ dhātudeśanā | tīkṣṇendriyāṇāṃ vā skandhadeśanā | madhyendriyāṇāmāyatanadeśanā | mṛdvindriyāṇāṃ dhātudeśanā | evaṃ saṃkṣiṃptamapyavistararucīnām |"

athavā 'buddhyaikatvādidhīhānyai dhātūṃścāṣṭādaśoktavān |'; ye khalu buddhyaikatvamadhyavasitā (Jaini_7) manasaścetanāyāṃ vā rūpacittaikatvaṃ vā teṣāṃ mamatva buddhinirāsārthamaṣṭādaśadhātūnuktavāniti |

kaḥ punarayaṃ ṣaḍbhyo vijñānakāyebhyo 'nyo manodhātuḥ ? na khalu kaścidanyaḥ | kiṃ tarhi ?

ṣaṇṇāmanyo nyatantratvātkāraṇaṃ yaddhi tanmanaḥ /
Note: Jaini_8

svaviṣayālambanakriyāpekṣayā vijñānāntarotpādanādiśaktyapekṣayā caikasya vijñānasya tridhā nirdeśaḥ kriyate- 'manaścittaṃ vijñānaṃ ca'; ityanāgatasyātītasyāpi bhūtabhāvinyā saṃjñayā vyapadeśaḥ | evaṃ sati "aṣṭādaśadhātavastraiyadhvikāḥ" ityabhidharmagrantho 'pyanulomito bhavati | sūtre 'pi coktam- "yatpunastadbhavati cittamiti vā mana iti vā" iti vistaraḥ | tadevaṃ vyācakṣāṇena bhavatā nityaṃ karaṇaṃ mano 'nityaścātmā kartā'; iti pratiṣiddhaṃ bhavati |

atha kasmāttadeva cakṣurvijñānādīnāṃ pañcānāmapyāśrayatvena noktamiti ?

atra brūmaḥ-

rūpyarūpāśrayāstitvātpañcānāṃ rūpyudāhṛtaḥ // Abhidh-d_7 //

cakṣurādīnāmasādhāraṇatvāditi |

atha yaduktam- 'sasaṃprayogā sahasaṃgraheṇa iti | kau punarimau saṃgrahasaṃprayogāvityetadapadiśyate |

skandhāyatanadhātūnāṃ svātmanā saṃgrahaḥ smṛtaḥ /
Note: Jaini_9

kṣaṇaparamāṇujātisaṃkhyānāṃ pratyekaṃ yathāyogaṃ saṃgraho veditavyaḥ | kasmāt ?

svātmanā nityamaviyogāt

tasmād dravyātmasaṃgrahaḥ | sacchabdanimittaṃ hi sato bhāvaḥ sattā dravyaṃ prakṛtyarthaḥ | dravyātmasaṃgrahaḥ pratyayārthaḥ, satkriyā vopacārasattārūpā | vaiśeṣikasattā tu nobhayamarthāntaratvāt | na hyarthāntaraṃ svātmopapadyate | kiñca, svātantryāt | niruktyapabhraṃśācca | nahi ghaṭena sattotpādyate | āvaraṇābhāvāttannityatvābhyu pagamācca | niruktyapi bhraśyate- sattāyogātsantī ti | syānmālyādivatsattāvānvā kriyāvaditi | yastvayaṃ saṃgravastvādiṣu saṃgrahaḥ proktaḥ sa kādācitkatvād gauṇo mantavyo na mukhyaḥ |

saṃprayogastu

samatvaṃ cittacaitasām // Abhidh-d_8 //

pañcabhiḥ samālambane prayujyanta iti | samprayuktāścittacaitasā eva dharmā nānya iti ||

atha ya ete sūtrāntareṣu skandhāyatanadhātusaṃśabditā dharmāḥ śrūyante te kimeṣveva saṃgrahaṃ gacchanti, āhosvinneti ? atrocyate |

tadākhyā ye 'nyasūtroktāsteṣāmeṣveva saṃgraham /
brūyācchāstranayābhijño buddhyāpekṣya svalakṣaṇam // Abhidh-d_9 //

tatra tāvacchīlaskandhādīnāṃ pañcānāṃ skandhānāṃ śīlaskandho rūpaskandhena saṃgṛhītaḥ | śeṣāḥ saṃskāraskandhena | daśa kṛtsnāyatanānyapyalobhasvābhāvyādaṣṭānāṃ dharmāyatanena | saparivāṇāṇi tu manodharmāyatanābhyāṃ pañcaskandhasvabhāvatvāt | (Jaini_10) antye dve kṛtsnāyatane catuḥskandhasvabhāvatvāt, manodharmāyatanābhyām |

dhātūnāmapi ṣaḍ dhātavaḥ | tebhyaścatvāraḥ spraṣṭavyadhātūnām, pañcamo rūpadhātūnāṃ, ṣaṣṭhaḥ saptabhiścittadhātubhiḥ ||

anyonyasaṃgraho jñeyaḥ skandhādīnāṃ yathāyatham /

rūpaskandhasya daśasvāyatanadhātuṣu rūpiṣu saṃgraho veditavyaḥ | dharmāyatanadhātupradeśena trayāṇāmapi skandhānāṃ yathāyogadharmāyatanadhātubhyām | antyasya tu manaāyatanasya saptabhiścittadhātubhiriti ||

atha kasmādasaṃskṛtaṃ skandhairasaṃgṛhītam ? brūmaḥ |

nādhvasvapatanādibhyo nityānāṃ skandhasaṃgrahaḥ // Abhidh-d_10 //

ādiśabdānniṣkriyatvaskandhalakṣaṇaviyuktatvācceti ||

dharmaskandhasahastrāṇāmaśīterapi saṃgrahaḥ /
jñeyo 'vataraṇeṣveva taiḥ sanmārgāvatāraṇāt // Abhidh-d_11 //

aśītiḥ khalvavataraṇasahasrāṇi yairvineyāḥ sanmārgamavatāryante ||

Note: Jaini_11

kiṃ punasteṣāmekaikasya pramāṇam ? brūmaḥ | atrācāryāṇāṃ bhedaṃgatā buddhayaḥ | kecidāhuḥ

dharmaskandhapramāṇaṃ tu satyāderekaśaḥ kathā /

satyadhyānasamādhisamāpattivimokṣapratītyasamutpādaskandhādīnāmekaśaḥ kathā dharmaskandhaḥ | rāgādicaritapratipakṣo dharmaskandha ityācāryakam |

tatsatattvaṃ tu keṣāñcidvāṅnāmāpīṣyate paraiḥ // Abhidh-d_12 //

yeṣāṃ tāvadvāksvabhāvaṃ buddhavacanaṃ teṣāmaśītidharmaskandhasahastrāṇi rūpaskandhaikadeśena saṃgṛhītāni | yeṣāṃ punarnāmasvabhāvaṃ teṣāṃ saṃskāraskandhasaṃgṛhītāni | ayaṃ tvāgamaḥ- "jīvato bhagavato vāṅnāma svabhāvaṃ buddhavacanaṃ gauṇamukhyanyāyena | parinirvṛtasya tu nāmasvabhāvameva, na vāksvabhāvam, brahmasvaratvānmunīndrasya, lokavācāṃ tatsādṛśyānupapatteḥ ||"

kasmātpunarete ṣaḍ dhātavaḥ pṛthagucyante ? yasmādete

Note: Jaini_12
sattvaprajñaptyupādānaṃ maulaṃ ṣaḍdhātavo matāḥ /
proktāstadbhedato yasmādasmimāno nivartate // Abhidh-d_13 //

ete hi ṣaḍdhātavo garbhāvakrāntikāle maulaṃ sattvadravyaprajñaptyupādānam | katham ? yasmādayaṃ kāyākhyaḥ samucchrāyaḥ pṛthivīdhātunā khakkhaṭalakṣaṇena sandhārito bhūtāntaravṛttyudreko 'sthisnāyunakhadantaromādisaṃcayaḥ | abdhātunā dravasnehalakṣaṇena śleṣmarudhirādimayenābhiṣyanditasaṃśleṣitabhūtāntaraḥ | tejodhātunoṣṇasvabhāvena paripācitakledadaurgandhaḥ | vāyunā ca preraṇātmakena saṃcāritabhojanarasadhātuviṇmūtraśleṣmapittasaṃcayaḥ | nabhodhātunā ca mukhanāsikākarṇādicchidrajanitabhojanapānādipraveśaniṣkramaṇakriyaḥ | vijñānadhātunā vastūpalabdhilakṣaṇena vāyudhātukriyādhyāsinotpāditasaṃjanitāṅgapratyaṅgaceṣṭo maulaṃ sattvadravyamityupacaryate | indriyāṇi cakṣurādīni khalvatra bhūtagrahaṇena gṛhyante, caitasikā vijñānagrahaṇeneti prādhānyād bhūtacittagrahaṇam |

kimarthaṃ punareta eva dhātuṣaṭkamupadiṣṭam ? yasmādasya bhedāt 'asmimāno nivartate'; | katham ? ṣaḍdhātuprabhedādātmadṛṣṭinirāsaḥ | tannirāsādasmimānasamuddhātaḥ ||

'satkāyadṛṣṭipuṣṭatvāt'

ityatra punaḥ

kliṣṭameva hi vijñānaṃ

vijñānadhāturabhipretam | kasmāt ?

draṣṭavyaṃ janmani śrayāt /

yasmādete ṣaḍdhātavo janmano niśrayabhūtāstasmāt | 'kliṣṭameva vijñānaṃ'; atra draṣṭavyam |

Note: Jaini_13

kaḥ punarayamākāśadhāturanyaḥ punaḥ pṛthagākāśāt ? taducyate |

khadhātuḥ pṛthagākāśādrūpāyatanasaṃgrahāt // Abhidh-d_14 //

ākāśaṃ hi dharmāyatanasaṃgṛhītaṃ nityaṃ ca | ākāśadhātustu cākṣuṣo rūpāyatanasaṃgṛhītaḥ, ālokatamaḥsvabhāvo varṇaviśeṣo vātāyanacchidrādyabhivyaktarūpaḥ | tatpunaḥ

nabhaḥ khalu nabho dhātorāsanno hetureṣa tu /
bhūtānāṃ tāni tajjasya rūpasyaitattu cetasaḥ // Abhidh-d_15 //

uktaṃ hi bhagavatā- "pṛthivyapsu niśritā | āpo vāyau | vāyurākāśe | ākāśaṃ tu nityatvātsvapratiṣṭhitam" iti |

yadi khalu svapratiṣṭhamākāśaṃ kasmāttarhyuṃktam- ākāśamāloke sati prajñāyate |" brūmaḥ | naiṣa doṣaḥ | ādheyenādhāraprajñāpanāt | sarvasya khalu saṃskṛtasya mūrtikriyāpratilambhe gaganamādhāraḥ | athavākāśadhāturatrākāśaśabdenoktaḥ | sa hi brāhmaṇaḥ praṣṭā tasminnākāśadhātāvākāśasaṃjñītyata evoktamāloke sati prajñāyate | na cākāśamāloke sati prajñāyate, (Jaini_14) anidarśanatvāt | eṣa akāśadhāturbhūtānāmāsanno niśrayaḥ | tāni tu tajjasyopādāyarūpasya | tadapi vijñānasya | vijñānamadhicaitasikānāṃ viprayuktānāṃ ca dharmāṇām | ata ākāśaṃ trailokyapratiṣṭhā | tadabhāve trailokyamapratiṣṭhitamanādhāraṃ, na prajñāyeta | tasmādākāśaṃ jagadutpattipralayanimittaṃ na nārāyaṇa iti siddham | gatametat ||

idānīṃ vaktavyam | ṣaṇṇāmadhyātmikānāṃ dhātūnāṃ ko 'nukramaḥ ? brūmaḥ |

pratyakṣavṛttiryattatprāgaprāptagrāhyato 'pi yat /
tato 'pi yaddavīyo 'rthaṃ paṭiṣṭhamitarādapi // Abhidh-d_16 //

pratyakṣavṛttīni khalu cakṣurādīni pañca prāguktāni | tebhyo 'pyaprāptagrāhiṇī dve prāgukte | tayorapi yadya(dda)vīyo 'rthaṃ tatprāguktam | prāptagrāhiṇāṃ tu 'paṭiṣṭhamitarādapi'; yatpaṭutaraṃ tatprāguktamiti ||

abhidharmadīpe vimāṣāprabhāyāṃ vṛttau prathamādhyāsya dvitīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_15

prathamādhyāye

tṛtīyapādaḥ |

idamidānīṃ vaktavyam | ya ete 'ṣṭādaśadhātavaḥ, eṣāṃ kati sanidarśanāḥ katyanidarśanāḥ ? kati sapratighāḥ katya pratidhāḥ ? kati vyākṛtāḥ katyavyākṛtā iti ? ata idaṃ pratāyate ||

sanidarśana ādyārthaḥ

ādyasya cakṣurdhātoryortho rūpadhātvākhyaḥ sa sanidarśanaḥ | saha nidarśanena nirdiṣṭa iti kṛtvā | nidarśanaṃ vāsya saṃbandhi vidyata iti sanidarśanaḥ ||

mūrtāḥ sapratighā daśa /

saptacittadhātūndharmadhātuṃ ca hitvā daśānye mūrtā dhātavaḥ 'sapratighā daśa'; |

pratigho nāma pratighātaḥ | sa ca trividhaḥ | āvaraṇaviṣayālambanapratighātaḥ | tatrāvaraṇapratighātaḥ svedeśe parasyotpattipratibandhaḥ | sa tu mūrtānāmeva saṃsthānavatāṃ paramāṇūnāṃ digdeśanirdeśyānāṃ dharmāṇām | yathā hastohastena pratihanyate upalo vopalena | viṣayapratighātaścakṣurādīnāṃ viṣayiṇāṃ rūpādiṣu sveṣu viṣayeṣu pratighātaḥ | yasya yasmin vṛttiḥ sannipātalakṣaṇā kāritrākhyā ca sa tasmin pratihanyate tato 'nyatrāvṛtteḥ | ālambanapratighātaścittacaittānāṃ sveṣvālambaneṣu pratighātaḥ ||

kaḥ punarviṣayālambanayorviśeṣaḥ ? yasminyasya kāritraṃ sa tasya viṣayaḥ | yaccittacaittairgṛhyate tadālambanam | tadihāvaraṇapratighātena daśānāṃ sapratighatvamanyonyāvaraṇāt |

Note: Jaini_16

'ye dharmā viṣayapratighātena sapratighā āvaraṇapratighātenāpi te'; iti ? catuṣkoṭikaḥ | prathamā koṭiḥ- saptacittadhātavodharmadhātupradeśaśca yaḥ saṃprayuktaḥ | dvitīyā- pañca viṣayāḥ | tṛtīyā- pañcendriyāṇi | caturthī- dharmadhātupradeśaḥ saṃprayuktakavarjaḥ |

'ye viṣayapratighātena sapratighā ālambanapratighātenāpi te'; iti paścātpādakaḥ- ye tāvadālambanapratighātena viṣayapratighātenāpi te syuḥ | viṣayapratighātena, nālambanapratighātena pañcendriyāṇi |

"yatrotpitsormanasaḥ pratighātaḥ śakyate paraiḥ kartum |
tatsapratighaṃ jñeyaṃ viparyayādapratighamiṣṭam ||"

iti bhadantakumāralātaḥ |

uktāḥ sapratighāḥ ||

kuśalādayo 'bhidhīyante |

anyatra rūpaśabdābhyāṃ ta evāvyākṛtā matāḥ // Abhidh-d_17 //

ta eva daśāvyākṛtā rūpaśabdadhātuvarjāḥ | tau hi triprakārau kuśalākuśalāvyākṛtau ||

śeṣāstridhā

Note: Jaini_17

saptacittadhātavo hi triprakārāḥ | dharmadhātuśca | saṃprayuktastriprakāraḥ, viprayukto 'saṃskṛtaśca | yathāśāstraṃ kaścit triprakāraḥ kaścidekaprakāraḥ saṃbhavato draṣṭavyaḥ |

kaḥ punaḥ kuśalārthaḥ ? śikṣitārthaḥ kuśalārthaḥ pravīṇavat | vipākahetāvaupamiko draṣṭavyaḥ | evamakuśalo 'pi avyākṛtastūbhayapakṣāvyākaraṇādavyākṛta ityabhiprāyaḥ ||

kati kāmadhātupratisaṃyuktāḥ kati yāvadapratisaṃyuktā iti | tadidamārabhyate |

iha sarve 'pi

kāmadhātau sarve 'pyaṣṭādaśa vidyante |

rūpadhātau caturdaśa / rasagandhau savijñānau dhātū hitvā

gandharasadhātū tadvijñānadhātū ca hitvā | ārūpye

trayontimāḥ // Abhidh-d_18 //
Note: Jaini_18

agrapaścāntimaḥ smṛtaḥ | antāścetyupasaṃkhyānam | paścimā manodhātumanovijñānadhātudharmadhātava evamārūpyadhātau santi ||

kati sāsravāḥ katyanāsravāḥ

sāsravānāstravā antyāstrayaḥ

anantaroktāstatra sāsravāḥ duḥkhasamudayasatyasaṃgṛhītāḥ | anāsravāstu mārgasatyāsaṃskṛtasaṃgṛhītāḥ ||

śeṣāstu sāsravāḥ /

pañcadaśadhātavaḥ sāsravāḥ, āsravasaṃyogitvavyavakīrṇatvāṅgabhāvebhyaḥ |

kośakārastvāha- "anuśayānuśayanātsāsravāḥ |" tadetadabrahma | na | niruktānuśayārthāparijñānāt | niruktāparijñānaṃ tāvat | anuśayānuśayanāt sānuśayāḥ |

na sāsravā na yāvadoghāḥ | āsravā hi ābhavāgrādyāvadavīcimupādāya cittasantatiṃ strāvayanti svayaṃ ca sravantītyāsravāḥ | anuśayāstvanuśerate | kleśāḥ kliśnanti | granthā grathnanti | saṃyojanāni saṃyojayanti | oghāḥ apaharanti | iti svakriyādvāreṇaiteṣu vargeṣvetā nairuktyasaṃjñā niviśanta ityeṣā vyākhyānītirjyāyasī |

Note: Jaini_19

anuśayārtho 'pi yadi puṣṭyarthastena mārganirvāṇālambaneṣu mithyādṛṣṭyādiṣu poṣotkarṣadarśanāt, nirvāṇamārgayorapi rūpādivat sāsravatvaprasaṅga iti | gatametat ||

kati savitarkāḥ kati savicārā iti vistaraḥ |

sālambaprathamāḥ pañca sopacārāstrayastridhā // Abhidh-d_19 //

sālambanānāṃ dhātūnāṃ ye prathamāḥ pañca te savitarkāḥ savicārāḥ | 'trayastridhā'; | ye tvantyāstrayaste tredhā | savitarkāḥ savicārāḥ | vicāramātrāścāvitarkāḥ | avicārāśca | kāmadhātau prathame ca dhyāne vitarko naiṣu triṣu prakāreṣu praviśati | sa khalvavitarko vicāramātraśca ||

atrāha- yadi pañcavijñānakāyāḥ savitarkāḥ savicārāḥ kathaṃ tarhi avikalpā ityucyante ? brūmaḥ

nirvikalpaguṇasvārthāḥ

guṇaḥ svārtho yeṣāṃ te bhavanti 'guṇasvārthāḥ'; | ete hi

asmārādanirūpaṇāt /

avikalpā ityucyante | etau hi pradhānau vikalpau traiyadhvikadharmaviṣayau | (Jaini_20) yogināṃ kṛtākṛtakarmāntapratyavekṣaṇā cittarakṣaṇe smṛtiḥ pradhānī bhavati | dharmasvasāmānyalakṣaṇahetuphalasaṃbandhādiṣu pravicayākhyaḥ prajñāsvabhāvaḥ prādhānyamanubhavati | atra tu

manobhaumī smṛtiḥ pūrvo dvitīyo dhīrnirūpikā // Abhidh-d_20 //

'manobhaumī'ti vartate | pañcānāṃ vijñānakāyānāṃ jātibadhirapuruṣarūpadarśanavadvṛttiḥ | tatrāpi ca smṛtiḥ samāhitā cāsamāhitā ca anusmṛtivikalpaḥ, ālambanābhilapanatulyatvāt | prajñā tvasamāhitaivābhinirūpaṇā vikalpaḥ, samāhitāyāḥ prakāraviśeṣanirūpaṇābhāvāt, pūrvanirūpitopalakṣaṇamātravṛttitvācca ||

athaiṣāṃ ṣaṇṇāṃ vijñānakāyānāṃ kataradvijñānaṃ kiyadbhiḥ savikalpakam ? tadidamāviṣkriyate |

vijñānapañcakaṃ kāmeṣvekena savikalpakam /

svabhāvavikalpena |

tasmādanyat tribhiḥ

manovijñānaṃ kāmeṣu tribhiḥ savikalpakam |

dhyāne prathame cāsamāhitam // Abhidh-d_21 //

prathame hi dhyāne yadasamāhitaṃ manovijñānaṃ tat tribhireva |

dvābhyāmavyagraṃ

yatpunaḥ samāhitaṃtaddvābhyāmevābhinirūpaṇavikalpamapāsya |

ekena cakṣuḥśrotratvagāśrayam /

yatpunaścakṣuḥśrotratvagāśrayaṃ vijñānaṃ prathame dhyāne tadekenaiva |

dvābhyāṃ taduparivyagraṃ

dvitīyādiṣu dhyāneṣu dvābhyāṃ vyagramiti vartate |

Note: Jaini_21
ekenaiva samāhitam // Abhidh-d_22 //

anusmṛtivikalpenaiva | evaṃ yāvadbhavāgram ||

idamidānīṃ vaktavyam | kutra kasya ṣaṭprakāraṃ vijñānaṃ kuśalādivikalpakaṃ bhavati ? tadidamabhidharmagahvaraṃ prastūyate |

ucchinnaśubhabījasya darśanaṃ savikalpakam /
kuśalaṃ nāsti vijñānamanyatra pratisandhitaḥ // Abhidh-d_23 //

iha tāvaducchinnakuśalamūlasya pañca rūpondriyāśrayabalotpannaṃ darśakaṃ vijñānaṃ kuśalaṃ na vidyate, anyatra kuśalamūlapratisandhānāt |

kāmebhyo vītarāgasya bālasyāhānidharmiṇaḥ / dvidhāpyakuśalaṃ nāsti

darśakaṃ ca manovijñānaṃ ca yadyaparihāṇadharmā bhavati |

kliṣṭaṃ cāryasya nottamam // Abhidh-d_24 //

na cāryasyordhvabhūmyālambanaṃ kliṣṭaṃ vijñānaṃ vikalpakamasti ||

kiñca,

nākliṣṭāvyākṛtaṃ kiñcidūrdhvabhūmivikalpakam /

na cānivṛtāvyākṛtaṃ kiñcidūrdhvabhūmivikalpakamasti |

kliṣṭaṃ vikalpakaṃ cāpi nāstyadhobhūmigocaram // Abhidh-d_25 //

na ca kliṣṭaṃ vijñānamadharabhūmyālambanaṃ vikalpakamasti |

tridheha dvayamāryasya

iha kuśalākuśalāvyākṛtaṃ darśakaṃ ca manovijñānaṃ ca vikalpakamasti |

rāgiṇaḥ saśubhasya ca /

avītarāgasyāpyanucchinnakuśalamūlasya pṛthagjanasya trividhaṃ dvayamasti |

na śubhaṃ nāpi ca kliṣṭaṃ dvitīyādiṣu darśakam // Abhidh-d_26 //
Note: Jaini_22

vijñānamastīti ||

idamidānīṃ vaktavyam | kathamasatyātmani śāśvate tadguṇe ca saṃskāre smṛtihetāvasati pratikṣaṇavinaśvareṣu ca vijñāneṣu ca parasparākṛtasaṃketeṣu pūrvānubhūto 'rthaḥ smaryate ? tadapadiśyate | yadyapi dattottara eṣa vādaḥ, tathāpīdaṃ śāstrānugatamārabhyate |

prayogādaṅgasānnidhyātsabhāgatvācca santateḥ /
prāgvijñānānubhūte 'rthe cetasyutpadyate smṛtiḥ // Abhidh-d_27 //

praṇidhānānubhavajñānapāṭavasātatyakāritvābhyāmasahakāritvābhyāmasahakārikāraṇasānnidhye santatyānukūlebhyaḥ pūrvavijñānānubhūte rūpādau vastuni smṛtirutpadyate |

ātmamanaḥsaṃyogātsaṃskārāpekṣā tadutpattiriti cet | na | ātmamanaḥ- saṃyogaḥ saṃskārāṇāṃ śaśaviṣāṇavadasiddhatvānnityasyāsyātmanaḥ saṃskārāṇāmanupapatteḥ | saṃskārasaṃyogaśca sakalātmavyāpitve pradeśavṛttyabhyupagamadoṣācca | tasmāt suṣṭhūktaṃ prayogādaṅgasānnidhyādibhyaḥ smṛtirutpadyate paramārthasaṃvṛttiviṣayā ||

etadviparyayāt māndyātkleśarogābhibhūtitaḥ /
jñātapūrveṣu vismṛtiḥ saṃprajāyate // Abhidh-d_28 //

idamidānīṃ vicāryate | duḥkhadarśanaheyādinā pañca prakāreṇa vijñānena yadanubhūtaṃ tatkatamena smaryate ? tadidaṃ prastūyate |

dṛṣṭaṃ dvitricatuḥpañcaprakāreṇāpi cetasā /
smaryate sattadanyaiśca nānyo 'nyaṃ vyoghadṛkkṣaye // Abhidh-d_29 //

sarvāṇi khalu duḥkhadarśanādiheyāni pañcaprakārāṇi paramparānubhūtaṃ smaranti | ayaṃ tvatra niyamaḥ- 'nānyo 'nyaṃ vyoghadṛkkṣaye |'; nirodhamārgadarśanaprahātavyānubhūtaṃ tu nānyo 'nyaṃ smṛtipratiniyatālambanatvāt | śeṣāstu trayaḥ prakārāḥ sambhinnālambanatvānna pratiṣidhyante ||

vijñānānāṃ tu pañcānāṃ yadekenānubhūyate / tatsmaryate 'pi cānyena

Note: Jaini_23

manovijñānenetyarthaḥ |

tena khalvitarairapi // Abhidh-d_30 //

manovijñānenāpi yadanubhūtaṃ tat ṣaḍbhirapi smaryate ||

atha dvādaśānāṃ cittānāṃ ko 'rthaḥ kenānubhūtaḥ katibhiḥ smaryate ? dvādaśacittāni | kāmāvacarāṇi kuśalādīni catvāri | rūpāvacarāṇi trīṇyanyatrākuśalāt | evamārūpyāvacarāṇyetānyeva trīṇi | śaikṣamaśaikṣaṃ ca | smṛtirapi tatsaṃprayuktā dvādaśavidhaiva |

tatra kiṃ kenānubhūtaṃ tad dvādaśabhirapi smaryate ? kāmāvacarakuśalānubhūtaṃ tad dvādaśavidhayā smarati | evamakuśalena | tannivṛtāvyākṛtānubhūtamaṣṭavidhayā smarati | kāmāvacaryā sarvayā | rūpārūpyāvacaryayānyatra nivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtāyāḥ śaikṣāśaikṣābhyāṃ ca | evamanivṛtāvyākṛtena | rūpāvacarakuśalānubhūtaṃ sarvābhiḥ smarati | tannivṛtāvyākṛtānubhūtaṃ daśabhiranyatra kāmāvacaranivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām | tadanivṛtāvyākṛtānubhūtaṃ daśabhiranyatrārūpyāvacaranivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām | ārūpyāvacaraḥ kuśalānubhūtaṃ daśabhiranyatra kāmāvacaranivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām | tannivṛtāvyākṛtānubhūtaṃ navabhiranyatra kāmāvacaraṃ nivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyām | rūpāvacarāccānivṛtāvyākṛtāt | evamanivṛtāvyākṛtena | śaikṣānubhūtamekādaśabhiranyatrakāmāvacaranivṛtāvyākṛtādevamaśaikṣeṇeti | saṃkṣepārthastvayaṃ ślokaiḥ pradarśyate |

dvyavyākṛtānubhūtaṃ yaccittaṃ dvādaśakādiha /
vyārūpyarūpanivṛteḥ smaryate 'ṣṭābhireva tat // Abhidh-d_31 //

kāmadhātau nivṛtāvyākṛtānivṛtāvyākṛtābhyāṃ yadanubhūtaṃ tadaṣṭābhiḥ smaryate | rūpārūpyāvacare dve nivate hitvā | śekṣamaśaikṣaṃ caivamanivṛtāvyākṛtena |

rūpārūpyāptanivṛtaśubhābhyāṃ tu krameṇa yat /
kāmāptāvyākṛte hitvā smaryate daśakena tat // Abhidh-d_32 //

kāmāvacaranivṛtāvyākṛte hitvā |

Note: Jaini_24
rūpe tvanivṛtākhyena dṛṣṭamavyākṛtena yat /
ārūpyāvyākṛte hitvā tadanyaiḥ smaryate punaḥ // Abhidh-d_33 //

yatkhalu rūpadhātau anivṛtāvyākṛtenānubhūtaṃ tadārūpyāvyākṛte hitvā tadanyairdaśabhiḥ smaryate ||

ārūpyāvyākṛtajñātaṃ yaśceto navakena tat /
kāmāptāvyākṛte hitvā rūpāptānivṛtaṃ tathā // Abhidh-d_34 //

gatametadaupodghātikaṃ prakaraṇam | prakṛtamevābhidhīyatām ||

ya ete 'ṣṭādaśadhātava eṣāṃ kati sālambanāḥ katyanālambanāḥ katyupāttāḥ katyanupāttāḥ kati saṃcitāḥ katyasaṃcitāḥ ? tadidamārabhyate |

cittākhyāḥ sapta sālambā dharmākhyaḥ saṃprayuktakaḥ /

sālambanā iti vartate | śeṣāstvanālambanā viṣayāgrahaṇāt ||

amūrtā dhvaninā sārdhamanupāttāḥ

ya ete saptacittadhātavo dharmadhātvardhena sahoktāste śabdena sahānupāttāḥ | ato 'nye

nava dvidhā // Abhidh-d_35 //

ye santānādhirohiṇaḥ pratyutpannāścakṣurādayastadavinirbhāgiṇaśca rūpādayaḥ | śeṣāstvanupāttāḥ | niścetanatvādanātmabhāvaparyāpannatvācca | śeṣā ye bāhyāḥ kāyendriyasaṃtānavyatirekavartinaste 'nupāttā iti siddham ||

kati bhūtāni kati bhautikāḥ ? tatrāpyucyate |

spṛśyaṃ dvidhā

atra bhūtāni catvāri bhautikaṃ ca gurutvādisaptaprakāram |

Note: Jaini_25
sadharmāṃśāḥ saha tā nava bhautikāḥ /

saha dharmadhātvaṃśenāvijñaptyākhyena 'saha tā nava bhautikāḥ'; ||

evaṃ kati mūrtāḥ ?

daśa sāvayavā mūrtāḥ

śeṣāstvamūrtāścakṣurvijñānadhātvādayaḥ |

ta eva daśa saṃcitāḥ // Abhidh-d_36 //

paramāṇusaṃghātā ityarthaḥ | ta evāṣṭau cakṣurvijñānadhātvādayo hitvā śeṣā daśa saṃcitāḥ ||

kati cchettāraḥ kati cchedyāḥ, kati dagdhāraḥ kati dāhyāḥ, kati tolayitāraḥ kati tolyāḥ ? tadidamatrocyate |

rūpagandharasasparśāścchetṛcchedyātmakā matāḥ /
dāhakāstolakāścaite dāhyāstolyāsta eva vā // Abhidh-d_37 //

'vā'; śabdo matavikalpārthaḥ | keṣāñcittejodhātureva dagdhā gurutvameva tolyam ||

kati vipākajāḥ katyaupacayikāḥ ?

pañca rūpīndriyātmāno vipākopacayātmakāḥ /
Note: Jaini_26

vipākakāraṇahetvadhīnajanmatvāt naiṣyandikāni cakṣurādīni pañca na vidyante | mṛtasya vipākajavyatiriktatanniṣyandābhāvāt | tatra vipākahetorjātā vipākajāḥ, madhyapadalopaṃ kṛtvā gorathavat |

amūrtā naupacayikāḥ

saptacittadhātavo dharmadhātuścāmūrtā naiṣyandikavipākajāstu vidyante sabhāgavipākahetubalotpatteḥ |

tridhā śeṣāḥ

rūpadhātvādyāścatvārastriprakārā ye kāyendriyasahavartinaste tridhā | bāhyāḥ te dvidhā |

dhvanirdvidhā // Abhidh-d_38 //

śabdastu vipākajo nāstītyāgamaḥ | yuktirapīcchātastatpravṛtteḥ ||

idānīmidamucyate | yaścakṣurdhātunā samanvāgataḥ samanvāgamaṃ pratilabhate cakṣurvijñānadhātunāpi saḥ ? yo vā cakṣurvijñānardhātunā cakṣudhātunāpi saḥ ? āha | nātraikāṃśaḥ | yasmāt

cakṣustadupalabdhiśca pṛthagvā saha vāpnuyāt /
Note: Jaini_27

cakṣurdhātuṃ tāvallabhate na cakṣurvijñānadhātum | kāmadhātau krameṇa cakṣurindriyaṃ pratilabhamānaḥ, ārūpyadhātucyutaśca dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapadyamānaḥ | syāccakṣurvijñānadhātunā na cakṣurdhātunā | dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapannaścakṣurvijñānamasaṃmukhīkurvāṇaḥ | tataścyutaścādhastādupapadyamānaḥ | ubhābhyāmapi- ārūpyadhātucyutaḥ kāmadhātau brahmaloke copapadyamānaḥ | nobhābhyām- etānākārān sthāpayitvā |

yaścakṣurdhātunā samanvāgataḥ cakṣurvijñānadhātunāpi saḥ ? catuṣkoṭikāḥ | prathamā- dvitīyādiṣu dhyāneṣūpapannaścakṣurvijñānamasaṃmukhīkurvāṇaḥ | dvitīyā- kāmadhātāvalabdhavihīnacakṣuḥ | tṛtīyā- kāmadhātau labdhāvihīnacakṣuḥ prathamadhyānopapanno dvitīyādidhyānopapannaśca paśyan | caturthī- etānākārān sthāpayitvā ||

gatametat | prakṛtamidānīmanuvartyatām | katyādhyātmikāḥ kati bāhyāḥ ?

dvādaśādhyātmikā jñeyāḥ

pañcendriyātmikaḥ saptacittadhātavaśca, ahaṃkārasanniśrayatvāt | "ātmanā hi sudāntena svargaṃ prāpnoti paṇḍitaḥ |" iti |

bāhyāṣṣaḍviṣayātmakāḥ // Abhidh-d_39 //

kati darśanaheyāḥ kati bhāvanāheyāḥ katyaheyāḥ ? tadārabhyate |

trayo 'ntyāstrividhāḥ

manodhāturmanovijñānadhāturdharmadhātavastriprakārāḥ | aṣṭāśītyanuśayasahacariṣṇavastatprāptayaśca darśanaheyāḥ |

Note: Jaini_28
śeṣā bhāvanāpathasaṃkṣayāḥ /

ye sāsravāḥ | ye tvanāsravāste 'praheyā nirdoṣatvāt ||

na rūpamasti dṛggheyaṃ nākliṣṭaṃ nāvikalpakam // Abhidh-d_40 //

pṛthagjanatvamiti cet | na | tasyānivṛtāvyākṛtatvāta, samucchinnakuśalamūlavītarāgāṇāmapi tatsamanvāgamāt | āpāyikaṃ ca kāyavākkarmarūpasvabhāvaṃ tadapyāryamārgavirodhitvādvihīnaṃ na tu prahīṇaṃ tasmādubhayaṃ na darśanaheyaṃ satyeṣvavipratipatteḥ | duḥkhadharmajñānakṣāntau pṛthagjanatvaprasaṃgācca |

pañcavijñānakāyā avikalpakāste 'pi na darśanaheyāḥ ||

kati sabhāgāḥ kati tatsabhāgāḥ ?

sabhāga eva dharmākhyaḥ śeṣāstūbhayathā smṛtāḥ /

dharmadhātuvarjyā anye dhātavo dvidhā | sabhāgāstatsabhāgāśca ||

kaḥ punaḥ sabhāgārthaḥ ko vā tatsabhāgārthaḥ ?

sabhāgastatsabhāgatve svakriyābhāktu tulyate // Abhidh-d_41 //
Note: Jaini_29

yaḥ svakriyāṃ bhajate sa sabhāga ityucyate | yaḥ svakriyāvirahitaḥ sa tatsādṛśyamātrabhajamānatvāt tatsabhāga ityākhyāyate |

atra sabhāgastrividhaḥ | adhvasu svakriyābhedena vācyaḥ | evaṃ tatsabhāgaḥ kriyāvirahito vācyaḥ | anutpattidharmakaṃ caturthamiti kāśmīrāḥ ||

kati dṛṣṭiḥ kati na dṛṣṭiḥ ?

cakṣuḥ sadharmadhātvaṃśaṃ navadhā dṛṣṭirūcyate /

cakṣustāvalloke 'pi dṛṣṭiriti pratītam | dharmadhātorapi pradeśo dṛṣṭisvabhāvo 'ṣṭavidhaḥ kliṣṭākliṭaprajñātmakaḥ | śeṣastu na dṛṣṭiḥ |

pāñcavijñānakī prajñā na dṛṣṭiranitīraṇāt // Abhidh-d_42 //

nitīrikā hi dṛṣṭayo vicāraṇāśrayāt | sā tvavikalpikā jaḍasvabhāvā | atyalpamidamucyate | manovijñānabhaumyanirāsādisaṃprayuktā na dṛṣṭirityupasaṃkhyātavyam ||

kathaṃ punaretāḥ prajñāḥ paśyanti ? tadidamāviṣkriyate |

sameghāmegharātryahnordṛśyaṃ cakṣuryathekṣate /
kliṣṭākliṣṭadṛśau tadvacchaikṣāśaiṃkṣe ca paśyataḥ // Abhidh-d_43 //
Note: Jaini_30

yathā sameghāyāṃ timirapaṭalāvaguṇṭhitacandranakṣatracakraprāyāṃ rajanyāṃ rūpāṇi dṛśyante tathā kliṣṭāḥ pañcadṛṣṭayo jñeyaṃ paśyanti | yathā tu vigatarajāṃsi niśākarakiraṇāṃśukāvaguṇṭhitāyāṃ triyāmāyāṃ rūpāṇi dṛśyante, tathā laukikī samyagdṛṣṭiḥ paśyati | yathā tu meghapaṭalāvaguṇṭhite divākarakiraṇānudbhāsite divase rūpāṇi dṛśyante tadvacchaikṣī dṛṣṭiḥ paśyati | yathā tu dravyakanakarasāvasekapiñjaradinakarakiraṇaprotsāritatimirasaṃcaye divase cakṣuṣmato devadattasya rūpaṃ cakṣurīkṣate, tathā buddhānāmarhatāṃ prajñācakṣuravidyākleśopakleśamaladūṣikātimirapaṭalavarjitaṃ jñeyaṃ paśyatīti |

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau prathamasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_31

prathamādhyāye

caturthapādaḥ |

āha | yaduktam- cakṣurdarśanamaṣṭaprakārā ca prajñā dṛṣṭiriti | atha vijñānaṃ paśyatyatha na paśyati ? yadi paśyati daśadharmā dṛṣṭisvabhāvā bhavanti | atha na paśyati dārṣṭāntikapakṣastarhyujjhito bhavati | devā enaṃ grahīṣyanti grahītavyaṃ cenmaṃsyante |

yattūktaṃ daśadharmā dṛṣṭisvabhāvāḥ prāpnuvantītyatra vijñānasya mukhyadarśanakalpanāpratiṣedhamupariṣṭāt kariṣyāmaḥ | idaṃ tu vaktavyam | cakṣuścakṣurvijñānaprajñāsāmagrīṇāṃ kaḥ paśyati ? kutaḥ saṃśaya iti cet | sarvatra doṣadarśanāt | yadi tāvaccakṣuḥ paśyati yāvatkāyaḥ spṛśati tato yugapat sarvaviṣayopabhogaprasaṃgaḥ | atha cakṣurvijñānaṃ paśyati kastarhi vijānāti ? vyavahitamapi kiṃ na paśyati, apratighatvāt ? atha prajñā paśyati śrotravijñānādiṣvapi prajñā vidyata iti tatrāpi darśanaprasaṃgaḥ | atha cakṣurādisāmagrī paśyati sāpi khalu cakṣurādisāmagryaṅgavyatiriktā svabhāvakriyābhāvānna vidyate |

cakṣurādisāmagryaṅgānāmapi pratyekaṃ darśanaśaktikriyābhāvo 'ndhaśatavadityasattvam | sarvasāmagrīṇāṃ sarvakāryakaraṇāpattitvāt, viśeṣābhāvāt |

hetupratyayasāmagrīṃ pratītya kriyāmātraṃ vijñānamutpadyata iti cet | na | janikartṛbhāve janmakriyāsvātantryānupapatteḥ, naśyādivat | hetupratyayānāṃ paratantrāṇāṃ svātmanyavasthitānāṃ nirātmakānāṃ nirātmakakaraṇaśaktyayogāt |

kiñca, vijñeyābhāve vijñānānupapatteḥ, dāhyadahanavat |

kiñca, vijñānakriyāśritābhāve tadabhāvāccitrakuḍyavat | janmanāśayorddharmidharmatve viruddhānāmanyataropapattirvināśasya vā sajātihetutvaprasaṃgaḥ | yajjātyanuvṛttistadbījamiti cet | na | kuśalākuśalādicittanirodhe bījatvānupapatteḥ, sāmagrīpakṣotsargātsāṃkhyamatābhyupagamadoṣācca | teṣāmapi pradhānākhyādbījādekasmānnirapekṣātsarvaṃ saṃbhavati | nimittāntarāpekṣā śaktaśakteriti cet | na | akṣaṇikatvadoṣāt | sarvasāmagryaṅgabījābhyupagame kāryasvabhāvādivaicitryaprasaṃgaḥ | tasmānnirdoṣaḥ pakṣo vaktavyaḥ | so 'yaṃ prakramyate |

Note: Jaini_32
cakṣuḥ paśyati vijñānaṃ vijānāti svagocaram /
ālocanopalabdhitvādviśeṣaḥ sumahāṃstayoḥ // Abhidh-d_44 //

cakṣurdravyaṃ hi draṣṭṛsvabhāvam | tasya hetupratyayasāmagrīparigrahaprabodhitaśakteḥ rūpadarśanakriyāmātramutpadyate | dravyakriyayoścānyatvaṃ siddhasādhyamānarūpatvānnirapekṣasāpekṣavyapadeśitvācca draṣṭavyam | tatra cakṣurmūrtikriyāvadvijñānādhiṣṭhitaṃ darśanakriyāmārabhate | na vijñānaśūnyam | yathaiva cakṣurvijñānamālocanādhiṣṭhitakriyaṃ vijānāti, na kevalam, paramparānugrahabalāddhyanayoḥ pradīpādipratyayāntaraparigṛhītayoryugapadekasmin viṣaye vṛttilābho bhavati |

yastvetadatipatyaivaṃ kalpayati- 'kāraṇabhūtābhyāṃ prāgutpannābhyāṃ cakṣūrūpābhyāṃ kāryabhūtaṃ vijñānaṃ sahaikasmin kāle nāvatiṣṭhate'; iti tasya sakṣādviṣayānubhavanābhāvādanumānāgamābhāvaprasaṃgaḥ | anubhavajñāne cāsati manovijñānasmṛtigocarābhāvādanutpattiprasaṃgaḥ | niyataviṣayasmaraṇābhāvācca | tasmādvijñānaṃ niyatāśrayālambanalabdhapratiṣṭhaṃ sahakārikāraṇasāmagrīsannipātopajanitakriyaṃ sākṣādviṣayamupalabhate | cakṣurapyālocayati pradīpastatkālamevāvabhāsayati | ya ete vijñānacakṣūrūpādayaḥ svahetusāmagrīprabodhitaśaktayaḥ te viṣayaprativijñaptyālocanāvabhāsanākhyāṃ yugapat saudhīṃ saudhīṃ vṛttiṃ pratipadyanta iti yuktimatī nītiḥ |

tasmātsatsvapyanyeṣu pratyayeṣu darśanakriyāyāścakṣuṣaḥ prādhānyāt, tadevāñjasā paśyatītyucyate | yathā vā devadattaḥ sthālījalajvalanataṇḍulādiṣu satsvapi pāke pravartamāne svasyāmadhiśrayaṇodakāsecanataṇḍalāvapanadarvīparighaṭṭanācāmanisrāvaṇakriyāyāṃ labdhasāmarthyaḥ sādhanasanniyoge ca paraprāptaiśvaryo devadattaḥ prādhānyātpacatātyucyate | yadā punastaṇḍulānāṃ (Jaini_33) vikledo vivakṣitaḥ pāko vā tadā jalānalayoḥ prādhānyādvyapadeśo bhavatyambu kledayatyagniḥ pacatīti | tasmātsāmagryāṃ satyāṃ darśane pravartamāne prādhānyāccakṣuḥ paśyatītyucyate | kathaṃ prādhānyamiti cet ? tatprakarṣe darśanaprakarṣāt | tulye hi prathamadhyānacakṣurvijñāne dvitīyādiṣu cakṣuṣprakarṣāddarśanaprakarṣo dṛśyata iti | tasmādyuktam- "cakṣuḥ paśyati nayanaṃ paśyati manasi tu bhaktyā prajñāvṛttirupacaryate manasā paśyati" iti |

tatrayaduktaṃ kośakāreṇa- "kimidamākāśaṃ khādyate | sāmagrayāṃ hi satyāṃ dṛṣṭamityupacāraḥ pravartate | tatra kaḥ paśyati ?" iti | tadatra teta bhadantena sāmagryaṅgakriyāpaharaṇaṃ ? kriyate | abhidharmasaṃmohāṅkasthānenātmāpyaṅkito bhavatyayogaśūnyatāprapātābhimukhyatvaṃ pradarśitamiti ||

kiṃ punarekenāpi cakṣaṣā paśyati, āhosvid dvābhyāmeveti ? nātra niyamaḥ | yasmāt

Note: Jaini_34
ekasya cakṣuṣaḥ kāryaṃ vijñānamathavā dvayoḥ /

iti dvicandradarśanādervijñānasya .......... ||

prāptagrāhīṇi āhosvidaprāptagrāhīṇīti ? taducyate |

aprāpyārthaṃ manaścakṣuḥ śrotraṃ ca trīṇyato 'nyathā // Abhidh-d_45 //

ghrāṇarasanakāyendriyāṇi prāptagrāhīṇītyarthaḥ ||

atra kāṇādaḥ paśyati | nāprāptagrāhīṇīndriyāṇi | cakṣuṣo hi raśmirgatvā paśyati | śrotraṃ tra sarvagataṃ prāpyaiva sarvaṃ śrṛṇoti | taṃ pratīdamucyate |

aprāptagrāhiṇaḥ siddhā dūrāsannasamagrahāt /

yāvatā hi kālena devadattaḥ svapāṇitalalekhāṃ paśyati tāvataiva candralekhām | na cāyaṃ gatimatāṃ dharmaḥ | gatimanto hi devadattādayo dūraṃ cirādgacchantyāsannaṃ kṣipramiti | na | pradīpavat tatsiddheḥ |

pradīpādiprabhāvaścet

yathā khalu yāvatā kālena pradīpo nediṣṭhaṃ rūpamabhivyanakti tāvatā daviṣṭhaṃ tadvaditi | tatra pratyavasthānam-

na samaṃ tatsamudbhavāt // Abhidh-d_46 //
Note: Jaini_35

yadi pradīpo gacchet, tatrāpyeṣa doṣaḥ prasajyeta | prabhādimadhyānteṣu ca tāpaviśeṣadarśanāt tadekatvāsiddhiḥ | tasya punaḥ pratītya yugapat sarvapradīpaprabhāmupādāya rūpaparamāṇūnāmutpattistasyaiṣa doṣo nāsti ||

sarvagrahaprasaṃgaścennāyaskāntādidarśanāt /

yadyaprāptagrāhi cakṣuḥ brahmaloke brahmāṇaṃ kasmānna paśyati ? tatredamucyate | nāyaskāntavattatsiddheḥ | yathā tulye 'pyaprāptākarṣaṇe na prācīno 'yaskānto maṇirudīcīnamayaḥ samākarṣati tadvaditi ||

atra punarvindhyavāsī paśyati sarvagatatvamindriyāṇām | taṃ pratīdamucyate |

sarvagatvādadoṣaścennāyogāttilatailavat // Abhidh-d_47 //

ko hyanunmatto brūyāttileṣu tailaṃ sarvagatamastīti ? tadvakcakṣuḥśrotrādyadhiṣṭhānebhyo bahirindriyāṇi kaḥ kalpayedamūḍhacetāḥ ?

idaṃ vaktavyam | yatra kāye sthitaścakṣuṣā rūpāṇi paśyati kiṃ tāni kāyacakṣūrūpavijñānāni ekabhaumāni, āhostidanyabhaumikānyapi ? sarveṣāmaniyamaḥ | tatra kāmadhātūpapannasya tāvat svena cakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyataḥ sarvaṃ svabhaumam | tasyaivāsya dhyānacakṣuṣā svarūpāṇi paśyataḥ kāyarūpe svabhūmike dvayaṃ prathamāddhyānāt | prathamadhyānabhūmīni paśyato rūpāṇyapi tatratyāni | dvitīyadhyānacakṣuṣā samīkṣamāṇasya kāyarūpe svabhūmike, cakṣurdvitīyād dhyānāt, vijñānaṃ prathamāt | prathamadhyānabhūmīni paśyato vijñānarūpe prathamāddhyānāt, kāyaḥ kāmāvacaraḥ, cakṣurdvitīyāddhyānāt | dvitīyadhyānabhūmīni paśyataścakṣūrūpe dvitīyadhyānabhūmike kāyaḥ kāmāvacāro vijñānaṃ prathamadhyānāt | evaṃ tṛtīyacaturthadhyānabhūmikena cakṣuṣā tadbhūmikādharabhūmikāni rūpāṇi paśyato vijñātavyam | prathamadhyānopapannasya svena cakṣuṣā svānarūpāṇi paśyataḥ sarvaṃ svabhūmikam | adharāṇi rūpāṇi paśyatastrayaṃ svabhūmikaṃ rūpāṇi kāmāvacarāṇi | dvitīyadhyānacakṣuṣā svāni rūpāṇi paśyatastrayaṃ svabhūmikaṃ cakṣurdvitīyāt | kāmāvacarāṇi paśyataḥ kāyavijñāne svabhūmike, kāmāvacarāṇi rūpāṇi, cakṣurdvitīyāt | dvitīyadhyānabhūmīni paśyataścakṣūrūpe tadbhūmike śeṣaṃ svabhūmikam evaṃ tṛtīyādidhyānacakṣuṣā yojyam | dvitīyādidhyānopapannasya svaparacakṣurbhyāṃ svaparabhūmikāni rūpāṇi paśyato yathāsaṃbhavaṃ draṣṭavyam ||

Note: Jaini_36

niyatastvayam-

na hyūrdhvaṃ cakṣuṣaḥ kāyo na rūpaṃ nākṣijaṃ manaḥ /
vijñānasya tu netrārthastau ca kāyasya savaṃtaḥ // Abhidh-d_48 //

pañcabhaumāni kāyacakṣūrūpāṇi dvayoḥ savitarkasavicārayorbhūmyoścakṣurvijñānam | tatra yadmūmikaḥ kāyastadbhūmikamūrdhvabhūmikaṃ vā cakṣurbhavati na tvadhobhaumikam | yadbhūmikaṃ cakṣustadbhūmikamadharabhūmikaṃ vāsya rūpaṃ gocarī bhavati nordhvabhūmikam | evaṃ cakṣurvijñānaṃ nādharime cakṣuṣi saṃmukhībhavati | asya tu cakṣurvijñānasya rūpaṃ sarvato viṣayībhavati | kāyasyāpyubhe rūpavijñāne sarvato bhavata iti ||

evaṃ

nopariṣṭācchru teḥ kāyo na śabdo na svakaṃ manaḥ /
vijñānasya tu nihrādastau ca kāyasya sarvataḥ // Abhidh-d_49 //

ghrāṇādīnāṃ punaḥ

trayāṇāṃ trīṇyapi svāni

kāyagandhādiviṣayavijñānāni svabhūmikānyeva | utsargasyāyamapavādaḥ kriyate |

tanorvijñānamapyadhaḥ /

kāyaspṛṣṭavye svabhūmike eva | kāyavijñānaṃ tu keṣāñcidadharabhūmikam | yathā dvitīyādidhyānopapannānāmiti |

manastvaniyataṃ

samāpattyupapattikāleṣu kāyasya sarvato bhāvāt | traikālikādhvanirmuktasarvadharmaviṣayitvāt ||

kimarthaṃ punarayamalpārthaḥ sumahāgranthasandarbhavidhirārabhyata iti ? (Jaini_37) kośakṛdācaṣṭe- nahyatra kiñcitphalamutprekṣyata iti | taṃ pratīdaṃ phalamādarśyate | tatra khalu

yogivaiśvarūpyaṃ pradarśitam // Abhidh-d_50 //

etadvaiśvarūpyaṃ yogināṃ yadanyataḥ kāyo 'nyataścakṣuranyataḥ rūpamanyato vijñānaṃ gṛhītvā paśyanti | vibhūni ca śarīrāṇi nirmāya manojavayā ṛddhyā gatvā buddhā bhagavanto yathecchaṃ lokadhātvantareṣu vineyānāṃ buddhakāryaṃ kurvaṃti | divyābhyāṃ cakṣuḥśrotrābhyāṃ rūpāṇi dṛṣṭvā śabdāṃśca śrutvā yathecchaṃ yugapadanekāni pāñcagatikāni śarīrāṇi nirmāyānekagatidhātvantareṣu vineyakāryaṃ kurvantīti |

gatametat prāsaṅgikaṃ prakaraṇam ||

idamadhunā vācyam | skandhopādānaskandhayoḥ kaḥ prativiśeṣaḥ ? taducyate | skandhāstribhiḥ satyaiḥ saṃgṛhītāḥ | yasmāt

sāsravānāsrāḥ skandhā ye tūpādānasaṃjñitāḥ /
sāsravā eva te jñeyāstatsācivyakriyādibhiḥ // Abhidh-d_51 //

kāraṇairiti vākyādhyāhāraḥ | tasmādupādānaskandhāḥ satyadvayasaṃgṛhītāḥ | nirodhasatyaṃ tu skandhalakṣaṇānupapatteḥ skandhalakṣaṇavyatiriktamiti draṣṭavyam ||

adhvādyāḥ skandhaparyāyāḥ

adhvānaskandhāḥ saṃskṛtāḥ kathāvastvityevamādayaḥ |

dharmādyā vastunaḥ sataḥ /
Note: Jaini_38

sat vastu dharmo dravyamāyatanaṃ dhāturityevamādayaḥ |

ye tu sāsravasaṃjñāste proktā duḥkhādināmabhiḥ // Abhidh-d_52 //

duḥkhaṃ loko bhavaḥ samudaya ityevamādibhirnāmabhiḥ śabdayante ||

atha kasmāccakṣuḥśrotraghrāṇānāṃ dvitve satyekadhātutā ? tadārabhyate-

svātmyagocarakāryāṇāmekatvādekadhātutā / cakṣurādidvibhāve 'pi

trayāṇāmapi khalveteṣāmekasvabhāvatvādekagocaratvādekakāryatvācca dvitve 'pi satyekādhipatyaṃ caikadhātutā ca nirvartete |

dvyutpattiḥ karmatritvaśāt // Abhidh-d_53 //

ye tu kathayanti "śobhārthaṃ tu dvayodbhavaḥ" iti teṣāṃ ślīpadagaṇḍaprabhṛtīnām atiśobhārthamutpattirityāpannam ||

Note: Jaini_39

idamidānīṃ vācyam | cakṣurādikāraṇasāmagrīsannidhāne sati cakṣurvijñānotpattau kasmāccakṣuḥśrotrādivijñānamityucyate ? tatra visarjanaṃ kriyate-

asādhāraṇavaiśiṣṭyādaiśvaryādāntaraṅgayataḥ /
satyapyanekahetutve vijñānaṃ tairviśeṣyate // Abhidh-d_54 //

cakṣurādīndriyaviśeṣādvijñānaviśeṣo dṛṣṭaḥ | cakṣurādīnāṃ ca caturbhiḥ kāraṇairīśitvaṃ dṛṣṭam | asādhāraṇakāraṇatvena cāntaraṅgya iti ||

atrāha | atha kasmāt sarvapadārthānāṃ dravyasvabhāvatve nirvāṇameva paramārthato dravyamityucyate yato dharmadhātureva tadyogāddravyavānityākhyāyate | kasmācca sarvasaṃskṛtānāṃ kṣaṇikatve sati traya evāntyā dhātavaḥ kṣaṇikā ityucyante ? tadubhayaṃ pradarśyate |

nityatvātkuśalatvācca nirvāṇaṃ dravyamañjasā /
sāradravyena tenaiko dharmākhyo dravyavānmataḥ // Abhidh-d_55 //
Note: Jaini_40
prathamaṃ nirmalaṃ cittamasābhāgyātkṣaṇaḥ smṛtaḥ /
tenādbhutakṣaṇenaite kṣaṇikāḥ paścimāstrayaḥ // Abhidh-d_56 //

kiṃ punarete cakṣurādayastulyaṃ viṣayaṃ gṛhṇanti, āhosvinnyūnamavikaṃ vā ? tadāviṣkriyate-

ghrāṇaṃ jihvā ca kāyaśca tulyārthagrāhyadastrayam /

dvayoścakṣuḥśrotrayoraniyama ityākhyātaṃ bhavati ||

kiṃpunareṣāṃ cakṣurvijñānādīnāṃ sahaja evāśrayaḥ, āhosvidatīto 'pi ? taducyate |

paścimasyāśrayo 'tītaḥ

manovijñānasya kriyāvato nityamāśrayo 'tītaḥ |

pañcānāṃ taiḥ sahāpi ca // Abhidh-d_57 //

pañcānāṃ vijñānakāyānāṃ taiḥ sahāpi cātītaśceti 'ca'śabdāt |

evaṃ catuṣkoṭika ārabhyate | ye dharmā vijñānaniśrayāḥ samanantarā api te ? praśnaścatuṣkoṭikaḥ | niśraya eva cakṣurādayaḥ | samanantarā eva vedanādayaḥ | ubhayaṃ samanantaraniruddhaṃ vijñānam | nobhayametānākārān sthāpayitvā ||

idamidānīmabhidharmasarvasvaṃ kośakārakasmṛtigocarātītaṃ vaktavyam | athaiṣāmaṣṭādaśānāṃ dhātūnāṃ katamaṃ niśrayaṃ niśrityānāsraveṇa mārgeṇa katamo dhāturnirudhyate !

Note: Jaini_41
niśritya khalvanāgamyaṃ niśrayāṃścaturo 'tha vā /
anāsraveṇa mārgeṃṇa cakṣurdhāturnirudhyate // Abhidh-d_58 //

navasu bhūmiṣu khalvanāsravo mārgaḥ | cakṣurdhātustu pañcabhūmikaḥ | tatra prajñāvimuktasyālabdhadhyānasyāryasyānāgamyaṃ niśritya cakṣurdhāturnirudhyate | nirodhamārgajñānātmakasya tridhātupratipakṣatvāddhyānalābhinaḥ punaścaturo niśrayānniśritya dhyānāntarikāyāḥ prathamena grahaṇāt ||

anāgamyaṃ tu niśritya gandhadhāturnirudhyate /

dhyānālābhinastannirodhāt |

manodhāturanāgamyaṃ yadi vā saptaniśrayāt // Abhidh-d_59 //

catvāri dhyānāni trīṃścārūpyān, tasya traidhātukatvāt ||

anāgamyaṃ tathaivādyaṃ cakṣurvijñānasaṃjñakaḥ /

nirudhyata iti vartate | tasya kāmaprathamadhyānasamāpannatvāt |

dharmadhātorvicitratvādyathāyogaṃ vinirdiśet // Abhidh-d_60 //

dharmadhātuḥ khalu kaścitkāmāvacara eva yathā pratighādayaḥ | kaścitkāme prathamadhyānayoryathā vitarkavicārādayaḥ | kaścitkāme prathamadvitīyadhyānayoryathā prītiḥ | kaścitkāme tṛtīyadhyānayoryathā sukhendriyam | kaścittraidhātuko yathā jīvitendriyādayaḥ | ata ucyate 'yathāyogaṃ vinirdi śet | evamanyānapi dhātūnanenaiva yathoktena nyāyena 'yathāyogaṃ vinirdiśet'; iti ||

idamidānīmanyadvaktavyam | yadā pṛthagjanaścakṣurdhātuṃ rūpāptaṃ parijānāti tadā katamāddhātorvairāgyamāpnoti ? kati ca kutratyānanuśayān jahāti ? kāni ca saṃyojanāni paryādāya jahāti ? tadāviṣkriyate-

cakṣurdhātuṃ hi rūpāptaṃ parijānan pṛthagjanaḥ /
kṛtsnādrūpamayāddhātorvairāgyamadhigacchati // Abhidh-d_61 //
tasmādanuśayāndhātorekatriṃśajjahāti ca /
paryādatte na kiñcittu saṃyojanamasau tadā // Abhidh-d_62 //

anuśayānāṃ hi dhātuparicchedo na saṃyojanānām |

Note: Jaini_42
rūpavairāgyamāpnoti jahātyanuśayatrayam /

satkāyadṛṣṭiśīlavrataparāmarśavicikitsākhyaṃ rūpadhātuparyāpannam |

tadā saṃyojanaṃ tvāryaḥ paryādatte na kiñcana // Abhidh-d_63 //

anuśayatrayaṃ kataradāryo jahāti bhavarāgamānāvidyākhyam ? bhāvanāprahātavyaṃ saṃyojanaṃ tu na dhātuparicchinnamiti na kiñcittadā jahāti ||

cakṣurvijñānadhātuṃ tu parijānaṃstameva ca /
parijānātyavaśyaṃ ca brahmalokādvirajyate // Abhidh-d_64 //
na tu saṃyojanaṃ kiñcitparyādatte tadā hyasau /
gandhadhātuṃ rasākhyaṃ ca parijānan pṛthagjanaḥ // Abhidh-d_65 //
kāmavairāgyamāpnoti dhruvaṃ hyanuśayānapi /
tadā jahāti ṣaṭtriṃśadvartisaṃyojanatrayam // Abhidh-d_66 //

kāmāvacarācchaṭtriṃśadanuśayāñjahāti | trīṇi ca saṃyojanāni pratighasaṃyojanamīrṣyāmātsaryasaṃyojane ca | gandharasadhātūparijānan pṛthagjanaḥ ||

āryastu kāmavairāgyaṃ karotyanuśayānapi / caturaḥ parijānāti

pratighakāmarāgamānāvidyākhyān bhāvanāheyān ||

paryādatte 'pi ca trayam // Abhidh-d_67 //

pratigherṣyāmātsaryasaṃyojanākhyam ||

parijānanmanodhātumārūpyebhyo virajyate /

ārya iti vartate |

jahātyanuśayāṃstrīṃśca

rāgamānāvidyākhyān |

paryādatte trayaṃ tathā // Abhidh-d_68 //

etadeva ||

Note: Jaini_43
parijānankhalu prīrti tāmeva prajahātyasau /
ābhāsvarācca vairāgyaṃ yāti hanti tu nāsravān // Abhidh-d_69 //

tasyāstaduparyabhāvāt |

parijānansukhaṃ yogī prajahāti tadeha ca /
śubhakṛtsnācca vairāgyaṃ yāti kleśānna hanti tu // Abhidh-d_70 //

sukhendriyasya tatīyādhyānāduparyabhāvādakṛtsnadhātūnna kleśāñjahāti ||

gamatetatprayojanāgataṃ prakaraṇam | prakṛtamevocyatām | athaiṣāṃ dhātūnāṃ ke kati vijñānavijñeyāḥ ? tadārabhyate-

dvivijñeyāḥ guṇāḥ pañca

pañcarūpādiguṇākhyā dhātavaścakṣurādivijñānamanovijñānavijñeyāḥ | śeṣā manovijñānavijñeyāḥ ||

kati hetuḥ kati na hetuḥ ? tadākhyāyate-

hetuḥ sarve kṣarākṣarāḥ /

sarvadharmā hi kāraṇahetusvabhāvāḥ | kṣarāstu yathāyogaṃ cintyāḥ ||

katīndriyātmakāḥ ? kati nendriyasvabhāvāḥ ? tadāviṣkriyate-

anyatra dharmadhātvardhācchaḍbāhyā nendriyātmakāḥ // Abhidh-d_71 //

arthādāyātamādhyātmikāḥ sarve dhātavaḥ | bāhyāḥ pañcarūpaśabdagandharasasparśadharmadhātoścārdhaṃ nendriyasvabhāvaṃ jīvitendriyaśraddhādisukhādipañcakavarjamiti |

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau prathamo 'dhyāyaḥ |

dvitīyo 'dhyāyaḥ

prathamaḥ pādaḥ |

dvāviṃśatiprakārasya kṛtsnasyendriyaparvaṇaḥ /
saṃkṣepeṇābhidhāsyante dharmā nirvacanādayaḥ // Abhidh-d_72 //

cakṣurādīnyājñātāvīndriyaparyantāni khalvindriyāṇi etāvānindriyagrāmo na bhūyānnālpīyān |

uktaṃ hi bhagavatā- "dvāviṃśatirindriyāṇi katamāni dvāviṃśatiḥ ? cakṣurindriyaṃ śrotrendriyaṃ yāvadājñātāvīndriyam" iti |

tasyendriyarāśernirvacanānukramadhātubhūmyādiprakārabhedāḥ saṃkṣepeṇābhidhāyiṣyanta iti ||

kiṃ punardravyato dvāviṃśatirindriyāṇyatha nāmataḥ ? tadidamākhyāyate-

nāmnā dvāviṃśatistāni dravyato daśa sapta ca /
yasmānnānyaddvayaṃ kāryātsukhādinavakatrayam // Abhidh-d_73 //

kāyendriyapradeśa eva hi kaścitstrīpuruṣendriyākhyaṃ labhate, viśiṣṭakliṣṭavijñānasaṃnniśrayabhūtatvāt | śraddhādīnāṃ ca navānāṃ samudāyeṣu triṣvanājñātamājñāsyāmīndriyāditrayākhyāḥ ||

anye punaḥ paśyanti-

Note: Jaini_45
nāmasallakṣaṇābhāvāttannāmnaḥ sārthakatvataḥ /
trayāṇāṃ vargavṛttitve 'pyarthamabhyeṣyate paraiḥ // Abhidh-d_74 //

yatkhalu saṃvṛtisatyasya lakṣaṇaṃ tatteṣāṃ nāsti kriyāpauruṣyadvāreṇa tacchabdapravṛtteḥ, laukikāgradharmavat | sārthakatvāttannāmno 'rthavattatkhalvetannāmneti ||

strīpuruṣendriyasyāpi-

viśiṣṭabuddhihetutvādādhipatyaviśeṣataḥ /
kāyendriyādviśiṣṭatvaṃ dvayornetrendriyādivat // Abhidh-d_75 //

yathaiva hi cakṣurādīni kāyendriyaviśiṣṭāni viśiṣṭabuddhijanakatvādādhipatyaviśeṣācca, tadvadanayorapīti ||

kaḥ punarindriyārthastadārabhyate-

aiśvaryārtho vipaścidbhirindriyārtho 'bhidhīyate /

keṣu punarartheṣu keṣāmīśitvam ? vayaṃ tāvatpaśyāmaḥ-

svārthavyaktiṣu pañcānāṃ

cakṣurādīnāṃ pañcānāṃ svārthaprakāśanakriyāyāmādhipatyaṃ samaviṣamamārgālocanādityarthaḥ |

caturṇāṃ tvarthayordvayoḥ // Abhidh-d_76 //

jīvitamanastrīpuruṣendriyāṇāṃ pratyekamarthadvaye | tatra tāvajjīvitendriyasya nikāyasabhāgasaṃbandhasandhāraṇayoḥ | manaindriyasyāpi saṃkleśavyavadānayoḥ | yathoktam- "cittasaṃkleśāt sattvāḥ saṃkliśyante cittavyavadānahetorviśuddhyante" (Jaini_46) iti | punarbhavasaṃbandhavaśibhāvānuvartanayorvā | punarbhavasaṃbandhe tāvadyathoktam- "gandharvasya tasmin samaye dvayościttayoranyataratsaṃmukhībhūtaṃ bhavatyanunayasahagataṃ vā pratighasahagataṃ vā |" tathā "vijñānaṃ cedānanda mātuḥ kukṣiṃ nāvakrāmet" iti | vaśibhāvānuvartane yathoktam- "cittenāyaṃ loko nīyate" iti vistaraḥ |

strīpurūṣendriyayorapi sattvotpattivikalpanayorādhipatyam | sattvotpattau tāvat, prāyastadadhīnatvāttadutpatteḥ | sattvavikalpe 'pi tadvaśāt | prāthamakalpikānāṃ ca sattvānāṃ ceṣṭā strīpuruṣasvarācārādivikalpabhedāt |

svagocaropalabdhyādāvīśitvamapare viduḥ /

paurāṇāḥ punarācāryāḥ kathayanti- "cakṣurādīnāṃ pañcānāṃ pratyekaṃ caturṣvartheṣvādhipatyam | cakṣuḥśrotrayostāvadātmabhāvaśobhāyāmandhabadhirayorakāntarūpatvāt | ātmabhāvaparikarṣaṇe, dṛṣṭvā śrutvā ca viṣayavivarjanāt | cakṣuḥśrotravijñānayoḥ sasaṃprayogayorūtpattau | rūpadarśanaśabdaśravaṇayoścāsādhāraṇakāraṇatve | ghrāṇajihvākāyānāṃ tvātmabhāvaśobhāyāṃ (Jaini_47) pūrvavat | ātmabhāvaparikarṣaṇe, taiḥ kabaḍīkārāhāraparibhogāt | anyat prāgvat |

caturṇāṃ punaḥ strīpuruṣajīvitamanaindriyāṇāṃ dvayorarthayoḥ | strīpuruṣendriyayostāvat- sattvabhedasattvavikalpayoḥ | sattvabhedaḥ strīpuruṣa iti | vikalpabhedo 'pi saṃsthānavacanagamanādi prāgvat | saṃkleśavyavadānayorvā | tadviyutavikalpānāṃ saṃvarāsaṃvarādīni na bhavanti | tadvatāṃ tu saṃvaraphalaprāptiḥ |

jīvitendriyamanaindriyayorapyarthadvaye pūrvavat ||

svārthavijñāna evānya āhuḥ paṇḍitamāninaḥ // Abhidh-d_77 //

kośakārādayaḥ punarāhuḥ- "svārthopalabdhāveva cakṣurādīnāṃ pañcānāmādhipatyam |" tadetadvaibhāṣikīyameva kiñcidgṛhītam | nātra kiñcit kośakārakasya svakarṣasvakaṃ darśanam | vaibhāṣaireva svārthopalabdhirukteti ||

dārṣṭāntikasya hi sarvamapratyakṣam | pañcānāṃ vijñānakāyānāmatītaviṣayatvādyadā (Jaini_48) khalu cakṣūrūpe vidyete tadā vijñānamasat | yadā vijñānaṃ sat, cakṣūrūpe tadāsatī, vijñānakṣaṇasthityabhāve svārthopalabdhyanupapatteśca ||

kleśotpattau sukhādīnāṃ śraddhādīnāṃ guṇāptiṣu /

sukhādīnāmapi pañcānāmindriyāṇāṃ rāgādikleśotpattāvādhipatyam | yathoktam- "vedanāpratyayā tṛṣṇā" iti | "sukhāyāṃ vedanāyāṃ rāgo 'nuśete" iti vistaraḥ | śraddhādīnāṃ punaraṣṭānāṃ sarvaguṇotpattau prabhutvamiti |

vaibhāṣāḥ punarāhuḥ "saṃkleśavedanābhiḥ" | tathā hyuktam- "sukhāyāṃ vedanāyāṃ rāgo 'nuśete" iti vistaraḥ |

vyavadāne śraddhādīnāṃ pañcānāṃ taiḥ kleśān viṣkambhya mārgotpādanāt | yathoktam- "śraddheṣīkāsaṃpanno baladhairyasmṛtidauvārikasaṃpannaḥ samāhitacitto vimucyate prajñāśastreṇāryaśrāvakaḥ sarvāṇi saṃyojanāni saṃchinatti" ityādi |

Note: Jaini_49

anājñātamājñāsyāmīndriyādīnāṃ tu trayāṇāmuttarottarāṅgabhāve nirvāṇe cādhipatyamiti ||

kaḥ punareṣāmindriyāṇāmanukramaḥ ? brūmaḥ-

phalasaṃkleśasaṃbhāraviśuddhitvādanukramaḥ // Abhidh-d_78 //

prākkarma phalaṃ tāvadaṣṭau vipākajatvāttasmāttāni pūrvamuktāni | tasmin vipāke sati saṃkleśasukhādibhiḥ | pañcabhirmārgasaṃbhāraśraddhādibhiḥ | viśuddhiranāsravaistribhiḥ ||

kasmāt punardvāviṃśatireva yathā parikīrtitānyuktāni na bhūyāṃsi nālpīyāṃsīti ? tadapadiśyate-

sattvākhyā sattvavaicitryaṃ dhṛtiḥ kleśodbhavaśca yaiḥ /
mārgopāyaḥ phalaprāptisteṣāmindriyatā matā // Abhidh-d_79 //

sattvākhyā khalu pravartate cakṣurādiṣu manaḥparyanteṣu ṣaṭsu | etaddhi maulasattvadravyam | sattvavaicitryaṃ dvābhyāṃ strīpuruṣendriyābhyām | dhṛtirjīvitendriyeṇa | kleśodbhavaḥ pañcabhirvedanābhiḥ | mārgopāyaḥ śraddhādibhiḥ | phalaprāptistribhirantyaiḥ | ityetasmādeṣāmindriyatā matā ||

Note: Jaini_50
sparśāśrayodbhavādhārasaṃbhogatvāccaturdaśa /
svargāpavargahetutvāt tadanyadvendriyāṣṭakam // Abhidh-d_80 //

tatra sparśāśrayaścakṣurādīni ṣaḍindriyāṇi | prādurbhāvaḥ strīpuruṣendriyāmyām | ādhāro jīvitendriyeṇa | saṃbhogo vedanābhiḥ pañcabhiḥ | atastāvaccaturdaśoktāni | svargopapattinimittāni śraddhādīni pañca | apavargakāraṇāni trīṇyanājñātamājñāsyāmīndriyādīni ata etāvantyeva ||

yadyādhipatyārtha indriyārthaḥ kasmācchandasparśamanaskārasaṃjñācetanāmahābhaumānāṃ satyādhipatye nendriyatvam ? uktaṃ hi bhagavatā- "chandamūlakāḥ sarvadharmāḥ sparśajātīyāḥ manaskāraprabhāvāḥ |" saṃjñācetanayośca saṃkleśavyavadānayorādhipatyamuktameva kuśalacetanāyāśca | evaṃ kleśānāmapi saṃsārahetupravartane ādhipatyam | nirvāṇasya ca dharmāgryatve kasmānnendriyatvam ? tadidamucyate-

chandaṃ vīryāṅgabhūtatvāt sparśo vittyanubṛṃhaṇāt /
saṃjñā prajñābhibhūtatvānnendriyaṃ munirabhyadhāt // Abhidh-d_81 //

chando hi kartukāmatā sā ca vīryāṅgabhūtā | vīryaṃ tu sākṣāt kriyayābhisaṃbadhyate | tadevendriyamuktam | sparśo 'pi "sparśapratyayā vedanā" iti tadutpattau parikṣīṇaśaktiḥ | saṃjñāpi prāyo 'pi (prāyo) lokavyavahārapatitā | sā prajñayā paramārthaikarasayābhibhūteti nendriyamuktā ||

śraddhādīnāṃ vidāṃ caiva doṣaḥ śuddhau malodaye /
pradhānatvānmanaskāro nendriyaṃ samudāhṛtam // Abhidh-d_82 //
Note: Jaini_51

yoniśo manasikāraḥ khalu śraddhādīnāṃ saṅgībhavati | ayoniśo manasikāro 'pi vedanādīnāṃ rāgādisaṃprayuktānāmiti so 'pi nendriyam ||

saṃbhāvanānukūlatvādadhimokṣo 'pi nendriyam /

adhimokṣo 'pi śraddhopakārīti nendriyam ||

kālāntaraphalotpādasaṃdehābhyāṃ na cetanā // Abhidh-d_83 //

cetanāyāḥ khalvapi kālāntareṇa phalamiti tasya nāsati phale śaktirāvirbhavati | lokopi tasyāḥ phalasattvāvināśaṃ dṛṣṭvā vipratipannaḥ | kaścid brūte nirhetukaṃ phalamiti kaścidīśvarakṛtaṃ kaścidadṛṣṭādihetukamiti | cetanāyāḥ phalamanabhivyaktamiti | īśitvaṃ bhagavatā jānānenāpyatastasyāstrailokyakāraṇatve 'pi sati cetanā nendriyeṣu vyavasthāpitā ||

kuśalamahābhaumebhyo 'pi

nāpramādo 'pyasau vīryāt, na hrīḥ prāgalbhanigrahāt /
nopekṣā nāpi cālobho vīryaśraddhābhibhūtitaḥ // Abhidh-d_84 //

apramādastāvadvīryasya bhāṇḍāgārikasthānīyaḥ | vīryaṃ kuśalān dharmānupājeyati satān rakṣati | hrīrapi vaiśāradyasapatnabhūtā navavadhūrivāpragalbhā | tasyāḥ kuta ādhipatyam ? upekṣāpi śraddhābhibhūtā | alobhaśva vīryavirodhīti nendriyam ||

na prasrabdhirvidautkaṭyādvinindyatvācca nāsravāḥ /

prasrabdhiḥ khalu vedanāyāḥ vṛttiprādhānyenābhibhūtā | sāpi nendriyam | akuśalānāmapi dharmāṇāṃ vinindyatvāttu nāsravāścaṇḍālarājavat ||

viprayuktānāmapi

jātyādayo na pārārthyāt

paratantrā hi jātyādayo dharmāḥ paricārakavat teṣāṃ kutaḥ prabhutvam ?

Note: Jaini_52
niṣkriyatvānna nirvṛtiḥ // Abhidh-d_85 //

nirvāṇamapi niṣkriyamasatphalaṃ satkriyāśca dharmāḥ phalavanta ādhipatyayuktā iti bhagavatā nirvāṇaṃ nendriyaṃ vyavasthāpitamiti | nātra kiñcidupasaṃkhyeyaṃ nāpyapaneyamiti ||

lakṣaṇamidānīmindriyāṇāṃ vaktavyam | tatra cakṣurādīnāmuktam | jīvitaśraddhādīnāṃ saṃprayuktaviprayukteṣūcyamāneṣu vakṣyate | duḥkhādīnāṃ tvadhunocyate |

kāyasya bādhanaṃ duḥkhaṃ daurmanasyaṃ tu cetasaḥ /

bādhanamiti vartate ||

sukhaṃ ca sumanastā ca sātaṃ śārīramānasam // Abhidh-d_86 //

sātamiti prahlādanāparyāyaḥ |

vaiśiṣṭyānmānasaṃ sātaṃ sukhaṃ kvacidudāhṛtam // Abhidh-d_87 //

tṛtīye dhyāne mānasaṃ sātaṃ sukhamityudāhṛtaṃ bhagavatā pañcendriyasukhātiśayatvāt | saumanasyaṃ tu prītisvabhāvaṃ sā ca tṛtīyadhyāne nāstīti sukhaṃ ca tatroktamiti |..........

......... bhaumam tadapadiśyate-

ṣaṭsu bhūmiṣu vijñeyaṃ nīrajaskādyamindriyam /
Note: Jaini_53

anājñātamājñāsyāmīndriyaṃ ṣaṭṣu bhūmiṣu, caturṣu dhyāneṣvanāgamye dhyānāntarikāyāṃ ca |

tadanye nirmale tvakṣe draṣṭavye navabhūmike // Abhidh-d_88 //

ājñendriyamājñātāvīndriyaṃ ca navasu bhamiṣu- āsveva ṣaṭṣu triṣu cādyāsvārūpyabhūmiṣu ||

atha kāni dvāviṃśatirindriyāṇi kāni rki prahātavyāni ? dudāhriyate-

daurmanasyaṃ dvihātavyaṃ

darśanabhāvanāprahātavyam |

manovittitrayaṃ tridhā /

manaindriyaṃ sukhasaumanasyopekṣāśca darśanabhāvanāheyāścāheyāśca |

navābhyāsapraheyāṇi

cakṣurādīni jīvitāvasānānyaṣṭau duḥkhendriyaṃ ca |

dvidhā pañca

śraddhādīni bhāvanāheyānyaheyāni ca | sāsravānāsravāt |

na tu trayam // Abhidh-d_89 //

trīṇyanāsravāṇyapraheyānyeva nirdoṃṣatvāt ||

yadi tarhi śraddhādīni sāsravānāsravatvātpraheyāni cāpraheyāni ca dvidhā bhavanti, trayamevānāsravam | idaṃ tarhi sūtraṃ kathaṃ nīyate ? yaduktaṃ bhagavatā- (Jaini_54) "yasyemāni pañcendriyāṇi sarveṇa sarvaṃ na santi tamahaṃ bāhyaṃ pṛthagjanapakṣāvasthitaṃ vadāmi" iti ?

anāsravādhikārādajñāpakametat | anāsravāṇi khalvadhikṛtyaitaduktam | yasmādāryapudgalavyavasthānaṃ kṛtvā "yasyemāni" iti bhagavānavocat | pṛthagjano vā dvividhaḥ | ābhyantaraścāsamucchinnakuśalamūlaḥ, bāhyaśca samucchinnakuśalamūlaḥ | tamadhikṛtyoktam- "bāhyaṃ pṛthagjanapakṣāvasthitaṃ vadāmi" iti | "sarveṇa sarvāṇi" iti vacanādvā 'yasya laukikānyapi na santi'; ityākūtam | bāhyamityaśākyaputrīyaṃ pṛthagjanapakṣāvasthitamityāryadharmavipakṣāvasthitam | anyathā hyevamavakṣyat- 'yasyemāni pañcendriyāṇi na santi tamahaṃ pṛthagjanapakṣāvasthitaṃ vadāmi'; iti | uktaṃ hi- "santrasanti sattvā loke jātā loke vṛddhāstīkṣṇendriyā api madhyendriyā api mṛdvindriyā api" ityapravartita eva dharmacakre | punaścoktam- "yāvaccāhameṣāṃ pañcānāmindriyāṇāṃ samudayaṃ cāstaṅgamaṃ cāsvādaṃ cādīnavaṃ ca niḥsaraṇaṃ ca yathābhūtaṃ (Jaini_55) nāpyajñāsiṣaṃ na tāvadahamasmātsadevakāllokāt" iti vistaraḥ | na cāyamanāsravāṇāṃ dharmāṇāṃ parīkṣāprakāraḥ |

vayaṃ tvatremamāgamaṃ brūmaḥ- "trīṇīmāni śrāddhasya śraddhāliṅgāni" iti vistaraḥ | kathaṃ kṛtvā jñāpakam ? śraddhāyāṃ hyasatyāmāryāṇāṃ darśanakāmatā na bhavet | saddharmaśrotukāmatā ca, vigatamātsaryeṇa cetasā agāramadhyavastukāmatā ca | yasya ca pṛthagjanasyaitānīndriyāṇi na santi sa sarvathā bāhyapṛthagjano bhavati kuśaladharmopaniṣaddhetuvaikalyāt | tasmātsāstravāṇīti siddham ||

uktaḥ prakārabhedaḥ | lābha idānīṃ vaktavyaḥ | katīndriyāṇi kasmin dhātau vipākaḥ prathamato labhyate ? tadidamārabhyate |

pūrvaṃ kramodbhavaiḥ kāme vipāko labhyate dvayam /

kāmadhātau kramodbhavaiḥ - aṇḍajajarāyujasaṃsvedajaiḥ pūrvaṃ indriyadvayaṃ labhyate | kāyendriyaṃ jīvitendriyaṃ ca | etaddhi dvayaṃ tasmin śukraśoṇitabindau prathamaṃ vipākajaṃ bhavati | kliṣṭatvāttu na manaupekṣendriye vipākaḥ |

anyaiḥ ṣaṭ sapta vāṣṭau vā

Note: Jaini_56

aupapādukaiḥ punaḥ ṣaṭ | cakṣurādīni pañca jīvitendriyaṃ ca | yadyavyañjanā bhavanti yathā prāthamakalpikaḥ | sapta punaryadyekavyañjanā yathā devādiṣu | aṣṭau vā yadyubhayavyañjanā bhavanti yathāpāyeṣu | evaṃ tāvat kāmadhātau |

ṣaḍ rūpe

rūpadhātau punaḥ ṣaḍindriyāṇi vipākaḥ prathamato labhyante | cakṣurādīni pañca jīvitendriyaṃ ca |

antye tu jīvitam // Abhidh-d_90 //

ārūpye jīvitendriyaṃ vipāko labhyate | ukto lābhaḥ ||

tyāgo vaktavyaḥ | so 'yamāviṣkriyate-

mriyamāṇairnirodhyante trīṇyante

jīvitam, manaḥ, upekṣā ceti |

aṣṭau tu madhyame /

rūpadhātau mriyamāṇairaṣṭau nirudhyante | tāni ca trīṇi, cakṣurādīni ca pañca |

daśāṣṭau nava catvāri kāme pañca śubhāni vā // Abhidh-d_91 //

ubhayavyañjanairdaśa nirodhyante | tāni cāṣṭau strīpuruṣendriye ca | ekavyañjanairnava | avyañjanairaṣṭau | sakṛnmaraṇe khalveṣa nyāyaḥ | krameṇa tu mriyamāṇaiścatvāri nirodhyante kāyajīvitamanaupekṣendriyāṇi | na hyeṣāṃ pṛthaṅnirodhaḥ | epa ca vidhiḥ kliṣṭāvyākṛtacittasya maraṇe draṣṭavyaḥ | kuśale tu citte sarvatra śraddhādīni pañcādhikāni | evamārūpyeṣvaṣṭau, rūpeṣu trayodaśa | ityevaṃ vistareṇa gaṇayitavyāni ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau dvitīyasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_57

dvitīyādhyāye

dvitīyapādaḥ |

indriyaprastāve sarva indriyadharmā vicāryanta ityataḥ pṛcchati | athaiṣāṃ kuśalānāmindriyāṇāṃ katareṇendriyeṇa kataracchrāmaṇyaphalaṃ prāpyata iti ? tadidaṃ prastūyate-

ādyantalābho navabhiḥ saptāṣṭābhiśca madhyayoḥ /

yā khalveṣā catuṣphalamayī mālā tasyāḥ prathamaṃ strotaāpattiphalamantyamarhattvaṃ madhye sakṛdāgāmyanāgāmiphale | tatrādyāntayoḥ phalayornavabhirindriyairlābhaḥ | strotaāpattiphalasya tāvat- śraddhādibhiḥ pañcabhirājñāsyāmīndriyājñendriyābhyāmekamanayorānantaryamārgād, dvitīyaṃ vimuktimārgādveditavyam | prathamena kleśaprāpticchedo dvitīyena visaṃyogaprāptyākarṣaṇam | manaupekṣendriyābhyāṃ ceti | arhattvasya punaḥ śraddhādibhirājñāsyāmīndriyavarjjaiḥ, manaindriyeṇa sukhasaumanasyopekṣendriyāṇāṃ cānyatamena |

'saptāṣṭābhiśca madhyayoḥ |'; sakṛdāgāmyanāgāmiphalayoḥ punaḥ saptabhiraṣṭābhirnavabhiśceti 'ca'śabdāt | tatra sakṛdāgāmiphalaṃ tāvadyadyānupūrviko labhate, sa ca laukikena mārgeṇa tasya saptabhirlābhaḥ | pañcabhiḥ (Jaini_58) śraddhādibhiḥ, manaupekṣendribhyāṃ ca | atha lokottareṇa mārgeṇa tasyāṣṭābhiḥ, ājñendriyamaṣṭamaṃ bhavati | atha bhūyovītarāgaḥ prāpnoti, tasya navabhiryaireva strotaāpattiphalasya | anāgāmiphalaṃ yadyānupūrvīkaḥ prāpnoti, sa ca laukikena mārgeṇa, tasya saptabhiryathā sakṛdāgāmiphalasya |

atha lokottareṇa, tasyāṣṭābhistathaiva | atha vītarāgaḥ prāpnoti, tasya navabhiryathā strotaāpattiphalasya | tasya tu niśrayaviśeṣāt sukhasaumanasyopekṣendriyāṇāmanyatamadbhavati | yadāpyayamānupūrviko navame vimuktimārge dhyānaṃ praviśati laukikena mārgeṇa, tadāpyaṣṭābhirindriyairanāgāmiphalaṃ labhate | tasya navame vimuktimārge saumanasyamaṣṭamaṃ bhavati, ānantaryamārge tūpekṣendriyameva | nityamubhābhyāṃ hi tasya prāptiḥ | atha lokottareṇa praviśati, tasya navabhirājñendriyaṃ navamaṃ bhavati ||

yattarhyabhidharme paṭhyate- "arhatphalasyaikādaśabhiḥ" iti | tatkathamucyate 'navabhistasya prāptiḥ'; iti ? naiva doṣaḥ | yasmāt-

Note: Jaini_59
ekādaśabhirāptistu phalasyāntyasya hānitaḥ // Abhidh-d_92 //

parihāya parihāyāyaṃ samayavimukto 'rhanniśrayaviśeṣātpunarlabhate | kadācit tṛtīyaṃ dhyānaṃ niśritya | kadācid dvitīyaṃ prathamaṃ vā | kadāciccaturthamanāgamyaṃ vā | ityatastisṛṇāṃ vedanānāṃ saṃbhavādekādaśabhiruktam ||

athaiṣāṃ trayāṇāṃ kāmarūpārūpyadhātūnāṃ kataradhātubhūmyālambanena mārgeṇa katarasya dhātoḥ parijñānaṃ bhavatīti ? tadāvirbhāvyate |

svasya dhātoḥ parijñānaṃ svavipakṣadṛśā pathā // Abhidh-d_93 //

svavipakṣadṛśā ca mārgeṇānāsraveṇa parijñānaṃ bhavati | tatra svadhātudṛśā tāvad duḥkhasamudayālambanena, svavipakṣadṛśā nirodhamārgālambanena traidhātukaparijñānaṃ bhavati | sāsraveṇa tvānantaryamārgeṇa saṃgṛhītena sannikṛṣṭādhobhūmiviṣayeṇordhvasannikṛṣṭabhūmyālambanena ca vimuktimārgasaṃgṛhītenādhobhūmiparijñānaṃ bhavati | ānantaryamārgāṇāmadhobhūmiviṣayatvādvimuktyākhyānāmūrdhvabhūmyālambanatvācca | anāsravāṇāṃ tūbhayeṣāmekabhūmigocaratvāditi |

atha katibhīrindriyaiḥ kāmadhātuparijñānaṃ katibhī rūpārūpyadhātuparijñānamiti ? tadidaṃ pratāyate-

kāmadhātuparijñānaṃ prāyaḥ saptabhiriṣyate /
samalairnirmalaistvarthairaṣṭābhirabhidhīyate // Abhidh-d_94 //

kāmadhātostāvat- sāsravaiḥ saptabhiḥ parijñānaṃ bhavati prahāṇamityarthaḥ | pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ manaupekṣendriyābhyāṃ ca | prāyo grahaṇātsaumanasyendriyeṇāpi kasyacitsamāpattyabhiprāyasya yogino maulabhūmipraveśāt | anāsravaistvindriyairaṣṭābhiḥ | ebhireva saptabhirājñedriyeṇa ca | prāyo vacanātsaumanasyendriyeṇa ca navamena ||

rūpadhātuparijñānamiṣṭaṃ daśabhirindriyaiḥ /
Note: Jaini_60

pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ, mana indriyeṇa, tisṛbhirvedanābhiḥ, niśrayaviśeṣādājñendriyeṇa ca ||

antyadhātuparijñānamekādaśabhirucyate // Abhidh-d_95 //

yathoktairdaśabhirājñātavadindriyeṇa ca | ubhābhyāṃ tasya parijñānamekaṃ vajropamasamādhisahacaram, dvitīyaṃ kṣayajñānasahagatamiti ||

idamidānīṃ vaktavyam- kaḥ katibhirindriyaiḥ samanvāgata iti ? tatra tāvadayaṃ niyamaḥ-

sarvasattvāstridhātusthā upekṣāyurmano 'nvitāḥ /

ebhistribhiḥ sarvasattvāḥ samanvāgatāḥ |

tvakstrītvavyañjanaiḥ kāme

kāmāvacarāḥ sattvāḥ kāyapuruṣastrīndriyairebhiḥ pūrvāktaśca |

rūpiṇaścakṣurādibhiḥ // Abhidh-d_96 //

rūpiṇaḥ khalu sattvāścakṣurādibhistribhiścopekṣāyurmanobhiḥ ||

kāminaḥ khalu duḥkhena tadrāgī durmanastayā /

avītarāgaḥ kāmadhātau duḥkhadaurmanasyābhyāṃ samanvāgataḥ |

ūrdhvajastu sukhenāryaḥ śubhāhvādharajau tathā // Abhidh-d_97 //

ūrdhvajo rūpārūpyadhātuja āryaḥ sukhena samanvāgataḥ | anāsraveṇa śubhakṛtsnaparīttaśubhāpramāṇaśubhāḥ kliṣṭākliṣṭena ||

prītyābhāhvādharodbhūtau

ābhāsvareṣūpapannastadadharajaśca prītyā samanvāgataḥ |

śubhaiḥ sa śubhamūlakaḥ /

śraddhādibhiḥ pañcabhiḥ kuśalairanucchinnakuśalamūlaḥ sarvatra samanvāgataḥ |

śaikṣābhyāṃ mokṣamārgasthau

Note: Jaini_61

dvābhyāṃ śaikṣābhyāṃ indriyābhyāṃ darśanabhāvanāmārgasthau ||

aśaikṣo 'rhan svamārgagaḥ // Abhidh-d_98 //

atha niyamena kaḥ katibhirindriyaiḥ samanvāgata iti ? tadidamupadarśyate-

upekṣāyurmanoyukto 'vaśyaṃ trayasamanvitaḥ /

ebhireva tribhiḥ | na hyeṣāmanyonyena vinā samanvāgataḥ | śeṣairaniyamaḥ |

tatra tāvaccakṣurādibhiḥ saptabhirārūpyopapanno na samanvāgataḥ | kāmadhātau ca yenāpratilabdhavihīnāni | sukhendriyeṇa caturthadhyānādyupapannāḥ pṛthagjanāḥ, saumanasyena tṛtīyādyupapannāḥ pṛthagjanāḥ, sukhendriyeṇa rūpārūpyopapannāḥ, daurmanasyena kāmavītarāgaḥ, śraddhādibhirniḥśubhaḥ, anāsravaestribhiḥ pṛthagjanā na samanvāgatāḥ |

caturbhiḥ kāyasukhavān

yaḥ kāyendriyeṇa so 'vaśyaṃ caturbhistaiśca tribhiḥ kāyendriyeṇa ca | yo 'pi sukhandriyeṇa sa caturbhiḥ- taiśca tribhirupekṣādibhiḥ sukhendriyeṇa ca |

cakṣuṣmānapi pañcabhiḥ // Abhidh-d_99 //
Note: Jaini_62

'api'śabdācchotraghrāṇajihvendriyairveditavyam | yaścakṣurindriyeṇa so 'vaśyaṃ pañcabhiḥ- upekṣājīvitamanorūpendriyaiścakṣuṣā ca ||

strīndriyādyanvito 'ṣṭābhiḥ

taiśca saptabhiḥ strīṃndriyeṇa ca | ādigrahaṇāt puruṣendriyadaurmanasyaśraddhādīnāṃ grahaṇaṃ veditavyam | tadvānapi pratyekamaṣṭābhiḥ- taiśca saptabhiḥ puruṣendriyeṇa cāṣṭamena | ebhiśca kāyajīvitamanobhiścatasṛbhirvedanābhiḥ, daurmanasyendriyeṇa ca | śraddhā dibhistaiśca pañcabhirupekṣājīvitamanobhiśca |

duḥkhī yuktastu saptabhiḥ /

yo duḥkhena sa saptabhiḥ- kāyajītimanobhiścatasṛbhirvedanendriyairdaurmanasyaṃ hitvā, tadvītarāgasya nāstīti |

ekādaśabhirantyābhyāṃ

dvābhyāmantyābhyāṃ yukto 'vaśyamekādaśabhiḥ, pratyekaṃ sukhasaumanasyopekṣājīvitamanaḥśraddhādibhirājñendriyeṇa ca | evamājñātavadindriyeṇa tena taiśceti |

sapta ṣaḍbhistadādyavān // Abhidh-d_100 //

prathamena tvanāsraveṇa yaḥ samanvāgataḥ so 'vaśyaṃ trayodaśabhirmanojīvitakāyendriyaiścatasṛbhirvedanābhiḥ śraddhādibhistena ceti ||

atha sarvabahubhiḥ kiyadbhiḥ samanvāgatāḥ ? taducyate-

tridvīpanarakotpannā mithyātvaniyatā api /
bahubhiḥ hyekānnaviṃśatyā svalpairaṣṭābhiranvitāḥ // Abhidh-d_101 //
antarābhavikapretatiryakśraddhānusāriṇaḥ /
tryadhikairdaśabhiryuktā daśabhirvā navādhikaiḥ // Abhidh-d_102 //
Note: Jaini_63

svalpaistrayodaśabhī rūpabhiḥ pañcabhiḥ śraddhādibhiśca jīvitamanaupekṣābhiśca | nārakasya tūcchinnaśubhabījasya cakṣurādīni pañcaikaṃ vyañjanaṃ vedanāśca pañca jīvitaṃ manaśca | tiraścāṃ nāstyucchedaḥ | ya ihocchinatti so 'vaśyamavīciṃ gacchati | tena natra narake śraddhādyā na santi | pañca cakṣurādīni pañca ca vedā, ekaṃ vyañjanaṃ jīvitaṃ manaśceti trayodaśa bhavanti | syurbahubhiścāntarābhavikādyāḥ pṛthagjanāstrīṇyamalāni hitvaikānnaviṃśatibhiḥ, āryāstu śraddhānusāriṇo dve amale hitvaikaṃ ca vyañjanamityekānnaviṃśatibhireva samanvāgatāḥ ||

samyaktvaniyatā ye tu ye ca śraddhādhimuktikāḥ /
ta ekādaśabhiryuktā daśabhirvā navādhikaiḥ // Abhidh-d_103 //

tatra samyaktvaniyatā āryā ityarthaḥ | te pañcabhiḥ śraddhādibhirmanojīvitābhyāṃ ca tisṛbhirvedanābhirekena cānāsraveṇa | sarvaprabhūtaiḥ punarekānnaviṃśatibhirekaliṅgadvyamalavarjitaiḥ ||

prajñāvimuktanāmārhat kāyasākṣyubhayāhvayāḥ /
akṣaikādaśakopetā yadi vāṣṭādaśānvitāḥ // Abhidh-d_104 //

sarvālpairekādaśabhiḥ śraddhādibhiḥ sukhasaumanasyopekṣājīvitamanobhirekena cānāsraveṇa | bahubhistvaṣṭādaśabhiḥ, dve anāsrave daurmanasyamekaṃ ca vyañjanaṃ hitvā ||

kāmadevā mṛtāḥ svalpairdaśabhiḥ saptakādhikaiḥ /

anāsravatrayaṃ hitvā daurmanasyaṃ ca | tatratyaḥ pṛthagjano yadi vairāgyaṃ gacchati sa devarṣirbhavati | ekaṃ ca vyañjanaṃ hitvā pariśiṣṭaiḥ saptadaśabhiḥ samanvāgataḥ |

ta evaikonaviṃśatyā yuktā bahubhirindriyaiḥ // Abhidh-d_105 //

dve anāsrave hitvaikaṃ ca vyañjanam | atrāpi hi satyāni dṛśyante ||

dvirdhyāna jāstu sarvālpairdaśabhiḥ pañcakādhikaiḥ /

prathamadvitīyadhyānopapannānāṃ pṛthagjanānāṃ duḥkhadaurmanasye hitvā dve ca vyañjane trīṇi cāmalāni, pañcadaśabhiḥ samanvāgamaḥ |

daśabhiḥ sacatuṣkaistu śubhakṛtsnāḥ samanvitāḥ // Abhidh-d_106 //

śubhakṛtsneṣu pṛthagjanasya saumanasyaṃ ca hitvā caturdaśabhiḥ samanvāgamaḥ |

Note: Jaini_64
bṛhatphalā hi atyalpaistrayodaśabhiranvitāḥ /

bṛhatphaleṣu pṛthagjanasya sukhaṃ ca hitvā duḥkhādīni pūrvoktāni trayodaśa bhavanti |

yuktāḥ ṣoḍaśabhistvete sarvabhūribhindriyaiḥ // Abhidh-d_107 //

yadyāryā bhavanti teṣāṃ sukhasaumanasyābhyāmanāsravābhyāṃ samanvāgama iti ṣoḍaśa bhavanti ||

aṣṭābhirdaśabhiḥ saikairārūpyāḥ svalpabhūribhiḥ /

svalpairaṣṭābhiḥ | pṛthagjanasyāṣṭāḥ svalpāni bhavanti | pañca śraddhādīni, jīvitaṃ manaupekṣā ca | bahubhirekādaśabhirāryasya samanvāgamaḥ | pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ, dvābhyāṃ sukhasaumanasyābhyāmanāsravābhyām, jīvitamanaupekṣendriyaiścaturbhiranāsraveṇa caikena |

sadevakauravāḥ sattvāstrayodaśabhiranvitāḥ // Abhidh-d_108 //

pañcabhiḥ śraddhādibhiḥ pañcabhiḥ sukhādibhiḥ, kāyamanojīvitaiśca tribhiḥ ||

aṣṭābhirniḥśubho yukto daśabhirvā trayādhikaiḥ /

ucchinnaśubhamūlo niḥśubhaḥ sarvālpairaṣṭābhiḥ samanvāgataḥ | sukhādibhiḥ pañcabhiḥ kāyajīvitamanobhiśca | sarvaprabhūtaistu trayodaśabhiryathoktairaṣṭābhiścakṣurādibhiścaturbhirekena ca vyañjanena |

dviliṅgāḥ paścimaiḥ svalpairviśatyāpyekayā param // Abhidh-d_109 //

ubhayavyañjanastrayodaśabhiḥ svalpaiḥ sukhādibhiḥ kāyajīvitamanobhiḥ śraddhādibhiśca pañcabhiḥ | cakṣurādīnāmalabdhavihīnatvādaniyamaḥ | sarvabahubhistvekonaviṃśatibhistrīṇyamalānyapāsya | samāpto 'yaṃ matsyakagranthasamudraḥ |

Note: Jaini_65

vyākhyāta indriyāṇāṃ dhātugatiprabhedapradarśanāgatānāṃ vistareṇa prabhedaḥ | adhunā tu momāṃsyate | kimete saṃskṛtā dharmā yathā bhinnasvabhāvāḥ, evaṃ bhinnotpādā atha niyatasahotpādā api kecidvidyanta iti ? vidyanta ityāha |

tatra saṃkṣepeṇa pañcemā dharmajātayaḥ- rūpaṃ cittaṃ caitasikāścittaviprayuktā asaṃskṛtaṃ ca |

tatrāsaṃskṛtaṃ nodeti na ca vyeti |

rūpiṇāṃ tu dharmāṇāmayaṃ niyamaḥ-

saptadravyāvinirbhāgī paramāṇurbahirgataḥ /
kāmeṣvekādhikaḥ kāye dvyadhikaścakṣurādiṣu // Abhidh-d_110 //

sarvasūkṣmaḥ khalu rūpasaṃskāropādānasaṃcayabhedaparyantaḥ paramāṇuriti prajñāpyate | sa tu saptadravyāvinirbhāgī caturbhirbhūtaistribhiścopādāyarūpaistribhistribhirvā bhūtaiścaturbhiścopādāyarūpairavinirbhāgavartyasāvaṣṭama iti |

kośakārastvāha- "sarvasūkṣmo rūpasaṃghātaḥ paramāṇuḥ" iti | tena saṃghātavyatiriktaṃ rūpamanyadvaktavyam | yadi nāsti saṃghāto 'pi nāsti | ataḥ siddhaṃ 'sarvasūkṣmaṃ rūpaparamāṇuḥ'; iti ||

Note: Jaini_66

kāyedriyasahagastvaṣṭābhiścakṣurādisahito navabhiḥ ||

evaṃ rūpe 'pi vijñeyo hitvā gandharasadvayam /

rūpadhātau bahirgataḥ pañcadravyāvinirbhāgī gandharasau hitvā | kāyasahagatastu ṣaḍbhiścakṣurādiṣu saptabhiravinirbhāgibhiḥ | yadā punassaśabdakaḥ sa saṃdhāto jāyate, tadā sarvatra yathokteṣu śabdo 'dhiko gaṇayitavyaḥ |

atra punarmahābhūtāni sarvopādāyarūpāśrayabhāvaprādhānyāccatasro dravyajātayo vivakṣyante | upādāyarūpadhātucatuṣṭayaṃ tu ghaṭādidravyaprajñaptinimittatvādāyatanagaṇanayā gaṇyata iti vivakṣitāparijñānānnāsti codyāvakāśaḥ ||

Note: Jaini_67

arūpiṇāṃ punaḥ

cittaṃ caitasikaiḥ sārdhaṃ

avinirbhāgeṇa jāyata iti vartate |

saṃskṛtaṃ tu svalakṣaṇaiḥ // Abhidh-d_111 //

sarva hi saṃskṛtaṃ svalakṣaṇaiḥ saha jātyādibhirutpadyata iti veditavyam ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau dvitīyasyaadhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_68

dvitīyādhyāye tṛtīyapādaḥ |

yaduktaṃ caitasikāstu sahotpadyanta iti tadabhidhīyatām | ke punaste caitasikā dharmāḥ ?

te pañcaprabhedāḥ- mahābhaumāḥ, kuśalamahābhaumāḥ, kleśamahābhaumāḥ, akuśalamahābhaumāḥ, parīttakleśamahābhaumikāśca | mahatī cittabhūmireṣāmiti ta ime mahābhaumāḥ | bhūmirgatirityarthaḥ | eva sarvatra vigrahaḥ kāryaḥ |

tatra tāvanmahābhaumā nirdiśyante |

daśadharmā mahābhaumā vitsaṃjñācetanāsmṛtiḥ /
chandaḥ sparśo 'dhimokṣaśca dhīḥ samādhirmanaskṛtiḥ // Abhidh-d_112 //

ete daśadharmāḥ sarvasyāṃ cittabhūmau traidhātukyāmanāsravāyāṃ ca samagrā bhavanti |

Note: Jaini_69

tatra vedanā sukhādistrividho 'nubhavaḥ | trividhaṃ saṃveditamiti paryāyaḥ | iṣṭāniṣṭobhayaviparītaviṣayendriyavijñānasannipātajā dharmayoniḥ kāyacittāvasthā viśeṣaḥ prahlādyupatāpī tadubhayaviparītaśca tṛṣṇāheturvedanetyucyate |

nimittanāmārthaikyajñā saṃjñā vitarkayoniḥ |

cittābhisaṃskāraścetanā |

cittavyāpārarūpā smṛtiḥ | cittasyārthābhilapanā kṛtakartavyakriyamāṇakarmāntāvipramoṣalakṣaṇā |

chandaḥ kartukāmatā vīryāṅgabhūtaḥ |

viṣayendriyavijñānasannipātajā cittasya viṣayaspṛṣṭiḥ, caitasikadharmo jīvanalakṣaṇaḥ sparśaḥ |

Note: Jaini_70

cittasya viṣaye 'dhimuktiradhimokṣo rucidvitīyanāmā cittasya viṣayāpratisaṃkocalakṣaṇaḥ |

dhīḥ prajñā dharmasaṃgrahādyupalakṣaṇasvabhāvā |

cittasyaikāgratā samādhiścittasthitilakṣaṇaḥ |

cittasyābhogo manaskāraḥ pūrvānubhūtādisamanvāhārasvarūpaḥ |

sūkṣmaḥ khalu cittacaittānāṃ viśeṣo duravadhāro rūpiṇīnāmeva tāvadoṣadhīnāṃ bahurasānāmindriyagrāhyo 'pi rasaviśeṣo duravadhāraḥ, kimaṅga punaramūrtānāṃ (Jaini_71) cittacaitasikānāṃ dharmāṇāmekakalāpavartināṃ buddhigamyaḥ ? sa tu hetuphalasvabhāvairmatimadbhirabhyūhya iti ||

kuśalamahābhaume bhavāḥ kuśalamahābhaumāḥ | te punaḥ

śraddhāpekṣāpramādaśca prasrabdhirhrīrapatrapā /
mūlavīryamahiṃsā ca śubhabhūkā daśasmṛtāḥ // Abhidh-d_113 //

tatra śraddhā cetasaḥ prasādo guṇiguṇārthitvābhisaṃpratyayākāraḥ, cittakāluṣyāpanāyī | tadyathodakaprasādako maṇiḥ sarasi prakṣiptaḥ sarvaṃ kāluṣyamapanīyācchatāmutpādayati tadvaccittasarasi jātaḥ śraddhāmaṇiriti |

apramādaḥ kuśaladharmabhāvanā tadavahitatetyarthaḥ |

Note: Jaini_72

prasrabdhiścittakarmaṇyatā | kāyaprasrabdhirapyasti | sā tu tadānukūlyādbodhyaṅgaśabdaṃ labhate | tadyathā prītiḥ | prītisthānīyāśca dharmāḥ prītibodhyaṅgamuktaṃ bhagavatā | samyagdṛṣṭisaṃkalpavyāyāmāśca prajñānukūlyāt prajñāskandha ityuktāḥ | tadvatkāyakarmaṇyatā cittakarmaṇyatā bodhyaṅgāvāhakatvāttacchabdenoktā |

upekṣā cittasamatā cittānābhogaḥ saṃskārānimittābhogamadhyupekṣānimittapravaṇatā |

Note: Jaini_73

hrīḥ svātmāpekṣā | akāryakaraṇe lajjā |

apatrāpyantu parāpekṣā |

dve tu kuśalamūle alobhādveṣau | amohastu prajñāsvabhāvatvānmahābhaumeṣūkta iti na gaṇyate |

vīrvaṃ kuśalākuśaladharmotpādanirodhābhyutsāhaḥ, saṃsāranimagnasya cetaso 'bhyunnatirityarthaḥ |

avihiṃsā sattvāviheṭhanā |

uktāḥ kuśalamahābhaumāḥ ||

styānaṃ pramattirāśraddhyamālasyaṃ mūḍhiruddhatiḥ / kliṣṭe ṣaṭ

tatra

Note: Jaini_74

styānaṃ kāyacittākarmaṇyatā |

pramādaḥ kuśalānāṃ dharmāṇāmabhāvanā | bhāvanāvipakṣabhūto dharmaḥ |

āśraddhyaṃ cittāprasādaḥ, cittakāluṣyamityarthaḥ | guṇeṣu guṇavatsu cāsaṃpratyayo 'narthitvaṃ ca |

kausīdyaṃ cittasyānabhyutsāhaḥ |

mūḍhiravidyānukārāsaṃprakhyānarūpā |

auddhatyaṃ cittasyāvyupaśamaḥ |

uktāḥ ṣaṭ kleśamahābhaumāḥ |

Note: Jaini_75

abhidharme tu daśa paṭhyante- "āśraddhaym, kausīdyam, muṣitasmṛtitā, cetaso vikṣepaḥ, avidyā, asaṃprajanyam, ayoniśo manasikāraḥ, mithyādhimokṣaḥ, auddhatyam, pramādaśca" iti |

tatra muṣitasmṛtivikṣepāsaṃprajanyāyoniśomanasikāramithyādhimokṣāḥ pañcamahābhaumeṣu paṭhitāḥ | kliṣṭākliṣṭānāmubhayeṣāṃ smṛtyādisvābhāvyāditīha na pṛthaggaṇyante | tasmāt ṣaḍeva kleśamahābhaumāḥ |

aśubhe tu dve āhrīkyamanapatrapā // Abhidh-d_114 //

akuśale tu cetasi āhrīkyamanapatrāpyaṃ ca dvau dharmāvakuśalamahābhaumikau bhavataḥ | tatrāhrīkyaṃ hrīvipakṣabhūto dharmaḥ | anapatrāpyamapatrāpyasyeti | akāryaṃ kurvāṇasyālajjā svātmano 'hrīḥ | parebhyo 'lajjā anapatrāpyamityapare |

parīttakleśamahābhaumā nirdiśyante |

māyāśāṭhyamadakrodhavihiṃserṣyāpradaṣṭayaḥ /
Note: Jaini_76
sūkṣmopanāhamātsaryāṇyalpakleśabhuvo daśa // Abhidh-d_115 //
ete hi kleśā bhāvanāheyenāvidyāmātreṇa manobhūmikenaiva saṃprayujyante |
eṣāṃ tu lakṣaṇamupakleśacintāyāṃ pañcame 'dhyāye 'bhidhāyiṣyate ||

kathaṃ punaridaṃ vijñāyate cittādarthāntarabhūtāścaitasikāḥ ? cittameva hi tadvedanādināmabhirvyapadiśyata ityevaṃ ceṣyamāne buddhasūtramanulomitaṃ bhavati | yaduktaṃ bhagavatā- "ṣaḍdhāturayaṃ bhikṣavaḥ puruṣapudgalaḥ" ityatra vijñānadhāturevoktaḥ | tasmānnārthāntarabhūtāścaitasikā iti bhadantabuddhadevaḥ | taṃ pratīdamabhidhīyate-

Note: Jaini_77
pṛthivyādi yathā dravyaṃ nīlādiguṇayogataḥ /
taistairviśeṣyate śabdaiścaittayogānmanastathā // Abhidh-d_116 //

yathā hi pṛthivīdhāturabdhāturvā rūparasagandhādyupādāyarūpairviśeṣyate | nīlā grāvāṇaḥ, nīlamudakaṃ madhurā drākṣā madhurāḥ kharjūrā madhurataro guḍa ityevaṃ sukhitaṃ cittaṃ duḥkhitaṃ cittaṃ samāhitaṃ cittaṃ sotsāhaṃ kusīdaṃ mūḍhaṃ raktaṃ dviṣṭamityevamādibhiḥ śabdaiścaitasikairdharmairyogādviśeṣyate | sādhyasamatvādayuktamiti cet | na | uktottaratvāt | vihitamatra- bhūtabhautikānyatvacintāyāmuttaramiti | tasmādviśeṣapratyayānāmanākasmikatvātsiddhamanyatvaṃ caitāsikānāmiti |

itaśca cittacaitasikānyatvam-

bhūtabhautikanānātvaṃ svarūpehākṛtaṃ yathā /
tathaiva cittacaittānāṃ pṛthaktvamupadhāryatām // Abhidh-d_117 //

yathā khalu bhūtānāṃ bhautikasya ca rūpasya svabhāvabhedāt, kriyābhedāccānyatvam; tathā cittasya caittānāṃ ca svabhāvakriyābhedādanyatvaṃ draṣṭavyam ||

yathā saṃbandhisaṃbandhādvikāro 'mbhasi lakṣyate /
tathā saṃsargisaṃsargāccetovikṛtirīkṣyatām // Abhidh-d_118 //

yathā khalu vahniharītakīguḍalavaṇādidravyasaṃbandhādvikāro 'mbuni dṛśyate, uṣṇamamblaṃ kaṣāyaṃ madhuraṃ lavaṇamiti | tadvaccaitasikasaṃbandhāccittamapi sukhitaṃ duḥkhitaṃ prasannamabhyunnataṃ sālokaṃ sāndhakāramiti |

Note: Jaini_78

sūtre 'pi cānyatvamuktam- "saṃjñā ca vedanā ca caitasika eṣa dharmaḥ" iti ||

idamidānīṃ vaktavyam | yugapadutpannānāṃ cittacaitasikānāṃ dharmāṇāṃ kathaṃ caitasikā dharmā ityucyante ? ko vā dharmārthaḥ? tadapadiśyate-

guṇo viśeṣaṇaṃ dharmo mātrāvṛttistathāśrayī /
ityevamādayaḥ śabdāḥ pradhānāpekṣavṛttayaḥ // Abhidh-d_119 //

pradhānaṃ hi dravyaṃ viśeṣyabhūtamapekṣya guṇadharmaviśeṣeṇa mātrāvṛttayaḥ śabdāḥ pravartante | ki punaratra pradhānam ?

cittaṃ pradhānameteṣāṃ

kuta iti cet |

vastumātragrahādibhiḥ /

vastūpalabdhimātraṃ hi cittaṃ tenopalabdhe vastuni saṃjñāsmaraṇe lakṣaṇānusmaraṇābhinirūpaṇādayo viśeṣāḥ saṃjñāprajñāsmṛtyādibhirgṛhyante | 'ādi'grahaṇādatrātmābhiniveśādrājasthānīyatvācca | kiñca,

bījaṃ caitatpravṛttīnāṃ śuddhisaṃkarayorapi // Abhidh-d_120 //

uktaṃ hi bhagavatā- "cittasaṃkleśātsattvāḥ saṃkliśyante | cittavyavadānahetorviśudhyante" iti | tasmātpradhānaṃ cittam | yathoktam-

"dūraṅgamamekacaramaśarīraṃ guhāśayam |
ye cittaṃ damayiṣyanti te mokṣyante mārabandhanāt ||"
Note: Jaini_79

tatra dūraṅgamaṃ śāstuḥ sarvalokadhātusthavineyakāryakaraṇāt | ekacaraṃ yugapad dvitīyacittābhāvāt | aśarīraṃ mūrtyabhāvāt, kriyāmātrānumeyasvabhāvatvācca | guhāśayaṃ śarīrabalena | tadvṛttivyakteriti | tasya dharmāḥ saṃprayogiṇaścaitasikā iti |

vyākhyātāḥ pañcaprakārāścaittāḥ | anye 'pi cāniyatāḥ paṭhyante- vitarkavicārakaukṛtyamiddhādayaḥ |

tatredaṃ vaktavyam | kasmiṃścitte kati caittā bhavanti ?

kāmāvacaraṃ tāvat pañcaprakāraṃ cittam | kuśalam, akuśalaṃ dvividhamāveṇikamanyatkleśasaṃprayuktaṃ ca | avyākṛtaṃ dvividhaṃ nivṛtānivṛtāvyākṛtākhyam ||

Note: Jaini_80

tatra tāvatkāmāvacaraṃ cittamavaśyaṃ savitarkasavicāram | atastat

abhyudgacchati kāmāptaṃ dharmairdvādaśabhiḥ saha /
akliṣṭāvyākṛtaṃ cittaṃ raśmivāniva raśmibhiḥ // Abhidh-d_121 //

kāmāvacaramanivṛtāvyākṛtaṃ cittaṃ daśabhirmahāmaumairvitarkavicārābhyāṃ ca sahāvaśyamudeti ||

tathāṣṭādaśabhiścittairnivṛtaṃ jāyate manaḥ /

satkāyāntagrāhadṛṣṭisamprayuktaṃ cittaṃ kāmadhātau nivṛtāvyākṛtam | tatrāṣṭādaśa caitasikā bhavanti | daśamahābhaumāḥṣaṭ kleśamahābhaumāḥ vitarkavicārau ca | dṛṣṭirnādhikā pūrvavat |

dvāviṃśatyā sahāvaśyaṃ śubhaṃ bhavati mānasam // Abhidh-d_122 //

daśamahābhaumāḥ daśakuśalamahābhaumāḥ vitarkavicārau ca ||

cetasossaha viṃśatyā cittamutpadyate 'śubham /

yadakuśalaṃ cittamāveṇikaṃ tatra viṃśatiścaittāḥ- daśamahābhaumāḥ ṣakleśamahābhaumā dvāvakuśalamahābhaumau vitarko vicāraśca | āveṇikaṃ nāma cittaṃ yatrāvidyaiva kevalā nānyaḥ kleśo 'sti rāgādiḥ |

dṛṅmohamātrayuktaṃ yat

Note: Jaini_81

dṛṣṭiyukte 'pyakuśale viṃśatirya evāveṇake | nanu ca dṛṣṭiradhikā ? nādhikā, prajñāviśeṣa eva hi kaścid dṛṣṭirityucyate | sa ca mahābhaumeṣu paṭhitaḥ |

kaḥ punarayaṃ vitarkaḥ ko vā vicāraḥ ? vitarko nāma cittaudāryalakṣaṇaḥ saṃkalpadvitīyanāmā viṣayanimittaprakāravikalpī saṃjñāpavanoddhatavṛttiḥ, audārikapañcavijñānakāyapravṛttihetuḥ | vicārastu cittasaukṣmyalakṣaṇo manovijñānapravṛttyanukūlaḥ | ityetau dvau dharmau kāmāvacare cetasi sarvasminniyamenotpadyete |

tadidamatisāhasaṃ vartate yadviruddhayorapi dvayordharmayorekatra citte samavadhānaṃ pratijñāyate | na hyetalloke dṛṣṭaṃ yadviruddhayorekatra sahāvasthānamiti kośakāraḥ |

Note: Jaini_82

tatra kecidāhuḥ- sarpiryathāpsu niṣṭhyūtaṃ nātiśyāyate nātivilīyate, evaṃ vitarkavicārayogāccittaṃ nātisūkṣmaṃ bhavati nātyudāramityubhayorapi tatra vyāpāraḥ | evaṃ tarhi nimittabhūtau vitarkavicārāvaudāryasūkṣmatayoḥ prāpnuto yathāpaścātaśca sarpiṣaḥśyānatvavilīnatvayorna punastatsvabhāvau |

anye punarāhuḥ- vāksaṃskārā vitarkavicārāḥ sūtre 'bhihitāḥ |

Note: Jaini_83

"vitarkya vicārya vācaṃ bhāṣate nāvitarkyāvicārya" iti | tatra ya audāryāste vitarkāḥ | ye sūkṣmāste vicārāḥ | yadi caikatra citte 'nyo dharma audāriko 'nyaḥ sūkṣmaḥ ko 'tra virodha iti ? na virodho yadi jātibhedaḥ syāt | ekasyāntu jātau mṛdvadhimātratā yugapanna saṃbhavati | jātibhedo 'pyasti sa tarhi vaktavyaḥ | durvaco hyasau | ato mṛdvadhimātratayā vyajyate | naivaṃ vyakto bhavati | pratyekaṃ jātīnāṃ mṛdvadhimātratvāt |

tadidamandhavilāsinīkaṭākṣaguṇotkīrtanakalpaṃ codyamārabhyate | yadanavabudhya tallakṣaṇaṃ codyavidhiḥ mithyā pratāyate | tayorhi yathoktalakṣaṇayorekasmiṃścetasi sadbhāvamātraṃ pratijñāyate na yugapad vṛttyudrekatālābhaḥ | yathā vidyavidyayoḥ saṃśayanirṇayayośceti tūṣṇīmāsva | mā vidvadbhiravajīhasaḥ svamātmānam |

sā punardṛṣṭistriprakārā mithyādṛṣṭyādyā veditavyāḥ |

krodhādyaistvadhikaṃ vadet // Abhidh-d_123 //
Note: Jaini_84

krodhādyaistūpakleśairadhikaṃ bhavati | sa ca krodhādirupakleśo 'dhikaḥ | kleśaiśca saṃprayuktaṃ rāgapratighamānavicikitsābhiśca yuktaṃ cittaṃ tena ca kleśādhikaṃ bhavatītyekaviṃśatirbhavanti ||

sarvatra saṃbhavānmiddhaṃ yatra syāttatra nirdiśet /
tadvadeva ca kaukṛtyamadhikaṃ gaṇayetkvacit // Abhidh-d_124 //

yatra middhaṃ tatra tadevādhikaṃ gaṇayet | yatrāpi tadevādhikamiti ya eṣa kāmadhātau caittānāṃ niyama uktastataḥ ||

sāśubhaṃ middhakaukṛtyaṃ rūpadhātau na vidyate /
dhyānāntare vitarkaśca vicāraścāpi nopari // Abhidh-d_125 //

na kiñcidakuśalaṃ middhaṃ kaukṛtyaṃ ca prathamadhyānādau vidyate | tena tatra pratighaśāṭhyamadamāyāvarjyāśca krodhādayaḥ, āhrīkyānapatrāpye ca na santi | ya eva prathame dhyāne santi ta eva 'dhyānāntare', 'vitarkaśca na vidyate | pūrvoktāśca na santīti 'ca'śabdāt | vicāraścāpi nopari |'; dhyānāntarāttūparivicāraścāpi nāsti pūrvoktāśca | 'ca'śabdāt māyā śāṭhyaṃ ca nāstīti gamyate |

brahmaṇo hi yāvacchāṭhyaṃ paṭhyate, parṣatsaṃbandhāt | sa hi svasyāṃ parṣadi aśvajitā bhikṣuṇā praśnaṃ pṛṣṭaḥ "kutra tāni catvāri mahābhūtānyapariśeṣaṃ nirudhyante" ityaprajānan kṣepamakārṣīt- "ahamasmi brahmā mahābrahmā īśvaraḥ kartā nirmātā sraṣṭā sṛjaḥ pitṛbhūto bhāvānām" iti | gatamidam ||

Note: Jaini_85

idaṃ vaktavyam | saṃprayuktāḥ saṃskārāḥ kasmāducyante ? tadārabhyate |

saṃprayuktaḥ saṃskāraḥ samatā yasya pañcadhā /
viprayuktaśca boddhavyaḥ samatā yasya nāstyasau // Abhidh-d_126 //

pañcabhiḥ samatābhiḥ saṃprayuktāḥ saṃprayuktāḥ | tāḥ punarāśrayālambanākārakāladravyasamatākhyāḥ | "yathaiva hyekaṃ cittamevaṃ caittā apyekaikāḥ" iti vistaraḥ | yasya punaretāḥ samatā na vidyante sa viprayukta iti ||

codakaḥ- kaścidrūpaṃ tarhi viprayuktaṃ prāpnoti, asaṃskṛtaṃ ceti ? saṃpratyucyate |

viśiṣṭānāmasadbhāvātprasaṃgo nāsti rūpiṇām /
saṃskāragrahaṇāccaiva khādīnāṃ na prasajyate // Abhidh-d_127 //

viśiṣṭena khalu niyogena rūpiṣu saṃjñā sanniviśanta iti teṣvaprasaṃgaḥ | saṃskāragrahaṇācca khādiṣu viprayuktasaṃjñā na pravartata iti siddham ||

ke punaste viprayuktāḥ saṃskārāḥ ? kiyanto veti ? nahi vayameteṣāṃ svabhāvamupalabhāmahe | nāpi kṛtyam | nacaite dharmā loke prasiddhā nāpi buddhavacane | na vedādiṣu śāstreṣviti | tadatropavyāhrīyate-

prāptyādayastu saṃskārā viprayuktāstrayodaśa /
āptoktisvakriyāliṅgā liṅgameṣāṃ gadiṣyate // Abhidh-d_128 //
Note: Jaini_86

yattāvat svabhāvakriyābhāvāditi | tadatrobhayamabhidhāyiṣyate | yadapi buddhavacane na paṭhyanta iti | tatrāpyāptavacanaṃ sārvajñaṃ vyāhariṣyate | yatta loke na vedādiṣu paṭhyanta iti taccodyam | ye khalu sarvajñaviṣayā dharmāḥ pratisaṃvillābhināṃ buddhivṛttiviṣayamāyāntyāryamaitreyasthaviravasumitrācāryāśvaghoṣapramukhānāṃ ca bodhisattvānāṃ buddhiprasādavidhāyinastejolpānāṃ stanandhayabudvīnāmabhidharmaparīkṣamativṛttīnāṃ ca kathaṃ sāndhakāreṣu manassu gocaratāmāyāntīti ||

tatra tāvat

rāptiḥ samanvitirlabdhirdharmavattā vyavasthitiḥ // Abhidh-d_129 //
Note: Jaini_87

prāptarnāma samanvāgamo lābha iti paryāyaḥ | sarvathā bhāvāñchabdaireva śabdānācaṣṭe | yathaiṃva khalu prāptirityetacchabdagaḍumātraṃ śrūyate tathaiva samanvāgamo lābha ityetadapi padadvayaṃ vāgvastumātramiti na paryāyanāmnā lakṣaṇamudyotitaṃ bhavati | tasmādavyabhicāri tatprasādhakaṃ liṅgamucyatām | ime brū maḥ | śrotramavadhatsva manaścaikāgratāyāṃ sanniyuktvā | 'dharmavattā vyavasthitiḥ |'; dharmāḥ khalu tridhā kuśalāḥ.........

............rūpe 'pi kuśalayā vijñaptyā vartamānayā yāvadvijñāpayati, atītayā ca samanvāgataḥ |

śrutacintāmayānāṃ ca samāpattidvayasya ca // Abhidh-d_130 //

śrutacintāmayānāmapi | sahajā paścād bhavati dvayoścācitta samāpattyossaha paścād bhavatīti |

niḥkleśasaṃskṛtāpūrvaṃ śubhānāṃ tu rajasvatām /
ādilābhe saha prākca tadūrdhvaṃ vā tridheṣyate // Abhidh-d_131 //

anāsravāṇāṃ ca skandhānāṃ, anucitānāṃ ca kuśalasāsravāṇāṃ na pūrvajā | eṣāmeva yattoktānāṃ 'tadūrdhvaṃ tu tridheṣyate |'; yadā tena saṃmukhībhūtā tadā dvidhaiveti vartate ||

Note: Jaini_88
kliṣṭāṇāṃ kuśalānāṃ ca tadanyeṣāṃ tridhā matā /

kliṣṭāṇāṃ ca skandhānāṃ traiyadhvikī prāptiḥ | 'kuśalānāṃ ca tadanyeṣāṃ'; tebhyo 'nāsravebhyastebhyaścānucittebhyaḥ kuśalasāsravebhyo 'nyeṣāṃ kuśalasāsravāṇāṃ traiyadhvikyeva |

nivṛtāvyākṛtā jñānanirmāṇamanasāṃ tathā // Abhidh-d_132 //

traiyadhvikīti vartate ||

nirvāṇasyādito lābhe nityasyānyasya sarvadā /

nirvāṇasya tatprathamato lābhe dvaiyadhvikyeva | anāgatavartamānālabdhasyātītāpi | 'nityasyānyasya sarvadā |'

ajā tavartamānā ca

apratisaṃkhyānirodhasyānāgatavartamānaiva nityam |

kadācittu tridheṣyate // Abhidh-d_133 //

yena labdhastasya traiyadhvikītyuktametat |

vyākhyāte prāptyaprāptī ||

Note: Jaini_89

sabhāgatā vaktavyā | keyaṃ sabhāgatā nāma ? nahīha pravacane tīrthyaparikalpitasāmānyaviśeṣapadārthagandho 'pyasti | tatkeyaṃ tadabhyāsagateti ? tadidaṃ pratāyate |

ekārtharuciheturyaḥ sattvānāṃ sa sabhāgatā /

sabhāgatā nāma dravyam | sattvānāmekārtharuciḥ sādṛśyahetubhūtam | nikāyasabhāga ityasya śāstrasaṃjñā | sā punarabhinnā bhinnā ca | abhinnā sarvasatvānāṃ sattvasabhāgatā | sā pratisattvaṃ sarveṣvātmasnehāhāraratisāmyāt | bhinnā punasteṣāmeva sattvānāṃ dhātubhūmigatiyonijātistrīpuruṣopāsakabhikṣuśaikṣāśaikṣādīnāmekārtharucitvabhedapratiniyamahetuḥ | tasyāṃ khalvasatyāṃ sarvāryānāryalokavyavahārasaṃkaradoṣaḥ prasajyeta | tasyāṃ tu satyāmeṣa doṣo na bhavatītyasti sabhāgatā nāma dharmaḥ, 'ekārtharucihetuḥ'; iti |

Note: Jaini_90

syāccyavetopapadyeta na ca svasabhāgatāṃ vijahyāt, na ca pratilabheteti ? catuṣkoṭikaḥ | prathamā kauṭiḥ- yataścyavate tatravopapadyamānaḥ | dvitīyā- niyāmamavakrāman, sa hi pṛthagjanasabhāgatāṃ vijahātyāryasabhāgatāṃ pratilabhate | tṛtīyā- gatisaṃcārāt | caturthī- etānākārān sthāpayitvā |

atha pṛthagjanatvasyāsyāśca kaḥ prativiśeṣaḥ ? pṛthagjanasabhāgatā khalūktarūpā | pṛthagjanatvaṃ tu sarvānarthakarabhūtamiti sumahāṃstadviśeṣaḥ | āptavacanenāpi tadanyatvasiddhiḥ | uktaṃ hi bhagavatā- "sa ceditthatvamāgacchati manuṣyāṇāṃ sabhāgatāṃ pratilabhate" iti | na caivaṃ pṛthagjanatvaṃ pratilabhyate vā tyajyate vā |

siddhā sabhāgatā | kośakāraḥ punastāṃ vaiśeṣikaparikalpitajātipadārthena samīkurvan vyaktaṃ pāyasavāyasayorvarṇasādharmyaṃ paśyatīti ||

Note: Jaini_91

atha kimidamāsaṃjñikaṃ nāma ? tadapadiśyate |

āsaṃjñikaṃ vipāko yaccittopacchedyasaṃjñiṣu // Abhidh-d_134 //

asaṃjñisattveṣu deveṣūpapannānāṃ yaccittopacche didharmāntaraṃ viprayuktaṃ vipākajamutpadyate tadāsaṃjñikaṃ nāma | yena tatropapannānāṃ cittamanāgate 'dhvani kālāntaraṃ sannirudhyate, notpattuṃ labhate | tatpunarekāntena vipākajasvabhāvam | kasya vipākaḥ ? asaṃjñisamāpatteḥ pūrakasya karmaṇaḥ | keṣu punastat ? devanikāyeṣu bhavati | tadāha- "asaṃjñiṣu | asaṃjñisattvā nāma devā bṛhatphaladevanikāyasaṃgṛhītā dhyānāntarikāvat |" kiṃ punaste naiva kadācit saṃjñino bhavanti ? bhavantyutpattikāle cyutikāle ca | "prakṛṣṭamapi kālaṃ sthitvā sahasaṃjñotpādātteṣāṃ sattvānāṃ tasmāt sthānāccyutirbhavati" iti sūtrapāṭhaḥ | te ca tato dīrghasvapnavyutthitā iva cyutvā kāmadhātāvupapadyante, nānyatra | tadupapannānāmavaśyaṃ kāmāvacarāparaparyāyavedanīyakarmasadbhāvāt | yathottarakauravāṇāṃ devopapattivedanīyaṃ karmeti ||

Note: Jaini_92

kā punarasāvasaṃjñisamāpattiriti ? tadapadiśyate-

śubhāsaṃjñisamāpattirdhyāne 'ntye cittarodhinī /

āsaṃjñikamavyākṛtam | vipākaphalatvāt | iyaṃ tu śubhā | sā punariyaṃ 'dhyāne 'ntye'; caturthadhyānasaṃgṛhītetyarthaḥ | 'cittarodhinī', yathaiva tatphalaṃ cittasannirodhi tathaiveyamapi cittasaṃrodhinī | cittagrahaṇācca caittānāmanuktasiddhirādityāstagamane kiraṇāstagamanavat |

kimarthaṃ punaretāṃ yoginaḥ samāpadyante ?

niḥsṛtīcchāpravṛttitvāt

te hi nissaraṇasaṃjñāpūrvakeṇa manaskāreṇa tāṃ samāpadyante mokṣakāṅkṣayā | sā punariyam-

nāryasya

āryā hi tāmapāyasthānamiva manyante | pṛthagjanāstu kecinmokṣasthānamiti |

kiṃ punariyamupapattyā vā vairāgyeṇa vā labhyate ? netyāha | kiṃ tarhi ?

Note: Jaini_93
āpyā prayogataḥ // Abhidh-d_135 //

yatnena tāmutpādayatīti ||

nirodhākhyā tu vijñeyā vijihīrṣorbhavāgrajā /

nirodhasamāpattirapi cittacaittānāṃ dharmāṇāṃ kañcitkālamutpattisannirodhinī | sā punariyaṃ vihārasaṃjñāpūvakeṇa manasikāreṇa nirvāṇasadṛśaṃ sukhamanubhavitukāmairyogibhiḥ saṃmukhīkriyate | 'bhavāgrajā'; ceyaṃ samāpattiḥ |

śubhāryasya prayogāpyā dvivedyāniyatā matā // Abhidh-d_136 //

dvayoḥ kālayorvedyā 'dvivedyā'; | upapadyavedanīyā cāparaparyāyavedanīyā ca | aniyatavedanīyā ceyam | yo hyetāmutpādya parinirvāti sa nāsyā vipākaṃ pratisaṃvedayate | tasyā hi bhavāgre catuskandhako vipāko vipacyate | āryaścaitāmutpādayituṃ śaknoti nānāryaḥ | ucchedabhīrutvācchāśvatadṛṣṭiprahāṇādāryamārgavalotpādanācca | āryasyāpi ceyaṃ prayogalabhyā na vairāgyalabhyeti |

atra punaḥ kośakāraḥ pratijānīte- "sacittikeyaṃ samāpattiḥ" iti | (Jaini_94) "samāpatticittameva hi taccittāntaraviruddhamutpadyate | yena kālāntaramanyasya cittasyāpravṛttimātraṃ bhavati | tadviruddhāśrayāpādanāt sāsau samāpattiriti prajñāpyate |"

Note: Jaini_95

tadetadabauddhīyam | kutaḥ ?

cetaścatuṣṭayāyogādāgamādupapattitaḥ /
nirveditamanobhāvātsiddhyatīyamacittikā // Abhidh-d_137 //

bhavāgre khalu catvāri cittāni vidyante | vipākajaṃ nivṛtāvyākṛtaṃ kuśalamupapattilābhikaṃ prāyogikaṃ ca | tebhyaścaturbhyaḥ kataraccittaṃ yannirodhasamāpannasyānyacittanirodhītyucyate ?

tatra tāvadvipākajaṃ tatratyāṃ .............................

".............dharme pratipattyevājñāmārādhayati | nāpi maraṇakālasamaye | bhedācca kāyasyātikramya devān kabaḍīkārabhakṣānanyatamasmin divye manomaye kāya upapadyate | sa tatropapannaḥ abhokṣṇaṃ saṃjñāveditanirodhaṃ samāpadyate ca vyuttiṣṭhate ca | asti caitatsthānamiti yathābhūtaṃ prajānāti" iti |

Note: Jaini_96

atra sthavira udāyī sthaviraśāriputramidamavocat- "mā tvamāyuṣmannevaṃ vocaḥ |" sa hi manyate sma bhāvāgrīkīyaṃ samāpattirdivyaśca manomayaḥ kāyaścaturthadhyānabhūmika ukto bhagavatā tatkathametadupapatsyate | tadetad bhadantodāyinā parihāṇimajānānenābhidharmasaṃmūḍhena pratyuktaḥ sa bhagavatā paramābhidhā makeṇāvasādanārthamabhihitaḥ- "tvamapi mohapuruṣa śāriputreṇa bhikṣuṇā sārdhaṃ gabhbhīre 'bhidharme saṃlapituṃ manyase ?" iti

nikāyāntarīyāścaturthadhyānabhūmikāmapi nirodhasamāpattimicchanti | teṣāṃ vinā parihāṇyā siddhatyetatsūtram | etadeva tu na siddhyati- caturthadhyānabhūmikāpyasāvastīti | katham ? "navānupūrvasamāpattayaḥ" (Jaini_97) iti sūtre vacanāt | prāptakāmavaśitvāttu santaḥ paścādvilaṃdhyāpi vyutkrāntasamāpattiṃ samāpadyanta iti ||

vyākhyāte samāpattī |

gatiprajñaptyupādānamāyuścittoṣmaṇoḥ sthitiḥ /
āgamādyuktitaścaiva dravyatastatsadiṣyate // Abhidh-d_138 //

āyurjīvitamityanarthāntaram | uktaṃ hyabhidharme- "jīvitendriyaṃ katarat ? traidhātukamāyuḥ" iti | tatpunaḥ 'gatiprajñaptyupādānaṃ'; vipākajasvabhāvatvāt | uktaṃ hi sūtre- "nirvṛtte vipāke nāraka iti saṃkhyāṃ gacchati | evaṃ yāvannavasaṃjñānāsaṃjñāyatanopagasaṃkhyāṃ gacchati" iti | na cānyadindriyaṃ vipākajaṃ traidhātuka vyāpyasti yajjanmaprabandhāvicchedena vartamānaṃ gatiprajñaptyupādānaṃ syāt, anyatra jīvitendriyāt |

tatpunarastīti kathaṃ gamyate ? āgamādyuktitaśca | āgamastāvadayam-

Note: Jaini_98
"āyuruṣmātha vijñānaṃ yadā kāyaṃ jahatyamī |
apaviddhastadā śete yathā kāṣṭhamacetanam ||"

sarvaṃ hi jīvitendriyaṃ kāmadhātāvavaśyaṃ kāyendriyoṣmasahacariṣṇu | tattvavaśyaṃ vijñānasahavarti nāpi cakṣurādīndriyasahavarti | rūpadhātau tu sarvaṃ kāyādipañcendriyasahavarti | na tvavaśyaṃ cittasahacariṣṇa | ārūpyadhātau tu sarvaṃ vijñānasahavarti, anyatra nirodhasamāpatteḥ |

jīvitendriyaṃ gatiprajñaptyupādānamastīti dravyam | anyathā hi kuśalanivṛtte cetasi nirmale vādhobhaume tadgatiprajñaptyupādānavipākajaṃ kiṃ kalpyeta yatsadbhāvādasau tato na pracyutaḥ syāt ? na ca śakyaṃ pratijñātumanāsravāṇāmadhobhūmivijñānabījaṃ tadgatisaṃjñaptyupādānaṃ kalpayitum, anāsravasya cittasya samucchedāya pravṛttatvāt | na cānyadvijñānaṃ tadbhaumaṃ śakyaṃ kalpayituṃ manovijñānadhātuvyatiriktasyānākāramālambanasya vijñānasyāprasiddhatvāt | manodhāturiti cet | na | manovijñānadhātorevāvasthāntare tannāmaprajñapteḥ | yuktirapi- cakṣurādivattadādhipatyaviśeṣāt |

"samādhibalena karmajaṃ jīvitāvedhaṃ nirvartyāyuḥ saṃskārādhiṣṭhānajam, āyurna vipākaḥ" iti kośakāraḥ | tatra kimuttaramiti ? na tatrāvaśyamuttaraṃ (Jaini_99) vaktavyaṃ yasmānnaitatsūtre 'varati, vinaye na saṃdṛśyate, dharmatāṃ ca vilomayati | (Jaini_100) tasmād bālavacanavadadhyupekṣyametat |

kathaṃ tāvatsūtre nāvatarati, vinaye na saṃdṛśyate ? sūtre hyaktam- "asthānamanavaka śo yatprahāṇahetorvā upakramahetorvā apakvaṃ paripācayet, paripakvaṃ vā anyena nayena nayet" iti vistaraḥ |

vinaye 'pi "niyatavedanīyaṃ triprakāraṃ karma sadevakenāpi lokena na śakyaṃ vyāvartayitum" iti parigrahaḥ |

Note: Jaini_101

abhidharme 'pi sarvāparimitamāyurākṣipyate | tasyāpakṣālāḥ kālasthānāntarāvasthānādiṣu niyamyante | ityevaṃ tāvadāgamādapetaṃ nottarārham |

tathāpi tu yuktimaduttaramucyate | yadi bhagavān samādhibalena svecchayāpūrvaṃ sattvaṃ savijñānakaṃ sendriyamutpādayet, svātmano vā jīvitamanākṣiptaṃ prākkarmabhiryogabalenākṣipet, tato buddho bhagavānnārāyaṇīkṛtaḥ syāt apūrvasattvanirmāṇāt | sa ca kāruṇikatvānneva parinirvāyāt, śāsanasambhedasaṃdehāṃśca cchindyāt | tasmādvaitulikaśāstrapraveśadvāramārabdhaṃ tena bhadantenetyadhyupekṣametat |

Note: Jaini_102

atha kimāyuḥkṣayādeva maraṇaṃ bhavatyāhosvidanyathāpi ? prajñaptyāmuktam- "astyāyuḥkṣayānmaraṇaṃ na puṇyakṣayādibhiḥ? catuṣkoṭikaḥ | prathamā koṭiḥ- āyuviṃpākasya karmaṇaḥ paryādānāt | dvitīyā- bhogavipākasya | tṛtīyā- ubhayoḥ | turthī- viṣamāparihāreṇa |

jñānaprasthāna uktam- "āyuḥ santatyupanibaddhaṃ vartata iti vaktavyam ? sakṛdutpannaṃ tiṣṭhatīti vaktavyam ? āha- kāmāvacarāṇāṃ sattvānāmasaṃjñisamāpattiṃ nirodhasamāpattiṃ vā samāpannānāṃ santatyupanibaddhaṃ vartata iti vaktavyam | samāpannānāṃ santatyupanibaddhaṃ vartata iti vaktavyam | samāpannānāṃ rūpārupyāvacarāṇāṃ ca sattvānāṃ sakṛdutpannaṃ tiṣṭhatīti vaktavyam ||"

kaḥ punarasya bhāṣitasyārthaḥ ? yasyāśrayopaghātādupadhātastatsantatyadhīnatvāt prathamam | yasyāśrayopaghāta eva nāsti tadyathotpannāvasthānād dvitīyam | sāntarāyaṃ prathamaṃ nirantarāyaṃ dvitīyamiti kāśmīrāḥ | tasmādastyakālamṛtyuḥ |

Note: Jaini_103

sūtra uktam- "catvāra ātmabhāvapratilambhāḥ | astyātmabhāvapratilambho yatrātmasaṃcetanā krāmati na parasaṃcetanā" iti catuṣkoṭikaḥ | ātmasaṃcetanāvakrāmati kāmadhātau krīḍāpramoṣakāṇāṃ devānāṃ manaḥpradoṣakāṇāṃ ca devānām | teṣāṃ hi praharṣamanaḥpradoṣābhyāṃ tasmātsthānāccyutibhaṃvati, nānyathā | buddhānāṃ ceti vaktavyam, svayaṃmṛtyutvāt | parasaṃcetanaiva krāmati garbhāṇḍāgatānām | ubhayam- anyeṣāṃ kāmāvacarāṇāṃ prāyeṇa | nobhayam- sarveṣāmantarābhavikānāṃ rūpārūpyāvacarāṇāmekatīyānāṃ ca kāmāvacarāṇām | tadyathā nārakāṇāṃ ca darśanamārgamaitrīnirodhasamāpattisamāpannānāṃ rājarṣijinadūtajinādiṣṭaprabhṛtīnāṃ sarveṣāṃ ca caramabhavikānāṃ bodhisattvānāṃ mātustadgarbhāyāścakravartinaśca tadgarbhāyāḥ |"

vyākhyātaṃ jīvitendrim ||

saṃskṛtalakṣaṇānīdānīṃ vyākhyāyiṣyante | tāni punaḥ kāni kiyanti veti ? tadupavyākhyāyate-

Note: Jaini_104
jātiḥ sthitirjarānāśaḥ saṃskṛtāṅkacaṣṭatuyī /

etāni khalu catvāri saṃskṛtalakṣaṇāni bhagavatābhidharme 'bhihitāni | etānyeva vineyaprayojanavaśāt sūtre sthityanyathātvamekīkṛtya trīṇyuktāni | gāthāyāṃ tvebhyo 'ṅgadvayaṃ sāmarthyādgamyamānamantarṇīya pradarśyate | sthitirhi dharmāyogamicchantī taddharmamupaguhyāvatiṣṭhate | sā ca tathā pravartamānā lokasya cittonnativiśeṣaṃ janayati | tato bhagavatānyathātvākhyayā (Jaini_105) jarayā sahoktā śrīriva kālakarṇyānubaddhā saṃvegānukūlā bhaviṣyatītyeṣo 'rthaviṣayo dṛśyate | tasmāccatvāri | itaśca-

catvāri sthitināstitve hetutvādyaprasiddhitaḥ // Abhidh-d_139 //

yadi hi dharmasya sthitirna syāt, tasyātmanyavasthitasya hetvākhyaḥ śaktiprabhāvaviśeṣo na syāt | anityatāgrastasya ca notpaktiśaktirityataśca kriyāṃ na kuryāt | kriyābhāvātphalābhāvaḥ syāt | phalārthaścāyamārambhaḥ | tasmādāstikairnāstikapakṣaṃ vikṣipya sthitiḥ pratigṛhyata iti siddham ||

catvārīti na siddhyanti jarābhāvāt | bhavatu sthitiḥ, jarā tu sarvathā na yujyate | katham ? uktaṃ hi-

"tathātvena jarāsiddhiranyathātve 'nya eva saḥ |
tasmānnaikasya bhāvasya jarā nāmopapadyate ||"
Note: Jaini_106

taṃ pratīdamucyate-

śaktihānerjarāsiddhiḥ

unmiṣito hi dharmo jāyate hṛṣitaḥ phalamākṣipatīti | tasya yadi jarasā śaktirna vihanyeta sa dvitīyamapi phalamākṣipeta | na ca śaknotyākṣeptum | tasmādgamyate kaścijjarākhyaḥ śatruastaṃ jarjarīkṛtyopahṛtasāmarthyamanityatāpiśācyāḥ samarpayatīti yuktamuktam 'śaktihānerjarāsiddhiḥ'; iti | naitadyuktamuktaṃ pariṇāmadoṣaprasaṅgāt | evaṃ laghvācakṣāṇena bhavatā sāṃkhyīyaḥ pariṇāmo 'bhyupagato bhavati | nābhyupagataḥ, yasmāt-

nānyatvāt pariṇāmitā /

anya eva hi no jarākhyo dharmo, anyaśca dharmī | sāṃkhyasya tvavasthitasya dharmiṇaḥ svātmabhūtasya dharmāntarasyotsargaḥ svātmabhūtasya cotpādaḥ pariṇāma iti |

kathaṃ punaḥ kṣaṇikasya dharmasya śaktihānirbhavati ? evam- yasmādasyājahadātmakasya-

ekakāritranāśābhyāṃ śaktihāniḥ prasiddhyati // Abhidh-d_140 //

yena khalu dārḍhyenopeto yamekaṃ phalamākṣipate, yadi tenaiva yuktaḥ syād dvitīyamapyākṣipet | na cainaṃ śaktimantamanityatā hiṃsyāt | tasmād gamyate 'nyathībhūto 'yamanityatāvyāghrīmukhaṃ praviśati | ityekaṃ phalamākṣipya naśyatītyuktametat- 'ekakāritranāśābhyāṃ śaktihāniḥ prasiddhyati |'

na prasiddhyati, nirhetukatvādvināśasya | ye hyarthatmāno hetumantaste khalvanityā dṛṣṭāḥ | katham ? aṃkuravat | na vināśasya vināśo 'sti, tasmādahetukaḥ | kiñca, ye cārthātmānaḥ paścādbhavanti teṣāṃ pūrvaheturasti tadyathā bhasmano bījādisaṃyogaḥ | na ca vināśasya heturasti | tasmādasau na paścādbhavatīti | tatra yaduktaṃ jātasya sthityanyathātvamapekṣya vināśo bhavatīti tadayuktam | atra pratyavasthānam-

sati janmani tadbhāvād dravyakāritranāśataḥ /
āgamādupapatteśca vināśo 'pi sahetukaḥ // Abhidh-d_141 //
Note: Jaini_107

saheturvināśa iti sthāpanā | kutaḥ ? 'sati janmani tadbhāvāt |'; uktaṃ hi bhagavatā- "asmin satīdaṃ bhavati | yāvadavidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ |" sati cotpattimati vināśo bhavati | tasmātsahetukaḥ | yasya punarahetukastasya prāgapi janmanaḥ so 'stīti janmaiva na syāt, viruddhānāmanyataropapatteḥ | tayoravirodhādvā tadvyapadeśānupapattiratāddharmyaṃ ca saṃskārāṇāmiti |

dharmanāstitvamātraṃ vināśa iti cet | na | tadastitvapūrvakatvāt | astitvapūrvakaṃ hi tannāstitvamiti tadapi sahetukam | nāsti kiñcittaditi cet | na | astitvavirodhānupapatteḥ | kiñca, bhāvavirodhitve satyabhāvasya bhavatāpatteḥ | avirodhitve bhāvanityatvaprasaṃgādubhayābhāve vāṅmātratvāt | kā caiṣā vāco yuktiḥ sati ca bhavati tadviśeṣyaścātadvirodhī (Jaini_108) ca | na ca kiñcidityevaiṣā vācoyuktirasaṃbaddhā | nirarthikā caiṣā vācoyuktiḥ | ataste bhāvābhāvo vāgvastumātram | pratiṣedhasāmarthātpratiṣedhyo bhāvo 'stīti cet | nāsti | śaśaviṣāṇavacchabdo gaḍumātratvātpratiṣedhadvayārthānupapatteśca | kiñca, kāritramātranāśācca | viruddhapratyayasānnidhye kriyāmātraṃ hi nodeti, naśyati | tasmānnānarthavān vināśaśabdaḥ | kutaśca ? āgamādupapatteśca |

uktaṃ hi bhagavatā- "utpannānāmakuśalānāṃ dharmāṇāṃ nirodhāya" iti | tathoktam- "ihaikatīyaḥ prāṇātipātiko bhavati" iti vistaraḥ | tathā- "tisraḥ saṃvartanyo 'nalajalānilākhyā yābhiḥ krameṇa yāvacchubhakṛtsnā vinaśyante" iti | tathā- "jātipratyayaṃ jarāmaraṇam" iti |

upapattirapi | janmano 'pyahetukatvaprasaṃgāt | yadi khalvasati sadbhāve 'pyahetuko vināśaḥ, janmāpyahetukaṃ bhavatviti | tatsamarthahetusāmagrīsannidhāne janmadarśanāt, tatsahetukatvamiti cet | na | tadvināśe tulyatvāttasyāpi samarthahetusāmagryantarasannidhānābhyupagamāt |

vyākhyātāni lakṣaṇāni ||

nāmakāyādayo vaktavyāḥ | na khalu vaktavyāḥ | na hi te śabdādanye vidyante, svabhāvakriyābhāvāditi | tadupadarśanārthamidamārabhyate |

vākchabdādhīnajanmānaḥ svārthapratyāyanakriyāḥ /
saṃjñādyaparanāmānastrayo nāmādayaḥ smṛtāḥ // Abhidh-d_142 //

viprayuktāḥ khalu nāmādayaḥ saṃskāraskandhasaṃgṛhītāḥ | vāk tu rūpaskandhasaṃgṛhītā vāggīrniruktirityarthaḥ | te ca tadadhīnotpattayo niruktyadhīnārthapravṛttayaśca (Jaini_109) jñānavadarthasya pratinidhisthānīyāḥ | niruktiḥ nāma saṃjñā | nārthānāmekasaṃjñatvāt | yathā tu cakṣurvijñānakāyādayaḥ pañcarūpādyāyattavṛttayaḥ, tadvatte 'pi 'vākchabdādhīnajanmānaḥ'; | ataścoktam- "vāṅ nāmni pravartate, nāmārthaṃ dyotayati |" iti | vācā saha kacaṭatapādayo jāyante tayā nidhīyanta iti | prativarṇānuvartinīnāṃ vācāṃ sāvayavatve 'pi sati tadabhidhānānupapattiriti cet | na | śabdabhedasaṃcayasya pratyayatve tadabhidhānasāmarthyopapatteḥ |

kiñca, kriyayā ca tadastitvaṃ nirdhāryate | kā ca setyucyate | svārthapratyāyanaṃ kriyā | svaṃ svamarthaṃ pratyāyayatyapauruṣeyatvānnāmārthasaṃbandhasyaiṣa teṣāṃ kṛtāntaḥ |

te punarnāmasaṃjñādyaparanāmānaḥ |

tatra nāmaparyāyaḥ saṃjñākaraṇaṃ yathā ghaṭa iti |

padaparyāyo vākyam | yathā ghaṭo dṛśyata iti | yena kriyāguṇakālaviśeṣā gamyanta iti kvacit | "yāvadbhirarthavadbhiḥ padairvivakṣitārthaparipūrirbhavati tāvatāṃ samūhaḥ padam" ityābhidharmikāḥ |

vyañjanaparyāyo 'kṣaraṃ yathā ka ityetadakṣaraṃ niravayavamamūrtamapratighaṃ rūpalakṣaṇavimuktaṃ traikālikārthapratyāyanasamarthaṃ manovada pratihatagamanamiti |

Note: Jaini_110

na, asiddhatvāt | na khalu vākchabdādanye nāmādayaḥ siddhyanti | vākchabda evārtheṣu saṃjñākartṛkṛtāvadhiḥ smṛtyā gṛhītāvayavasamudāyaḥ śroturarthaṃ pratyāyayatīti kimanyairnāmādibhiḥ parikalpitaiḥ ? tatredaṃ pratyavasthīyate-

anye nāmādayaḥ śabdādaprāptārthaprakāśanāt /

śabdo hiparamāṇusaṃcayaḥ | sa prāpyārthaṃ prakāśayet, pradīpavat | nājātadhvastasvargādideśasthānarthān prāptuṃ śaknoti | tasmātpratipadyasva na śabdo 'rthaṃ pratyāyatīti | itaśca kramayaugapadyapratyāyanāsaṃbhavāt | katham ? balvajavat | iha hi bahūni balvajadravyāṇi pratyekamasamarthāni saṃbhūya rajjvātmanāvasthitāni dārvādyākarṣaṇakriyāsāmarthyopetāni bhavanti | na caivaṃ vākyātmānaḥ śabdāḥ buddhyupagṛhotāvayavasamudāyasaṃkṣepāḥ kramalabdhajanmānaḥ pratyekamarthapratyāyanasamarthāḥ, nāpi saṃbhūya pratyāyayanti, saṃbhūyānavasthānād balvajavat | tasmātkramayaugapadyātpratyāyanāsaṃbhavānna śabdāḥ kañcidarthaṃ pratyāyayantīti siddham |

itaśca, pratyāyyapratyāyakādisaṃbandhānupapatteḥ | katham ? pradīpavat | tadyathā pradīpastamasi ghaṭādipratyāyyapratyāyakaśaktiyukto ghaṭadarśanārthibhirupādīyate na ca kaścicchabdaḥ kasmiṃścidarthe kenacitsaṃbandhiviśeṣeṇa niyatavṛttiḥ, yastaṃ gṛhītvā pratyāyayemeti |

tatra tāvat | na pradīpasyeva pratyāyyapratyāyakasaṃbandho 'sti | akṛtasaṃketasyāpratyāyanāt | nāpi saṃyogākhyaḥ saṃbandho 'sti sadasatostadanupapatteḥ | guṇatvācceti kasmiścinna samavāyākhyaḥ | ata evākāśaguṇatvācceti kaścit | tasmātpratyāyyapratyāyanādisaṃbandhānupapatteḥ yadagadiṣma na śabdo 'rthaṃ pratyāyayatīti tatsamyagabhyadhāmeti |

Note: Jaini_111

sāmayikaḥ śabdo 'rthapratyāyanaliṅgamiti cet | na | sādhyatvādvitarkavicārādhīnajanmanaḥ śabdasya kramayaugapadyapratyāyanānupapatteśca | prativarṇaviṣayā smṛtiḥ pratyāyayatīti cet | na | tatsamānadoṣatvātpūrvapakṣotsargatvācca | saṃskāra iti cet | na | asiddhatvāduktottaratvācca | yādṛcchikasaṃvṛttiśabdamātrābhyupagame vakṣyamāṇadoṣaprasaṃgācceti |

kiṃ punarete nāmakāyādayo nityā āhosvidanityā iti ?

anityāste tu vijñeyāḥ

tu śabdo 'nityatvavādaviśeṣa | rtho hetuḥ | ka iti cet | so 'yamucyate-

sāpekṣārthavibhāvanāt // Abhidh-d_143 //

katham ? jñānavat | tadyathā jñānaṃ cakṣurādīn hetūnapekṣyārthaṃ vibhāvayati tadvannāmādayo 'pi ghoṣādīn hetūnapekṣyārthaṃ pratyāyayanti | tasmātsāpekṣapratyāyanādanityā iti ||

yadi tarhi nāmādayo 'rthaṃ pratyāyayanti, tatkathamidaṃ sadbhirapyucyate- 'śabdo 'rthaṃ pratyāyayati'; iti ? tadatrābhidhīyate-

svarūpaṃ vedayaṃścchabdo vyañjanādīni ca dhruvam /
arthapratyāyakaḥ prājñarbhaktikalpanayocyate // Abhidh-d_144 //

āñjasā hi vāṅ nāmni pravartate nāmābhilapatotyarthaḥ | nāma tvarthaṃ dyotayatīti prativarṇānuvartino vāk khalu nāmābhilapanto svañca rūpamudbhāvayantī santānena pravartamānā guṇakalpanayārthaṃ pratyāyayatītyapadiśyate | na tvarthaḥ śabdavācyo dyotyo vā |

itaśca na śabdo 'rthaṃ pratyāyayati | yasmāt-

paramāṇusvabhāvatvād ghoṣaikatvaṃ na yujyate /

"edaitau kaṇṭhatālavyau" iti pratijñāyate | na caikasyāṇuvacanasya viśliṣṭasthānadvaye vṛttirupapadyate | paramāṇusaṃghātasya tūpapadyate | paramāṇavo 'pi pratyekaṃ na pratyāyayanti, digbhāgāstitvanāstitve tadabhāvācceti | samudāyo 'pi madhyasthairapratyāyanānumānādantadvayenāpi na pratyāyayatītyadhyavasīyate | (Jaini_112) na cārthāntaraṃ samudāyibhyaḥ samudāyo 'sti | sa kathamarthaṃ pratyāyayiṣyatīti | atītavarṇasamudāyastvantyavarṇāpekṣo manobuddhyopagṛhītasvarūpaḥ saṃbandhinyarthe buddhimutpādayan pratyāyayatīti yuktarūpo vyapadeśaḥ |

atra mīmāṃsakavaiyyākaraṇau pratyācakṣāte | nāsiddhatvāt | na khalu śabdasya paramāṇumayatvaṃ siddham | tasmādanuttarametat | tau pratyabhidhīyate |

tādātmyaṃ pratighātitvāt

pratihanyate khalu śabdaḥ prākārabhittyādiṣu tasmātpratighātī śabda iti | na | asiddham | siddhasādhanādasiddheḥ | yatkhalu bhavatā pratighātitvenāprasiddhaṃ paramāṇumayatvaṃ sādhyata ityasadetat | tatredaṃ pratyavasthīyate |

tatsiddhirvaraṇādibhiḥ // Abhidh-d_145 //

ālāṅgalagrāhebhyaḥ siddhametadgarbhagṛhāntargatena pihite kavāṭe 'bhihanyamānāḥ paṭahāḥ dhmāpyamānāśca śaṃkhā na śrūyante | hūṇanāḍonirghoṣeṇa ca nagaraprākārāṇi pātyante | tasmātsiddhena jālmajenāsiddhasya sādhanamidamāviṣkriyate nāsiddheneti |

yadapyucyate sphoṭaḥ śabdo dhvaniḥ śabdaguṇa iti tatrāpadiśyate-

sphoṭākhyo nāparo ghoṣācchabdo nityaḥ prasiddhyati /

tasmāddhdhaniḥ śabdaḥ sphoṭa ityanarthāntaram | yathā hastaḥ karaḥ pāṇiriti lokaprasiddhametat | tasmāt-

kramavṛtterna śabdena kaścidartho 'bhidhīyate // Abhidh-d_146 //
Note: Jaini_113

iti prāgāviṣkṛtametat | tanmā pramoṣīḥ ||

yadapyucyate vaiyākaraṇaiḥ śabdo buddhinirgrāhya eṣa vaiśeṣikairapi śrotragrāhyaḥ, śabdasyānyatve 'pi ca śabdatvādayaḥ śrotreṇa gṛhyanta iti | tayoridamucyate-

na śrutyā śrūyate śabdastadanyā ca gatiḥ śruteḥ /
yo brūyātsa svamātmānaṃ vidvadbhirapahāsayet // Abhidh-d_147 //

iti | tasmātpratītapadārthako loke dhvaniḥ śabdaḥ | tataścānye nāmādayaḥ sarvārthaviṣayā iti sthāpanā |

pratidyotyaṃ yathāyogaṃ niyatāniyatāśca te /

tatra ya āryayā niruktyā nirucyante dvādaśāyatanaviṣayāste niyatābhidheyasaṃbandhāḥ, laukikyāśca kecinniyatābhidheyā nirucyante | ubhaye 'pyete kṛtasaṃketasyārthaṃ pratyāyayanti | ye tu yathecchaṃ pitrādibhiḥ kriyante nāmakāyādibhiste hyaniyatā yadṛcchikā ityucyante | tadyathā ḍitthaḍavitthādayaḥ |

prathamāstu buddhotpāda eva pravartante nānyadeti | uktaṃ hi bhagavatā- "tathāgatānāmutpādānnāmapadavyañjanakāyānāmutpādo bhavati" ityetasmāt-

niyatodbhāvanād buddhaḥ sarvajña iti gamyate // Abhidh-d_148 //

ye hyapaurūṣeyā dhātvāyatanaskandhādyavadyotakāste prathamaṃ buddhaviṣayā eva | tadavabodhācca bhagavānsarvajña ityabhidhīyate | te punarete-

sattvākhyāḥ kāmarūpāptā niṣyandāvyākṛtāstathā /

sattvākhyā hyete | yaśca dyotayati sa taiḥ samanvāgataḥ | na yo dyotyate | (Jaini_114) kāmāptāḥ rūpāptāścaite vākchabdādhīnajanmatvāt | naiṣyandikā anivṛtāvyākṛtāścaiva |

yathā caite nāmādayaḥ

tathaiva ca vipākaśca sābhāgyaṃ prāptayo dvidhā // Abhidh-d_149 //

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau dvitīyasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ ||

dvitīyo 'dhyāyaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_115

tṛtīyo 'dhyāyaḥ |

caturthapādaḥ |

................ | dvitīyaṃ dvitīyasyāḥ | tṛtīyaṃ tṛtīyasyāḥ | vāyusaṃvartanyāścaturthadhyānaṃ śīrṣamiti |

atrāha- caturthadhyāne saṃvartanī kasmānna bhavati ? taducyate-

sattvākhyopadravābhāvānna caturthe 'sti sūtrataḥ /
vimānasya samatvasya pradhvaṃsānnityatā kutaḥ // Abhidh-d_150 //

caturthe khalu dhyāne bāhyādhyātmikā apakṣālā na vidyante tasmānna saṃvartano utpādyate | prathame hi dhyāne vitarkavicāra vagnikalpāvapakṣālabhūtau vidyete | dvitīye prītirapkalpā cetopahāriṇī | tṛtīye dhyāne āśvāsapraśvāsā (Jaini_116) vāyvātmakāḥ | ityato yasyāṃ dhyānasamāpattau yathābhūto 'pakṣālastathābhūtena bāhyena vināśaḥ | caturthe tu bāhyo 'pakṣālo na pravartata iti nāsti saṃvartanī | nityaṃ tarhi caturthadhyānaṃ prāpyam | kasmāt ? 'vimānasya samatvasya'; karmakṣayena'pradhvaṃsāt'; iti ||

kathaṃ punaretāḥ saṃvartanyaḥ kayā vānupūrvyā bhavanti ? taducyate | nirantaraṃ tāvat-

sapta tejobhirekādbhirgate 'dbhiḥ saptake punaḥ /
tejasā saptakāntyaikā vāyusaṃvartanī tataḥ // Abhidh-d_151 //

sapta saṃvartanyastejobhiḥ bhavanti | aṣṭhamo 'pām | evaṃ saptako bhavati | tasmin saptake 'tikrānte punastejasā saptakaḥ | tasminnapyatikrānte vāyusaṃvartanyaikayā nāśo bhavati | sā tu nityaṃ tejasaḥ saptakapṛṣṭhe vāyusaṃvartanī bhavati | ta ete piṇḍena bhavanti ṣaṭpañcāśat tejaḥsaṃvartanyaḥ, saptāpsaṃvartanyaḥ, ekā vāyusaṃvartanī ||

kiṃ punastatra kāraṇaṃ yatpaścādvāyursavartanyekaiva bhavati ? taducyate-

Note: Jaini_117
āgneyātsaptakādekaḥ pāvanīkimanantaram /
āyuṣparigrahādevaṃ śubhakṛtsnāyuredhanam // Abhidh-d_152 //

evaṃ ca kṛtvā prajñaptibhāṣyamanulomitaṃ bhavati- "catuḥṣaṣṭhiḥkalpāḥ śubhakṛtsnānāṃ devanāmāyuṣpramāṇam" iti ||

atha kasmāt pṛthivīsaṃvartanī na bhavati ? tadatra kāraṇamucyate-

vātādidoṣasādharmyātsattvānāṃ tadvināśakāḥ /
ādhyātmiketi sārūpyānna bhūsaṃvartanī matā // Abhidh-d_153 //

yathā khalu vātapittaśleṣmabhistribhiḥ sattvānāṃ marmacchedaḥ pṛthivīdhātutvalakṣaṇo bhavati tadvadagnijalavāyubhirbhūrūtsādyate | kiñca, ete tadvināśakāḥ .............tannāśāya pravṛttatvāt | kiñca, 'ādhyātmiketi sārūpyācca'; | yathā cādhyātmikyastrisraścittasya tayorbhavanti vitarkavicāraprītyucchvāsapraśvāsalakṣaṇaistathā bāhyā apyupadravā vahnyambhovāyuprakopalakṣaṇā bhavantīti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau tṛtīyasyādhyāyasyacaturthaḥ pādaḥ samāptaḥ ||

tṛtīyo 'dhyāyaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_118

caturtho 'dhyāyaḥ |

prathamaḥ pādaḥ |

atha yaduktaṃ "sattvakarmadvidhākhyena pūritaṃ vāyumaṇḍalam" ityetaducyatām | kāni tāni kiyanti vā karmāṇītyataḥ karmāṇi prastūyante |

sattvopapattihetūnāṃ vipatsaṃpadvidhāyinām /
lokavacitryakartṛṇāṃ karma heturitīṣyate // Abhidh-d_154 //

dṛśyate khalu sattvānāṃ hīnamadhyopkṛṣṭajātiparigrahāyāmāśrayabhogādisampadvipattiśca | yacca dvividhasya lokasya vicitratā tatra karmāṇi hetuḥ | atasteṣāṃ tattvāni vakṣyāmi | yadapyuktaṃ kāni kiyanti veti tadupavyākhyāyate ||

sūtre dve karmaṇī nidiśyoktam- "dve karmaṇī cetanā karma cetayitvā ca" iti | tāni punastrīṇyuktāni | katham ?

kāyikaṃ vāṅmayaṃ caiva cetanākhyaṃ ca mānasam /
karmāṇyetāni lokasya kāraṇaṃ neśvarādayaḥ // Abhidh-d_155 //

etāni khalu trīṇi karmāṇi śubhāśubhāni dvividhasyāpi sattvabhājanalokasya hitāhitanimittānyutpattau ca sampattau ca vaicitryasya ca kāraṇam | neśvarakālapuruṣapradhānādayaḥ ||

Note: Jaini_119

tatra tāvadyathā neśvaraḥ kāraṇaṃ tathā pūrvamullikhitam, idānīṃ tu vispaṣṭataramāviṣkriyate-

vaiśvarūpyātkramotpādāttadvadanyatprasaṅgataḥ /

yadi khalveko nityaśceśvaro lokasyotpattisthitipralayakāraṇaṃ syāt, tena khalu kāraṇānuvidhāyitvātkāryasyaitat trayaṃ viruddhaṃ yugapat syāt | na caitad dṛṣṭamiṣṭaṃ vetyasadetat | kiñca lokaścāpyavicitraḥ syāt | yugapaccotpadyeta nagnaḥ kapālapāṇiśca paryaṭettadicchānuvidhāyī ca syāt | na caitadevam | tasmānneśvaraḥ kāraṇam |

grāmādyadhipativiśeṣotkarṣāvasthānādīśvaraprasiddhiriti cet | na | grāmādhikṛtādiha paratantratvānityatvakāryāntaraśaktivighātādidarśanāt, gomayapiṇḍopamasūtrokteśca |

Note: Jaini_120

bhāgavatāditannindādarśanācca | bhāgavatādyā hi maheśvaraṃ nindyanto dṛśyante | māheśvarāśca viṣṇumiti |

kāraṇasāpekṣaṃ tapaḥsāmarthyādutpādayatīti cet | tatrāpadiśyate |

nānyāpekṣā tapoyogo pakṣahānyādidoṣataḥ // Abhidh-d_156 //

yadi khalu sahakārikāraṇāpekṣaḥ tapobalalabdhyaiśvaryaśca lokaṃ sṛjati kumbhakārabaddhaṭādīn | na | cevaṃ sati pūrvapakṣotsargaḥ kṛto bhavati | yaduktaṃ nityaścaikaśca svatantraḥ kāraṇamiti taddhīnam | tapobalasāmarthyābhyupagame cānityatvaṃ pāratantryaṃ cābhyupagataṃ bhavati | tadabhyupagamāccānaiśvaryamiti | etena kālapuruṣapradhānādikāraṇaparigrahāḥ pratyūḍhā veditavyāḥ |

yadi khalu karma kāraṇaṃ neśvarādayaḥ kathaṃ tarhi lokastatkāraṇaparigrahaṃ karotīti ? atra brūmaḥ-

karmaṇāṃ bodhyate śaktirvidhikālagrahādibhiḥ /
yato 'tasteṣu tācchabdyaṃ gauṇyā vṛttyā prayujyate // Abhidh-d_157 //
yathoktam-
"vidhirvidhānaṃ niyatiḥ svabhāvaḥ kālo grahā īśvarakarmadaivam |
puṇyāni bhāgyāni kṛtāntayogaḥ paryāyanāmāni purākṛtasya ||"
Note: Jaini_121

kiñca, yataśca

"grahayogo bhujāspandaḥ svapnaḥ pūrṇaghaṭādayaḥ |
sūcayanti nṛṇāmete vṛttilābhaṃ svakarmaṇaḥ ||"

ityato 'pi teṣu tācchabdyaṃ prayujyata iti ||

kathaṃ punareṣāṃ trayāṇāṃ karmaṇāṃ vyavasthānam ? yadyāśrayataḥ, sarveṣāṃ kāyāśritatvādekatvam | svabhāvataścet, vākkarmaivaikaṃ prāptam | samutthānataścet, manaḥkarmaikaṃ prāptam | sarveṣāṃ manasotthāpitatvāt | tribhirapīti vaibhāṣikāḥ ||

te punarete prathame dve karmaṇī pratyekaṃ dviprabhede | katham ? tadapadiśyate-

pūrve vijñaptyavijñaptī

kāyakarma khalu kāyavijñaptiḥ kāyāvijñaptiśca | vākkarmāpi vāgvijñaptirvāgavijñaptiśca | tṛtīyaṃ tu karma-

cetanā mānasī kriyā // Abhidh-d_158 //

uktaṃ hi bhagavatā- "cetanā karma cetayitvā |" tatpunastridhoktam- "kāyakarma vākkarma manaskarma ca" iti |

kiṃ svabhāvaṃ punaridaṃ kāyakarma kiṃ tāvatkāyasvabhāvam ? yathā vākkarma (Jaini_122) vāksvabhāvam, āhosvitkāyādanyadyathā manaskarma manasonyadityetadāha | ..............

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau caturthādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ

Note: Jaini_123

caturthādhyāye

dvitīyapādaḥ |

..................parābhavantītyapadiśyate |

annamatyagninirdagdhaṃ yathā sthālī ca saṃskṛtā /
pāpadṛṣṭestathā śīlaṃ śāṭhyerṣyādikṣatātmanaḥ // Abhidh-d_159 //
saṃvṛtsaddṛṣṭyupetāto bhikṣutvaṃ paramārthataḥ /
ekasampattu saṃvṛtyā dvayābhāve dvidhāpi na // Abhidh-d_160 //

dṛṣṭisampadviśuddhā khalu śaīlasampat 'bhikṣutvaṃ paramārthataḥ | anyataravikalastu saṃvṛtyā bhikṣurbhavati | dvyaṅgavikalastu nāpi saṃvṛtyā nāni paramārthata iti |

yadi khalu vinā saṃvareṇāṣṭau nikāyā na vyavasthāpyante kathaṃ tarhi (Jaini_124) bhagavatoktaiḥ- "ekadeśakārī, pradeśakārī, yadbhūyaskārī, paripūrṇakārī" ityatrāpyayamartho dṛśyate ? kaścitkhalvakāryaikadeśaviratikṣamo bhavati | kaścidyāvatsamagradauḥśīlyaviratikṣamaḥ | ityato bhagavānakāryaikadeśaviratyāpyupāsakatvaṃ (Jaini_125) śāsti | na hi sarvaśīlavikalaḥ kaściccharaṇagamanecchāmātrakeṇopāsako bhavati ṣaḍaṅgoṣadhaikadvyaṅgavaikalyopayogavaditi |

atha yaduktam- "buddhaṃ dharmaṃ saṃghaṃ śaraṇaṃ gacchati" iti tatka ete buddhādayaḥ ? tadidamabhidhīyate-

vigatāvaṇe jñāne buddhoktermukhyakalpanā /
tadāśraye phale cāpi vijñeyā guṇakalpanā // Abhidh-d_161 //

dvividhaḥ khalu buddhaḥ saṃvṛtyā paramārthataśca | tatra paramārthato yathoktaṃ śāstre- "yo buddhaṃ śaraṇaṃ gacchati kimasau śaraṇaṃ gacchati ? tānevāsau buddhakārakānaśaikṣāndharmāñcharaṇaṃ gacchati | te hi buddhaśabdapravṛttinimittacihnam |" iti | tebhyo 'pi nirāvaraṇaṃ jñānaṃ pradhānaṃ sarvajña iti lokaprasiddha eṣa tāvat pāramārthiko buddhaḥ | saṃvṛtyāpi 'tadāśraye'; dvātriśatā lakṣaṇairaśītyā cānuvyañjanairvirājite rūpakāye 'pi buddhākhyeti | tatphale ca balavaiśāradyamahākaruṇādiṣu buddhoktiriti |

Note: Jaini_126
śāśvatatvaśubhatvābhyāṃ sarvānarthanivṛttitaḥ /
mukhyakalpanayā tadvaddharmo nirvāṇamucyate // Abhidh-d_162 //

nityāvikṛtasvalakṣaṇadhāraṇāttatprāptānāṃ cātyantadhāraṇe nirvāṇaṃ pāramārthiko dharmaḥ | guṇakalpanathā tu pratyekabuddhabodhisattvasantāniko mārgaḥ | trīṇi ca piṭakāni dharmo nirvāṇaprāpakatvāt ||

āryāḥ śiṣyaguṇāḥ saṃghastathaiva paramārthataḥ /

navānāmaśaikṣāṇāmaṣṭādaśānāṃ ca śaikṣāṇāṃ śiṣyāṇāṃ santāne yo mārgaḥ sa pāramārthikaḥ saṃgha ityucyate | saṃvṛtyā tu pṛthagjanakalyāṇakabhikṣusaṃgha ityapadiśyate |

etānyo yāti śaraṇaṃ sa yāti śaraṇatrayam // Abhidh-d_163 //

etānyathoktalakṣaṇān buddhadharmasaṃdhān śaraṇaṃ gacchati 'yo yāti śaraṇatrayam'; iti ||

Note: Jaini_127

kiṃ svabhāvāni punaḥ śaraṇagamanāni ? vāgvijñaptitatsamutthadharmasvabhāvāni ||

kaḥ punaḥ śaraṇārthaḥ ? trāṇārthaḥ śaraṇārthaḥ | tadāśrayeṇa sarvaduḥkhātyantavimokṣāt | uktaṃ hi bhagavatā-

"bahavaḥ śaraṇaṃ yānti parvatāṃśca vanāni ca |
ārāmāṃścaityavṛkṣāṃśca manuṣyā bhayatarjitāḥ ||
na caitaccharaṇaṃ śreṣṭhaṃ naitaccharaṇamuttamam |
naitaccharaṇamāgamya sarvaduḥkhātpramucyate ||
yastu buddhaṃ ca dharmaṃ ca saṃghaṃ ca śaraṇaṃ gataḥ |
catvāri cāryasatyāni paśyati prajñayā yadā ||
duḥkhaṃ duḥkhasamutpādaṃ duḥkhasya samatikramam |
āryaṃ cāṣṭāṃgikaṃ mārgaṃ kṣemaṃ nirvāṇagāminam ||

etaddhi śaraṇaṃ śreṣṭhametaccharaṇamuttamam | etaccharaṇamāgamya sarvaduḥkhātpramucyate ||" iti |

ata eva śaraṇagamanāni sarvasaṃvarasamādāneṣu dvārabhūtāni, dṛṣṭisaṃpannasya teṣāṃ prarohāt |

kiṃ punaḥ kāraṇaṃ kāmamithyācārādevopāsakasya viratiḥ śikṣāpadeṣu vyavasthāpitā na sarvasmādabrahmacaryāt ? anyebhyaśca prakṛtisāvadyebhyo mṛṣāvāda eva śikṣāpadeṣu vyavasthāpyate, na pāruṣyādi ? sarvebhyaśca pratipakṣapaṇasāvadyebhyaḥ madyapānādeva viratiḥ śikṣāpadaṃ vyavasthāpitam ? taducyate-

mithyācāraḥ satāṃ garhyātparatrākaraṇāptitaḥ /
Note: Jaini_128
pāpiṣṭhatvānmṛṣāvādo madyapānaṃ smṛtikṣayātū // Abhidh-d_164 //

kāmamithyācāro hi loke 'tyarthaṃ garhitaḥ | pareṣāṃ dāropaghātādāpāyikatvācca | na tathābrahmacaryam | sukarā ca gṛhasthasya kāmamithyācāravi ratiḥ, duṣkarā tvabrahmacaryāt | āryaścākaraṇasaṃvaraṃ kāmamithyācārādeva janmāntarito 'pi labhate na tvabrahmacaryāt |

mṛṣāvādo 'pi bhagavatā pāpiṣṭhatvādrāhulamuddiṣya paramenādareṇoktaḥ- "yasya rāhula mṛṣāvāde nāsti lajjā nāsti kaukṛtyaṃ nāhaṃ tasya kiñcidakaraṇīyaṃ vadāmi" iti |

madyapāne 'pi smṛtilopo bhavati, sarvaśikṣāpadakṣobho bhavatītyataḥ pratikṣepaṇasāvadyamapi sanmadyapānaṃ kuśāgreṇāpi bhagavatā nābhyanujñātam ||

idamidānīmucyatām | ya ete trayaḥ prātimokṣadhyānānāsravasaṃvarāḥ kimeṣāṃ yata eko labhyate tataḥ śeṣā apīti ? brūmaḥ-

sarvebhyo vartamānebhyo dvividhebhyo 'pi kāmajaḥ /
Note: Jaini_129

prātimokṣasaṃvaraḥ khalu sarvebhyo maulaprayogapṛṣṭhebhyo vartamānebhyaḥ skandhāyatanadhātubhyaḥ sattvādhiṣṭhānapravattatvāt, nātītānāgatebhyasteṣāmasattvasaṃkhyātatvāllabhyate | 'dvividhebhyo 'pi'; sattvāsattvākhyebhyaḥ, prakṛtipratikṣepaṇasāvadyebhyaśca |

trikālebhyastu maulebhyo labhyete bhāvanāmayau // Abhidh-d_165 //

etau hi maulebhya eva karmapathebhyo labhyete na prayogapṛṣṭhebhyo nāpi prajñaptisāvadyebhyaḥ, sarvakālebhyaśca skandhāyatanadhātubhyo labhyete 'tītānāgatebhyo 'pi |

catuṣkoṭikā cātra bhavati | "santi te skandhāyatanadhātavo yebhyaḥ prātimokṣasaṃvaro labhyate na dhyānānāsravasaṃvarau" iti vistaraḥ | prathamā koṭiḥ- pratyutpannebhyaḥ sāmantakapṛṣṭhebhyaḥ pratikṣepaṇasāvadyācca | dvitīyāatītānāgatebhyo maulebhyaḥ karmapathebhyaḥ | tṛtīyā- pratyutpannebhyaḥ maulebhyaḥ karmapathebhyaḥ | caturthī- atītānāgatebhyaḥ sāmantakapṛṣṭhebhya iti ||

kiṃ punarimau saṃvarāsaṃvarau sarvasattvebhya eva labhyete ? sarvāṅgebhyaḥ sarvakāraṇaiśca ? athāsti kaścidbhedaḥ ? tatra tāvadavaśyaṃ labhyate-

sarvebhyaḥ sattvajātibhyaḥ saṃvaro vāṅgakāraṇaiḥ /
sarvebhyo saṃvarāṅgebhyaḥ sattvebhyaśca na kāraṇaiḥ // Abhidh-d_166 //

sarvasattvebhyaḥ khalu saṃvaro labhyate na kebhyaścit | aṅgebhyastu vibhāṣā kaścitsarvebhyo labhyate bhikṣusaṃvaraḥ | kaściccaturbhyaḥ | tato 'nyaḥ | karmapathā hi saṃvarābhyāṅgāni | kāraṇairapi kenacitparyāyeṇa sarvaiḥ, kenacidekena |

Note: Jaini_130

kathaṃ tāvatsarvairyadyalobhādveṣāmohāḥ kāraṇānīṣyante ? kathamekena yadi mṛdumadhyādhimātrāṇi cittāni kāraṇānīṣyante ? paścimena paryāyeṇa niyamocyate | asti saṃvarasthāyo sarvasattveṣu saṃvṛto na sarvāṅgairna sarvakāraṇairyo mṛdunā cittena madhyenādhimātreṇa vā upāsakopavāsaśrāmaṇerasaṃvaraṃ samādatte | asti sarvasattveṣu saṃvṛtaḥ sarvāṅgaiśca, na tu sarvakāraṇairyo mṛdunā cittena madhyenādhimātreṇa vā bhikṣusaṃvaraṃ samādatte | asti sarvasattveṣu sarvāṅgaiḥ sarvakāraṇaiśca yastrividhena cittena trīnsaṃvarān samādatte | asti sarvasattveṣu sarvakāraṇaiśca na tu sarvāṅgairya upāsakopavāsaśrāmaṇerasavarānmṛdumadhyādhimātraiścittaiḥ samādatte | yastu na sarvasattveṣu syādīdṛśo nāsti yasmātsarvasattvānugatakalyāṇāśaye sthitaḥ saṃvaraṃ pratilabhate nānyathā, pāpāśayasyānuparatatvāt |

pañcaniyamān kurvan prātimokṣasaṃvaraṃ labhate | sattvāṅgadeśakālasamayamiyamāḥ- amuṣmātsattvādviramāmīti sattvaniyamaḥ | amuṣmādaṅgādityaṅganiyamaḥ | amuṣmindeśa iti deśaniyamaḥ | māsādyāvaditi kālaniyamaḥ | anyatra yuddhāditi samayaniyamaḥ | sucaritamātraṃ tu tatsyādevaṃ gṛhṇato na saṃvaraḥ |

kathamaśakyebhyaḥ saṃvaralābhaḥ ? sarvasattvajīvitānupaghātādhyāśayenābhyupagamāt | uktaṃ yathā saṃvaro labhyate ||

asaṃvaro 'pi sarvasattvebhyaḥ sarvakarmapathebhyaśca na tu sarvakāraṇaiḥ, yugapanmṛdvādicittābhāvāt |

ke punarasāṃvarikāḥ ? aurabhrikāḥ kaukkuṭikāḥ saukarikāḥ śākuntikā (Jaini_131) mātsikā mṛgalubdhakāścaurāḥ vadhyaghātakā bandhanapālakā nāgabandhāśvapākā vāgurikāśca | rājāno daṇḍanetāro vyāvahārikāśca nīticalitā asāvarikāḥ | asaṃvare bhavāḥ, asaṃvaro vā eṣāṃ vidyata ityasāṃvarikāḥ ||

uktamidaṃ yebhyaḥ asaṃvaro labhyate | kathaṃ tu tallābha iti noktaṃ tadā rabhyate-

kriyayāsaṃvarapraptiḥ sa hābhyupagamena vā /
avijñaptirato 'nyasyāḥ kṣetrāṅgādiviśeṣataḥ // Abhidh-d_167 //

dvābhyāṃ kāraṇābhyāmasaṃvaro labhyate | kriyayābhyupagamena vā | kriyayā tatkulīnatatkarmābhyupagamāt | atatkulīnairvayamapyanayā jīvikayā jīviṣyāma iti | śeṣāvijñaptilābhastu kṣetrāṅgaviśeṣāditi | kṣetraṃ vā tadrūpaṃ bhavati yathārāmādipranānamātreṇāvijñaptirutpadyate | yathaupadhikeṣu puṇyakriyāvastuṣu | ādareṇa vā samādatte | buddhamavanditvā na bhokṣya iti | māsārdhamāsabhaktāni vā nityaṃ kariṣyāmītyevamādi | ādareṇa vā tadrūpeṇa kriyāmīhate kuśalāmakuśalāṃ vā yato 'syā vijñaptirutpadyate |

uktametadyathā saṃvarāsaṃvarāṇāṃ pratilambhaḥ ||

tyāga idānīṃ vaktavyaḥ | tatra tāvat-

kāmāptasaṃvaratyāgaḥ śikṣānikṣepaṇādibhiḥ /
patanīyarapītyeke tannetyanye tvayogataḥ // Abhidh-d_168 //
Note: Jaini_132

kāmāptasyāṣṭaprakārasaṃvarasya pañcabhiḥ kāraṇaistyāgaḥ | śikṣānikṣepaṇanikāyasabhāgatyāgobhayavyañjanotpādakuśalasamucchedebhyo niśātyayenāṣṭamasya | tānyetānyabhisamasya pañca bhavanti |

kiṃ punaḥ kāraṇamebhistyāgo bhavati ? samādānaviruddhavijñaptyutpādādāśrayatyāgādāśrayakopanānnidānacchedāttāvadevākṣepācca |

anye punarāhuḥ- caturṇāṃ patanīyānāmanyatamena bhikṣuśrāmaṇerasaṃvaratyāgaḥ |" 'tanna'; iti, 'ayogataḥ'; |

kaḥ punarayogaḥ ?

ayogo nāṃśuvidhvaṃsātpaṭadravyaṃ vinaśyati /

na hyavayavanāśādavayavivināśo bhavati | avayavirūpaśca prātimokṣasaṃvaraḥ | tasyāvayavakṣobhācchidratvaṃ bhavati mālinyaṃ ca | yathoktaṃ bhagavatā- "duḥśīlo bhavati pāpadharmā |"

Note: Jaini_133

sūtravirodhādayuktamiti cedatropadiśanti-

sūtre dhvaṃsoktiranyārthā yatherṣyāśaṭhanādiṣu // Abhidh-d_169 //

bhagavatātra "abhikṣurbhavati" iti śāsanasthityarthaṃ durvṛttavineyāvasādanārthaṃ coktam | yathā- "īrṣyiko bhavati matsarī śaṭho māyāvī mithyādṛṣṭirityevamādidoṣayuktaḥ kaśambakajātīyaḥ pāpabhikṣurnirvāsayitavyaḥ |" na ca cittāvidūṣaṇādabhikṣutvaṃ bhavati vineyaśāsanārthatattvavidbhirityuktam | tadvadatrāpi draṣṭavyamiti |

tasmātpūrvoktalakṣaṇa eva bhikṣurna yathāha kośakāraḥ |

Note: Jaini_134
saddharmāntarddhito 'nye 'nye nāpūrvāpratilambhataḥ /

anye punarbrūvate- saddharmāntardhāne 'pi saṃvaratyāgo bhavati | tattu naivam | yasmādapūrvastadā notpadyate | utpannastu yathoktai reva kāraṇairvinaśyati ||

atha dhyānānāsravasaṃvarayostyāgaḥ katham ? tadidamapadiśyate-

bhūsaṃcāreṇa hānyā ca tyajyate dhyānajaṃ śubham // Abhidh-d_170 //

sarvameva khalu dhyānāptaṃ kuśalaṃ dvyābhyāṃ kāraṇābhyāṃ tyajyate | upapattitto vā bhūmisaṃcārādardhvaṃ vādho vā | parihāṇito vā | samāpatternikāyasabhāgatyāgācceti ||

tathārūpyāptamāryantu phalāptyakṣavihānibhiḥ /

yathaiva rūpāptaṃ kuśalaṃ bhūmisaṃcārahānibhyāṃ tyajyate tathaivārūpyāptam | āryaṃ tu kuśalaṃ tribhiḥ kāraṇastyajyate | phalaprāptitaḥ pūrvako mārgastyajyate | (Jaini_135) akṣottāpanena mṛdvindriyamārgaḥ | parihāṇita uttaro mārgaḥ | phalaṃ phalaviśiṣṭo vā | evaṃ tāvatsaṃvarastyajyate |

asaṃvaro damaprāptirjīvitotsarjanā dibhiḥ // Abhidh-d_171 //

tribhiḥ kāraṇairasaṃvaracchedaḥ | saṃvaraprāptitaḥ | yadi saṃvaraṃ samāpadyate dhyānasaṃvaraṃ vā pratilabhate hetupratyayabalenasamādhilābhāttenāsaṃvarastyājyate | pratidvandvabalīyastvāt | maraṇena cāśrayatyāgāt | dvivyañjanotpādena cāśrayavikopanāt | śastrajalatyāge 'pyakaraṇāśayataḥ saṃvaramantareṇāsaṃvaracchedo nāsti | nidānaparivarjanena pravṛddharogānivṛttivat ||

atha saṃvarāsaṃvaravinirmuktā kathamavijñaptistyajyate ? taducyate-

cittavegādivicchedairavijñaptistu madhyamā /

yena khalvasau prasādakleśavegenāvijñaptirākṣiptā tasya vicchedātsāpi vicchidyate, kumbhakāracakragativat | samādānatyāgādapi vicchidyate | kriyāvicchedādapi vicchidyate | caityavihārakṣetrāderapyarthasya vicchedādvicchidyate | āyuṣo 'pi kuśalamūlānāmapi vicchedādvicchidyate |

kāmāptaṃ kuśalaṃ nāma tribhirmūlacchidādibhiḥ // Abhidh-d_172 //

kāmāvacaraṃ punaḥ kuśalamarūpasvabhāvaṃ dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ tyajyate | kuśalamūlasamucchedāt, rūpārūpyadhātūpapattitaśca |

pratipakṣodayātkliṣṭaṃ tridhātvāptaṃ vihīyate /
Note: Jaini_136

kliṣṭaṃ tvarūpasvabhāvaṃ sarvameva pratipakṣodayādvihīyate | yasyopakleśaprakārasya yaḥ prahāṇamārgaḥ, tenāsau saparivāraḥ parityajyate | nānyathā ||

atha keṣāṃ sattvānāmasaṃvaro bhavati keṣāṃ saṃvaraḥ ? tadapadiśyate-

sarve kāmeṣu rūpe dvāveko 'rūpiṣu lābhataḥ // Abhidh-d_173 //

kāmeṣu khalu sarvaśaṇḍhapaṇḍakādīni hitvā kurūṃśca hitvā | devānāmapi saṃvaraḥ | ityato gatidvaye saṃvarāsaṃvarau vidyete | nānyatreti ||

karmādhikārādidānīṃ sū troktoddiṣṭānāṃ karmaṇāṃ nirdeśaṃ kariṣyāmaḥ | uktaṃ hi sūtre- "trīṇi karmāṇi kuśalamakuśalamavyākṛtaṃ ca |" teṣāṃ lakṣaṇamidamucyate-

yadiṣṭaphaladaṃ karma kuśalaṃ tadudāhṛtam /
viparyayeṇākuśalamavyākṛtamato 'nyathā // Abhidh-d_174 //

yatkhalviṣṭavipākaṃ nirvāṇaprāpakaṃ ca duḥkhaparitrāṇāt, tatkālamatyantaṃ vā, tatkuśalam | niruktirapīyam | niravadyadevamanuṣyastrīrūpanirvartanācchikṣitacitrakararūpanirvartanavat | kuśalamiva kuśalamaupamiko 'yaṃ śabdaniveśaḥ | tadyathā śikṣitaḥ puruṣaḥ kuśānakṣatahasto lunāti sa kuśala iti nirucyate, tadvadanyāmapi kriyāmavikṛtāṃ saṃpādayan kuśala (Jaini_137) ityucyate | 'viparyayeṇākuśalam'; uṣṭrolūkādivat | 'avyākṛtamato 'nyathā'; ubhayavipākānirvartanāt ||

anyānyapi trīṇi karmāṇyuktāni | puṇyamapuṇyamānejyaṃ ca | tatra tāvat

kāmāptaṃ prathamaṃ puṇyamapuṇyamaśubhātmakam /
ūrdhvabhūmikamānejyaṃ vipākaṃ pratyanejanāt // Abhidh-d_175 //

kāmāvacaraṃ hi kuśalaṃ karma puṇyamakuśalamapuṇyamityucyate | ūrdhvabhūmikamānejyam |'; tadūrdhvaṃ dhātudvaye śubhaṃ karmānejyamityucyate | kasmātpunaretadānejyamityuktam ? 'vipākaṃ pratyanejanāt |'; kāmāvacaraṃ hi karma vipākaṃ (Jaini_138) prati kampate lavaṇopamasūtraṇyāyena | katham ? avyavasthānāt | anyagatikamapi hyanyasyāṃ gatau vipacyate | tadanyadevanaikāyikaṃ cānyatra devanikāye | yadeva hi pramāṇabalavarṇasukhabhogādisaṃvartanīyaṃ karma deveṣu vipacyeta tadeva kadācidanyapratyayavaśānmanuṣyatiryakpreteṣu vipacyate | karmajāticodaneyaṃ bhagavato vivakṣitā na dravyacodaneti |

atrāha | nanu ca trīṇi dhyānāni señjitānyuktāni bhagavatā- "yadatra vitarkitaṃ vicāritamidamatrāryā iñjitamityāhuḥ" ityevamādi ? samādhyapakṣālāṃsteṣāṃ sandhāyaivamuktam | ānejyānyapi tu tānyuktānyānejyasūtre, ānejyasaṃpreyagāminīṃ pratipadamārabhya ||

Note: Jaini_139

punaranyāni trīṇi karmāṇyuktāni- "sukhavedanīyaṃ duḥkhavedanīyaṃ, aduḥkhāsukhavedanīyaṃ ca |" tatra

sukhavedyaṃ śubhaṃ karma dhyānādarvākturīyakāt /
upekṣāvedyamanyatra duḥkhavedyantu pāpakam // Abhidh-d_176 //

tatra śubhaṃ karma yāvattṛtīye dhyāne sukhavedyamityucyate | etāvatī khalu bhūmiḥ sukhāyā vedanāyāḥ | tadeva caturthadhyānātprabhṛtyupekṣāvedanīyamityucyate | akuśalaṃ tu karma duḥkhavedanīyamityucyate |

kiṃ punarvedanaiva vipākaḥ ? netyāha | prādhāniko 'yaṃ rnirdeśaḥ | sacatuskandhasambhāraṃ hi sukhamabhipretam | dārṣṭāntikānāṃ tu sukhaiva vedanā vipākaḥ cetanaiva ca karma | ābhidhārmikānāṃ tu pañcaskandho vipākahetuḥ pañcaskandhāśca vipāka iti |

kathaṃ punaravedanāsvabhāvaṃ karma sukhavedanīyamityucyate ? sukhāyā vedanāyā hitaṃ sukhavedanīyam | sukhāsyā vedanīyo vipāka iti vā |

kiṃ punaraduḥkhāsukhā vedanā caturthadhyānādadho na vidyate ? na khalu na vidyate | kiṃ tarhi?

adho 'pi madhyamaṃ karma dhyānenāntyepi nirvṛteḥ /
yugapattrivipākeṣṭerdhyānāntaravipākataḥ // Abhidh-d_177 //
Note: Jaini_140

aduḥkhāsukhavedanīyaṃ khalu karma caturthadhyānādadho 'pyasti tṛtīye dvitīye prathame ca dhyāne | parinirvṛte upekṣāyāṃ ca sthitaḥ parinirvāti | kiñca, 'yugapat trivipākeṣṭeḥ |'; uktaṃ hi- "syāt trayāṇāṃ karmaṇāmapūrvācaramo vipāko vipacyeta | syātsukhavedanīyasya rūpaṃ, duḥkhavedanīyasya cittacaitasikā dharmāḥ, aduḥkhāsukhavedanīyasya cittaviprayuktāḥ" iti | ato 'pyastyadhastādaduḥkhāsukhavedanīyaṃ karma | kiñca, 'dhyānāntaravipākataḥ |'; nahi dhyānāntare upekṣāmantareṇa vipāko 'nyā vedanā vipacyate | tatra sukhaduḥkhayorabhāvāt ||

punaścaturvidhaṃ karma dṛṣṭavedyādibhedataḥ /
Note: Jaini_141

tadetatkarma samāsato dvividhaṃ, niyatavedanīyamaniyatavedanīyaṃ ca | tatra niyatavedanīyaṃ trividham | dṛṣṭadharmavedanīyamupapadyavedanīyamaparaparyāyavedanīyaṃ ca- ityetat trividhaṃ karma niyatavedanīyam | caturthamaniyatavedanīyam |

tatra dṛṣṭadharmavedanīyaṃ yatraiva janmani kṛtaṃ tatraiva vipacyate | upapadyavedanīyaṃ yad dvitīye janmani | aparaparyāyavedanīyaṃ tasmātpareṇa |

ataḥ punaścaturvidhātkarmaṇaḥ katamena janmākṣipyate?

janmanastribhirākṣepo dṛṣṭadharmāhvayādṛte // Abhidh-d_178 //

na khalu dṛṣṭadharmavedanīyena karmaṇā nikāyasabhāga ākṣipyate ||

atha kasmindhātau kasyāṃ vāṃ gatau katividhaṃ karmākṣipyate ?

caturṇāmapi cākṣepaḥ sarvatra narakādṛte /
na tatreṣṭaphalābhāvācchubhaṃ yasmādvipacyate // Abhidh-d_179 //

sarveṣu khalu triṣu dhātuṣu sarvāsu ca pañcasu gatiṣu caturṇāmapi karmaṇāmākṣepaḥ kuśalānāmakuśalānāṃ ca | narakānvarjayitvā | narakeṣu hi dṛṣṭadharmavedanīyaṃ kuśalaṃ nākṣipyate | tatreṣṭavipākābhāvādanyat trividhamākṣipyate | kiñca,

Note: Jaini_142
notpadyavedyakṛttatra yadviraktaḥ pṛthagjanaḥ /
sthiro nāparakṛccāryaścalo 'pi bhavamūlayoḥ // Abhidh-d_180 //

yataḥ khalu bhūmerviraktaḥ pṛthagjanaḥ sa ca sthiro bhavatyaparihāṇadharmā sa tatropapadyavedyaṃ karma nākṣipati | trividhamanyatkaroti | āryapudgalastu vītarāgo na ca parihāṇadharmā tatropapadyavedyamaparaparyāyavedanīyaṃ ca karma na karoti | na hyasau bhavyaḥ punaradharimaṃ bhūmimāyātum | aniyataṃ tu kuryād dṛṣṭadharmavedanīyaṃ yatropapannaḥ kāmadhātau bhavāgre ca | parihāṇadharmāpi tvāryaḥ kāmadhātau vītarāgaḥ, bhavāgrādvā, tayorupapadyāparaparyāyavedanīyaṃ karmābhavyaḥ kartum | kiṃ kāraṇam ? phalāddhyasau parihīṇo bhavati | na cāsti phalaparihīṇasya kālakriyeti |

atha kimantarābhavikaḥ karmākṣipati nākṣipati ? ākṣipatītyāha | (Jaini_143) tatra kāmāvacaro 'ntarābhavaḥ dvāviṃśatividhaṃ karmākṣipati | pañca garbhāvasthāḥ kalalārbudaghanapeśīpraśākhāvasthāḥ | pañca jātāvasthāḥ | bālyakaumārayuvamadhyamasthavirāvasthāḥ | tā etā niyatāniyatabhedena viṃśatirākṣipyante, ekanikāyatvāt | ata evāntarābhavavedanīyaṃ karma noktam | upapadyavedanīyenaiva tasyākṣepāt ||

kīdṛśaṃ punaḥ karma niyataṃ bhavatyaniyataṃ vā ?

yadārtraraudracittena karmābhīkṣṇaṃ niṣevyate /
satkṣetre kriyate yacca phalaṃ tasya niyamyate // Abhidh-d_181 //

yadi karma raudreṇa tīvrakleśānugatena cittena kṛtaṃ bhavati, yacca ghanaśraddhāsalilābhyukṣitena kriyate, yacca mṛdvapyabhīkṣṇaṃ niṣevyate, yacca kiñcidguṇavati kṣetre kriyate śubhamaśubhaṃ vā phalaṃ tasya karmaṇo niyamyate ||

atha dṛṣṭadharmavedanīyaṃ karma kīdṛśamityucyate-

kṣetrāśayaviśeṣācca phalaṃ sadyo vipacyate /
nirodhavyutthitādau ca sadyaḥ kālaphalakriyā // Abhidh-d_182 //

tatra kṣetraviśeṣādyathā da(?) kṣajātakādiṣu | āśayaviśeṣādyathā bakalāta(?) syokṣanirmocanādiṣu |

Note: Jaini_144

kīdṛśe punastat kṣetre viśiṣṭaṃ bhavati yatra dṛṣṭe dharme vipāko vipacyate ? buddhapramukhastāvadbhikṣusaṃgho | 'nirodhavyutthitādau ca sadyaḥ kālaphalakriyā |'; pañcasu ca pudgaleṣu kṛtaṃ nirodhasamāpattya raṇāmaitrīdarśanamārgādarhatphalādvyutthiteṣu kārāpakārā dṛṣṭadharmavedanīyaphalā bhavanti | nirodhasamāpatteḥ khalu vyutthitaḥ parāṃ śāntiṃ labhate | nirvāṇasadṛśadharmānubhavanāt | araṇāvyutthitasyāpyapramāṇasattvahitādhyāśayapravṛttā santatirvartate | evaṃ maitrīvyutthitasya | strautaāpannasyāpi nirmalajñānalābhāt | arhato 'pi sarvakleśaprahāṇānnirmalā vartante ||

niyatavipākasya ca karmaṇaḥ śubhāśubhasya yā bhūmistadatyantavairāgyāttatkarma dṛṣṭe dharme vipacyata ityataḥ

tadbhūmyapunarutpatteḥ

dṛṣṭadharmavedanīyaṃ saṃgṛhītaṃ bhavati | kīdṛśaṃ punaretatkarma ?

vipākaniyataṃ ca yat /

taccaitatkarma vipākaniyataṃ draṣṭavyam |

tacca dṛṣṭaphalaṃ vidyāt

dṛṣṭe dharme khalu tasya vipāko vipacyate | kataratpunaretat ?

karmādaḥ paripūrakam // Abhidh-d_183 //

nākṣepakamiti ||

vipākaḥ khalu vedanāpradhāna ityata idaṃ vicāryate | syātkarmaṇaścaitasikyeva vedanā vipāko na kāyikī ? syātkāyikyeva na caitasikī syādityāha-

Note: Jaini_145
kuśalasyāvicārasya caitasikyeva vedanā /
vipākaḥ kāyikī tviṣṭā duḥkhavedyasya karmaṇaḥ // Abhidh-d_184 //

kuśalaṃ khalvavicāraṃ karma dhyānāntarātprabhṛti yāvadbhavāgram | tasyāvicārasya kuśalasya karmaṇaścaitasikyeva vedanā vipākaḥ | kasmānna kāyikī ? tasyāḥ avaśyaṃ savitarkavicāratvāt | kāyikyeva tvaśubhasya duḥkhavedanāyasya kāyikyeva vedanā vipākaḥ | kasmānna caitasikī ? caitasikaṃ hi daurmanasyaṃ na vipākaḥ |

yattarhi karmavaśātsattvānāṃ cittakṣepaḥ tatsaṃprayuktā vedanā kathaṃ na vipākaḥ ? na hi tatra cittaṃ karmaṇo vipākaḥ | kiṃ tarhi ? yo mahābhūtātāṃ prakopaḥ sa vipākaḥ | tatastajjātaṃ cittaṃ vipākaśabdenopacaryate ||

punaścaturvidhaṃ karmoktam- "asti karma kṛṣṇaṃ kṛṣṇavipākam | asti śuklaṃ śuklavipākam | asti karma kṛṣṇaśuklaṃ kṛṣṇaśuklavipākam | astyakṛṣṇamaśuklamavipākaṃ karma karmakṣayāya saṃvartate'; iti | tatra

Note: Jaini_146
sapākamaśubhaṃ kṛṣṇaṃ sapākaṃ rūpajaṃ sitam /
śubhāśubhaṃ dvidhā kāme nirmalaṃ tatprahāṇakṛt // Abhidh-d_185 //

aśubhaṃ khalu karma ekāntena kṛṣṇaṃ kliṣṭatvāt | kṛṣṇavipākaṃ cāmanojñavipākatvāt | rūpāptantu śubhamekāntena śuklam, akuśalenāvyavakīrṇatvāt | śuklavipākaṃ ca manojñavipākatvāt |

ārūpyāptaṃ kasmānnocyate ? yatra hi dvividho 'sti vipākaḥ- antarābhavikaścopapattibhavikaśca; trividhasya ca kāyavāṅmanaskarmaṇastatraivoktamiti |

"kāmāptaṃ śuklaṃ kuṣṇaśuklamakuśalavyavakīrṇatvāt, kṛṣṇaśuklavipākaṃ vyavakīrṇavipākatvāt |" santānata etadvyavasthāpitaṃ na svabhāvato na hyevaṃjātīyakamevaṃ karmāsti vipāko vā yatkṛṣṇaṃ ca syācchuklaṃ ca, anyonyavirodhāt | nanu caivamakuśalasyāpi karmaṇaḥ kuśalavyavakīrṇatvātkṛṣṇaśuklatvaṃ prāpnoti ? nāvaśyamakuśalaṃ kuśalena vyavakīryate | kāmadhātau tvasya balavatvātkuśalantu vyavakīryate durbalatvāditi |

anāsravaṃ karmaiṣāṃ trayāṇāṃ karmaṇāṃ kṣayāya prahāṇāya saṃvartate | taddhyakṛṣṇamakliṣṭatvādaśuklaṃ vipākaśuklatābhāvāt | ābhiprāyiko 'pyeṣa śuklaśabdaḥ | uktaṃ tu bhagavatā mahatyāṃ śūnyatāyāmaśaikṣadharmānārabhya- (Jaini_147) "ime te ānanda, dharmā ekāntaśuklā ekāntānavadyāḥ" iti | śāstre ca- "śukladharmāḥ katame ? kuśalā dharmā anivṛtāvyākṛtāśca |" iti | avipākaṃ dhātvapatitatvāt pravṛttivirodhācca |

kiṃ punaḥ sarvamanāsravaṃ karma sarvasyāsya trividhasya karmaṇaḥ kṣayāya saṃvartate ? netyucyate | kiṃ tarhi ?

casasro dṛkpathā dṛṣṭau cetanābhāvanāpathāt /
ānantaryapathāḥ kāme karmaitatkṛṣṇanāśakṛt // Abhidh-d_186 //
navame cetanā yā tu sā kṛṣṇākṛṣṇayāghātinī /
antānantaryamārgasthā dhyāne dhyāne sitasya tu // Abhidh-d_187 //

tatra darśanamārge tāvaccatasṛṣu dharmajñānakṣāntiṣu kāmavairāgye cāṣṭāsvānantaryamārgeṣu yā cetanā dvādaśaprakārā sā kṛṣṇasya karmaṇaḥ prahāṇakārī | kāmavairāgyānantaryamārgeṇāvaseyā cetanā sā kṛṣṇaśuklakarmakṣayakārī | dhyāne dhyāne tvānantaryamārge paścime yā cetanā caturvidhā sā śuklakarmāpahantrī |

kiṃ punaḥ kāraṇamantyenaivānantaryamārgeṇa kuśalasya karmaṇaḥ prahāṇaṃ nānyena ? na hi tasya svabhāvaprahāṇaṃ prahīṇasyāpi saṃmukhībhāvāt | kiṃ tarhi ? tadālambanakleśaprahāṇāt | ato yāvadeko 'pi tadālambanaḥ kleśaprakāro (Jaini_148) 'sti tāvadasya prahāṇaṃ nopalabhyate | taccaitadasat | prahīṇaṃ hi tat, na tu vihīnam | ataḥ samudācaratīti | gatametat ||

sūtra uktam- "trīṇi duścaritāni | kāyaduścaritaṃ vāṅmanoduścaritam | evaṃ sucaritāni" iti | teṣāṃ kaḥ svabhāvaḥ ? tatra tāvat-

kāyādyakuśalaṃ karma sarvaṃ duścaritaṃ matam /

sarvamiti sasāmantakamaulapṛṣṭhamityarthaḥ |

abhidhyādīnyapi trīṇi manoduścaritatrayam // Abhidh-d_188 //

sarvamevākuśalaṃ kāyakarma kāyaduścaritam | evaṃ vāṅmanoduścaritam | akarmasvabhāvānyapi tvabhidhyādīni manoduścaritasvabhāvāni |

"abhidhyādaya eva karmasvabhāvāni" iti sthitibhāgīyāḥ | tacca na, karmakleśaikatvadoṣāt | sthitibhāgīyā nāma śākyāḥ sva(śva?) lāṃgūlikadvitīyanāmānaḥ | te khalvabhidhyādīni manaskarmasvabhāvānīcchanti | teṣāṃ (Jaini_149) karmakleśaikatvasaṅkaraḥ prāpnoti | kośakāraḥ- "ko 'tra doṣaḥ" ? yadi kaścitkleśaḥ karmāpi syādvāyasaḥ sārasaḥ syāt | karmakleśānāṃ cātyantasvabhāvaprabhāvakriyāphalabhedabhinnānāmekatvaparikalpaiḥ sāṃkhyīyādidarśanamabhyupagataṃ syāt |

'api'; śabdātpunaratra sūtroktāstrayo vaṅkāstrayo doṣāstrayaḥ kaṣāyā ākṛṣyante | teṣāṃ punaridaṃ lakṣaṇaṃ yathākrameṇa | śāṭhyajaṃ kāyakarma kāyavaṅka (Jaini_150) ityucyate | kuṭilānvayatvāt | evaṃ śāṭhyajaṃ vāṅmanaskarma vāṅmanovaṅka ityucyate | dveṣajāḥ punasta eva trayo doṣā ityākhyāyante, cittapradoṣānvayatvāt | rāgajaṃ punaḥ kāyakarma kāyakaṣāya ityuktaṃ rañjanātmakatvāt | evaṃ vāṅmanaḥkaṣāyau draṣṭavyau | tāni punaḥ kuśalāni kāyavāṅmanaskarmāṇi trīṇi sucaritāni boddhavyāni | etānyeva trīṇi śauceyānyuktāni |

aśaikṣasantāne trīṇi mauneyānyucyante | tatra kāyasucaritaṃ kāyamauneyaṃ vāksucaritaṃ vāṅmauneyaṃ mana eva tu mithyāsaṃkalpoparamānmunirityākhyāyate | taduparamāddhi kāyavāgjalpoparamo bhavati | muneridaṃ mauneyamiti niruktiḥ | (Jaini_151) kasmātpunararhata eva mauneyāni ? tasya paramārthamunitvāt | sa khalu sarvakleśajalpoparamānmunirityucyate |

eṣā punarmauneyaśauceyadeśanā mithyāmaunaśaucābhiyuktānadhikṛtyadeśiteti tadetatsaha mauneyaśauceyarnirdiṣyate ||

śubhaṃ tatsānabhidhyādi proktaṃ sucaritatrayam /
dvayaṃmaulamadaḥ karma mārgā daśa śubhāśubhāḥ // Abhidh-d_189 //

dvayaṃ punaretatsucaritaduścaritākhyaṃ yanmaulaṃ te daśa śubhāścāśubhāśca karmapathā bhavanti prayogapṛṣṭhavarjyāḥ |

tatra kāyasucaritasya pradeśaḥ pṛyogapṛṣṭhākhyo madyādiviratidānejyādikaḥ | vāksucaritasya priyavacanādikaḥ | manaḥsucaritasya śubhā cetanā |

kāyaduścaritasyāpi pareṣāṃ jīvitabhogadārāpahāraprayogapṛṣṭhākhyaḥ | vāgduścaritasyāpyapriyavacanādyākhyaḥ | manoduścaritasyāpyakuśalaṃ manaskarmai..................steṣāṃ nātyaudārikatvāt |

yastu prāṇātipātādattādānakāmamithyācāraviratyākhyo maulaḥ sa kuśalaḥ karmapathaḥ, tasyaudārikatvena mahānuśaṃsatamaphalatvāt | yastu pareṣāṃ jīvitabhogaparadārāpahārakāyaparispandaḥ sa maulaḥ sa cākuśalaḥ karmapathaḥ | evaṃ yathāsaṃbhavamanyeṣāṃ draṣṭavyamiti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau caturthādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ |

Note: Jaini_152

caturthādhyāye

tṛtīyapādaḥ |

idamidānīṃ vaktavyam | ye ete daśakarmapathā eṣāṃ kati vijñaptisvabhāvāḥ katyavijñaptisvabhāvāḥ katyubhayasvabhāvāḥ ?

tatrākuśalānāṃ tāvat-

kāritāḥ ṣaḍavijñaptirdvyātmaikaste 'pi ṣaṭ kṛtāḥ /

tatra prāṇātipātādattādānamṛṣāvādapaiśūnyapāruṣyasaṃbhinnapralāpāḥ | ete nāvaśyaṃ vijñaptisvabhāvāḥ | pareṇa kārayato maulīvijñaptyabhāvāt | kāmamithyācārastu nityaṃ dvyātmakaḥ, tasya pareṇāśakyatvāt | te 'pi 'ṣaṭ kṛtāḥ'; yadā svayameva prāṇātipātādīn ṣaṭ karmapathān karoti tadā dvyātmāno bhavanti | vijñaptyavijñaptisvabhāvatvāt |

kuśalānāṃ punaḥ

śubhāḥ sapta dvidhā jñeyā ekadhaite samāhitāḥ // Abhidh-d_190 //

sapta khalu rūpiṇaḥ kuśalāḥ karmapathāḥ dvidhā bhavanti | vijñaptyadhīnatvāt samāhitaśīlasya | dhyānānāsravasaṃvarasaṃgṛhītāstvavijñaptisvabhāvā eva | samāhitasya vijñaptyabhāvāt |

yā sāmanteṣvavijñaptiḥ pṛṣṭheṣu tu viparyayaḥ /
Note: Jaini_153

sāmantakaḥ khalu yadā tīvreṇa paryavasthānena prayogamārabhate, prasādena vā ghanarasena tadā dvisvabhāvā | yadā mṛdunā tadā vijñaptireva | viparyayeṇa tu pṛṣṭheṣvavaśyamavijñaptiḥ | yadi punaḥ karmapathaṃ kṛtvā punastatravānuceṣṭate syādvijñaptirapīti | tīvreṇa tu prahāreṇa jīvitādvyaparopayati | tatra yā vijñaptistatkṣaṇikā cāvijñaptiḥ sa maulaḥ karmapathaḥ | dvābhyāṃ hi kāraṇābhyāṃ prāṇātipātāvadyena spṛśyate | prayogataḥ phalaparipūritaśca | tata ūrdhvamavijñaptikṣaṇāḥ pṛṣṭhībhavanti | yāvaddhataṃ paśuṃ kṛṣṇāti śodhayati vikrīṇāti pacati khādati kīrtayati | yadi tāvadasya vijñaptikṣaṇā api pṛṣṭhaṃ bhavanti | evamanyeṣvapi yathāsaṃbhavaṃ yojyam |

abhidhyādīnāṃ nāsti prayogo na pṛṣṭhaṃ saṃmukhībhāvamātrādeva karmapathāḥ |

sūtre bhagavatoktam- "prāṇātipāto bhikṣavastrividhaḥ | lobhajo dveṣaja mohajaḥ, yāvanmithyādṛṣṭiḥ" iti | tatraiṣāṃ karmapathānāṃ keṣāñcillobhena niṣṭhā, keṣāñcid dveṣeṇa, keṣāñcinmohena | sarveṣāmapi

prayogastu trimūlotthaḥ

Note: Jaini_154

prayogasteṣāmakuśalamūlatrayājjātaḥ | tatra lobhajaḥ prāṇātipātastaccharīrāvayavārthaṃ mṛgalubdhānāmaurabhrikamātsikaśākuntakādīnāṃ ca | dveṣajo yathā vairaniryātanārtham | mohajo yājñikānāṃ dharmabuddhyā rājñāṃ ca dharmapāṭhakaprāmāṇyāddhiṃsatām | pārasīkādīnāṃ ca dharmabuddhyā mātaraṃ pitaramabhighnatām |

lobhajamadattādānaṃ yastenārthī taddharati | dveṣajaṃ vairaniryātanārtham | mohajaṃ yathā rājñāṃ dharmapāṭhakaprāmāṇyād dṛṣṭanigrahārtham | yathā ca duṣṭabrāhmaṇā āhuḥ- "sarvamidaṃ prajāpatinā brāhmaṇebhyo dattaṃ brāhmaṇānāṃ daurbalyādvṛṣalāḥ paribhuñjante | tasmādapaharan brāhmaṇaḥ svamādatte svameva tu koṣṭhaṃ vaste svaṃ dadāti" iti |

lobhajaḥ kāmamithyācāraḥ paradārādiṣu tatsaṃrāgādabrahmacaryam | dveṣajo vairaniryātanārtham | mohajo yathā pārasīkānāṃ mātrādigamanam | gosave ca yajñe "upahā uadakaṃ cūṣayati, tṛṇāni cchinatti, upaiti mātaramupasvasāramupasagotrāmiti |"

mṛṣāvādādayo lobhajā dveṣajāśca yathā pūrvamuktam | mohajo mṛṣāvādo yathāha-

"na narmayuktamanṛtaṃ hinasti na strīṣu rājanna vivāhakāle | Note: Jaini_155 prāṇātyaye sarvadhanāpahāre pañcānṛtānyāhurapātakāni ||" iti |

paiśūnyādayastu mithyādṛṣṭipravartitā mohajā yaśca vedādyasacchāstrapralāpaḥ |

abhidhyādyāstrimūlajāḥ // Abhidh-d_191 //

abhidhyādayastu lobhādanantarasaṃbhūtatvāt trimūlajāḥ |

uktāḥ akuśalāḥ karmapathāḥ |

kuśalāḥ prayogapṛṣṭhāśca kuśalatrayamūlajāḥ /

kuśalānāṃ tu prayogaḥ pṛṣṭhaṃ ca trimūlottham | teṣāṃ kuśalacittasamutthitatvāt, tatra ca tadbhāvāt |

kena punareṣāṃ karmapathānāṃ samāptirbhavati ? tadidamapadiśyate-

dveṣeṇa vadhapāruṣyavyāpattīnāṃ samāpanam // Abhidh-d_192 //

prāṇātipātapāruṣyavyāpādānāṃ khalu dveṣeṇa niṣṭhā bhavati | parityāgaparuṣacittasaṃmukhībhāvāt ||

steyasyānyāṅganāyāterabhidhyāyāśca lobhataḥ /
Note: Jaini_156

adattādānaparastrīgamanābhidhyānāṃ lobhena niṣṭhā |

mithyādṛśastu mohena

mithyādṛṣṭeḥ khalu mohena samāptirbhavati | adhimātramūḍhābhihitāṃ niṣṭhāpayati |

tadanyeṣāṃ tribhirmatam // Abhidh-d_193 //

ke punaranye ? mṛṣāvādapaiśunyasaṃbhinnapralāpāḥ | teṣāṃ tribhirapi niṣṭhā lobhena dveṣeṇa mohena vā ||

athaiṣāṃ caturṇāṃ kāṇḍānāṃ kimadhiṣṭhānam ? taducyate-

caturṇāmapyadhiṣṭhānaṃ jñeyameṣāṃ yathākramam /
prāṇinaścātha bhogāśca nāmarūpaṃ ca nāma ca // Abhidh-d_194 //

tatra sattvādhiṣṭhānā vadhādayaḥ | bhogādhiṣṭhānāḥ parastrīgamanādayaḥ | nāmarūpādhiṣṭhānā mithyādṛṣṭiḥ | nāmakāyādhiṣṭhānā mṛṣāvādādayaḥ ||

kathaṃ punaḥ prāṇātipātaṃ svayaṃ kurvataḥ karmapatho bhavati kathaṃ yāvanmithyādṛṣṭiriti ? lakṣaṇaṃ karmapathānāṃ vaktavyam | tadārabhyate-

prāṇātipāto dhīpūrvamabhrāntyā paramāraṇam /

yadi khalu haniṣyāmi hanmyenamiti saṃcintyābhrāntacittaḥ paraṃ jīvitādvyaparopayati, (Jaini_157) evaṃ prāṇātipāto bhavati | prāṇo vā vāyuḥ kāyacittāśrito vartate | tamatipātayatīti prāṇātipātaḥ |

na, anupapatteḥ | vināśānuṣaktā khalu saṃskārāḥ pratikṣaṇavinaśvarāścābhyupagamyante | teṣāmitthaṃbhūtānāṃ sthitiśaktikriyābhāve satyanāgatānāṃ ca tulyātulyajātīyānāṃ nirātmakatvāviśeṣe kena hantrā kimāpadyate ?

atra sautrāntikāḥ parihāramāhuḥ- "na | pradīpanirvāpanaghaṇṭaśabdanirodhavattatsiddheḥ |"

na, samānatvāt | ayaṃ tvatra parihāraḥ- hanturhetusāmarthyopaghātakaraṇe satyanāgatasaṃskāraśaktikriyādhānavidhānavighnakaraṇāt prāṇātipātopapattiḥ | kasya punastajjīvitaṃ yastena viyojyate, te vā prāṇā iti ? prasiddhasya (Jaini_158) pudgalasya yo 'sāvevaṃ nāmaivaṃ gotra iti vistaraḥ |

abuddhipūrvādapi prāṇivadhātkarturadharmo bhavati yathāgnisparśāddāha iti nagnāṭāḥ | teṣāṃ paradāradarśanasparśane 'pyeṣa prasaṃgaḥ | tuṣṭaruṣṭanagnāṭavāhlīkanirgranthaśiroluñcane ca |

Note: Jaini_159

buddhipūrvātprāṇivadhāddharmo 'pi bhavatīti yājñikāḥ | katham viṣabhakṣaṇavat | tadyathā kiñcidviṣabhakṣaṇaṃ mantrapūrvaṃ hitāya bhavati | kiñcidahitāya yadamantrapūrvaṃ tadvaditi | na | galāmreḍanaśastranipātamantareṇa mantramātrakena paśuvadhasāmarthyādarśanāt | piṣṭamayacchāgā hutimātreṇa paśuvadhādiyajñadharmotpattyasāmarthyācca | kiñca, viṣasya māraṇajīvitaśaktidvayasāmarthyadarśanāt | tatra mantrapūrvakaṃ kiñcijjīvayati kiñciddurgatāriṣṭeṣu na jīvayati | amantrapūrvakamapi kiñcījjīvayati kiñcinna jīvayati | bhuktaviṣasyāpekṣikatvāt | kiñca, śabarādimantrāṇāṃ viṣamāraṇāśaktyupaghāte 'pi pāpapraṇāśanaśaktyadarśanāt | kiñca, hiṃsāhiṃsayordharmādharmasvālakṣaṇyāparityāgabhūtatvāt | juhotyādikriyāvyaṅgyo (Jaini_160) dharmaḥ iti cet | na | tadrūpāsiddhatvāt, abhivyaktyanupapatteśca | kriyāmātramapūrvamiti cet | na | kriyāyā nityatvānupapatterniruktyanupapatteśca ||

atyaktānyadhanādānamadattādānamucyate // Abhidh-d_195 //

abhrāntyeti vartate | yadi balacauryabuddhyā paradravyaṃ svīkaroti ||

parastrīgamanaṃ kāmamithyācāro vikalpavān /

agamyagamanaṃ khalvapi kāmamithyācāraḥ | sa ca bahuprakāravikalpo bhavati | agamyāṃ gacchati mātaraṃ vā duhitaraṃ vā paraparigṛhītāṃ vā svāmapyanaṅge gacchatyadeśe ca | niyamasthāṃ vā | abhrāntyetyuktam |

arthajñāyānyathāvādo drohabuddhyā mṛṣāvacaḥ // Abhidh-d_196 //

vaktṛśrotṛbuddhyapekṣayā khalu mṛṣāvādo bhavati | yadi vaktārthānāmabhijño bhavati sa taṃ vigopya drohabuddhyānyathā brūte | śrotā ca tathaivāvagacchati | tadāsya mṛṣāvādaḥ kamapatho bhavati ||

Note: Jaini_161

ye khalvime māhakīmātṛsūtrā diṣvaṣṭāvanāryā vyavahārāḥ proktāḥ, aṣṭau cāryāḥ- "adṛṣṭe dṛṣṭavāditānāryo vyavahāraḥ | aśrute, amate, avijñāte, śrutamatavijñātavāditānāryo vyavahāraḥ | dṛṣṭaśrutamatavijñāte cādṛṣṭādivāditānāryo vyavahāraḥ | viparyayeṇa tvaṣṭāvevāryā vyavahārāḥ |" teṣāṃ punaridaṃ lakṣaṇaṃ vyākhyāyate-

dṛṣṭayā śrutyādibhiścākṣairmanasā yacca gṛhyate /
dṛṣṭaṃ śrutaṃ mataṃ jñātamityuktaṃ tadyathākramam // Abhidh-d_197 //
Note: Jaini_162

yatkhalu cakṣuṣālocitaṃ cakṣurvijñānamanovijñānābhyāṃ cānubhūtaṃ taddṛṣṭamityucyate | yacchrotreṇa śrotramanovijñānābhyāṃ cānubhūtaṃ tacchrutam | yat tribhirghrāṇajihvākāyaistadvijñānamanovijñānaiścānubhūtaṃ tanmatamityucyate | teṣāṃ prāpyaviṣayagrāhitvāt, kabaḍiṃkārāhāraviṣayatvācca | tatreṣṭaparyāyavācī mataśabdaḥ | yatpunarmanovijñānenānubhūtaṃ tadvijñātaṃ tadadhyavasāye niścayaparisamāpteḥ |

gatametat | prakṛtamevānuvartatām ||

yaḥ kāyenānyathātvaṃ prāpayet, syānmṛṣāvādaḥ ? syāt | tadapadiśyate- syānna kāyena parākrameta prāṇātipātāvadyena ca spṛśyeta | syādvācā parākrameta syānna vācā parākrameta mṛṣāvādāvadyena ca spṛśyeta | syātkāyena parākrameta, syānna kāyena vācā parākrameta, ubhayāvadyena ca spṛśyeta | syādṛṣīṇāṃ manaḥpradoṣeṇa proṣadhanidarśanaṃ cātra iti |

Note: Jaini_163

kathaṃ punarvijñaptyā vinā tatrāvijñaptiḥ kāmāvacarī karmapatho yokṣyate | sati hi cittaparispande mahābhūtatajjakāyaparispando 'vaśyaṃ bhāvīti kartavyo 'tra yatnaḥ |

ukto mṛṣāvādaḥ ||

paiśunyaṃ bhedakṛdvākyaṃ

yatkhalu kliṣṭacittasya parabhedāya vacanamabhrāntyā tatpaiśunyamityucyate |

pāruṣyaṃ tu yadapriyam /

abhrāntyā kliṣṭacittasya yadvacanaṃ tatpārūṣyamiti |

Note: Jaini_164
kliṣṭaṃ saṃbhinnalāpitvamanye gītakathādivat // Abhidh-d_198 //

kliṣṭaṃ khalu sarvaṃ vacanaṃ saṃbhinnapralāpitvam | yasya guṇasya bhāvād dravye śabdaniveśastabhidhāne tvatalau | kaścāsau guṇaḥ ? saṃbhinnapralāpa eva | sa yasyāsti sa saṃbhinnapralāpī | tadbhāvaḥ saṃbhinnapralāpitvam |

anye punarbruvate | yadetanmṛṣāvādāditribidhaṃ vacanaṃ tato yadanyatkliṣṭaṃ lapanagītanāṭyatīrthaśāstrādi tatsarvaṃ sabhinnapralāpaḥ ||

parasvāsatspṛhābhidhyā vyāpādaḥ sattvagocaraḥ /
vidveṣānānantadṛṣṭistu mithyādṛṣṭirahetukā // Abhidh-d_199 //

abhidhyā tāvad dviṣataḥ spṛhā | aho bata yatpareṣāṃ tanmama syādityeṣā viṣayaprārthanā viṣamalobhākhyā abhidhyetyucyate |

vyāpādaḥ khalvapi sattvaparityāgabudhyā pratighaḥ |

mithyādṛṣṭirapi hetuṃ vā phalaṃ vā kriyāṃ vā sadvā vastu nāśayataḥ yā dṛṣṭirmatirityevamādi sā mithyādṛṣṭirityucyate |

Note: Jaini_165

tayā punarmithyādṛṣṭyā prakarṣaprāptayā navaprakārayā navaprakārāṇi kuśalamūlāni samucchidyante | bhāvanāheyakleśaprahāṇavat |

yattarhi śāstra uktam- "katamānyadhimātrāṇyakuśalamūlāni yairakuśalamūlaiḥ kuśalamūlāni samucchinatti ? kāmavairāgyaṃ cānuprāpnuvan yāni tatprathamata upalikhati ?" naiṣa doṣaḥ | akuśalamūlādhyāhṛtatvāt | mithyādṛṣṭesteṣveva tatkarmopacaryate | tadyathāgnireva grāmasya dagdhā caurāstu tasyādhyāhārakāstadvaditi |

Note: Jaini_166

kāmāvacarāṇyupapattilambhikānyeva ca samucchidyante, prāyogikebhyaḥ pūrvaṃ parihīṇatvāt |

evaṃ hyūktaṃ bhagavatā- "samanvāgato 'yaṃ puruṣaḥ kuśalairapi dharmairakuśalairapi dharmaiḥ" iti vistaraḥ | tatra samanvāgato 'yaṃ pudgalaḥ kuśalairapi dharmairaviśeṣeṇa dvividhaiḥ- prāyogikairupapattilābhikaiśca | te 'sya pudgalasya kuśalā dharmā antardhāsyanti, prāyogikāḥ anupūrvasamucchede, pūrvaṃ tadvihāneḥ | asti cāsya kuśalamūlamanusahagatamanupacchinnamupapattilābhikam | tadapyapareṇa samayena (Jaini_167) sarveṇa sarvaṃ samucchetsyate | yasya samucchedātsamucchinnakuśalamūla iti saṃkhyāṃ gamiṣyatīti | ataḥ sarvākuśalamūlabhūtā mithyādṛṣṭiriti saugatāḥ |

Note: Jaini_168

"sūkṣmaṃ kuśaladharmabījaṃ tasminnakuśale cetasyavasthitaṃ yataḥ punaḥ pratyayasāmagrīsannidhāne sati kuśalaṃ cittamutpadyate" iti kośakāraḥ |

Note: Jaini_169

yuktyāgamavirodhāttanneti dīpakāraḥ |

tatra yuktivirodhastāvadvijātīyāddhetorvijātīya phalānutpattidarśanādyavabījācchāliphalavadyoniśo manasikāraparataḥ sadghoṣābhyāṃ mithyādṛṣṭivacca | (Jaini_170) cakṣūrūpābhyāṃ vijñānavaditi cet | na | sabhāgahetau sati cakṣūrūpayornimittakāraṇamātratvāt, dadhyutpattāvātañcanavat | kiñca, viruddhānāmanyataropapatteśca | na hi viruddhānāṃ sukhaduḥkhālokatamaḥprabhṛtīnāṃ caikatra saṃbhavadavasthānaṃ dṛṣṭam | nāpi parasparaṃ bījaphalābhisaṃbandhaḥ | kiñca, cittabījaikatvābhyupagamācca | akuśalameva hi cittaṃ bhavatāṃ bījamiṣṭam | tasya kuśale cittakṣaṇe viruddhakriye ca cittāntare bījaleśānupapattiḥ | (Jaini_171) uktottaratvācca | vistareṇa hyatrottaramuktam | tatsmaryatāmiti |

āgamavirodho 'pi, "sarvaṃ sarveṇa cchetsya te" iti ...........cyamānaṃ bījamavasthitaṃ gaṃsyate | iti |

vyākhyātāḥ salakṣaṇāḥ karmapathāḥ ||

kaḥ punaḥ salakṣaṇaḥ karmapathārthaḥ ? karma ca karmaṇaśca cetanākhyasya panthāna iti karmapathāḥ | tatra sapta karma ca karmaṇaśca panthā iti karmapathāḥ, trayastvabhidhyādayaḥ karmaṇaḥ panthāno na karma | cetanā hi tat saṃprayogiṇī bhavati | (Jaini_172) saṃprayuktātadvaśenagacchatyabhisaṃskarotītyarthaḥ | sā tu karmaiva na karmapathaḥ | na hyasau trayāṇāṃ vaśena vartate | idamucyate-

cetanā na kriyāmārgastaistu sattā pravartate /

katibhiḥ punaḥ karmapathaiḥ sārdhaṃ cetanā yugapadutpannā vartate ? tadārabhyate-

yugapadyāvadaṣṭābhiraśubhaiścetanaiḥ saha // Abhidh-d_200 //

ekena tāvatsaha vartate | vinānyenābhidhyādisaṃmukhībhāve akliṣṭacetaso vā tatprayogeṇa rūpiṇāmanyatamaniṣṭhāgamane |

Note: Jaini_173

dvābhyāṃ saha vartate | vyāpannacittasya prāṇivadye | abhidhyāviṣṭasya cādattādāne kāmamithyācāre saṃbhinnapralāpe vā |

tribhiḥ saha | vyāpannacittasya parakīyaprāṇimāraṇāpaharaṇe yugapat | abhidhyāviṣṭasya tatprayogeṇa rūpidvayaniṣṭhāgamane tribhireva |

caturbhiḥ saha vartate | bhedābhiprāyasya nandanavacane paruṣavacane vā | tatra hi mānasa eko bhavati vācikāstrayaḥ | abhidhyādigatasya vā tatprayoge 'nyatrayaniṣṭhāgamane |

evaṃ pañcaṣaṭsaptabhiryojyam |

aṣṭābhiḥ saha vartate | ṣaṭsu prayogaṃ kṛtvā pare saṃpreṣaṇena svayaṃ kāmamithyācāraṃ kurvataḥ samaniṣṭhāgamane | evaṃ tāvadakuśalaḥ ||

śubhaistu daśabhiryāvatsārdhaṃ naikāṣṭapañcabhiḥ /

śubhaiḥ khalu karmapathairyāvaddaśabhiḥ saha vartata ityutsṛṣṭiḥ | tadapavādoyam- 'naikāṣṭapañcabhiḥ'; | na khalvekena pañcabhiraṣṭābhirvā saha vartate |

Note: Jaini_174

tatra dvābhyāṃ saha vartate | kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu sthitasyārūpyasamāpattisaṃgṛhīte ca kṣayānutpādajñānasaṃprayuktāvijñānaṃ tatsaṃprayuktā ca prajñānadṛṣṭiriti |

tribhiḥ saha vartate | samyagdṛṣṭisaṃprayukte manovijñāne | yatra saṃvaro nāsti |

caturbhirakuśalāvyākṛtacittasyopāsakasya śrāmaṇerasaṃvarasamādāne |

ṣaḍbhiḥ kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu tatsamādāne |

saptabhiḥ kuśale manovijñāne tatsamādāna eva | akuśalāvyākṛtacittasya ca bhikṣusaṃvarasamādāne |

Note: Jaini_175

navabhiḥ kuśaleṣu pañcasu vijñāneṣu tatsamādāne, kṣayānutpādajñānasaṃprayukte ca manovijñāne tasminneva ca dhyānasaṃgṛhīte |

daśabhistato 'nyatra kuśale manovijñāne bhikṣusaṃvarasamādāna eva | sarvā ca dhyānānāsravasaṃvarasamāvartinī cetanānyatra kṣayānutpādajñānābhyām | saṃvaranirmuktena tvekenāpi saha syādanyacittasyaikāṅgaviratisamādāne | pañcāṣṭābhirapi syāt | kuśalamanovijñānasya dvipañcāṅgasamādāne yugapat |

kasyāṃ punargatau kati kuśalāścākuśalāśca karmapathāḥ saṃmukhībhāvataḥ samanvāgato vā santīti ?

vilāpadveṣapāruṣyāṇyuṣanti narake dvidhā // Abhidh-d_201 //

ete trayaḥ saṃbhinnapralāpapārūṣyavyāpādā nārake saṃmukhībhāva taḥ samanvāgamataśca vidyante |

tadvadeva matābhidhyā mithyādṛṣṭistathaiva ca /

kecitkhalu bruvate- abhidhyā mithyādṛṣṭiścāpi dvābhyāṃ prakārābhyāṃ vidyete |

anye punarāhuḥ- samanvāgamata evābhidhyāmithyādṛṣṭī vidyete | rañjanīyavastvabhāvāt, karmaphalapratyakṣatvācca |

taccaitadakāraṇam | tatra tāvattṛṣṇāvidyādhimātratamatvāditi pūrvamapākṣikaḥ |

Note: Jaini_176
abhidhyāditrayaṃ tadvatkurau pralapanaṃ dvidhā // Abhidh-d_202 //

kurau khalvevameva trayo 'bhidhyāvyāpādamithyādṛṣṭayaḥ |

anye punarāhuḥ- samānvāgamata eva na saṃmukhībhāvataḥ amamāparigrahatvāt, snigdhasantānatvādāghātavastvabhāvādapāpāśayatvācca ||

aśubhāstu daśānyatra

narakottarakurubhyāṃ kāmadhātau dvābhyāṃ prakārābhyāṃ daśāśubhā vidyante |

sarvatra kuśalāstrayaḥ /

śubhāstu 'trayaḥ'; | trayo 'nabhidhyāvyāpādasamyagdṛṣṭayaḥ sarvatra traidhātuke pañcasvapi gatiṣu dvābhyāṃ prakārābhyāṃ santīti |

ārūpyāryāsaṃjñināṃ ca rūpiṇaḥ sapta lābhataḥ // Abhidh-d_203 //

ārūpyeṣu khalvāryāṇāmevātītānāgatenānāsravasaṃvareṇa samanvāgamo 'styasaṃjñināṃ ca | dhyānasaṃvareṇa yāvadbhūbhyāśrayaṃ hyanāsravaśīlamārya utpāditanirodhitaṃ kṛtvā ārūpyeṣūpapanno bhavati tenātītena samanvāgato bhavati | ṣaḍbhūbhyāśrayeṇānāgatenāpi, na tu saṃmukhībhāvataḥ, ārūpyāṇāṃ catuskandhātmakatvādasaṃjñisattvānāṃ cācittakatvāt | bhūtacittapratibaddho hi tatsaṃvarasaṃmukhībhāvaḥ ||

Note: Jaini_177
kurūnsanarakānhitvā sarvatrānyatra te dvidhā /

kurūn hitvā narakāṃśca | anyatra gatau saṃmukhībhāvato hyete sapta kuśalāḥ karmapathā vidyante | saṃvaranirmuktā eva tu tiryakpreteṣu | saṃvarasaṃgṛhītā eva rūpadhātāvanyatrobhayathā |

te khalvete dvividhā karmapathāḥ

sarve vipākaniṣyandādhipatyaphaladā daśa // Abhidh-d_204 //

tatrākuśalaiḥ sarvairāsevitairbhāvitairbahulīkṛtairnarakeṣūpapadyate tadeṣāṃ vipākaphalam | saceditthatvamāgacchati sa manuṣyāṇāṃ sabhāgatām, prāṇātipātenālpāyuṣko bhavati | adattādānena bhogavyasanī | kāmamithyācāreṇa sapatnadāraḥ | mṛṣāvādenābhyākhyānabahulaḥ | paiśūnyenādṛḍhamitraḥ | pāruṣyeṇāmanojñaśabdaśrāvī | saṃbhinnapralāpenānādeyavākyaḥ | abhidhyayā tīvrarāgaḥ | vyāpādena tīvradveṣaḥ | mithyādṛṣṭyā tīvramohaḥ | itīdameṣāṃ niṣyandaphalam |

prāṇātipātenātyāsevitena bāhyā bhāvā alpaujaskā bhavanti | adattādānena parīttaphalā alpasasyā aśanibahulāḥ | kāmamithyācāreṇa rajo 'vakīrṇāḥ | mṛṣāvādena durgandhāḥ | paiśūnyenotkūlanikūlāḥ | pāruṣyeṇa duḥsparśāḥ kaṇḍukaprāyāśca | saṃbhinnapralāpena viṣamapariṇāmāḥ | abhidhyayā pacitaphalāḥ | vyāpādena kaṭukarmaphalāḥ | mithyādṛṣṭyā bījādapakṛṣṭaphalā aphalā vā | idameṣāmādhipatyaphalam |

Note: Jaini_178

tatpunaretat

duḥkhopasaṃhṛterduḥkhamalpāyuṣṭvantu māraṇāt /
tejonāśātkṛśaujastvamidaṃ tattrividhaṃ phalam // Abhidh-d_205 //

yattena parasya duḥkhā vedanā janitā tatonarakeṣūpapadyate | yadiṣṭaṃ jīvitamupacchinnaṃ tato 'lpāyuḥ | yattejo nāśitaṃ tena bāhyā bhāvāḥ kṛśaujasaḥ | evamanyeṣāmapi yojyam |

kuśalānāmapi karmapathānāmevameva tatphalatrayaṃ viparyayeṇa lakṣayitavyam | prāṇivadhaviratyā sevitayā deveṣūpapadyate | saceditthatvamāgacchati manuṣyāṇāṃ sabhāgatāṃ dīrghāyurbhavati | tadādhipatyenaiva bāhyā bhāvā mahojaso bhavantīti | sarvaṃ viparyayeṇa draṣṭavyam ||

atra pūrvaṃ yāni pañca phalānyuktāni teṣāṃ kataratkarma katibhiḥ phalaiḥ saphalam ?

ānantaryapathe karma phalavatpañcabhiḥ phalaiḥ /
caturbhistvamalenāryaṃ tadvadanyacchabhāśubham // Abhidh-d_206 //
Note: Jaini_179

prahāṇamārge samale pañcabhiḥ phalaiḥ karma saphalaṃ bhavati | tulyā adhikā api tasya paścādutpannāḥ sadaśā dharmā niṣyandaphalam | vipākaphalaṃ svabhūminiyato vipākaḥ | visaṃyogaphalaṃ yatkleśaprahāṇam | puruṣakāraphalaṃ ye tadbalasamutpannā dharmāḥ | na tathā sahabhuvaḥ | yaccānantarotpanno vimuktimārgaḥ, yaccānāgataṃ bhāvyate, yacca tatprahāṇaṃ tadbalena hi tatprāptyupattiḥ | adhipatiphalaṃ svabhāvādanye sarvasaṃskārāḥ pūrvotpanna varjjā iti draṣṭavyam | prahāṇamapi tanmārgasyādhipatiphalaṃ yujyate | tadādhipatyena tatsākṣātkaraṇādityanye | yattu nirmalaprahāṇamārge karma taccaturbhiḥ phalaiḥ saphalaṃ vipākaphalaṃ muktvā | 'tadvadanyacchubhāśubham |'; anyadapi sāsravaṃ yacchubhāśubham, yacca prahāṇamārgādanyatkuśalasāsravaṃ karmaṃ yaccākuśalaṃ tadapi caturbhireva phalaiḥ saphalaṃ visaṃyogaphalaṃ tyaktvā ||

tato 'nyannirmalaṃ jñeyaṃ tribhiravyākṛtaṃ tathā /

śeṣaṃ punaranāsravaṃ yatprahāṇamārgādanyat, yaccāvyākṛtaṃ tattribhirvipākavisaṃyogaphalaṃ muktvā |

phalaṃ śubhasya catvāri dve trīṇi ca śubhādayaḥ // Abhidh-d_207 //

kuśalasya karmaṇaḥ kuśalā dharmāścatvāri phalāni vipākaphalaṃ hitvā | akuśalā dve puruṣakārādhipatiphale | avyākṛtāstrīṇi niṣyandavisaṃyogaphale hitvā ||

śubhādyāstvaśubhasya dve trīṇi catvāri ca kramāt /
Note: Jaini_180

akuśalasya karmaṇaḥ kuśalā dharmā dve puruṣakārādhipatiphale | akuśalāstrīṇi vipākavisaṃyogaphale hitvā | avyākṛtāścatvāri visaṃyogaphalaṃ hitvā | avyākṛtamapi hyakuśalānāṃ niṣyandaphalamasti | yathā kāmāvacare satkāyāntargrāhadṛṣṭī | sarveṣāṃ duḥkhadarśanaprahātavyānāṃ samudayadarśanaprahātavyānāṃ ca sarvatragānām |

avyākṛtasya te tu dve trīṇi trīṇi śubhādayaḥ // Abhidh-d_208 //

avyākṛtasya karmaṇaḥ kuśalā dharmāḥ dve puruṣakārādhipatiphale | akuśalāstrīṇi visaṃyogaphale hitvā | avyākṛtasya tānyeva trīṇi ||

sarve catvāryatītasya madhyamasya ca bhāvinaḥ /
madhyamā dve svakasyaiva trīṇyanāgāmijanmanaḥ // Abhidh-d_209 //

tatra 'sarve'; iti traikālikāḥ | atītasya karmaṇo 'tītānāgatapratyutpannā dharmāścatvāri phalāni visaṃyogamapāsya | pratyutpannasyāpi karmaṇo 'nāgatā dharmāścatvāri phalānyetānyeva | vartamānāstu dharmā vartamānasya karmaṇaḥ dve puruṣakārādhipatiphale | ajātasya tvajātā dharmāstrīṇi phalāni niṣyandavisaṃyogaphale hitvā ||

catvāryekabhuvo dve vā trīṇi cāparabhūmikāḥ /

svabhūmikā dharmāḥ karmaṇo yathāsaṃbhavaṃ catvāri phalāni visaṃyogaphalaṃ hitvā | anyabhūmikā dharmāḥ te cedanāsravāstrīṇi, vipākavisaṃyogaphale hitvā | niṣyandaphalaṃ hyadhātupatitānāmanyabhūmikaṃ na vāryate | sāsravāśced dve, puruṣakārādhipatiphale |

śaikṣādyāstrīṇi śaikṣasya ta evāśaikṣakarmaṇaḥ // Abhidh-d_210 //

śaikṣasya karmaṇaḥ śaikṣā dharmāstrīṇi phalāni, vipākavisaṃyogaphale (Jaini_181) hitvā | aśaikṣā apyevam | naivaśaikṣānāśaikṣāstrīṇyeva niṣyandavipākaphale hitvā ||

aśaikṣasya tu karmaṇaḥ

ekaṃ trīṇi dvayaṃ caiva śaikṣādyāḥ paścimasya tu / dve dve pañca yathāsaṃkhyaṃ

aśaikṣasya khalu karmaṇaḥ śaikṣā dharmā ekamadhipatiphalam, aśaikṣāstrīṇi vipākāvisaṃyogaphale hitvā | naivaśaikṣānāśaṃkṣā dve puruṣakārādhipatiphale | naivaśaikṣānāśaikṣāṇāṃ punaḥ śaikṣā dharmā dve puruṣākārādhipatiphale | evamaśaikṣāḥ | naivaśaikṣānāśaikṣāḥ pañcaphalāni |

dṛggheyasya tu karmaṇaḥ // Abhidh-d_211 //
trīṇi catvāri caikaṃ ca dṛṣṭiheyādayaḥ smṛtāḥ /

darśanaheyasya khalu karmaṇaḥ darśanaheyā dharmāstrīṇi phalāni, vipākavisaṃyogaphale hitvā | bhāvanāheyāścatvāri, visaṃyogaphalaṃ hitvā | apraheyā ekamadhipatiphalam |

te tvabhyāsapraheyasya dve catvāri tridhā matāḥ // Abhidh-d_212 //
kramādekadvicatvāri te tvaheyasya karmaṇaḥ /

bhāvanāheyasya khalu karmaṇo darśanaheyā dharmāḥ dve, puruṣakārādhipatiphale | bhāvanāheyāścatvāri visaṃyogaphalaṃ hitvā | apraheyāstrīṇi, vipākaniṣyandaphale hitvā | apraheyasya tu karmaṇo darśanaprahātavyā dharmā ekamadhipatiphalam | bhāvanāheyā dve, puruṣakārādhipatiphale | apraheyāścatvāri vipākaphalaṃ hitvā ||

atha kimekaṃ karmaikaṃ janmākṣipati, athānekam ? tadādarśyate-

Note: Jaini_182
ekenākṣipyatejanma bhūribhiḥ paripūryate // Abhidh-d_213 //

ekena khalu karmaṇā sakalamekaṃ janmākṣipyate | bahubhistu paripūryate | tadyathā citrakara ekayā vartyā katsnaṃ rūpamākṣipati, bahvībhiḥ paripūrayati tadvaditi | Note: Jaini_183 atha yaduktaṃ bhagavatā- "karmasvako 'yaṃ bhikṣavo lokaḥ" iti | tatkeyaṃ karmasvakatā nāma ? tadārabhyate-

kuśalaṃ vāthavā pāpaṃ yadatītaṃ dadatphalam /
svaṃ kāyavāṅmanaskarma sā karmasvakatā matā // Abhidh-d_214 //

yatkhalu kāyavāṅmanaskarma svayaṃ kṛtaṃ kuśalākuśalamabhyatītaṃ dadatphalaṃ sā karmasvakatā draṣṭavyā ||

kathaṃ punaḥ pratikṣaṇabhidureṣu saṃskāreṣu parasparākṛtasaṅketeṣu satsu, asati ca nitye kartari bhoktari ca karmasvakatābhidhīyate ? tadatra pratisamādhīyate-

saṃvṛtyā skandhasantāne tatkriyāphaladarśanāt /
kartṛtā bhoktṛtā coktā niṣiddhā śāśvatasya tu // Abhidh-d_215 //

svātmābhyudayaviśeṣārthaḥ khalu karmārabhyate | kaścidahaṃ viśiṣṭajñānavijñānasaukhyarūpakāntilāvaṇyasauṣṭhavayuktaṃ janma pratilabheyeti | śāśvate tvātmani niṣkriye pūrvapaścādviśeṣābhāvāt kartṛtvaṃ cātyantāpadhvastayuktividhānam | skandhasantāne tu viśiṣṭaskandhāntarotpattau satyāṃ bījajalābhiṣekādyanugrahād viśiṣṭaphalotpattivaditi | pūrvamevāviṣkṛtametaditi ||

idamidānīṃ vaktavyam |

syātkarmasvakatā nāsti tasya ceti catuṣkikā /

syātkhalu karmasvakatā nāpi ca tasya karmaṇo vipāke 'vasthita iti catuṣkoṭikā |

prathamā tatphalasthasya vihānāttasya karmaṇaḥ // Abhidh-d_216 //

yadi tasya karmaṇaḥ phale 'vasthitastacca karma vihīnaṃ bhavati ||

Note: Jaini_184
dvitīyā tatphalasthasya karmaṇā tena cānvayāt /
tṛtīyobhayayuktasya caturthyanubhayasya tu // Abhidh-d_217 //
syātkarmasvakatā nāpi tatphalaṃ vedayiṣyati /

dvitīyā catuṣkoṭikā | tatra prathamā koṭiḥ-

tatphalāvasthitasyādyā jñeyā taccarame phale // Abhidh-d_218 //
dvitīyā dhruvapākasya tadvipākānavasthite /
tṛtīyā dvayasadbhāvā caturthī tūbhayaṃ vinā // Abhidh-d_219 //

tṛtīyā catuṣkoṭikā-

syātkarmaṇānvitaścaiva no ca tatphalavedanam /

syātkhalu karmaṇā samanvāgato na ca tasya karmaṇaḥ phalaṃ vedayate | catuṣkoṭikā |

ādyā dattavipākena niruddhānāgatādinā // Abhidh-d_220 //
dvitīyā tu vihīnena dhruvapākena karmaṇā /
tṛtīyā dvayamuktasya caturthī tu dvayādṛte // Abhidh-d_221 //

atha yadidaṃ śāstre yogavihitamayogavihitaṃ ca karmoktaṃ tasya kiṃ lakṣaṇam ? tadabhidhīyate-

ayuktavihitaṃ karma kleśopakleśadūṣitam /
śikṣāliṅgādyapetaṃ ca kecidāhurvipaścitaḥ // Abhidh-d_222 //

yatkiñcitkhalu kliṣṭaṃ kāyavāṅmanaskarma kleśopakleśadūṣitaṃ sarvaṃ tadayogavihitama, ayoniśomanaskārasamutthāpitatvāt | anye punarbruvate- yatkhalu śikṣāvyapetaṃ yathā gantavyaṃ sthātavyamityevamādi, yattu liṅgavacanahīnamasaṃbaddhaṃ nirarthakaṃ ca vākkarma tadayogavihitam | vidhibhraṣṭatvāditi | viparyayādyogavihitaṃ draṣṭavyamiti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau caturthasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_185

caturthādhyāye

caturthapādaḥ |

athaitāṃ paramagambhīrāṃ duravabodhāṃ prakṛtipuruṣeśvarādikudarśanatimirotsādanakarīṃ karmasvakatāṃ kaḥ svayamabhisaṃbuddhya lokānugrahāya pradarśayatīti ? brūmaḥ | puruṣaḥ tu so bodhisattvaḥ |

sa punaḥ kiṃ cittotpādātprabhṛti bodhisattvo bhavati ? atha lākṣaṇikakarmākṣepeṇa, āhosviccaramabhavika iti ? ata idaṃ prastūyate-

bodhisattvaḥ kuto yāvadavivartyamanā yataḥ /
badhnāti bodhisannāhamaṅgīkṛtvā jagaddhitam // Abhidh-d_223 //

yataḥ prabhṛti kalyāṇamitraṃ bhagavantaṃ samyaksaṃbuddhamāpadya tadupadarśitadakṣiṇamārgaḥ yoniśo manasikārādhiṣṭhitabuddhiḥ kṛtsnaṃ lokamatrāṇamaśaraṇamaparāyaṇaṃ pañcagatimahāvarte jātijarāvyādhimaraṇādiduḥkhakṣārāmbhasi, karmarākṣasādhiṣṭhitatīre, pāpamitrakumbhīrānubaddhabele, rūpādiviṣayavikalpapavanoddhatatṛṣṇātaraṅge, mohakarṇadhāraparibhrāmitabuddhinauke saṃsāramahāsamudre nimagnamavalokya kṛpāviṣṭacetāstadabhyuddharaṇāya vīryabāhumabhiprasārya, avivartyaṃ cittamevamutpādayati- (Jaini_186) avidyāndhaḥkāropahatabuddhinayano 'yaṃ lokaḥ sa mayā samyagdṛṣṭiprabhāvabhāsitena śīlasaṃkrameṇottārayitavyaḥ | pratighabhujaṅgadaṃṣṭrā viṣadūṣito 'yaṃ lokaḥ sa mayā maitryāgadena praśamitavyaḥ | tṛṣṇāpiśācīlalitābhibhūtamatirayaṃ lokaḥ sa mayā śamathabalena tṛṣṇānirodhasukhaṃ lambhayitavyaḥ | parāmarśabhūtagrahāviṣṭo 'yaṃ lokaḥ sa mayā vimokṣasukhasvastyayanena nirbhayamamṛtapadaṃ praveśayitavyaḥ | mānagiriśikharādhirūḍhabuddhirayaṃ lokaḥ sa mayā karmasvakatājñānavajreṇa mānagirīnvicūrṇya praśāntamānamadāmarśaśāntipade sthāpayitavyaḥ | vicikitsākathaṃkathībhāvaśalyaviddhahṛdayo 'yaṃ lokaḥ sa mayā pratītyasamutpādapravicayaśalākayā kāṅkṣāśalyamutpāṭyāmṛtarasaṃ pāyayitavyaḥ | jarāvyādhimaraṇamakaradaṃṣṭrāntargato 'yaṃ lokaḥ sa mayā sarvānarthaviyuktaṃ nirvṛtisukhaṃ prāpayitavyaḥ | śraddhādiguṇadhanadaridro 'yaṃ lokaḥ sa mayā bodhyaṅgaratnakhacite mahati guṇaiśvaryapade sanniveśayitavyaḥ | ityetasmādavivartyād bodhicittotpādātprabhṛti baudhisattvo vaktavya ityācāryakam ||

yattarhi śāstra uktam- "bodhisattvaḥ kutaḥ prabhṛti ? yato lakṣaṇavaipākyaṃ karma karoti" iti | naiṣa doṣaḥ | yasmādasau-

yadā lākṣaṇikaṃ karma prakarotyanapāyagaḥ /
mahākulaḥ samagrākṣaḥ svaparṣatsaṃgrahe rataḥ // Abhidh-d_224 //
pumāñjātismaro vāgmī prajñāvīryakriyānvitaḥ /

yadā khalvayaṃ puruṣatvajātismaratvādiṣu padasthāneṣu niyatībhato bhavati-

tadā devamanuṣyāṇāmabhivyaktiṃ nigacchati // Abhidh-d_225 //

ato jñānaprasthāne 'smādavadheḥ prabhṛti bodhisattvaḥ anenābhiprāyeṇa paṭhitaḥ |

Note: Jaini_187
sa hi tribhirasaṃkhyeyairdharmakāyaguṇārṇavam /
pracinoti tadādhāraṃ kāyaṃ kalpaśatena tu // Abhidh-d_226 //
dvātriṃśallakṣaṇopetamaśītivyañja nojjvalam /
dviṣatāmapi yaṃ dṛṣṭvā manaḥ sadyaḥ prasīdati // Abhidh-d_227 //

eṣā khalu dharmatā yattribhiḥ kalpāsaṃkhyeyairanirastaśraddhāśīlaśrutatyāgaprajñādiguṇadhanaiśvaryaprayogānāṃ bhagavatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ puruṣottamānāṃ dharmakāyacaraṇaparisamāptirbhavati | kalpaśatena khaḍgaviṣāṇakalpānāṃ pratyekabuddhānām | ṣaṣṭhyā kalpaiḥ prajñāvatāmagryāṇām | catvāriṃśadbhiḥ ṛddhimacchreṣṭhānām | viṃśatibhiḥ kalpaiḥ śrutadharapravarāṇāṃ dharmakāyacaraṇaparipūrirbhavati |

yatpunarjanmaśarīraṃ bhagavatāṃ samyaksaṃbuddhānāṃ bodherāśrayabhūtaṃ dvātriṃśatā mahāpuruṣalakṣaṇaiḥ khacitamaśītyānuvyañjanairvirājitam, yatkhalu dṛṣṭvā svavikalpasamutthitapratighadūṣitabuddhīnāmapi (Jaini_188) mārapakṣyāṇāṃ tīrthyāṇāṃ ca manaḥ prasīdati |

kāni punastāni dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇāni ? kāni vāśītyanuvyañjanāni ? tadidaṃ pradarśyate-

tatra tāvadamūni dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇāni-

buddhā hi bhagavantaḥ samamahītalākramaṇāt supratiṣṭhitapādāḥ || 1 ||
sahasrārasanābhikasanemikasarvākāraparipūrṇacakrāṅkitapāṇipādatvāccakrāṅkahastapādāḥ || 2 ||
āyatahastapādāṅgulitvāddīrghāṅgulayaḥ || 3 ||
dīrghāyatatvādāyatapārṣṇipādāḥ || 4 ||
tūlapicutaruṇasukumāropamakomalakaracaraṇatvānmṛdutaruṇapāṇipādāḥ || 5 ||
abhitāmrāṣṭāpadavicitratanujālāvanaddhatvādabhijātahaṃsarājavajjālāvanaddhapādāḥ || 6 ||
uccaiḥ sujātagulphatvāducchaṅkucaraṇāḥ || 7 ||
anupūrvopacitavṛttataragarbhaiṇeyamṛgajaṅghatvādaiṇeyajaṅghāḥ || 8 ||
prāṃśubāhutvādanavanatakāyajānumaṇḍalasparśinaḥ || 9 ||
paramābhirūpanirgūḍhapuruṣanimittatvādabhijātahastyaśvājāneyavatkośagatavastiguhyāḥ || 10 ||
kāyavyāmasamāyāmatvānnyagrodhaparimaṇḍalāḥ || 11 ||
anupūrvordhvamukhajātatvādūrdhvāṅgaromāṇaḥ || 12 ||
suvibhaktādvitīyanīlajātaromatvādekaikābhinīlapradakṣiṇāvartaromāṇaḥ || 13 ||
Note: Jaini_189
uttaptahāṭakasannibhadṛgvyāmamātraprabhāvabhāsanāt suvarṇavarṇāḥ || 14 ||
suparikarmīkṛtarajatajātarūpaślakṣṇacchavitvādrajomalānupakleśanācca sūkṣmacchavayaḥ || 15 ||
samupacitahastapādāṃsagrīvatvātsaptotsadakāyāḥ || 16 ||
kāñcanaśilātalaślakṣṇopacitoraskandhāccitāntarāṃsāḥ || 17 ||
siṃhavadvistīrṇasaṃhatordhvāṅgatvātsiṃhapūrvārdhakāyāḥ || 18 ||
avakropacitadaśatālasamucchritatvād bṛhadṛjugātrāḥ || 19 ||
samantopacitamāṃsanirgūḍhajatrudeśatvātsusaṃvṛttaskandhāḥ || 20 ||
adhastādupariṣṭācca samadantaviṃśatitvāccatvāriṃśaddantāḥ || 21 ||
anunnatāvanatasamapramāṇatvātsamadantāḥ || 22 ||
nirantarāvasthitatvādaviraladantāḥ || 23 ||
kundenduśaṅkhāvabhedasitatvācchakladantāḥ || 24 ||
ślakṣṇavṛttopacitadarśanīyamahāhanutvātsiṃhahanavaḥ || 25 ||
vātapittaśleṣmānabhibhūtarasaharaṇirasārasapravibhāvanāsadṛśavijñānatvādrasanarasāgraprāptāḥ || 26 ||
vistīrṇapeśalatvājjihvāyāḥ sarvamukhamaṇḍalapraticchādanātprabhūtatanujihvāḥ || 27 ||
gambhīravalguhṛdayaṅgamavispaṣṭaśravaṇīyapañcāṅgopetasvaratvādbrahmasvarāḥ || 28 ||
kalaviṅkamanojñabhāṣiṇo dundubhisvaranirghoṣāḥ || 29 ||
śuklakṛṣṇapradeśānupakliṣṭalohitarājyavinaddhanīlotpalasamānavarṇatvādabhinīlanetrāḥ || 30 ||
adharordhvāvasthitānāṃ samyagavanatāsaṃluḍitadīrghatvādakṣipakṣmāṇāṃ gopakṣmāṇaḥ || 31 ||
vṛttaparimaṇḍalasamānupūrvopacitadarśanīyāsthivajrajātamūrdhatvāduṣṇīṣālaṅkṛtaśirasaḥ śaṅkhāvadātapradakṣiṇāvartorṇāvidyotitabhrūvinatatvādūrṇāṅkitamukhāḥ || 32 ||

etāni dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇāni buddhānāṃ bhagavatāmiti ||

Note: Jaini_190

aśītyanuvyañjanānyapyucyante | buddhā hi bhagavantaḥ apṛthupramāṇamṛdutāmratuṅgasnigdhanakhāḥ || 1 ||

vṛttanirantarānupūrvopacitāṅgulayaḥ || 2 ||
nirgranthinirgūḍhālpatanuśirāpratānāḥ || 3 ||
nirgūḍhasamātīkṣṇagulphāḥ || 4 ||
aviṣamāvakraraktasnigdhapādāḥ || 5 ||
mṛgapatidviradavṛṣabhahaṃsarājapradakṣiṇāvartacārugatayaḥ || 6 ||
alomasāśleṣasamapramāṇobhayajaṅghāḥ || 7 ||
suvṛtasamasaṃhatanirgūḍhajānavaḥ || 8 ||
kadalīskandhopamapīnanibiḍāviṣamānupūrvopacitacārūravaḥ || 9 ||
ardhacandrākṛtivistīrṇasamunnatāpagataromavakṣāṇaḥ || 10 ||
ślakṣṇasusaṃhatacaturastranābhyāyatakukundarasundarakaṭīdeśāḥ || 11 ||
gambhīrācchidraraktapradakṣiṇāvartanābhayaḥ || 12 ||
ślakṣṇālomaśāślathānukramakṣāmodarāḥ || 13 ||
anābhugnānibhugnasuvattapaṣṭhakukṣayaḥ || 14 ||
samavatīrṇopacitanātidīrghaślakṣṇapārśvāḥ || 15 ||
animnopacitahrasvavajrasaṃsthānopapannasūkṣmadīrghalekhāṅkitādṛśyārithasandhicārupṛṣṭhāḥ || 16 ||
vistīrṇopacitadṛḍhasandhihṛdayāḥ || 17 ||
aviṣamonnatavistīrṇorasaḥ || 18 ||
anatisthūlonnataśaṅkhāvartanibhasūkṣmalekhāparikṣiptasamaraktastanāḥ || 19 ||
hṛdayaviprakṛṣṭadeśajātatvādvistīrṇastanāntarāḥ || 20 ||
māṃsopacitānativistīrṇatvādunnatakakṣāḥ || 21 ||
sthūladṛḍhasubaddhanimagnasamākṣakāḥ || 22 ||
aślakṣṇapṛthumāṃsanimagnāviṣamapramāṇasphijaḥ || 23 ||
karikaranibhanirgūḍhasandhipīnakaṭhinaślakṣṇasamabāhavaḥ || 24 ||
vartitaślakṣṇaromaśasiṃhopamadṛḍhaprakoṣṭhāḥ || 25 ||
samatāmradīrghapāṇayaḥ || 26 ||
Note: Jaini_191
gambhīrācchidrāsaṃkīrṇavakrāyatasnigdhatanutāmrapāṇilekhāḥ || 27 ||
sūkṣmayamalīkṛtādhyākulāraktāṅguliparvāṇaḥ || 28 ||
anāmikāparvādhikapramāṇakanīnikāṅgulayaḥ || 29 ||
anatibahutanumṛdusnigdhasubaddhamūlasamaromāṇaḥ || 30 ||
snigdhāsaṃkucitānupahatasāracchavayaḥ || 31 ||
śotoṣṇasparśāvyakacchavīva varṇāḥ || 32 ||
sthiranibiḍānatisthūlānatikṛśamāṃsāḥ || 33 ||
javāpuṣpābhitāmrasvacchasnigdhamadhuracandanagandhirudhirāḥ || 34 ||
māṃsopagūḍhasthūladṛḍhasuśirāsthikāḥ || 35 ||
nāgagranthyavasthitanirgūḍhāsthisandhayaḥ || 36 ||
vajravadabhedyaśarīratvātsusaṃhananāḥ |37 ||
cārusuvibhaktāṅgapratyaṅgāḥ || 38 ||
anupūrvopacitasuparimṛṣṭasukumārādīptasvacchaśarīrāḥ || 39 ||
nirmaśakatilakālapilyāḥ || 40 ||
jarādaurbalyakṛtāpagatavalayaḥ || 41 ||
siṃhaśayyānuṣṭhānavyapagatakāyavikṣepāḥ || 42 ||
svedamalānupakliṣṭaśucisaumyacchāyāḥ || 43 ||
jvalanamaṇimahauṣadhiśaśāṅkasavitṛsamatejasaḥ || 44 ||
mahīdharavaragurutvopetāḥ || 45 ||
ṛtusukhakālindikasukhasaṃsparṣāḥ || 46 ||
madhuramṛdusurabhikusumacandanasamānaromakūpagandhāḥ || 47 ||
abhinavanīlotpalatulyasārvakālikamukhagandhāḥ || 48 ||
adbhutamṛdudīrghasnigdhapiṇḍitavyapagataśabdaniśvāsāḥ || 49 ||

anaśanakadannāśanātaṅkāttu vipariṇāmānuparatadharmadeśanābhirapyasañjitasvarabhedāḥ || 50 ||

nātisaṃkucitavidāritaraktāsyāḥ || 51 ||
śucisamācārāḥ || 52 ||
deśastha ttaptavispaṣṭaparipūrṇavyañjanāḥ || 53 ||
samantaprāsādikatvādasecanakadarśanāḥ || 54 ||
anatihrasvānatidīrghavṛttopacitatrivalivibhūṣitakambugrīvāḥ || 55 ||
samapramāṇadṛḍhāvakrahrasvavipulacibukāḥ || 56 ||
Note: Jaini_192
bimbaphalātāmranātyāyatasamasnigdharucirauṣṭhāḥ || 57 ||
bandhūkapuṣpopamaślakṣṇadaśanamāṃsāḥ || 58 ||
śucisnigdhaspaṣṭaracanākṣīṇadantāḥ || 59 ||
anupūrvavṛttasnigdhatīkṣṇasamasitadaṃṣṭrāḥ || 60 ||
saprayojanadakṣiṇadantaraśmipradarśitamuhūrtasmitāḥ || 61 ||
apamalamṛdutāmrasnigdhajihvāḥ || 62 ||
nityoṣṇaślakṣṇamāṃsajālagajatālusamavarṇatālavaḥ || 63 ||
dhuroccāyatasaṃgatatuṅganāsāḥ || 64 ||
aghanamṛdudṛḍhamūlasnigdhatanunīlakuṇḍalitasmaśruvaḥ || 65 ||
anunnatātīkṣṇamāṃsalamārṣṭipiṇḍitagaṇḍāḥ || 66 ||
ādarśasamopacitāślatharucirakapolāḥ || 67 ||
pīnāyatasamānopahatacārukarṇāḥ || 68 ||
lalāṭakarṇagaṇḍasandhiśleṣānimnapūrṇacandrākṛtiśaṅkhāḥ || 69 ||
viśālāyatasnigdhamadhuraprasannasamanetrāḥ || 70 ||
prahasitāñcitāgrapakṣmāṇaḥ || 71 ||
somyabhrājiṣṇusthiravisandhidṛṣṭayaḥ || 72 ||
aparimitabalatvādapagatonmeṣanimeṣāḥ || 73 ||
dīrghāsitaślakṣṇānupūrvavartitasnigdhatanubhruvaḥ || 74 ||
kāñcanapaṭṭaślakṣṇārdhacandrākṛtivipulalalāṭāḥ || 75 ||
paripūrṇacandramaṇḍalasamavadanāḥ || 76 ||
ekaghanavajrasaṃhataśiraskapālāḥ || 77 ||
suparipūrṇacchatrākṛtiśirasaḥ || 78 ||
ślakṣṇacitāsaṃluḍitapalitadoṣāpanatabhramarābhasnigdhamṛdusubaddhamūlasurabhisvastikanandyāvartākṛtikeśaracanāḥ || 79 ||
sasurāsuramanujādilokānavalokitamūrdhānaḥ || 80 ||

atha tadādyaṃ bodhicittaṃ bodhisattvānāṃ dāḍharyeṇa kathamiva draṣṭavyam ? naitallaukikena vastunopapādayituṃ śakyam | kasmāt ? yataḥ

Note: Jaini_193
yugāntavāyunā meruḥ vahninā varuṇālayaḥ /
vajreṇa dhvasyate vajramavikāri tu tanmanaḥ // Abhidh-d_228 //

kiṃ paryāpannam, katarat, kati prakāram, kiṃ purassaram, kasminvā kāle ko vā tadutpādayati ? ityetadapadiśyate -

kāmāptaṃ ṣaṣṭhajaṃ tredhā kṛpāśraddhāparamparam /
buddhotpāde naraḥ strī vā tadādyaṃ cittamaśnute // Abhidh-d_229 //

tatkhalu bodhicittamādyaṃ kāmadhātuparyāpannameva | ṣaṣṭhajaṃ manodhātujamityarthaḥ | triprakāramupapattilābhikaṃ śrutamayaṃ cintāmayaṃ ceti | kṛpāpurassareṇa śraddhābahulena ca manaskāreṇa saṃprayuktam | buddhotpāda eva nāsati buddhaśāsane | manuṣyo vā strī votpādayati nānya iti |

tasyāsya bodhibījasthānīyasya cittaratnasya sarvadhātugativyāpibuddhatvamahāvṛkṣāṅkurābhivṛddhaye bhūmijalasekādihetupratyayasthānīyān prajñādicaturadhiṣṭhānaparivārānpāramitādyānguṇānvakṣyamāṇasvarūpānbodhisattvaḥ krameṇābhyasyati |

kathaṃ punaḥ krameṇa dānādipāramitānāṃ paripūrirbhavati ? tatra tāvat-

sarvebhyaḥ sarvadā sarvaṃ vadato dānapūraṇam /

prathame khalvasaṃkhyeye vartamāno bodhisattvaḥ na sarvasmai nāpi sarvaṃ na sarvadā dadāti | dvitīye sarvasmai sarvadā natu sarvam | tṛtīye sarvai sarvasmai sarvadā ca prayacchati | iyatā dānapāramitā paripūrṇā bhavati |

Note: Jaini_194
maraṇe 'pi damātyāgaḥ śīlasyotkṛṣṭirucyate // Abhidh-d_230 //

yadā punaḥ prāṇaparityāgenāpi prāṇātipātādiśikṣāpadaṃ na kṣobhayati, iyatā śīlapāramitā paripūrṇā veditavyā | krauñcādirājaduhitābhikṣudṛṣṭāntāścātrodāhāryāḥ |

vīryasya tiṣyasaṃstutyā dhiyo vajropamātparam /

bhagavantaṃ khalu tiṣyaṃ samyaksaṃbuddhaṃ ekayā gāthayā ekapādena sthitvā saptāhamabhiṣṭhuvataḥ śākyamunervīyapāramitā paripūrṇā nava ca kalpāḥ pratyudāvartitāḥ |

prajñāpāramitāyāstu vajropamātsamādherurdhvaṃ kṣayajñāne paripūrirbhavati |

'sarvāsāṃ tu kṣayajñāne paripūrirvidhīyate'; // Abhidh-d_231 //
Note: Jaini_195

ityāgamaḥ | atra punaḥ "kṣāntidhyānapāramite śīlaprajñāparivāratvānnārthāntaram" iti vaibhāṣikāḥ | vinayadharavaibhāṣikāstu vinaye catasraḥ pāramitāḥ paṭhanti |

atra punaḥ kecid buddhavacane bahiṣkṛtabuddhayaḥ prāhuḥ- "na hi piṭakatraye bhagavatā bodhisattvamārga upadiṣṭaḥ |" ta evaṃ vyāhartavyāḥ | bhrāntā hyatra bhavantaḥ | yasmāt

Note: Jaini_196
tripuṇyakṛtivastvādyāstallābhopāyadeśanāḥ /
tathā caturadhiṣṭhānaṃ saptasaddharmaśāsanam // Abhidh-d_232 //
saptayogāstrayaḥskandhāstriśikṣādyāśca deśitāḥ /
tathā pāramitāścāpi catasro vinayoditāḥ // Abhidh-d_233 //
bodhipakṣyāśca kaṇṭhoktāḥ saptatriṃśatsvayaṃbhuvā /
Note: Jaini_197
hetavaḥ sarvabodhināṃ trividhā mṛdutādibhiḥ // Abhidh-d_234 //
tasmānna bodhimārgo 'nyaḥ sūtrādipiṭakatrayāt /
ato 'nyamiha yo brūyātsa bhavenmārabhāṣitaḥ // Abhidh-d_235 //

uktaṃ hi bhagavatā- "yadbhikṣavaḥ sūtrenāvatarati, vinayena dṛśyate, dharmatāṃ ca vilomayati nedaṃ śāstuḥ śāsanam" iti kṛṣṇāpadeśaḥ | śuklāpadeśoviparyayeṇa | yatkhalu sūtraṃ bhagavatā buddhena bhāṣitaṃ taccaturṣvāgameṣu sthaviramahākāśyapasthavirānandādibhiḥ saṃgītikartṛbhirūddānagāthābhirnibaddhaṃ tadeva grāhyam | gatametat |

Note: Jaini_198

idamidānīṃ vaktavyam | katameṣāṃ kalpānāmasaṃkhyeyatrayeṇa buddhatvaṃ prāpyate ?

Note: Jaini_199
kalpānāṃ mahatāmetadasaṃkhyeyatrayaṃ matam /

kalpānāṃ yadi saṃkhyā na vidyate kathaṃ tarhi trayamiti nirdhāryate ? na khalu saṃkhyā na vidyate | kiṃ tarhi ?

sthānāntaramasaṃkhyākhyamadaḥsaṃkhyopari sthitam // Abhidh-d_236 //

sthānāntaraviśeṣasya khalvetannāmāsaṃkhyeyamiti | na tu na saṃkhyā vidyata ityetadvivakṣitam |

atha yaṃ śākyamunirbhagavānsamyaksaṃbuddho bodhisattvacaryāyāmeṣu triṣvasaṃkhyeyeṣu kiyatāṃ buddhānāṃ paryupāsāṃ cakre ? tadatra varṇayanti | prathame 'saṃkhyeye pañcasaptatisahasrāṇi | dvitīye ṣaṭsaptatim | tṛtīye saptasaptatim |

Note: Jaini_200

kasya punaḥ kalpāsaṃkhyeyasyāvasāne katamo buddho babhūva ? atrāpi varṇayanti | ratnaśikhini samyaksaṃbuddhe prathamo 'saṃkhyeyaḥ samāptaḥ | bhagavati dīpaṅkare dvitīyaḥ | bhagavati vipaśyini tṛtīyaḥ samāptaḥ |

kasminpunaḥ samyaksaṃbuddhe buddhatve prathamaṃ cittamutpāditam ? śākyamunī | śākyamunirnāma prathamasyāsaṃkhyeyasyādau babhūva yatra bhagavatā bhārgavabhūtena sukhodakenāṅgaparicaryābhirupasthānaṃ kṛtvā prathamaṃ bodhicittamutpāditamahamapyevaṃ prakāro bhūyāsamiti |

Note: Jaini_201

prabhāseturājani tadeva punardraḍhimānamāpāditamiti ||

kasminpunaḥ kāle buddhā bhagavanto buddhādityāḥ prādurbhavanti ? tadārabhyate-

apakarṣe jinotpattiryāvacchatasamāyuṣaḥ /
dvayoḥ pratyekabuddhānāmutkarṣe cakravartinām // Abhidh-d_237 //

kalpāpakarṣe khalu buddhānāmutpattirbhavati | utkarṣe cāpakarṣe ca pratyekajinānām | utkarṣa eva cakravartinām ||

cakravartināṃ punarayaṃ niyamaḥ-

nādho 'śītisahasrāyostatsamutpattiriṣyate /

aśītibarṣasahasrāyurbhyaścakravartināmūrdhvamutpattirbhavati nādha iti |

te hemarūpyatāmrāyaścakrāḥ puṇyaprabhāvataḥ // Abhidh-d_238 //
Note: Jaini_202

caturvidhāḥ khalu cakravartinaḥ- sauvarṇacakrāḥ, rūpyacakrāḥ, tāmracakrāḥ, lohitacakrāśca svapuṇyaprakarṣāditi | yathākramaṃ caite catustridvyekadvīpeśvarāḥ ||

atha yaduktam- 'tasmānna bodhimārgo 'nyaḥ sūtrādipiṭakatrayāt |'; iti | yadi tarhi mārgabhedo nāsti buddhapratyekabuddhaśrāvakānāṃ phalabhedenāpi tarhi na bhavitavyam | naiṣa doṣaḥ | yasmāt-

Note: Jaini_203
tulye 'pi sādhanopāye tadbhedo 'kṣādibhedataḥ /
bhavamokṣārthinormātroḥ pradānaphalabhedavat // Abhidh-d_239 //

yāvatkhalu kaścidguṇaḥ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhya bhagavatā deśito vinirmuktidvayaprāptihetubhūtaḥ sarvo 'sau piṭakatrayānuvartī | tatpunarvimuktidvayaṃ (Jaini_204) tribhiḥ pudgalaiḥ prāpyate | bhagavatā samyaksaṃbuddhena pratyekajinenāryaśrāvakeṇa ca | teṣāṃ punastulye bodhivartmani patitānāmindriyapraṇidhānāvaraṇabhedādbhedaḥ | tadyathā dvayormātrostulyaṃ vastu tulye kṣetre pratipādayatoścetanāviśeṣādatulyaṃ (Jaini_205) phalaṃ bhavati, tadvaduttamārthaṃ prārthayamānānāṃ trayāṇāmapi pudgalānāṃ praṇidhānendriyasatataghananirantarabhāvanāprayogapaṭutvābhyāsādiviśeṣāttulye 'pi mārge patitānāṃ kaścitphalaviśeṣo bhavati |

itaśca

karuṇābhāvanodrekātsvasaṃviccittayostathā /
parasaṃvidgurostadvattadviśeṣo vidhīyate // Abhidh-d_240 //

tatra bhagavato buddhasya karuṇābhāvanā codrekena vartate bhagavānbuddhaḥ | svasaṃviccintā ca pratyekabuddhasyādhikyena vartate | parasaṃvitparato ghoṣaśca śrāvakasya | kiñca, parato ghoṣamantareṇāpi carame janmani suyoniśomanaskārabalena hetupratyayaphalāvabodhopalambhāt, hetupratyayabalairaśeṣapranaṣṭaṃ niśreyasaṃ mārgaṃ prathamamadhigamya paratropadeśādityevamādi ||

Note: Jaini_206

atha tulyāyāṃ vimuktau sthitānāṃ trayāṇāmabhisametṛṇāṃ ko viśeṣaḥ ? taducyate-

Note: Jaini_207
hetutattvaphalodbhūtaṃ mahattvaṃ śāsitustridhā /
vimuktāvapi tulyāyāṃ trayāṇāṃ bodhilambhanāt // Abhidh-d_241 //

tatra hetukṛtaṃ tāvadbhagavato buddhasya mahattvaṃ triṣu kalpāsaṃkhyeyeṣu sūtravinayābhidharmālokena vineyajanamanograheṣvajñānatimirotsādanāt | svabhāvakṛtamapi balavaiśāradyasmṛtyupasthānamahākaruṇādisvarūpatvāt | phalakṛtamapi (Jaini_208) sadevakeṣu lokeṣvapratihataśāsanapratiṣṭhānānmāracatuṣṭayanirjayanācceti ||

atha yadetatsarvasattvaprativiśiṣṭaṃ puruṣottamasya janmaśarīraṃ tatkimaniyatakālākṣepam, āhosvinniyatakālākṣepamiti ? tadabhidhīyate-

buddhasya saṃmukhīnasya bauddhamākṣipyate vapuḥ /

nānyasminkāle | cintāmayena jñānena viśiṣṭatamatvāt | tatra punaḥ-

saikapuṇyaśatodbhūtamekaikaṃ lakṣaṇaṃ muneḥ // Abhidh-d_242 //

tatra pañcāśaccetanāḥ prayogabhūtāḥ pañcāśatpṛṣṭhabhūtāḥ, ekayā tallakṣaṇamākṣipati ||

tā punaḥ pañcāśaccetanāḥ katamāḥ ? taducyate-

yathākarmapathāstadvatpuṇyāditrayamiṣyate /

pratikarmapathaṃ pañca, maulakarmapathapariśuddhiḥ sāmantakasyavitarkānupaghātaḥ smṛtyanuparigrahaḥ, nirvāṇapariṇāmanaṃ ca | tāḥ sarvāstadālamvanāḥ pañcāśatprayogabhūtāḥ | pṛṣṭhe 'pyetāvatya eva |

Note: Jaini_209

anye tu bruvate- buddhā dviśarīrādhiṣṭhānāḥ | janmaśarīrādhiṣṭhānāḥ, dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇālambanāḥ | dharmaśarīrādhiṣṭhānāścāṣṭādaśāveṇikabuddhaguṇālambanāḥ sāmantakapṛṣṭhasaṃgṛhītāḥ |

anye punarāhuḥ- prāṇivadhaviraticetanā mṛdumadhyādhimātrādhimātrataratamabhedāddevamanuṣyeṣu yojyā |

kecinmantrayante- dvidhā samudrāścatvāro dvīpāḥ ṣoḍaśanarakāḥ, tiryakpretau ṣaṭkāmāvacarāviṃśatīrūpārūpyāḥ devāḥ | etānsarvān bhagavān karuṇāyate |

evantu varṇayanti- sannikṛṣṭaṃ bodhisattvaṃ sthāpayitvā yatsarvasattvānāṃ bhogaiśvaryādhipatyaphalamiyadekasya puṇyasya pramāṇam ||

Note: Jaini_210

atha yaduktam- 'dānapāramitā'; iti | tatra kaḥ samāsaḥ kiṃ sādhano vā dānaśabdaḥ, ko vā svabhāvo dānasya iti ? tadapadiśyate | dānasya pāramitāyā niścayabuddhiḥ sā dānapāramitā | evaṃ śeṣāsvapi vācyam |

yatpunarucyate- 'kiṃ sādhano vāyaṃ dānaśabdaḥ, ko vā dānasya svabhāvaḥ'; iti tatrāpadiśyate-

dānaṃ hi dīyate yena svaparārthādyapekṣayā // Abhidh-d_243 //
kāyādikarma tattattvamavijñaptiḥ kvacitpunaḥ /

karaṇasādhano 'yaṃ dānaśabda | dīyate teneti dānaṃ mānavat | hastādiṣu tarhi dānaprasaṃgaḥ | astu tarhi karmasādhano dīyate taditi dānam | suvarṇādiṣu dānaprasaṃgaḥ | bhavatu ko doṣaḥ | vipākaphalābhāvaḥ, suvarṇādīnāmavyākṛtatvāt | bhavatu tarhi karaṇasādhana eva | nanūktaṃ hastādiṣu prasaṃgaḥ ? naiṣa doṣaḥ | kuśalakarmatrayaparigrahāt | spardhāyaśoguptisevādivyudāsārthamidamārabhyate | (Jaini_211) 'svaparārthādyapekṣayā'- svātmaparārthānugrahādyapekṣayā | svātmānugrahāya parānugrahāya ubhayānugrahāya |ādiśabdāt pūjākāmyayā ceti | svabhāvo 'pi 'kāyādikarmāvijñaptiḥ'; | kvacitpunaḥ kāyavāṅmanaḥ karma | sasaṃprayogaṃ saparivāraṃ cātra manaskarma dṛṣṭavyam | tatpunaretaddānam-

prādhānyānmuninā proktaṃ mahābhogaphalaṃ hi tat // Abhidh-d_244 //

svargāvapargahetutve 'pi prādhānyānmahābhogatāyāṃ tadviniyogaḥ | tatpunaretaddānam-

svānyobhayārthasiddhyarthaṃ dānaṃ dadati kecana /
sādhuvṛttyanuvṛtyarthaṃ nobhayārthāya cāpare // Abhidh-d_245 //

dvābhyāṃ khalu kāraṇābhyāṃ svānyātmahitacikīrṣuśca, ubhayahitapratipannaśca sa evaṃguṇayuktaṃ dānaṃ dadāti | ātmanaśca kuśalamūlopacayārthaṃ parasya cendriyamahābhūtopacayārtham | tatra svahitāyaiva yathā pṛthagjanaḥ parinirvate bhagavati caityāya dadāti parārthameva yathā arhan saṃghāya dadāti, na ceṣṭadharmavedanīyaṃ bhavati | ubhayārthaṃ yadavītarāgaḥ saṃghāya dadāti | nobhayārthaṃ yadarhaṃścaityāya dadāti tacca na dṛṣṭadharmavedanīyaṃ bhavati kevalaṃ tu satpuruṣapraśastamārgāvasthānapradarśanārtham ||

tatpunaretaddānaṃ kathaṃ phalato viśiṣyate ? taducyate-

dātṛvastvādivaiśiṣṭyāttatphalātiśayaḥ smṛtaḥ /

tatra kathaṃ dātṛviśeṣaḥ kathaṃ vastuviśeṣaḥ kathaṃ kṣetraviśeṣaḥ ?

śraddhādibhirguṇairdātā datte 'taḥ satkriyādibhiḥ // Abhidh-d_246 //
Note: Jaini_212

yadā dātā hetuphalasaṃbandhaniścaye śraddadhāno dadāti śīlavān kalyāṇadharmā buddhavacanabahuśrutaśca bhavati nirmatsarī muktahastaśca bhavati nirvāṇānuśaṃsaḥ satkṛtya svahastaṃ kālena parānanupahatya dadāti, sa khalu

satkārādiguṇopetaṃ phalaṃ tasmādavāpnute /

ataḥ satkṛtya dānātsatkāralābhī bhavati | svahastadānādudāreṣu bhogaparibhogeṣu ruciṃ labhate | kāladānātkālabhogāna labhate | parānupaghātādanācchedyāṃllabhate nirapakṣālamanyādibhirasādhāraṇān | etāvaddātā viśiṣyate |

kathaṃ vastu ?

vastu varṇādisaṃpannaṃ saurūpyādi phalapradam // Abhidh-d_247 //

yadi vastu varṇagandharasasparśasampannaṃ bhavati tadā viśiṣyate | tataḥ surupitvaṃ yaśasvitā priyatā sukumāratvaṃ sukhasparśāṅgatā bhavati yathākramam | evaṃ vastu viśiṣṭa bhavati ||

guṇaduḥkhopakārākhyardharmaiḥ kṣetraṃ viśiṣyate /

guṇādhikaṃ kṣetraṃ bhavati | tiryañcamupādāya yāvanmanuṣyāṇāṃ guṇāstaratamakrameṇa yāvadbuddhasya | yathoktam- "tiryagyonigatāya dānaṃ datvā śataguṇo vipākaḥ pratikāṅkṣitavyaḥ syāt | duḥśīlāya manuṣyabhūtāya datvā sahasraguṇaḥ |" duḥkhaviśeṣātkṣetraṃ viśiṣyate | yathaupadhikeṣu puṇyakriyāvastuṣu | "glānāya dānaṃ glānopasthāya kāyadānaṃ śītalikāvardalikādiṣu (Jaini_213) ca dānam" iti vistaraḥ | upakāritvaviśeṣāt | yathā mātāpitroranyeṣāṃ copakāriṇāṃ ye aṭavīdurgakāntāre bhūtavyasanebhyo nistārayanti |

yaduktam- 'cetanāviśeṣātphalaviśeṣaḥ'; iti | atha kathaṃ cetanāyāḥ viśeṣo bhavati ? brūmaḥ-

āśayādi mṛdutvādermṛdutvādīni karmaṇaḥ // Abhidh-d_248 //

paṇyāṃ khalu kāraṇānāṃ mṛdutvādiviśeṣātkarma viśiṣyate | āśayacetanāprayogādhiṣṭhānakṣetrapṛṣṭhānāṃ mṛdutvādeḥ karmaviśeṣaḥ |

tatrāśayābhiprāyaḥ yathā- evaṃ caivaṃ ca kuryāṃ kariṣyāmīti vā cetanāyā karmapathaṃ samākṣipati | prayogastadadhiṣṭhānaṃ kāyavākkarma | adhiṣṭhānaṃ karmapathaḥ | kṣetraṃ yasmai vastu pratipādyate | pṛṣṭhaṃ nāma yatkṛtvā punaḥ sakṛdasakṛdvānukaroti ||

yaduktam- 'āryebhyo dānamaprameyaphalam'; iti | atha kimanāryebhyaḥ sarvebhyaḥ prameyam ? netyāha-

dharmadātre 'pi bālāya pitre mātre 'tha rogiṇe /
ameyaṃ bodhisattvāya dānamanyabhavāya ca // Abhidh-d_249 //

ebhyaḥ pañcabhyaḥ pṛthagjanebhyo 'pi dānamaprameyaṃ bhavati ||

atha kasya kasmai datvā dānamagryaphalaṃ bhavati ? tadabhidhīyate-

bodhisattvasya yaddānamanyasyāpi yadaṣṭamam /
vipaścidbhistadākhyātaṃ śreṣṭhaṃ yaccārhato 'rhate // Abhidh-d_250 //
Note: Jaini_214

yatkhalu bodhisattvaḥ sarvasattvahitādhyāśayeṇa dānaṃ dadāti tadagryamuttamārthaphalatvāt bhagavatāṣṭau khalu dānānyuktāni sūtre "āsādya dānam | bhayadānam | adāt me dānam | dāsyati me dānam | dattapūrvaṃ me pitṛbhirdānam | dadāti svargārtham | kītyartham | yāvaduttāmārthasya prāptaye dadātyetadagryam | yacca traidhātukavītarāgo 'rhannarhate dadāti dānamidamagryam" iti |

sūtra uktam- "sāṃcetanikasyāhaṃ karmaṇaḥ kṛtopacitasya nāpratisaṃvedyaphala vadāmi" iti | atha kimidaṃ kṛtamupacitaṃ vā ? taducyate-

saṃpradhārya yadākṣiptaṃ pūraṇādidṛḍhīkṛtam /
vigatapratipakṣaṃ ca tatkarmopacitaṃ matam // Abhidh-d_251 //

tatra saṃpradhāryākṣiptaṃ nābuddhipūrvaṃ yadṛcchayā yacca kṛtvā paripūrikābhiścetanābhiḥ paripūritaṃ bhavati | pṛṣṭhataśca dṛḍhīkṛtaṃ bhavayi | niṣkaukṛtyādipratipakṣaṃ ca bhavati | tatkarmopacitamucyate ||

kathaṃ caittādiṣvasati pratigṛhītari puṇyopajātirbhavati ? brūmaḥ |

Note: Jaini_215
svasmāttyāgaguṇāpekṣāścaittāścaityārcatādiṣu /
vinā pratigṛhītrāpi phalaṃ maitrīvihāravat // Abhidh-d_252 //

tadyathā maitrīvihāriṇo maharṣayo na ca lokaṃ sukhena yojayantyatha cāparimitaṃ puṇyaṃ pratigṛhṇantyevaṃ caityādiṣu tadguṇādhimuktivaśena svacittaprasādādeva puṇyaprasūtimicchanti ||

sūtra uktam- "dve dāne | dharmadānamāmiṣadānaṃ ca |" tatrāmiṣadānamuktam | dharmadānamucyate-

dharmadānasvabhāvo vāktattvanāmādigocaraḥ /
avyākṛtasvabhāvatvānna nāmādyannadānavat // Abhidh-d_253 //

yathaiva kuśalatvāt trikarmasvabhāvamāmiṣadānaṃ nānnapānam | suvarṇādisvabhāvaṃ tat, avyākṛtatvāt | tadvadvācaḥ kuśalatvāddharmadānaṃ vāksvabhāvam | na nāmakāyādisvabhāvam ||

uktaṃ dānamayaṃ puṇyakriyādivastu | śīlamayamārabhyate |

śīlaṃ śubhamayaṃ rūpaṃ vyākhyātaṃ tatprabhedataḥ /

kuśalameva rūpaṃ śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu | tatpunarvijñaptyavijñaptirūpam | avijñaptirūpamapi triprabhedaṃ prātimokṣadhyānānāsravasaṃgṛhītam | tadapivyākhyātaṃ (Jaini_216) vistaraśaḥ | etadapi śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu mahābhogatāphalaṃ mokṣaphalaṃ ca, praṇidhipariṇāmanaviśeṣāt |

śāstre tu tappradhānatvātproktaṃ svargopapattaye // Abhidh-d_254 //

tatpunaretacchīlaṃ viśuddhaṃ cāviśuddhaṃ ca bhavati | tatra viśuddham

dauḥśīlyāśubhamūlādyairdoṣairyanna vidūṣitam /
tadvipakṣaśamāṅgaṃ ca yattacchadvamihocyate // Abhidh-d_255 //

yatkhalu śīlaṃ dauḥśīlyena na vidūṣitaṃ prāṇātipātādināṣṭaprakāreṇa, tatsamutthāpakaiśca kleśopakleśairmithyādṛṣṭyādibhiranupahatam, kleśopakleśavipakṣaiśca smṛtyupasthānādibhiḥ parigṛhetam, nirvāṇapariṇāmitaṃ ca na saṃsārabījabhūtaṃ bhavati |

pañcabhiḥ kāraṇairityanye | maulaiḥ karmapathairviśuddham, sāmantakairviśuddham, vitarkairanupahatam, smṛtyānuparigṛhītam, nirvāṇābhimukha ceti tadviśuddhaśīlamiṣyate | tadviparyayādaviśuddhaṃ veditavyam |

vyākhyātaṃ śīlamayaṃ puṇyakriyāvastu ||

bhāvanāmayamucyate-

puṇyaṃ samāhitaṃ tvatra bhāvanā cittabhāvanāt /

yatsamādhisvabhāvaṃ samāhitaṃ puṇyaṃ tadbhāvanetyucyate | kasmāt ? (Jaini_217) cittabhāvanāt | yathā tailaṃ puṣpaiścampakādibhirvāsitaṃ tanmayi bhavati tatsamādhisaṃprayuktaistatsahabhūkaiśca dharmaiścittaṃ bhāvitaṃ vāsitamityucyate, tanmayīkaraṇāt | na caivamasamāhitamiti | samāhitameva cittaṃ bhāvanāmayaṃ puṇyakriyāvastu maitryādiguṇasaṃprayuktaṃ draṣṭavyam |

kathaṃ punaretatpuṇyakriyāvastu mantavyam ? kiṃ puṇyaṃ kriyā ca vastu ca puṇyakriyāvastu, samāhāralakṣaṇo 'yaṃ dvandvaḥ samāso 'tha puṇyakriyayorvastu puṇyakriyāvastu ? atha puṇyakriyāyā vastu puṇyakriyāvastviti ? yathā na doṣastathāstu | kathaṃ ca na doṣaḥ ? tatra tāvat | kāyavākkarmasvabhāvatvāt tridhā kuśalatvātpuṇyam | karmātmakatvātkriyā | tatsamutthāpikāyāścetanāyā adhiṣṭhānātvādvastu | yā tatsamutthāpikā cetanā sā puṇyaṃ ca kriyā ca, tatsahabhuvo dharmāḥ puṇyameva | śīlamayaṃ tu kāyavākkarmaiveti tridhā bhavati | bhāvanāmayaṃ maitro puṇyaṃ ca puṇyakriyāśca vastu | tatsaṃprayuktāyāścetanāyā maitryadhiṣṭhānenābhisaṃskārāṇāṃ maitrīsahabhūcetanā śīlaṃ ca puṇyakriyā ca | anye tatsahabhuvaḥ puṇyameveti |

tatpunaretadbhāvanāmayaṃ puṇyakriyāvastu sarvaṃ tatsarvahetutve 'pi sati

pradhānyādapavargāya taduktaṃ sarvadarśinā // Abhidh-d_256 //

uttamārthaprāptaye khalvāsannatamo heturbhāvaneti kṛtvā bhagavatā bhāvanāmayameva kuśalamūlaṃ visaṃyogāya vidhiyuktamuktam | puṇyakriyāvastubhedena triprakāraṃ śubham |

punaranyena prakāratrayeṇa śubhabhedo vyākhyāyate-

Note: Jaini_218
puṇyanirvāṇabhāgīyaṃ nirvedhānuguṇaṃ tathā /
śāsane 'sminsamāsena śubhamūlaṃ tridheṣyate // Abhidh-d_257 //

puṇyabhāgīyaṃ yena devamanuṣyopapattibījaṃ pratigṛhṇāti maheśākhyaiśca kulamahābhogarūpyacakravartiśakrapuṣpaketubrahmatvādīnāṃ prāptaye phalamākṣipati | mokṣabhāgīyaṃ yenāvikampya mokṣāśayāvasthānādavaśyaṃ parinirvāṇadharmā bhavati | nirvedhabhāgīyamūṣmagatamūṣmaṃ caturvidham ||

atha yadidaṃ loka ucyate lipimudrāgaṇanāsaṃkhyeti eṣāṃ kaḥ svabhāvaḥ ? ucyate-

lipimudrātha gaṇanā kāyavākkarmalakṣaṇā /
saṃkhyā khalvapi vijñeyā manaskarmasvabhāvikā // Abhidh-d_258 //

tatra tāvallipimudre yogapravartitaṃ kāyakarmasamutthānamiti pañcaskandhātmikā lipiḥ | yena tu karmaṇākṣarāṇi nirvartyante tatkarma lipirityucyate | nāma yatkhanyate dantaviṣāṇasuvarṇādiṣu sā mudrā | natu yena karmaṇā khanyate tatkarmocyate | kāvyamapi yogapravartitaṃ vākkarmasamutthānaṃ pañcaskandhāḥ | saṃkhyāpi yogapravartitaṃ manaskarma | yanmanasā saṃkalitaṃ dharmāṇāṃ sā tu saparivārā catuskandhasvabhāveti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau caturthādhyāyaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_219

pañcamo 'dhyāyaḥ |

prathamaḥ pādaḥ

uktāni karmāṇa | atha yadayaṃ lokaḥ pañcagati cakrāvartaparivartanimittāni karmāṇyācinoti, kāryāṇi cotsṛjyākāryakarmakārī bhavati, dakṣiṇaṃ ca mārgaṃ hitvā vāmaṃ vartmāśrayati, paramapraśāntaṃ ca paraṃ brahmāpāsyānekaduḥkhopadravanīḍabhūte saṃsāre janma pratipadyate tatra ko heturityabhidhīyate-

akāryapravaṇo loko duḥkhabhāgī ca yadvaśāt /
rāgādīn bhavasaṃbandhānkleśānvakṣyāmi tānaham // Abhidh-d_259 //

te punaḥ kleśāḥ

svaśaktijakriyodbhūtairviśeṣaiste tu nāmabhiḥ /
āttasāmānyasaṃjñākāścodyante 'nuśayādibhiḥ // Abhidh-d_260 //

tatra tāvatsāmānyasaṃjñā svakriyānirjātāḥ kliśnantīti kleśāḥ anuśerata (Jaini_220) ityanuśayāḥ | ābhavāgramupādāya yāvadavīciṃ stravanti srāvayanti ca cittasantatimityāsravāḥ | āsravāniti pañcalakṣaṇānatra saṃyojantīti saṃyojanāni | granthayantīti granthāḥ | yojayantīti yogāḥ | apaharantītyoghāḥ | upādadata ityupādānānyeṣāṃ sāmānyanāma kleśa iti ||

tatra ke kiyanto vānuśayāḥ ? tadavadyotyate-

rāgapratighasaṃmohamānakāṅkṣākudṛṣṭayaḥ /
ṣaḍete 'nuśayāḥ proktāḥ śreyodvāravibandhinaḥ // Abhidh-d_261 //

ete khalu ṣaḍanuśayāḥ saṃsārapravṛttihetavaḥ śreyomārgavivandhinaśca śāstra uktāḥ | teṣāṃ niruktiḥ santānānugatā ityanuśayāḥ dhātrocailamalavat | anubadhnantīti vānuśayāḥ, khavarajalacaravat | ta ete vṛttitaśca draṣṭavyāḥ, hiṅgvādibhakṣaṇavat | phalataśca pārāvatabhujaṅgasūkarajanmāpātanavat | pudgalataśca nandāṅgulimālasunakṣatrādivat ||

atha rāgādayo 'nuśayāḥ kathaṃ draṣṭavyāḥ ? kiṃ rāgādaya evānuśayāḥ, āhosvidrāgādīnāmanuśayāḥ ? kiñcātaḥ | rāgādaya evānuśayāścetsūtravirodhaḥ- (Jaini_221) "ihaikatyo na kāmarāgaparyavasthitena cetasā bahulaṃ viharatyutpannasya kāmarāgaparyavasthānasyottaranissaraṇaṃ yathābhūtaṃ prajānāti | tasya tatkāmarāgaparyavasthānaṃ sthāmaśaḥ samyaksusaṃvahataṃ sānuśayaṃ prahīyate" iti | rāgādīnāmanuśayā iti cedviprayuktānuśayaprasaṅgādabhidharmavirodhaḥ- "kāmarāgānuśayastribhirindriyaissaprayuktaḥ" iti | karmadhāraya eva parigṛhyate na ṣaṣṭhīsamāsa iti vaibhāṣikāḥ | nanu coktaṃ sūtravirodha iti | sānuśayaṃ sānubandhamityarthaḥ | aupacāriko vā sūtre 'nuśayaśabdaḥ (Jaini_222) prāptau yathā duḥkho 'gniriti | lākṣaṇikastvabhidharme kleśa evānuśayaḥ | tasmāsaṃprayuktā evānuśayāḥ |

"evaṃ tu sādhu yathā dārṣṭāntikānām" iti kośakāraḥ | kathaṃ ca dārṣṭāntikānām ? "kāmarāgasyānuśayaḥ kāmarāgānuśayaḥ | na cānuśayaḥ saṃprayukto na viprayuktaḥ; tasyādravyāntaratvāt | supto hi kleśo 'nuśayaityucyate | prabuddhaḥ paryavasthānam | kā ca tasya prasuptiḥ ? asaṃmukhībhūtasya bījabhāvānubandhaḥ | kaḥ praboadhaḥ ? saṃmukhībhāvaḥ | ko 'yaṃ vījabhāvo nāma ? ātmabhāvasya kleśajā kleśotpādakaśaktiḥ, yathā cāṅkurādīnāṃ śāliphalajā (Jaini_223) śāliphalotpādanaśaktiḥ" iti |

yattarhi sūtra eva kleśo 'nuśaya uktaḥ ṣaṭṣaṭke- "so 'sya bhavati sukhāyāṃ vedanāyāṃ rāgānuśayaḥ" iti ? bhavatīti vacanādadoṣaḥ | nāso tadaivānuśayaḥ | kadā tarhi ? yadā prasupto bhavati | | hetau vā phalopacāra eṣaḥ" iti |

Note: Jaini_224

tadetatsautrāntikairantargataṃ buddhavacananītiśravaṇakausīdyamāvirbhāvyate | (Jaini_225) katham ? uktottaratvāt | uktamatra karmacintāyāmuttaraṃ tattvasaptatau ca | tatsmaryatām | mā pramoṣīḥ |

punaścāpadiśyate | sautrāntikaparikalpite pratibījakalpe cittaśaktibījabhāvanāpakṣe nivṛttyuttaramanyānanyatvādidoṣāt | nānyānanya iti bījavāsanāvasthāne cittavināśābhyupagame ca madhyamāpratipatsiddhiriti cet | na | cittasvabhāvaśaktikriyābhāve tadantadvayāsiddhau madhyamāpratidanupapatteḥ khapuṣpamayadaṇḍavat |

te punaḥ

rāgadvedhāt matāḥ sapta dṛṣṭibhedāddaśa smṛtāḥ /
bhūyo 'ṣṭānavatirjñeyā dhātvākārādibhedataḥ // Abhidh-d_262 //

tatra kāyarāgabhavarāgabhedaṃ purastādvakṣyate | dṛṣṭibhedo 'pi satkāyadṛṣṭyādibhedena pañcadhā | rāgabhedaṃ ca dvidhā vakṣyāmaḥ | te punarete sarva evānuśayā yathāsaṃbhavaṃ dhātvākāraprakārabhedenāṣṭānavatirbhavanti |

tatra kecitpaṇḍitā darśayanti | dhātubhedena kāmāvacarāḥ ṣaḍtriṃśaddarśanabhāvanāheyāḥ | dvātriṃśaddarśanaheyāḥ | rūpāvacarā ekatriṃśadubhayaheyāḥ, aṣṭāviṃśatirdarśanaheyāḥ pañca pratighavarjyāḥ | evamārūpyāvacarāḥ |

tatra kathaṃ kāmāvacarāḥ ṣaḍtriṃśadbhavanti ? darśanabhāvanāheyaprakāranaiyamyabhedāt | dṛṣṭīnāmapidhātvākāraprakārabhedāt ṣaḍtriṃśatvam | pratighasya dhātunaiyamyāt pañcatvam | vayaṃ punareṣāṃ bhedaṃ ślokānugatameva darśayiṣyāmaḥ |

tatra katyeṣāmaṣṭānavateranuśayāṇāṃ duḥkhadarśanaheyāḥ kati yāvadbhāvanāheyāḥ ? tatra kāmadhātau tāvat | pratiduḥkhādisatyaṃ yathākramaṃ daśa sapta saptāṣṭau duḥkhādidarśanaheyā dvātriṃśatkāmadhātau bhavanti | teṣu teṣāṃ vipratipatteḥ | evaṃ rūpārūpyadhātvorabhyuhya vaktavyam ||

Note: Jaini_226
kāmarāgo bhavākhyaśca dvidhāḥ rāgaḥ prabhidyate /
prāyo bahiṣpravṛttatvādantarvattyādibhedataḥ // Abhidh-d_263 //

yathākramam | ukto rāgabhedaḥ |

dṛṣṭibhedo nirdiśyate-

satkāyāntadvayagrāhau mithyādarśanameva ca /
dṛṣṭiśīlavratāmarśāvityetāḥ pañca dṛṣṭayaḥ // Abhidh-d_264 //

te punarete prabhidyamānā dhātuprakārākārabhedenāṣṭānavatirbhavanti | ṣaṭtriṃśatkāmāvacarāḥ | ekatriṃśadrūpāvacarāḥ | ekatriṃśadārūpyāvacarāḥ | darśanabhāvanāheyaprakāranaiyamyāt ||

Note: Jaini_227

kati punarebhyaḥ kāmadhātau darśanaheyāḥ kati yāvadbhāvanāheyāḥ ? tadavadyotyate-

daśeha duḥkhadṛggheyāḥ

sarve 'pi daśeha kāmadhātau duḥkhe vipratipannatvādduḥkhadarśanaheyāḥ |

sapta hetvīkṣaṇakṣayāḥ /

ebhyo daśabhyaḥ satkāyāntargrāhadṛṣṭiśīlavrataparāmarśatrayaṃ hitvā |

saptāpavargadṛggheyāḥ

eta eva

aṣṭau mārgekṣaṇakṣayāḥ // Abhidh-d_265 //

satkāyāntargrāhadṛṣṭī hitvā | te 'pi phalabhūteṣu skandheṣu vipratipannatvādduḥkhadarśanaheyaiva |

dṛṣṭiheyāvalambitvātsadākāraparigrahāt /
rāgādayastu catvāro jñeyā mārgadvayakṣayāḥ // Abhidh-d_266 //

te darśanaprahātavyāsteṣāṃ caturṇāṃ rāgādīnāṃ yasmādālambanamatastatprahāṇātteṣāmapi (Jaini_228) prahāṇaṃ stambhanipātādupastambhanipātanavat | ye tu rāgādayaścatvāraḥ svalakṣaṇakleśāste bhāvanāprahātavyā draṣṭavyā rāgapratighamānāvidyāḥ ||

atra punaḥ

pratikalpavaśotpatterdṛṣṭikāṅkṣe tu dṛkkṣaye /

avidyamāne khalu vastunyete skandheṣu viparītasaṃdehākāragrahaṇaṃ kṛtvā pravartete | tasmādete darśanaheye cetoddhāṭanamātreṇa sāradravyāstitvasaṃdehāpagamavat |

rūpepyevaṃ tathārūpye pratighānuśayādṛte // Abhidh-d_267 //

yathā kāmadhātau proktāḥ, rūpārūpyadhātvorapyevaṃ draṣṭavyāḥ | pratighānuśayaṃ varjayitvā | tatra hi śamathasnigdhasantānatvātpratighanimittābhāvācca pratighānuśayo nāsti |

tatra satkāyāntargrāhadṛṣṭī ekaprakāre duḥkhadarśanamātraheyatvāt | mithyādṛṣṭidṛṣṭiparāmarśavicikitsāḥ pratyekaṃ catuṣprakārāḥ, catussatyadarśanaheyatvāt | śīlavrataparāmarśo dviprakāro duḥkhamārgadarśanaheyatvāt | rāgādayaḥ pañcaprakārāḥ, catussatyadarśanabhāvanāheyatvāt | ta ete kāmadhātau ṣaṭtriṃśadbhavanti | rūpadhātāvekatriṃśadārūpyadhātāvekatriṃśaditi samastā daśanabhāvanāheyā aṣṭānavatirbhavanti | tebhyaḥ punaraṣṭāśīti darśanaprahātavyāḥ | daśa bhāvanāprahātavyāḥ ||

atha ya ete 'ṣṭāśītiranuśayā darśanaprahātavyāḥ kimete darśanamārgeṇaiva prahīyante ? netyāha | kiṃ tarhi ?

bhavāgre kṣāntiheyā ye dṛggheyā eva te matāḥ /
Note: Jaini_229

te hyekāntenānvayakṣāntivadhyāḥ |

jñānavadhyāstu ye tasminnabhyāsenaiva tatkṣayaḥ // Abhidh-d_268 //

evamanyāsvapi bhūmiṣu ye 'nuśayā jñānavadhyāsta āryāṇāṃ pṛthagjanānāṃ ca bhāvanāmārgeṇaiva prahīyante | śeṣāstūbhayathā | yathāyogaṃ śeṣāsu khalu bhūmiṣu yathāsaṃbhavaṃ dharmānvayakṣāntibadhyā anuśayā āryāṇāṃ darśanaheyāḥ, pṛthagjanānāṃ ca bhāvanāheyā iti boddhavyam ||

atha yā imāḥ pañca dṛṣṭayo dhātvākāraprakārabhedena ṣaṭtriṃśaddhā bhinnāstāsāṃ pratyekaṃ kaḥ svabhāvaḥ ? tadārabhyate -

ahaṃ mameti yā dṛṣṭirasau satkāyadṛk smṛtā /
taducchedadhruvagrāhau yau sāntargrāhadṛṅmatā // Abhidh-d_269 //

hetubalasāmarthyādasacchāstraśravaṇācca pṛthagjanasyāhaṃ mamemi pañcasūpādānaskandheṣu ya ātmagrāhaḥ sā satkāyadṛṣṭirityucyate | sati sīdati vā kāye dṛṣṭirviparītākārā satkāyadṛṣṭiriti nirvacanam | saiṣātmātmīyākārabhedāddviprakārā | punaḥ pañcaskandhālambanāḥ pañcātmadṛṣṭayo bhavanti | (Jaini_230) pañcadaśātmīyadṛṣṭayaḥ | tāḥ samastā viṃśatikoṭikā satkāyadṛṣṭiriti vyākhyāyate |

tayorgṛhītasya viparyāsenātmākhyasyāsadvastuno 'satpuruṣasaṃsargānnityatvagrāho vā nityatvagrāheṇa vā sāntargrāhadṛṣṭiriti ||

phalahetvapavādo yaḥ sā mithyādṛṣṭirucyate /

phalahetugrahaṇe vastukriyāgrahaṇaṃ pratyetavyam | anena śāstraproktayā mithyādṛṣṭeḥ sākalyena grahaṇaṃ pratyetavyam |

jñeyo dṛṣṭiparāmarśaḥ hīnavastūttamagrahaḥ // Abhidh-d_270 //
Note: Jaini_231
ahetāvapathe caiva taddhi śīlavratāhvayaḥ /

sarvaṃ khalu sāsravaṃ vastu hīnārhatvāddhīnam | ādigrahaṇaśabdasya cātra lopo draṣṭavyaḥ | dṛṣṭyādiparāmarśo dṛṣṭiparāmarśaḥ | catasro dṛṣṭīḥ pratyavaraṃ ca vastvagrato gṛhṇāti kathamagryeyaṃ dṛṣṭiḥ ? yeyamātmadṛṣṭiḥ- ātmānamahaṃ pūjayiṣyāmi vāsudevo 'tra pūjito bhaviṣyatīti hīnapuruṣaṃpañcopādānaskandhātmakamagrataḥ pratipadyate | nāsti dattaṃ yathāsukhaṃ pravartiṣyata ityevamādiḥ |

akāraṇe kumārge ca kāraṇamārgagrahaṇaṃ śīlavrataparāmarśaḥ | tadyathā prakṛtīśvarapuruṣādihetukaṃ pañcopādānaskandhātmakaṃ na tṛṣṇāhetukamityakāraṇe kāraṇadarśanam | kumārgaṃ cāgnijalapraveśādau prakṛtipuruṣāntarajñānādau ca svargāpavargahetutvam |

śīlaṃ tvatrāgnihotrānuṣṭhānaṃ pratijuhotyādyāstistro 'ntaraṅgakriyāḥ, paśvālambhanādyāḥ bahiraṅgāḥ, tadubhayasya yāvajjīvamanuṣṭhānaṃ śīlam | yathoktam- "jarāmaryaṃ vaitatsatraṃ yadagnihotraṃ juhoti" iti |

vratam- āgneyamagniparicaraṇaṃ śaukramāpo hi ṣṭhādyanuṣṭhānam apāṃ śukradaivatyatvāt | vārhaspatyaupaniṣadagodānīyaṃ jaṭāvatāraṇam | athavā govratādīni vratānyebhiḥ śudhyate mucyata ityāhuḥ |

Note: Jaini_232

trayīdharmāṇasta eva te hariharahiraṇyagarbhādayo na kāraṇamupādānaskandhātmakatvāt | na ca nityāḥ, na cāgryā ityetadvistareṇāviṣkṛtam | paśvālambhanāgnijalapraveśādayaśca na svargāpavargaheturdānaśīlabhāvanānāṃ taddhetutvāt | ityato viparītadarśanametacchīlavrataparāmarśākhyamiti ||

yadi tarhi puruṣeśvarādikāraṇadvāreṇa śīlavrataparāmarśaḥ pravartate, prāptastarhi samudayadarśanaprahātavyaḥ ? naitadasti | yasmādasau

duḥkhabhrāntyapathādānāttadṛṣṭyutsārya eva saḥ // Abhidh-d_271 //
Note: Jaini_233

duḥkhabhūteṣūpādānaskandheṣu hariharahiraṇyagarbhādiṣvakāraṇeṣu buddhyā bhrāntaḥ | tasmādyatraiva bhrāntastatraivāviparītadarśanatprahīyate | kāpathe ca (Jaini_234) satpathabuddhyā bhrānta iti samyaksvamārgadarśanātprahīyate | iti siddhaṃ dvidarśanaheyaḥ śīlavrataparāmarśaḥ |

satkāyadṛṣṭyavacchedo dharmamātrekṣaṇādyataḥ /
duḥkhābhisamaye tacca taddṛggheyaiva so 'pyataḥ // Abhidh-d_272 //

yadā khalvasya dharmeṣu dharmamātrabuddhirutpannā bhavatyanityāḥ, duḥkhāḥ, śūnyāḥ, anātmānaśca dharmā iti tadaiva satkāyadṛṣṭyavacchedo bhavati, tatpravartitā cāntargrāhadṛṣṭiḥ, tatropāttasyā api samudghāta iti | tatra dharmadarśanamanityādyanyatamākāraṃ yasmādduḥkhābhisamayamātrādbhavatyata etad dṛṣṭidvayaṃ dukhadarśanaheyameveti siddham ||

atha ya ete catvāro viparyāsāḥ- "anitye nityam" evamādayaste kiṃ svabhāvāḥ ? tadārabhyate-

dvayaṃ dṛṣṭiparāmarśādekaḥ satkāyadṛṣṭitaḥ /
antargrāhārdhamanyastu viparyāsaḥ prakalpyate // Abhidh-d_273 //

tatra tavat | dṛṣṭiparāmarśātsukhaśuciviparyāsau prakalpyete | satkāyadṛṣṭerātmadṛṣṭiviparyāsaḥ, antargrāhadṛṣṭyardhātnityaviparyāsaḥ prakalpyata (Jaini_235) iti | nanu satkāyadṛṣṭerardhātprāpnoti ? na | dṛṣṭyantaratvāt | śāśvatadṛṣṭerucchedadṛṣṭirdṛṣṭyantaram | puruṣameva tu svatantraṃ kartāraṃ vaśinamātmavādī manyamāno mamedamityabhyupagacchati tasmādātmadṛṣṭirevāsau | yadi ca mametyetad dṛṣṭyantaraṃ syānmayā mahyamityevamādyapi dṛṣṭyantaraṃ syāt | tasmādahaṃkāraparyāyā evaite draṣṭavyāḥ |

nanu ca sarve kleśā viparyāsāḥ viparītapravṛtatvāt ? tatkimucyate catvāra iti ? naiṣa doṣaḥ | yasmāt

nitīraṇasamāropaviparītapravṛttitaḥ /
viparyāsoktireṣveva dṛgvaśāt cittasaṃjñayoḥ // Abhidh-d_274 //

viparītato nitīraṇātsamāropādekāntaviparyāsācca | na hyetadanyeṣāṃ kleśānāṃ samastamasti | mithyādṛṣṭyucchedadṛṣṭī yadyapi nitīrayataḥ, ekāntaviparyaste ca, na tu samāropike dravyanāśapravṛttatvāt | śīlavrataparāmarśo naikāntaviparītaḥ kāmavairāgyādisaṃbhavāt | anye kleśā na santīrakāḥ | iti catvāra eva |

Note: Jaini_236

nanu ca sūtra uktam- "ānitye nityamiti saṃjñāviparyāsaḥ, cittaviparyāso dṛṣṭiviparyāsa evaṃ yāvadātmani" iti dvādaśa bhavanti | naiṣa doṣaḥ | nahi saṃjñācitte nitīrake | tasmāccaturṣveva dṛṣṭisvabhāveṣu viparyāsoktiḥ | 'dṛgvaśāt cittasaṃjñayoḥ'; taduktiriti | saṃjñā hi lokakāryavyavahārapatitā darśanavaśādviparyastamālambananimittamudgṛhṇāti | cittaṃ ca tadvaśānuvartīti tayoreva grahaṇam | loke 'pi viparyastasaṃjño viparyastacittaścocyate na viparyastavedano viparyastacetana iti ||

atha kiṃ dṛṣṭyanuśayavat mānānuśayasyāpi kaścidbhedo 'sti ? vidyata ityāha | kathamityādarśyate-

sapta mānavidhāstribhyo nava mānavidhāstridhā /
tridhātyunnamanādibhyaḥ svotkarṣādyasti nāstitā // Abhidh-d_275 //

tadasya ślokasya saṃkṣepavistāravyākhyāprabhedo 'yamādaryate | tatra tāvatkarmasvakatāsāmarthyasaṃmugdhasya yena kenacidvastunā cittasyonnatirmānaḥ | pratidyamānaḥ saptadhā bhavati mānaḥ, atimānaḥ, mānātimānaḥ, asmimānaḥ, abhimānaḥ, ūnamānaḥ, mithyāmānaśca | eteṣāṃ prapañco yathā prakaraṇeṣu |

Note: Jaini_237

nanu punarjñānaprasthāne navamānavidhā uktāstadyathā- "śreyānahamasmīti mānavidhā | sadṛśo 'hamasmīti taddṛṣṭisaṃniśritaiva mānavidhā | sadṛśāddhīno 'hamasmīti mānavidhā | asti me śreyānasti me sadṛśo 'sti me hīnaḥ, nāsti me śreyo nāsti me sadṛśo nāsti me hīnaḥ" iti |

tatra śreyānahamasmīti satkāyadṛṣṭisanniśritā atimānavidhā | sadṛśo 'hamasmīti taddṛṣṭisanniśritaiva mānavidhā | hīno 'hamasmīti taddṛṣṭisanniśritaivonamānavidhā | asti me śreyānityūnamānavidhā | asti me sadṛśa iti mānavidhā | asti me māna iti mānātimānavidhā | nāsti me śreyāniti mānavidhā | nāsti me sadṛśa ityatimānavidhā | nāsti me hīna ityūnamānavidhā | iti evametā navamānavidhāstribhyo mānebhyo vyavasthāpyante mānāmimānonamānebhyaḥ |

ta ete saptamānāḥ sarve 'pi darśanabhāvanāheyāḥ sthavirakṣemakasūtrokteḥ- "asti me eṣu pañcasūpādānaskandheṣvasmīti māno 'prahīṇaḥ" iti ||

Note: Jaini_238

kiṃ punaryadbhāvanāheyamaprahīṇaṃ sarvaṃ tadāryasya samudācarati ? netyāha | prahīṇamapi hi kiñcitsamudācarati | tadyathā śraddhādīni pañcendriyāṇi middhaṃ duḥkhendriyaṃ cakṣurādyaṣṭakaṃ ceti | aprahīṇamapi khalu kiñcinna samudācarati | tadyathā

vadhādiparyavasthānaṃ kaukṛtyamaśubhaṃ vidhāḥ /
vibhavecchā ca nāryasya jāyante hetvabhāvataḥ // Abhidh-d_276 //

yena khalu kleśaparyavasthānena saṃcitya prāṇivadhādattādānakāmamithyācāramṛṣāvādānadhyāpadyetaitadvadhādyaprahīṇamapi na samudācarati bhāvanāheyatvāt | kaukṛtyaṃ cākuśalaṃ na samudācarati | mānavidhāśca nava na samudācaranti | vibhavatṛṣṇāpi bhāvanāprahātavyāpi satī na samudācarati | 'ca'śabdādbhavatṛṣṇāyāśca kaścitpradeśaḥ | aho vatāhamairāvaṇaḥ syāṃ nāgarājā aho vatāhamasurendraḥ syāṃ vaimacitrādiḥ | aho vatāhamuttareṣu kuruṣu janma labheyetyevamādi |

Note: Jaini_239

kiṃ punaratra kāraṇaṃ yadete 'prahīṇāḥ khalvapi santo nāryasya samudācaranti ? śūnyatāyāḥ subhāvitatvātkarmaphalasaṃbandhayukteśca viditatvāt, dṛṣṭipuṣṭatvācca ||

tatra mānavidhā asmimānaśca satkāyadṛṣṭipuṣṭāḥ | vadhādiparyavasthānaṃ mithyādṛṣṭipuṣṭam | vibhavatṛṣṇocchedadṛṣṭipuṣṭā | bhavatṛṣṇāpradeśaḥ śāśvatadṛṣṭipuṣṭaḥ | iti vidhādayastatpoṣakakleśābhāvādāryasya notsahante santānamadhyāroḍhum | kaukṛtyamapi cākuśalamavītarāgasyāryasyāprahīṇaṃ na cāsya tatsaṃbhavati cikitsāsamutthitatvāditi ||

athānuśayāḥ sarvatragāḥ kasmātkleśanikāyā vyavasthāpyante ? tadārabhyate-

duḥkhātsamudayāccaiva sarvagānāṃ vyavasthitiḥ /

duḥkhasamudayadarśanaprahātavyāḥ khalvanuśayāḥ sarvagāḥ | yasmāt

taddṛṣṭiheyajātīnāṃ sarvāsāṃ dvipadasthiteḥ // Abhidh-d_277 //

dvayoḥ khalu nikāyayoḥ duḥkhasamudayākhyayostaddarśanaheyāṇāṃ vakṣyamāṇānāṃ kleśānāmubhayatra labdhapratiṣṭhatvāt ||

kiṃ punaḥ sarve duḥkhasamudayaheyāḥ na heyāḥ sarvatragāḥ ? netyāha | kiṃ tarhi ?

kāṅkṣā pañca dṛśo 'vidyā tadvyāmiśrātha kevalāḥ /
sapta sarvatragā duḥkhāddhenorebhyaścatuṣṭayam // Abhidh-d_278 //

saptadṛṣṭayo dve vicikitse tābhiśca saṃyuktāvidyā āveṇikī ca (Jaini_240) dviprakārā ityekādaśānuśayā dhātau dhātau svadhātubhūmisarvatragā jñeyāḥ | sakalasvadhātubhūmyālambanatvāt | ete ca paripiṇḍya trayastriṃśatsarvatragā bhavanti ||

ete punaḥ sarvatragāḥ

dravyato daśa caikaśca nāmnā sapta tu te matāḥ /

tisṛṇāmapyavidyānāṃ dvayośca vicikitsayorekanāmatvāt |

atha kasmādrāgapratighamānā na sarvatragāḥ ? taducyate-

rāgapratighamānāstu paricchedapravartinaḥ // Abhidh-d_279 //

ete khalu svalakṣaṇakleśāḥ pratikleśamanavayavaṃ cālambyotpadyate | tasmānna sarvagāḥ ||

vicikitsādyāstu

prakārāntaravartitvātsakṛtsarvasvabhūgatiḥ /
dhātvantarāvalambitvātpūrvoktā eva sarvagāḥ // Abhidh-d_280 //
Note: Jaini_241

atra punaḥ

navordhvadhātukāsteṣāmādyā dṛṣṭidvayādṛte /

satkāyāntargrāhadṛṣṭī hitvānye nava visabhāgadhātusarvatragāḥ |

kiṃ punaranuśayā eva sarvatragāḥ ? netyāha | kiṃ tarhi ?

teṣāṃ sahabhuvo dharmāḥ prāptivarjyāśca sarvagāḥ // Abhidh-d_281 //

ye sarvatragānuśayasahabhuvo vedanādayo dharmāḥ, jātyādayaśca te 'pi sarvatragāstadekaphalatvāt ||

teṣāṃ punaraṣṭānavatīnāmanuśayānāṃ kati sāsravālambanāḥ katyanāsravālambanāḥ ? tadārabhyate-

kāṅkṣāmithyādṛgābhyāṃ ca miśrāvidyātha kevalā /
nirodhamārgadṛggheyāḥ ṣaḍete nirmalekṣiṇaḥ // Abhidh-d_282 //

nirodhamārgadarśanaheyā mithyādṛṣṭivicikitsā tatsaṃprayuktā cāvidyā sahāveṇikyāvidyayā | ityete dhātau dhātau ṣaḍanuśayā anāsravālambanāḥ | śeṣāḥ sāsravālambanāḥ ||

athaite nirmalālambanāḥ kati katyuparamamālambyante, kati bhūmipratipakṣaṃ ca ? taducyate-

svabhūmereva nirvāṇaṃ mārgasthannavabhūmikaḥ /
taddṛśyaviṣayo 'nyo 'nyo hetutvāddhetubhāvataḥ // Abhidh-d_283 //
Note: Jaini_242

svabhūminirodha eva nirodhālambanānāṃ mithyādṛṣṭyādīnāmālambanam | kāmāvacarāṇāṃ kāmāvacaranirodhaḥ | evaṃ yāvadbhavāgrabhūmikānāṃ bhavāgrasyaiva | mārgālambanānāṃ tu kāmāvacarāṇāṃ sarva eva svabhūmikāḥ kleśāḥ mārga ālambanam | yo 'pyasau rūpārūpyapratipakṣaḥ, rūpārūpyāvacarāṇāmapyaṣṭamūmikānāṃ mithyādṛṣṭyādīnāṃ navabhūmi- ko 'nvayajñānapakṣyo mārga ālambanaḥ | kiṃ punaḥ kāraṇaṃ mithyādṛṣṭyā nirodhaḥ paricchinna ālambyate, na mārgeṇa ? taducyate | 'hetutvāddhetubhāvataśca |'; mārgo hi parasparahetukaḥ, na tu nirodha ityasti viśeṣaḥ ||

atha kasmādrāgapratighamānā dṛṣṭiśīlavrataparāmarśo ca nānāsravālambanā iṣyante ? tatrāpadiṣyate-

na rāgaḥ śaktyahetutvānna dveṣo 'naparādhataḥ /
namāno 'tipraśāntatvānna bhāvatvād dṛśo 'parāḥ // Abhidh-d_284 //

tatra rāgastāvadyadyanāsravālambanaḥ syānnirvāṇābhilāṣapravṛttatvātkuśaladharmacchandavat, na yogināṃ varjanīyaḥ syāt | dveṣo 'pyapakāravastunyutpadyate, mokṣastu sarvaduḥkhoparamādupakārī | māno 'pyapraśāntatvādunnatilakṣaṇaḥ, nirmalāstu dharmāstadapaghātinaḥ | parāmarśī ca yadyanāsravālambanau syātāṃ samyagdṛṣṭitvaṃ pratipadyeyātām | tasmātpūrvoktā evānuśayā nirmalagocarāḥ ||

athaiteṣāmaṣṭānavateranuśayānāṃ katyālambanato 'nuśerate kati saṃprayogataḥ ?

Note: Jaini_243
sarvago 'nuśayaḥ kṛtsnāmanuśete svadhātugaḥ /
svāmālambanato bhūmiṃ svanikāyaṃ tvasarvagaḥ // Abhidh-d_285 //

dvividhāḥ khalu sarvagāḥ | svadhātubhūmisarvagāḥ, visabhāgadhātubhūmisarvagāśca | asarvagā api dvividhāḥ | sāsravālambanāḥ, anāsravālambanāśca | tatra te ye 'nuśayāḥ svadhātubhūmisarvatragāste sakalāmeva pañcaprakārāṃ svadhātubhūmimālambanato 'nuśerate | ye tvasarvatragāḥ sāsravālambanāste svabhūmau svanikāyamālambanato 'nuśerate | duḥkhadarśanaprahātavyāḥ duḥkhadarśana prahātavyameva nikāyaṃ yāvadbhāvanāprahātavyā bhāvanāprahātavyameveti ||

ālambanataśca

asvīkārādvipakṣatvānnordhvabhūmārgagocaraḥ /

ālambanato 'nuśerata iti vartate | kiṃ kāraṇam ? anyabhūmikasyānāsravasya ca vastunaḥ 'asvīkārādvipakṣatvā'cca | ātmadṛṣṭitṛṣṇābhyāṃ hi svīkṛte vastunyanuśayo 'nuśayitumutsahate | anāsrave tu vastunyūrdhvabhūmike ca pravṛttireva satkāyadṛṣṭitṛṣṇayornāstīti na tatrānuśerate |

saṃprayogiṇi tu svasminnahīne saṃprayogataḥ // Abhidh-d_286 //

anuśerata ityadhikṛtam | yo yena dharmeṇānuśayaḥ saṃprayuktaḥ sa tasminsaṃprayogiṇi saṃprayogato 'nuśerate yāvadaprahīṇo bhavatīti 'tu'; śabdo viśinaṣṭi | tataścedamapi siddhaṃ bhavati- anāsravālambanā visabhāgadhātubhūmyālambanāśca saṃprayogata evānuśerate | sāsravālambanāḥ svabhūmāvālambanataḥ saṃprayogataśceti ||

kutaḥ punarete 'nuśayā ucyante ? taducyate | prāgāviṣkṛtametatprasaṅgāgataṃ na tu sūtritamiti | tadidānīṃ sūtragataṃ pradarśyate |

dhātrīvastramalanyāyaiḥ khacarāmbucarakramaiḥ /
ete 'nuśerate yasmāttasmādanuśayāḥ smṛtāḥ // Abhidh-d_287 //
Note: Jaini_244

itaśca,

svairiṣṭādibhirākāraiḥ paramāṇukṣaṇeṣvapi /
yato 'nuśerate caite tataścānuśayā matāḥ // Abhidh-d_288 //

tatra rāgastāvadiṣṭākāreṇa khaṇḍakṣīrabhakṣaṇavat | dveṣastvaniṣṭākāreṇa kāñjikakodravaudanabhakṣaṇavadityevamādi | paramāṇuṣu kṣaṇeṣu ca sūkṣmeṣvekeṣvapyanuśerata ityanuśayāḥ | niruktanyāyena pūrvaṃ vā prāptimutsṛjya paścātsamudācārato 'nuśerata ityanuśayāḥ | anyat pūrvameva vyākhyātamiti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau pañcamasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_245

pañcamādhyāye

dvitīyapādaḥ |

athaiṣāmaṣṭānavateranuśayānāṃ katyakuśalāḥ katyavyākṛtāḥ ? tadārabhyate-

ādyaṃ dṛṣṭidvayaṃ kāme nivṛtāvyākṛtaṃ matam /
dhātudvaye tu sarve 'pi nivṛtāvyākṛtā malāḥ // Abhidh-d_289 //

kāmadhātau tāvat | satkāyāntargrāhadṛṣṭī tatsaṃprayuktāvidye nivṛtāvyākṛte | satkāyadṛṣṭistāvaddānaśīlabhāvanābhiraviruddhatvātkuśalamūlasamucchedavairodhikatvācca nākuśalā | viparītākāratvānna kuśalā | tṛṣṇāvadakuśaleti cet | na | tṛṣṇāprakarṣe sarvākāryapravṛttidarśanā t | antargrāhadṛṣṭirapi janmocchedapravṛttatvānnirvāṇavirodhinī saṃvegānukūlā ceti nākuśalā | yathoktaṃ bhagavatā- "yeyaṃ dṛṣṭiḥ sarvaṃ me na kṣamata itīyaṃ dṛṣṭirasaṃrāgāya na saṃrāgāya" iti | tathoktam- idamagryaṃ bāhyakānāṃ dṛṣṭikṛtānāṃ yaduta no ca syānna ca me syānna bhaviṣyāmi na me bhaviṣyati" iti | rūpārūpyadhātvoḥ (Jaini_246) 'sarve 'pi nivṛtāvyākṛtā malāḥ |'; samādhisamāpattyupahatatvāt na śaknuvanti nivartayitum | kuśalāstu dharmā avyābādhaphalatvādvipākaṃ janayitumutsahante ||

kāmeṣvakuśalāḥ śeṣāḥ

satkāyāntargrāhadṛṣṭitatsaṃprayuktāvidyāvarjitāḥ kleśāḥ kāmadhātāvakuśalāḥ, savyābādhaphalanirvartakatvāt |

ebhyaḥ punaḥ katyakuśalamūlāni kati neti ? taducyate-

rāgadveṣatamāṃsyataḥ /
trīṇyevāśubhamūlāni pañcakāraṇayogataḥ // Abhidh-d_290 //

ye dharmā akuśalāścākuśalamūlaṃ ca darśanabhāvanāheyāśca pañcaprakārāśca ṣaḍvijñānakāyikāśca ta evākuśalamūlānīṣyante ||

kiṃ punaryathākuśalāni anuśayānāṃ mūlāni santyevamavyākṛtānāmapi santīti ?

avyākṛtadvayasyāpi trīṇi mūlāni tatsamāḥ /
avidyā dhīśca tṛṣṇā ca na kāṅkṣāmānadṛṣṭayaḥ // Abhidh-d_291 //

"trīṇi khalvavyākṛtamūlāni, avyākṛtāvidyā tṛṣṇā prajñā" iti kāśmīrāḥ | hetvartho hi mūlārthaḥ | anivṛtāvyākṛtā ca prajñā hetutvena vartata ityasāvapyavyākṛtamūlam | vicikitsā nāvyākṛtamalam | na ca mānaḥ ||

Note: Jaini_247
calatvādūrdhvavṛttitvādavyāpitvādyathākramam /

calā hi vicikitsā pratiṣṭhārthaścamūlārthaḥ | ūrdhvavṛttirunnatalakṣaṇo mānaḥ, adhogamanavṛttīni ca mūlāni | na caitau kleśau ṣaḍvijñānakāyikau | tasmādavyāpitvānna mūleṣu vyavasthāpyete |

avyākṛtāḥ tṛṣṇādṛṣṭimānāvidyā iti bahirdeśīyakāḥ, dhyāyisūtrokteḥ | trayo hi dhyāyinaḥ- tṛṣṇādṛṣṭimānottaradhyāyibhedāt | sarve ca te 'vidyāvaśādbhavantīti catvāryeva iti |

etacca na te | kasmāt ?

sūtrasyārthāparijñānādaheturdhyāyicodanāt // Abhidh-d_292 //
Note: Jaini_248

na khalveṣā dhyāyitritvacodanāvyākṛtamūlanirdeśaparā | kiṃ parā tarhyeṣā ? yogināṃ vipattidhyānādhimokṣavyāvṛttipareti pūrvoktameva sādhuḥ ||

atha yāni sūtre caturdaśāvyākṛtavastūnyuktāni, kiṃ tāni kuśalākuśalapakṣāvyākaraṇādavyākṛtavastūni ? netyāha | kiṃ tarhi ? sthāpanīyatvāt |

praśnavyākaraṇānyākhyaccatvāri vadatāṃ varaḥ /
śiṣyāṇāṃ vādaśikṣārthaṃ sthitīnāṃ ca catuṣṭayīm // Abhidh-d_293 //

trīṇi khalu kathāvastūnyārabhya catvāri vyākaraṇānyāvabudhya catasraśca sthitīravagamya vigṛhya sabhāyāṃ pañcabhiravayavaiḥ svapakṣaṃ pratiṣṭhāpya vādaḥ karaṇīyo nāto 'nyathā ityatra viniścayāt ||

Note: Jaini_249

kāni punastāni catvāri vyākaraṇāni ? kāśca tāścatasraḥ sthitayaḥ ? tadavadyotyate-

ekāṃśākhyaṃ vibhajyākhyaṃ pṛcchākhyaṃ sthāpyameva ca /
maraṇaprasavotkarṣajīvadravyānyatādivat // Abhidh-d_294 //

tatraikāṃśavyākaraṇam- kiṃ yaḥ kaścijjāyate sarvosau mriyate? omiti vācyam | atha yaḥ kaścinmriyate sarvosau jāyata iti ? vibhajya vyākartavyam- kṣīṇāsravo na jāyate 'nyaḥ sarvoṃ jāyate | kiṃ manuṣyo viśiṣṭo 'tha hīna iti ? paripṛcchya vyākartavyam- kānadhikṛtya pṛcchasi ? devāṃstiryagādīnvā ? yadi devānārabhya hīna iti vācyam | atha tiraścaḥ śreṣṭha iti vyākartavyam | kimanyaḥ skandhebhyaḥ puruṣo vānanya iti ? eṣa praśnaḥ sthāpanīyaḥ, sadasatoranyānanyatvavyākaraṇāyogāt, khapuṣpasaugandhyadaurgandhyavyākaraṇavat ||

Note: Jaini_250

sthitayaścatasro nirdiśyante |

sthānavāditvasaṃjñaikā parikalpāhvayā parā /
anyā pratipadākhyānyā jñānavāditvasaṃjñitā // Abhidh-d_295 //
Note: Jaini_251

kaściddhi vādī sthānāsthāne saṃbhavāsaṃbhavākhye saṃtiṣṭhate kaścinna saṃtiṣṭhate | prathamaḥ kathyaḥ, dvitīyastvakathyaḥ | parikalpe saṃtiṣṭhate, yaḥ parikalpite dṛṣṭānte dārṣṭāntikārthe prasādhake saṃtiṣṭhate, sa ca kathyo yo na santiṣṭhate so 'kathyaḥ | evaṃ pratipadi jñānavāditāyāṃ yaḥ santiṣṭhate sa kathyate | yastu na saṃtiṣṭhate sa durmatirakathyate |

idamidānīṃ vaktavyam | atha kenānuśayena kasminvastuni saṃyuktaḥ ? tatra tāvadvastu kṣetravastvādipañcaprakāram | tadiha saṃyogavastvadhikṛtaṃ veditavyam | tad dvividhamāśrayālambananaiyamyena prakāranaiyamyena ca |

tatrāśrayālambananaiyamyena tāvaccakṣurvijñānakāyikairanuśayaiḥ, rūpeṣvālambanataḥ saṃyuktaḥ | tatsaṃprayukteṣu saṃprayogataḥ | te ca manodharmāyatane | evaṃ yāvatkāyavijñānikairyathāviṣayamālambanataḥ, tatsaṃprayukteṣu saṃprayogataḥ | manovijñānakāyikairdvādaśasvāyataneṣvālambanataḥ | saṃprayukteṣu saṃprayogataḥ | ityāśrayālambananiyamaḥ |

prakāranaiyamyena tu duḥkhadarśanaprahātavyaiḥ sarvatragaiḥ pañcasu nikāyeṣvālambanataḥ saṃyuktaḥ | tatsaṃprayukteṣu saṃprayogataḥ | asarvatragaistu svanaikāyikeṣvālambanataḥ | saṃprayukteṣu saṃprayogataḥ | ityevaṃ sarvatra yathāsaṃbhavaṃ vaktavyam ||

athedānīmatītānāgatapratyutpannanaiyamyena kaḥ pudgalaḥ kasminvastuni katamenānuśayena saṃyuktaḥ ? tadidamudbhāvyate-

Note: Jaini_252
mānapratighasaṃrāgairvartamāno 'jjhitakriyaiḥ /
jātā yatrāprahīṇāśca saṃyuktastatra vastuni // Abhidh-d_296 //

ete hi mānapratigharāgāḥ svalakṣaṇakleśāḥ sadvastuviṣayatvāt | sāmānyalakṣaṇakleśāstu dṛṣṭivicikitsādyāḥ | ata ete mānādayo 'tītāḥ pratyutpannāśca yasminvastunyutpannā na ca prahīṇāstasminvastuni taiḥ saṃprayukto veditavyaḥ | nahyete sarvasya sarvatrotpadyante svalakṣaṇakleśatvāt ||

Note: Jaini_253
ajātairmānasairetaiḥ sarvatrānyaiḥ svakādhvikaiḥ /
sarvatrājaistathā śeṣaiḥ saṃyuktā skandhasantatiḥ // Abhidh-d_297 //

yathā prahīṇā iti vartate | yasya khalu yo 'tītaḥ kleśaprakāraḥ prahīṇo 'nāgato 'pi | ato ye mānarāgadayo nāgatā na prahīṇāstaiḥ sarvasmiṃstraiyadhvike vastuni saṃyuktaḥ | tadālambanānāmutpattisaṃbhavānmānasānāṃ ca traiyadhvaviṣayatvāt | ato 'nyai rāgādibhiranāgatairanāgata eva vastuni saṃyukto 'tītairatīta eva pratyutpannaiḥ pratyutpanna eva | mānasebhyo hyanye pañcavijñānakāyikāḥ | tataḥ siddhaṃ bhavatyatītapratyutpannairapi mānasairasvādhvike 'pi vastunyaprahīṇaiḥ saṃyuktaḥ syānna ca kevalaṃ mānasairevānāgatairebhiḥ sarvatra | kiṃ tarhi ? pañcavijñānakāyikairapi | anutpattidharmikaistu pañcavijñānakāyikaiḥ sarvatra traiyadhvikairvastuni saṃyuktaḥ, tadviṣayasyātītānāgatapratyutpannatvāt | sāmānyakleśaistu dṛṣṭivicikitsāvidyākhyaistraiyadhvikairapi sarvasmiṃstraiyadhvike vastuni saṃyuktaḥ, teṣāṃ sāmānyakleśatvādyāvadaprahīṇā ityanuvartate |

kathaṃ punargamyate 'tītādiṣu vastuṣu rāgādaya utpadyante taiśca tatra saṃyukto bhavatīti ? sūtrādeva hi | bhagavatoktam- "trayaśchandarāgasthānīyā dharmāḥ | atītāśchandarāgasthānīyā dharmāḥ, anāgatapratyutpannāḥ | atītāṃśchandarāgasthānīyāndharmānpratītyotpadyate cchandaḥ | utpanne cchande saṃprayuktastairdharmairvaktavyo (Jaini_254) na visaṃyuktaḥ |" tathā- "yasmin rūpe 'tītānāgatapratyutpanne utpadyate 'nunayo vā pratigho vā |" ityevamādi |

kaḥ punaratra saṃyujyate ? yadā śūnyāḥ sarvasaṃskārāḥ, nityena dhruveṇa śāśvatenāvipariṇāmadharmeṇātmanātmīyena vā ? yathoktam- "asti karmāsti vipākaḥ kārakastu nopalabhyate ya imāṃśca skandhān pratinikṣipyānyān skandhān pratisaṃdadhātītyanyatra dharmasaṃketāt" iti vistaraḥ |

Note: Jaini_255

tatra pratisamādhānam- 'saṃyuktā skandhasantatiḥ |'; skandhasantatau hi skandhalakṣaṇasantānaikatvābhimānāt, saṃṣṛtyā sattvasaṃjñaptirityadoṣaḥ ||

trayātpunaretasmāt-

dvayamevātra niṣpannaṃ tṛtīyaṃ tūpacārataḥ /

vastusaṃyo nākhyaṃ dvayaṃ paramārthato vidyate sattvākhyastu tṛtīyo 'rthaḥ saṃvṛtyā vidyata iti |

Note: Jaini_256

kutaḥ punaretad dvayaṃ paramārthato vidyate ? taducyate-

sadasaddhetutā yasmānmadhyasthaiśca parigrahāt // Abhidh-d_298 //

śubhāśubhaphalaṃ karmanaiyamyād guṇadoṣaphalaniyamyatā | kiñca, 'madhyasthaiśca parigrahāt |'; madhyasthā ucyante vītakleśāḥ | taiḥ śubhaṃ ca śubhato 'śubhaṃ cāśubhataḥ, guṇāśca guṇataḥ doṣāśca doṣataḥ parigṛhītaḥ | tatphalaṃ ceṣṭamiṣṭataḥ parigṛhītamaniṣṭaṃ cāniṣṭataḥ | iti siddhaṃ dvayaṃ pariniṣpannaṃ tṛtīyaṃ tūpacārata iti |

yuktaṃ tāvadidam | yadidaṃ pratyuktaṃ vastuhetupratyayātpratītyotpannaṃ paramārthato vidyate pratyātmavedanīyatvāt, tadālambanāśca rāgādayaḥ dravyataḥ santīti | yatpunaridamuktamatītānāgate vastuni traiyadhvikairanuśayaiḥ saṃyukta iti tadetatsāhasamāhopuruṣikamātram | kaḥ punaretadatītānāgatādi dravyato 'bhivāñcchatītyāhābhidhārmikāḥ ||

Note: Jaini_257

catvāraḥ khalviha pravacane vādinaḥ | katame catvāraḥ ? tadapadiśyate-

sarvamasti pradeśo 'sti sarvaṃ nāstīti cāparaḥ /
avyākṛtāstivādīti catvāro vādinaḥ smṛtāḥ // Abhidh-d_299 //

tatra sarvāstivādasyādhvatrayamasti sa dhruvatrayamiti | vibhajyavādinastu dārṣṭāntikasya ca pradeśo vartamānādhvasaṃjñakaḥ | vaitulikasya ayogaśūnyatāvādinaḥ (Jaini_258) sarvaṃ nāstīti | paudgalikasyāpi avyākṛtavastuvādinaḥ pudgalo 'pi dravyato 'stīti |

atra punaḥ

ebhyo yaḥ prathamo vādī bhajate sādhutāmasau /
tarkābhimāninastvanyeyuktyāgamabahiṣkṛtāḥ // Abhidh-d_300 //

yaḥ khalveṣa prathamo vādī sarvāstivādākhyaḥ, eṣa khalu yuktyāgamopapannābhidhāyitvātsadvādī | tadanye bādino dārṣṭāntikavaitulikapaudgalikāḥ na yuktyāgamābhidhāyinaḥ, tarkābhimāninaste | mithyāvāditvādete lokāyatikavaināśikanagnāṭapakṣe (Jaini_259) prakṣeptavyāḥ | ityataśca sarvaṃ sarvagatamupadarśayiṣyāmīti ||

kaḥ punarayaṃ sarvāstivādī sādhutāṃ bhajate ? tadidamavadyotyate | eṣa khalu vādī

icchatyadhvatrayaṃ yasmāt kṛtyataśca dhruvatrayam /
sarvāstivāda ityuktastasmādādyaścaturvidhaḥ // Abhidh-d_301 //

khalveṣa sarvāstivādaścaturdhā bhedaṃ pratipannaḥ | katham ? tadārabhyate-

bhāvāṅkānyathikākhyau dvāvavasthānyathiko paraḥ /
anyathānyathikaścānyaḥ, tṛtīyo yuktivādyataḥ // Abhidh-d_302 //

tatra bhāvānyathiko bhadantadharmatrātaḥ | sa hyevamāha- dharmasyādhvasu pravartamānasyānāgatādibhāvamātramanyathā bhavati | na dravyānyathātvam | yathā suvarṇasya kaṭakādisaṃsthānāntareṇa kriyamāṇasya pūrvasaṃsthānanāśe suvarṇanāśaḥ | kṣīrasya vā dadhitvena pariṇamato yathā rasavīryavipākaparityāgo na varṇasyeti | tadeṣa vārṣagaṇyapakṣabhajamānatvāttadvargya eva draṣṭavyaḥ | yasmāt eṣo 'vasthitasya dravyasya jātilakṣaṇasya samudāyarūpasya vānyathānyathāvasthānalakṣaṇaṃ pariṇāmamicchati |

lakṣaṇānyathiko bhadantaghoṣaka iha paśyatyatīto dharmo 'tītalakṣaṇena yukto 'nāgatapratyutpannalakṣaṇābhyāmaviyuktaḥ, evamanāgatapratyutpannāvapi | yathā puruṣaḥ (Jaini_260) ekasyāṃ striyāṃ rakto 'nyāsvaviraktaḥ | tadasyāpyadhvasaṃkaro bhavatyekasya dharmasya trilakṣaṇayogābhyupagamāt | eṣo 'pi puruṣakāraṇi(?)vāgurāyāṃ praveśayitavyaḥ |

avasthānyathiko bhadantavasumitraḥ | sa khalvāha- dharmo 'dhvasu pravartamāno 'vasthāmavasthāṃ prāpyānyathānyathāstīti nirdiśyate | avasthāntaraviśeṣavikārātsvabhāvāparityāgācca | yathā nikṣepavartikaikāṅkavinyastaiketyucyate, saiva śatāṅke śataṃ sahasrāṅke sahasramiti |

anyathānyathiko bhadantabuddhadevaḥ | sa brūte | dharmo 'dhvasu pravartamānaḥ pūrvāparamavekṣyānyathā cānyathā cocyate | naivāsya bhāvānyathātvaṃ bhavati dravyānyathātvaṃ vā | athaikā strī pūrvāparamapekṣya mātā cocyate duhitā ca | tadvaddharmo 'nāgatapratyutpannamapekṣyātīta ityucyate | tathetaro 'pītaradvayamapekṣyeti |

asyāpyekasyātītasyādhvanaḥ pūrvottarakṣaṇadvayamapekṣyādhvatritvāpattidoṣaprasaṅgaḥ |

tadebhyaścaturbhyaḥ sarvāstivādebhyastṛtīyaḥ sthaviravasumitraḥ pañcaviṃśatitattvanirāsī paramāṇusaṃcayavādonmāthīca | ityato 'sāveva yuktyāgamānusāritvādāptaḥ prāmāṇika ityadhyavaseyam |

bhadantabuddhadevo 'pi tīrthyapakṣyabhajamānatvānna parigṛhyate |

bhadantaghoṣako 'pyadhvasaṃkaravāditvādekaikasyādhvano 'dhvatrayalakṣaṇabhāgbhavati |

Note: Jaini_261

ityatastṛtīya evāpadoṣaḥ | yasmāt-

kāritreṇādhvanāmepa vyavasthāmabhivāñchati /
tatkurvanvartamāno 'dhvā kṛte 'tīto 'kṛte paraḥ // Abhidh-d_303 //

ye khalu bhagavatoktāḥ svabhāvasiddhāstraiyādhvikā dharmā atītānāgatapratyutpannāsteṣāmayamācāryaḥ kriyādvāreṇāvasthābhedamicchatyajahatsvarūpo hetusāmagrīsannidhānaprabodhitaśaktiḥ | kriyāvān hi saṃskāro vartamāna ityucyate | sa eva tyaktakriyo 'tīto 'nupāttakriyo 'nāgataḥ | ityevaṃ ca sati kālatrayasyaikādhikaraṇyamekādhiṣṭhānavyāpāraparicchedyatvaṃ copapannam | anyathaikadravyajātinimittābhāve vaiyadhikaraṇye sati kālatrayasaṃbandhābhāvaḥ prāpnuyāditi |

atrāha codakaḥ- na, atītānāgatasyārthasya prajñaptyā vyapadeśasiddheḥ | na, paramārthadravyābhāve niradhiṣṭhānaprajñaptivyapadeśānupapatteḥ | vartamānāpekṣyastadvyapadeśa iti cet | na | vartamānasvarūpasthitiśaktikriyābhāve sattvānupapatteḥ, sadasatorapekṣāsaṃbandhābhāvācca | sattvalakṣaṇamidānīmeva dyotyate atītādīnāṃ padārthānām-

Note: Jaini_262
buddhyā yasyekṣyate cihnaṃ tatsaṃjñeyaṃ caturvidham /
paramārthena saṃvṛtyā dvayenāpekṣayāpi ca // Abhidh-d_304 //

yasya khalvarthavastunaḥ svabhāvasiddhasvarūpasyāviparītākārayā dharmopalakṣaṇayā paricchinnaṃ lakṣaṇamupalakṣyate tatsaddravyamityucyate | tatpunaḥ sat pratibhidyamānaṃ caturvidhaṃ bhavati |

Note: Jaini_263

paramārthena yannityaṃ svabhāvena saṃgṛhītaṃ na kadācitsvamātmānaṃ jahāti, viśiṣṭajñānābhidhānāpauruṣeyaviṣayisaṃbandhaṃ tatparamārthasadityucyate |

yatpunaranekaparamārthasatyapṛṣṭhena byavahārārthaṃ prajñaptirūpatayā nirdiśyate tatsaṃvṛtisat | tadyathā dhaṭapaṭavanapugdalādikam |

kiñcidubhayathā | tadyathā pṛthivyādi | kiñcitsattvā pekṣayā pitṛputraguruśiṣyakartṛkriyādi ||

atha yadidamuktaṃ dravyasanto 'tītānāgatādhvasthā dharmā iti tadāgamayuktyanabhidhānādabhidhānamātram | tasmādāgamayuktibhyāmupapādyo 'yamartha ityata idaṃ pratijñāyate-

Note: Jaini_264
sadatītāsamutpannaṃ buddhoktervartamānavat /
dhīnāmagocaratvacca tatsattvaṃ vartamānavat // Abhidh-d_305 //

uktaṃ hi bhagavatā- "asti bhikṣavo 'tītaṃ rūpaṃ nocedatītaṃ rūpaṃ abhaviṣyanneme sattvā atīte rūpe samarañjyantaḥ | yasmāttarhyastyatītaṃ rūpaṃ tasmādime sattvā atīte rūpe saṃrañjyante |" evamanāgatapratyutpannaṃ ceti vācyam | vibhaktipratirūpako 'yaṃ nipāta iti cet | na | vartamāne 'pi tatprasaṅgāt | kriyāvacanena cottarapadena pūrvasya kriyāvacanasyaiva padasya sāmānādhikaraṇyāt |

Note: Jaini_265

punaścoktaṃ bhagavatā- "rūpamanityamatītānāgatam, kaḥ punarvādaḥ pratyutpannasya ? evaṃdarśī śrutavānāryaśrāvako 'tīte rūpe 'napekṣo bhavatyanāgataṃ rūpaṃ nābhinandati | pratyutpannasya rūpasya nirvide virāgāya nirodhāya pratipanno bhavati | atītaṃ cedrūpaṃ nābhaviṣyanna śrutavānāryaśrāvako 'tīte rūpe 'napekṣo 'bhaviṣyat; yasmāttarhyastyatītaṃ rūpaṃ tasmācchrutavānāryaśrāvakaḥ atīte rūpe 'napekṣo bhavati" iti vistaraḥ |

tathoktam- yacchāriputra karmābhyatītaṃ kṣīṇaṃniruddhaṃ vigataṃ vipariṇataṃ tadastīti | taccet karma śāriputra nābhaviṣyannehaikatīyastaddhetoḥ tatpratyayādapāya durgativinipātaṃ kāyasya bhedānnarakeṣūpapatsyate" iti vistaraḥ | (Jaini_266) tadāhitacittabhāvanāṃ sandhāya vacanādadoṣa iti cet | na | uktottaratvāt | uktottaro hyeṣa vādaḥ | kiṃ tilapīḍakavatpunarāvartase ?

kiñca, bhāvanābhāvyamānacittayoḥ svarūpaśaktikriyānupapatteḥ puṣṭavāsitatailavat, anyānanyatvādivakṣyamāṇadoṣācca |

paramārthaśūnyatāsūtrādasaditi cet | na | tadarthāparijñānāt | tata evānāgatādyastitvasiddheśca | tatraitat syāt- paramārthaśūnyatā sūtre bhagavatā (Jaini_267) vispaṣṭamanāgatādināstitvaṃ pradarśitam | tatra hyaktam- "cakṣurūtpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati, nirudhyamānaṃ na kvacitsaṃnicayaṃ gacchati" iti vistaraḥ | atītānāgatasadbhāve cāgatigatidoṣābhyupagamaḥ prāpnotīti |

etacca na | kutaḥ ? sūtrārthāparijñānāt | ata evānāgatādyastitvasiddheśca |

sūtrasya tāvadayamarthaḥ | yaduktam- "cakṣurutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati, nirudhyamānaṃ na kvacitsaṃnicayaṃ gacchati" iti tadvedoktavādavidhipratiṣedhārthaṃ sāṃkhyamatavyudāsārthaṃ ca |

vede hyaktam- "pañcatvamāpadyamānasya cakṣurādityādāgataṃ punastatraiva prativigacchati | śrotramākāśam | ghrāṇaṃ pṛthivīm | jihvā āpaḥ | kāyo vāyum | manaḥ salilaṃ somamityarthaḥ |" tatpratiṣedhārthaṃ bhagavānavocat- "cakṣurutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati" iti vistaraḥ |

Note: Jaini_268

sāṃkhyāḥ khalvapyācakṣate- "cakṣuṣpradhānādāgacchati tatraiva ca punarvigacchati" iti | tannirāsārtha ca bhagavānavocat- "cakṣarutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati |" adeśapradeśasthāḥ khalvanāgatātītaparamāṇvavijñaptisaṃjñitā dharmāḥ iti tadāgamanagamanānupapattiḥ |

kastarhi vākyārtha |- "abhūtvā bhavati | bhūtvā ca prativigacchati" iti ? dvividhaṃ hi cakṣurdravyasadeva paramārthasato yadaprabuddhamubhayam(?) | anyatprabuddhamanu(- ddhamu ?)pāttakriyam | pūrvaṃ taddhetūnpratītya kriyāmupādatte prabudhyata ityarthaḥ | upāttakriyaṃ ca dvitīyam | taddhi kriyāmujjhatprativigacchatītyuktaṃ bhavati |

sāṃkhyamataniṣedhārthaṃ vā | sāṃkhyānāṃ khalvekaṃ kāraṇaṃ nityaṃ svāṃ jātimajahattena tena vikāraviśeṣātmanā bhūtvā bhūtvānyenānyena kāryaviśeṣātmanā pariṇamatīti | tatpratiṣedhārthaṃ bhagavānavocat- "cakṣurutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati nirudhyamānaṃ na kvacitsaṃnicayaṃ gacchati" iti | cakṣurabhūtvā vartamāne 'dhvani kṣaṇamātraṃ kriyārūpamādaya tyaktvā punaradarśanaṃ gacchati |

kiñcānyat, ata evānāgatāstitvasiddheḥ | yaduktamasminneva sūtre cakṣurutpadyamānaṃ na kutaścidāgacchati" ityatraitadādarśitam | sadidaṃ cakṣurantaraṅgabahiraṅgakāraṇasāmagrīsannidhānopādhivaśena kriyāmupādadānaṃ na kutaścidāgacchati | kutaḥ punastatsattvamiti cet | mukhyasattāviṣṭe kartari śānacovidhānānnirudhyamānavaditi | tasmād durvihitavetāḍotthānavat sautrāntikaiḥ svapakṣopaghātāya sūtrametadāśrīyate |

evaṃ tāvadāgamātsiddhamadhvatrayāstitvam |

yuktito 'pi- 'dhīnāmagocaratvācca tatsattvaṃ vartamānavat |'; tadākārayā khalu buddhyā yasyārthasya svasāmānyalakṣaṇaṃ paricchidyate, yaśca buddhoktanāmakāyadharmakāyābhyāmabhidyotyate sa paramārthato vidyate | katham ? vartamānacakṣūrūpādivat | jñānajñeyābhidhānābhidheyasaṃbandhaḥ khalvakṛtakaiti śiṣṭāḥ pratipadyante ||

asadālambanāpi buddhirastīti cet | atrāpadiśyate-

Note: Jaini_269
nāsadālambanā buddhirāgamādupapattitaḥ /

āgamastāvat- "cakṣuḥ pratītya rūpaṃ cotpadyate cakṣurvijñānaṃ yāvanmanaḥ pratītya dharmāṃścotpadyate manovijñānam | etāvaccaitatsarvamasti" ityuktaṃ bhagavatā | tatra manovijñānaṃ traiyadhvikāsaṃskṛtadharmaviṣayāyama, pañcavijñānakāyāḥ pratyutpannapañcaviṣayālambanāḥ | na tu kvacidasadālambanamuktaṃ nāpi tadastīti tadviṣayabuddhyabhāvaḥ |

tathoktam- "yaduta loke nāsti tadahaṃ drakṣyāmi" iti vistaraḥ | (Jaini_270) tathā- "trayāṇāṃ sannipātaḥ sparśaḥ | sahajātā vedanā" iti vistaraḥ | etenābhidhānābhidheyasaṃbandhaḥ pratyuktaḥ | tadevaṃ sati sūtre 'sminmadhyamāpratipatpradarśitā | yaduta- kenacitprakāreṇa śūnyāḥ saṃskārāḥ mithyāparikalpitena puruṣālayavijñānābhūtaparikalpādinā | kenacidaśūnyāḥ, yaduta- svalakṣaṇasāmānyalakṣaṇābhyāmiti | yathā kātyāyana sūtre- "lokasamudayaṃ jñātvā yā loke nāsti tā sā na bhavati | lokanirodhaṃ jñātvā yā loke 'sti tā sā na bhavati itīmau dvāvantau parityajya madhyamayā pratipadā tathāgato dharmaṃ deśayati |" na caitad dva yamastināstitvākhyamekādhikaraṇaṃ virodhādupapadyate na ca niradhiṣṭhānam | nāpi khapuṣpaśūnyādhiṣṭhitam |

Note: Jaini_271

yuktirapi | jñānajñeyābhidhānābhidheyasaṃbandhasyākṛtakatvāt | nāstiśaśaviṣāṇamityasya jñānasyābhidhānasya cāsadviṣayatvamiti cet | tatra brūmaḥ-

anyāpekṣye 'tha saṃbandhaprtiṣedho 'śvaśṛṅgayoḥ // Abhidh-d_306 //

yo 'yaṃ nāsti śaśaviṣāṇādipratiṣedho 'sya tarhi kiṃ pratiṣedhyam ? yadyasadālambanā buddhirnāstyabhidhānaṃ vā nirabhedheyamiti ? atrāpadiśyate | 'anyāpekṣye 'tha saṃbandhapratiṣedhaḥ |'; kāryakāraṇādistrividhaḥ saṃbandho 'tra goviṣāṇādiṣu pūrvadṛṣṭaḥ śaśaviṣāṇādiṣu pratiṣiddhyate | śaśaśiromātrakākāśadhātusaṃbandhadarśanādyadi śaśaśirasyapi viṣāṇama viṣyattadvadevopalapsyata | na copalabhyate | tasmātsaṃbandhāntarāpekṣaṃ śaśaviṣāṇaśabdagaḍumātraṃ nañā saṃbandhyantarasaṃbandhabuddhyapekṣeṇāvadyotyate, na tu kiñcidabhidhānamabhidheyaṃ vā pratiṣedhyātmanā śrīyata iti siddhaṃ sarvā buddhiḥ sadviṣayeti |

etenājātaṃ dhvastaṃ ca goviṣāṇaṃ pratyuktam | gośiromātramākāśadhātuveṣṭitaṃ dṛṣṭvā janiṣyate dhvastaṃ vā goviṣāṇamiti draṣṭavyam |

trayodaśāyatanapratiṣedhabuddhiviṣayād astitvādasadālambanā buddhirastīti cet | na | bhagavataiva vāgvastumātrametaditi nirṇītatvāt | uktaṃ hi bhagavatā hastatālopame sūtre- "etāvatsarvaṃ yaduta cakṣū rūpaṃ ca yāvanmano dharmāṃśca | yaḥ kaścidetad dvaya pratyākhyāyānyad dvayaṃ jñeyamabhidheyaṃ vā (Jaini_272) kalpayet vāgvastumātramevāsya syāt | pṛṣṭo vā na saṃprajānīyāduttare vā saṃmohamāpadyeta | yathāpi tadaviṣayatvāt |" iti |

kiñca, astiśaśaviṣāṇābhidhānābhidheyavannāstyuktirapi vāgvastumātraṃ viṣāṇākhyābhidheyārthasaṃbandhavihīnam | etena ṣaṣṭhaḥ skandhaḥ pratyuktaḥ | kiñca, pañcaskandhaviṣayaviparītajñānapratiṣedhāt | alātacakrabuddhipratiṣedhavat, dvicandrabuddhipratiṣedhavacca | uktaṃ hi bhagavatā- "ye kecidātmeti samanupaśyantaḥ samanupaśyanti sarve ta imāneva pañcopādānaskandhānsamanupaśyantaḥ samanupaśyanti" iti skandhaviṣaye caiṣā nityātmadravyabhrāntirityavadyotyate |

kiñca, nañaḥ sadasatpratiṣedhyaviṣayatvānupapatteśca | santaṃ tāvadarthaṃ na pratiṣeddhum samarthaḥ | yadi hi santamarthaṃ śaknuyātpratiṣeddhuṃ na rājāno hastyaśvaṃ bibhṛyurna santi dasyava ityevaṃ brūyuḥ | ityukte dasyūnāmabhāvaḥ syāt | na caitadasti | athāsantaṃ pratiṣedhayati, tenābhāvapratiṣedhādbhāva eva syāditi | tasmānnaño na goviṣāṇādiḥ nāpi śaśaviṣāṇādiḥ pratiṣidhyate | kiṃ tarhi | śaśākāśadhātusaṃbandhabuddhyapekṣeṇa goviṣāṇādidravyāsaṃbandhabuddhayo 'vadyotyante | siddhā sadālambanaiva buddhiḥ | evamanyatrāpi |

rūpādau vastuni kṣīṇe satyevotpadyate matiḥ /
sā jñānasyāsanākārā śāstustathānyacittavat // Abhidh-d_307 //

rūpādau khalvapivastunyabhyatīte satyeva buddhirutpadyate | na hyasadālambanā buddhirutpadyate | sadālambanā buddhirastītyupapāditam | na ca no dravyaṃ vinaśyatītyuktam | yadetada rūpādidravyaṃ pūrvānubhūtaṃ tadeva tatsmṛtyā gṛhyata ityupariṣṭādapi sādhayiṣyāmaḥ |

yā tarhi niruddhadevadattānusmṛtirdhaṭānusmṛtirvā sā kathaṃ jāyate ? atītānāga tayordevadattaghaṭaprajñaptyupādānayoriti | atra brūmaḥ | sāpi khalu sāvidyāsyāsadākārotpadyate sthāṇvādau puruṣādibuddhivat | niravidyasya tu śāstustattvākārā bhavati rūpādidharmamātrabuddhireva | (Jaini_273) tadyathā paracittavidaḥ svalakṣaṇākārā buddhirutpadyate | tatsāmarthyopādhivaśenānyathāpi jānīte | tadvattatsāmarthyeṇa bhāvinīṃ bhūtāṃ ca saṃjñāṃ rūpādiṣu devadattaghaṭalakṣaṇāṃ pratipadyata iti ||

itaśca sadatītānāgatam-

harṣotpādabhayodvegasmṛtyutpattyaṅgabhāvataḥ /

atītānāgataṃ hi mitramamitraṃ vā manasi kṛtvā harṣotpādabhayādayo 'bhyupajāyante | te cānimittā na bhavitumarhanti | katham ? vartamānavat | | tadyathā sati vartamāne mitre 'mitre vā harṣabhayādayo bhavanti nāsatīti tadvat |

kiñca,

sāṅgasya śaktyabhivyakteḥ sadīpaghaṭarūpavat // Abhidh-d_308 //

vidyamānasya khalvanāgatasya vastuno 'tītapratyutpannasahakārikāraṇasāmagrīgṛhītasya śaktimātramāvirbhavati | katham ? 'sadīpaghaṭarūpavat |'; tadyathā tamasi vidyamānasya ghaṭarūpasya svātmodbhāvanaśaktiḥ pradīpādikāraṇasāmagrīsannidhāne sati bhavati tadvaditi | itaścāstyanāgatam ||

janīhākartṛ sādhyatvātpañcabhāvavikāravat /

tadyathā asti vipariṇamate vardhate kṣīyate vinaśyatīti sati mukhyasattāviṣṭe kartari ete pañca bhāvavikārā bhavanti | tadvajjāyata ityayamapi ṣaṣṭhaḥ bhāvavikāraḥ sati mukhyāviṣṭe kartari bhavitumarhatīti | kiñca jāyamānatā sattā naśyatā nāsāmānādhikaraṇye satyananyatāpattisaṅkaradoṣaprasaṅgāt | vaiyadhikaraṇyābhyupagame saṃbandhābhāvādekatra tadvyapadeśānupapattiḥ | kiñca, jāyamānatādikriyābhāve 'stitvāyogāt | katham ? śaśaviṣāṇavaditi | upacārasatteti cet | na | mukhyasattāyāṃ satyāmupacārasadbhāvāt, vakṣyamāṇadoṣācca |

itaścāsti-

sataḥ kriyāṅgatādṛṣṭervikāryaprāpyakarmavat // Abhidh-d_309 //

tadyathā vikārye karmaṇi sati karaṇaṃ dṛṣṭaṃ kāśātkaṭī karoti | prāpye ca karmaṇi sati grāmaṃ gacchati devadattaḥ sūryaṃ ca paśyatīti gamanadṛśikriye sati karmaṇi bhavataḥ | tadvannirvartye 'pi karmaṇi mukhyadravyāstitve sati devadattakartṛkā ghaṭakriyopapadyata iti ||

sāṃkhyaḥ paśyati- vidyamānameva jāyate | tadyathā kṣīre vidyamānaṃ dadhi, kāryakāraṇayorekatvāt | taṃ pratyapadiśyate-

Note: Jaini_274
dvitīyaṃ janma jātasya vastuno nopapadyate /

yadi khalu kṣīre dadhyādayo vikārāḥ santi bīje cāṅkurādayaḥ śukraśoṇite ca kalalādayaḥ, teṣāṃ jātānāṃ kṣīrādivajjanma punarna yujyate | yathā ca na yujyate tathā pūrvamevāviṣkṛtam |

vaiśeṣiko manyate- kapāleṣvavidyamānaṃ ghaṭadravyaṃ tantuṣu cāvidyamānaṃ paṭadravyaṃ kapālatantusaṃyogādutpadyate | gauṇyā ca kalpanayā viprakṛtā(ṣṭā ?)vasthāviṣayā janikartṛ sattā vyapadiśyata iti | asyāpyavayavidravyaṃ sahāvayavaiḥ pūrvameva vihitottaram | yatpunaruktamupacārasattayā janikartopadiśyata ityatra brūmaḥ-

mukhyasattā guṇābhāvādgauṇī sattā na vidyate // Abhidh-d_310 //

na hi mukhyasattāyāṃ guṇābhāve 'vayavābhāve vā kāraṇeṣu prāgutpattyabhāve vā kāryasattopacāro yujyate ||

kasmāt ?

sādharmye sati tadvṛttervyāhāraṃ madhuroktivat /

tadyathā madhuravāgdevadatta iti vāci mādhuryaguṇayuktasya guḍadravyasya madhuno vā sādharmyamabhilaṣaṇīyatā vidyate ityato vāci mādhuryaśabdaḥ prayujyate | kanyāmukhe ca candrakāntisādṛśyaṃ dṛṣṭvā candraśabdaḥ prayujyate | vāhīke ca jāḍyasādharmyādgośabdaḥ prayujyate- gaurayaṃ vāhīka ityevamādi | na ca tathā kaścidaguṇāvayavagandho 'pi tantuṣu tatsaṃyoge vā prāgutpattyabhāve nirātmanaḥ kāryasyāstīti | na ca kāryaṃ kiñcidīṣatkṛtamupapadyate | niṣṭhāsattaikakālābhyupagamāt | prāgavyapadeśyaṃ vastumātraṃ viprakṛtaṃ jāyata iti cet | na | uktottaratvāt | mama tu candrakoṭīprakāśalakṣaṇo dṛṣṭānto vidyate |

āviṣṭaliṅgamukhyasya janmeṣṭaṃ dārakādivat // Abhidh-d_311 //

ayaṃ hi janirabhiniṣkramaṇādivacano nāsatprādurbhāvavacanaḥ | katham ? 'dārakādivat'; | tadyathā dārako mukhyasattāviṣṭo mātṛkukṣerniṣkramaṇe jāyata ityucyate | tadvadatrāpīti |

dārṣṭāntikaḥ khalu brūte- kāraṇaśaktiṣu nirātmakajanikartrupacāraḥ pravartate | taṃ prati brūmaḥ-

syātkhapuṣpaiḥ khamutphullaṃ syāñjaṭālaśca darduraḥ /
svabhāvo yadi bhāvanāṃ prāgabhūtvā samudbhavet // Abhidh-d_312 //

na hyasataḥ kasyacicchaśaviṣāṇāderutpādo bhavati nairātmyāviśeṣasarvāsadutpattiprasaṅgāt | (Jaini_275) taddhetukānāṃ ca jāyamānajātanaśyatkāleṣvātmāstitvasthitaśaktīnāmanupapatteḥ | kāraṇānāṃ ca kāryātmakatvāt prāgutpatterasattvam, asattvādanupapattidoṣāpattiḥ | kutaśca nābhāvo bhāvībhavati ? sthitiśaktikriyāyogāt ||

kathamayoga iti cet | tadāviṣkriyate-

sthitiśaktiparityaktāndharmānnāśānvitodayān /
vada somya kathaṃ yāti pratītyā vastu vastutām // Abhidh-d_313 //

iha khalu bhavatāmahetuko vināśaḥ sarvotpattimatāṃ nityasaṃnihitaḥ | tasmiṃśca sati janmasthitiśaktikriyā na vidyante, virodhāt | tāsvasatīṣu kāraṇamapi caiva vinaṣṭam | tadasminnasati kiṃ pratītya asannirātmakaṃ vastu vastutāṃ yātītyācakṣva | kathaṃ te kāryaṃ kāraṇaṃ vopapadyate ? satāṃ hi saṃjñāsaṃjñijñānajñeyakriyākāraṇahetuphalādīnāmanyonyāpekṣaprajñapteḥ | atha tavābhāvo na kaścidasti bhāvavirodhī, kathaṃ tarhi sa bhāvo naṣṭa ityucyate ? tasmādbhavato vāṅmātrametat, mama tu vidyamānayorevopakāryupakārakabhāvo yuktaḥ |

yasmāt-

Note: Jaini_276
loke dṛṣṭaḥ satoreva parasparamanugrahaḥ /
tadvadevopaghāto 'pi nāśvaśṛṅgāhipādayoḥ // Abhidh-d_314 //

anugrahopaghātayośca kāryakāraṇasaṃbandhopacāraśca satoreva bhavatītyāstanandhayebhyaḥ prasiddhametat, nāsatoḥ na ca sadasatoriti ||

vaitulikaḥ kalpayati-

yatpratītyasamutpannaṃ tatsvabhāvānna vidyate /

yatkhalu nisvabhāvaṃ nirātmakaṃ hetūnpratītya jāyate tasya khalu svabhāvo nāsti | na hi tatkāraṇeṣu pratyekamavasthitaṃ nāpi bhāgaśo nāpyanyatra kvacit | nāpi hetusamudāye tadrūpābhāvāt | yacca na kvacidasti tatkatamena svabhāvenotpatsyata iti nāsti svabhāvaḥ | yasya ca nāsti svabhāvaḥ tatkathamastītyucyate ? tasmādalātacakravannisvabhāvatvāt sarvadharmā nirātmāna iti |

taṃ pratyapadiśyate-

Note: Jaini_277
na vidyate svabhāvādyadvidyate tattato 'nyathā // Abhidh-d_315 //

brahmodyametat- yatpratītyasamutpannaṃ tatsaṃvṛtyātmanā vidyate vanasaṃghādivat | yatparamārthato vidyate taraya pratītyāvasthāśaktimūrtikriyādimātramutpadyata iti ||

tasya tarhi hetavo vidyamānasya kamupakāraṃ kurvantīti ? atrābhidhīyate | na khalu dravyasvabhāvāstitvaṃ prati kañcidupakāraṃ kurvanti | na ca svabhāvasyāpekṣya prajñaptiḥ | kiṃ tarhi ?

prakurvanti daśāmātraṃ hetavo vastunaḥ sataḥ /
rājatvaṃ rājaputrasya sātmakasyaiva mantriṇaḥ // Abhidh-d_316 //

tadyathābhijātasya rājaputrasya vidyamānasya mantriṇaḥ sabalasamudayāḥ parigrahānugrahamātreṇopakurvanto rājatvaṃ kurvantyevamanāgatasya vastunaḥ sato hetupratyayāḥ sametya lakṣaṇamātraṃ vartamānākhyamaiśvaryādhipatyaṃ kurvantītyavaboddhavyam ||

anye punarvarṇayanti-

dharmāṇāṃ sati sāmagrye sāmarthyamupajāyate /
citānāṃ paramāṇūnāṃ yadvadātmopalambhane // Abhidh-d_317 //

yathā khalu paramāṇusaṃcayaścakṣuṣā gṛhyate, pratyekaṃ paramāṇavo na gṛhyante, tathā kāraṇasāmagrye sati dharmāṇāṃ kriyāsāmarthyamupajāyata iti draṣṭavyam |

bhadantakumāralātaḥ paśyati- vātāyanapraviṣṭasyāntaḥpārśvadvaye 'pi truṭayaḥ santi | raśmigatasya tu darśanamasya truṭe raśmipārśvagāstvanumeyāḥ | etena vyākhyātaṃ dharmāṇāmadhvayordvayorastitvam | prāpya jñānātiśayaṃ munayaḥ paśyanti, tāstu dhīrhi trikajā ||

Note: Jaini_278

yastu manyate 'tītaṃ karmābhāvībhavatyanāgataṃ ca na vidyate taṃ pratyapadiśyate-

karmātītamasadyasya phalaṃ bhāvi karotyasat /
vyaktaṃ vandhyāsutastasya jāyate vyantarātmajāt // Abhidh-d_318 //

na hi bhavato vartamānakālāstitvamupapadyate, atītānāgatahetuphalābhāvāt, vandhyāvyantaraputrajanmavat ||

atra pratyavatiṣṭhante dārṣṭāntikāḥ- na brūmaḥ sarvathātītaṃ na vidyate | kiṃ tarhi ? dravyātmanā na vidyate prajñaptyātmanā tu saditi | tatra pratisamādhīyate-

Note: Jaini_279
nāmasallakṣaṇābhāvād dravyasatyāṅkasiddhitaḥ /
anāgatābhyatītasya nāsti prajñaptisatyatā // Abhidh-d_319 //

sopādānaṃ hi sarvaṃ prajñaptisat | na ca vartamānamupādānamupapadyate | anāgatābhyatītasya tasmānnirupādānasya prajñaptyabhāvādasadetat |

yadi tarhyanāgataṃ cakṣurādidravyaṃ vidyate kasmānna paśyati na dṛśyate na vijānāti ? na vyaktaṃ kāritrābhāvāditi ||

tadatra kośakāraḥ praśnayati-

ko vighnaḥ

yadi cakṣurvidyate kiṃ na paśyati ? vayaṃ brūmaḥ-

aṅgavaikalyam

dṛṣṭaṃ hi pradīpādyaṅgavaikalye vartamānasyāpi cakṣuṣo rūpādarśanam |

sa pratyācaṣṭe- sarvasya sadāstitve kuto 'ṅgavaikalyam ? vayamācakṣmahe-

na tatsarvāstitā sadā /

traiyadhvikāni khalvatrāṅgāni vivakṣitāni | tatra keṣāñcidasāṃnidhyaṃ bhavati tadvaikalyātkāritraṃ na karotīti |

sa pratyācaṣṭe-

tatkathaṃ

Note: Jaini_280

kiṃ lakṣaṇātkāritraṃ tato vā dravyāt, kimanyadāhosvidananyaditi ? tatra vayaṃ prativadmaḥ-

śrūyatāṃ sadbhyaḥ

chātrāsanamadhyāsya na hi sarvajñapravacanagāmbhīryaṃ sadevakenāpi lokena śakyaṃ tarkamātreṇāvaboddhum | yasmātsomya-

durbodhā khalu dharmatā // Abhidh-d_320 //

tathāpi tu śrūyatām ||

Note: Jaini_281
vartamānādhvasaṃpātāt sāmagryāṅgaparigrahāt /
labdhaśakteḥ phalākṣepaḥ kāritramabhidhīyate // Abhidh-d_321 //

anāgatasya khalu dharmasya vartamānādhvasaṃpātādantaraṅgavahiraṅgasāmagryāṅgaparigrahāt labdhasāmarthyasya dharmasya yaḥ phalākṣepastatkāritramityucyate | sā ca vartamānakālā vṛttiḥ kāritramityākhyāyate | tatra yo brūte 'nanyatkāritramiti tasya dravyasvabhāvaparityāgaḥ prasajyate ||

śāstre tu khalu-

na vartamānatā rūpamatītājātatā na ca /
yato 'to nādhvasaṃcārād rūpātmānyathateṣyate // Abhidh-d_322 //

yadi dravyātmano nānyathātvaṃ kiṃ tarhi hetūn pratītya jāyate ? brūmaḥ-

avasthā jāyate kācidvidyamānasya vastunaḥ /
tathā śaktistathā velā tathā sattā tathā kriyā // Abhidh-d_323 //

tatrāvasthāśaktipracayakriyāpekṣā dravyavaśā śaktiḥ kriyāpekṣākṛtaṃ sāmarthyam | kriyānāgataphalā | dravyavṛttirvelā kālo vartamānākhyaḥ | mūrtiḥ paramāṇupracayaviśeṣaḥ | sattā prabodhākhyaṃ prajñaptisatyam | iti sarvametadantaraṅgabahiraṅgakāraṇasāmagrīsannidhānāpekṣāsaktasvarūpam ||

Note: Jaini_282

atra sarvāstivādavibhraṣṭirvaituliko nirāha- vayamapi trīn svabhāvān kalpayiṣyāmaḥ | tasmai prativaktavyam-

parikalpairjagadvyāptaṃ mūrkhacittānurañjibhiḥ /
yastu vidvanmanogrāhī parikalpaḥ sa durlabhaḥ // Abhidh-d_324 //

te khalvete bhavatkalpitāstrayaḥ svabhāvāḥ pūrvameva pratyūḍhāḥ | evamanye 'pyasatparikalpāḥ protsārayitavyāḥ | ityetadaparamadhvasaṃmohāṅkanāsthānaṃ kośakārakasyeti |

gatametatprāsaṅgikaṃ prakaraṇam | śāstramevānuvartatām ||

vyākhyātamidaṃ yasminvastuni yaiḥ kleśairyadavasthairyaḥ saṃyuktaḥ | idamidānīṃ vaktavyam | yadvastvaprahīṇaṃ saṃyuktaḥ sa tasminvastuni ? yasmi vā vastuni saṃyukto 'prahīṇaṃ tasya tadvastu ? yattāvadvastvaprahīṇaṃ saṃyuktaḥ sa tasminvastuni | syādvastuni saṃyukto na ca tadvastvaprahīṇaṃ yathā tāvaddarśanamārge |

Note: Jaini_283
anyasarvatragairbaddhaḥ prahīṇe duḥkhadṛkkṣaye /

duḥkhajñāne utpanne samudayajñāne cānutpanne duḥkhadarśanaprahātavyaṃ vastu prahīṇaṃ bhavati | tasminprahīṇe 'pi samudayadarśanaprahātavyo 'prahīṇaḥ, tadālambanaiḥ sarvatragaiḥ saṃyuktaḥ |

bhāvanāmārge 'pi-

prahīṇe prākprakāre 'pi śeṣaistadavalambibhiḥ // Abhidh-d_325 //

navānāṃ prakārāṇāṃ yo yaḥ prakāraḥ pūrva prahīṇastasminprahīṇe 'pi śeṣaistadavalambibhiḥ kleśaiḥ saṃyukto vijñātavyaḥ ||

atha kasminvastuni katyanuśayā anuśerate ? atra cālambananiyama eva tāvaddarśayitavyaḥ | katamo dharmaḥ katamasya vijñānasyālambanam ? tata eva tadvispaṣṭaṃ gamyate- amuṣminvastuni iyanto 'nuśayā anuśerata iti | tadidamabhidharmagahvaraṃ pratāyate-

dharmāḥ ṣoḍaśa vijñeyāḥ pratyekaṃ tribhavātmakāḥ /
pañcadhā nirmalāścaiva vijñānāni tathaiva ca // Abhidh-d_326 //

dharmāstāvat kāmarūpārūpyadhātuṣu pratyekaṃ pañcaprakārā duḥkhādidarśanaheyā apraheyāśca nirmalā iti ṣoḍaśa bhavanti | evaṃ vijñānāni draṣṭavyāni ||

tatra tāvadābhidhārmiko 'nyaiḥ pṛṣṭaḥ-

dhātvāyatanasatyeṣu prakāreṣu ca lakṣayet /
dharmasaṃgrahavijñānajñānānuśayacoditaḥ // Abhidh-d_327 //

dharmasaṃgrahavijñāne vā pṛṣṭo dhātvāyatanaskandheṣu pātayitvā lakṣayet | (Jaini_284) jñāneṣu pṛṣṭaḥ satyeṣu pātayitvā lakṣayet | anuśayeṣu pṛṣṭaḥ prakāreṣu pātayitvā nirdiśet | evamasaṃmūḍho vyākarotīti ||

tatra tāvat | vijñāneṣu ṣoḍaśadharmāścodyante | kasya vijñānasya katame dharmā gocarā iti ? tadāviṣkriyate-

saduḥkhahetudṛggheyāḥ kāmāptā bhāvanākṣayāḥ /
svakatrayaikarūpāptivirajāścittagocarāḥ // Abhidh-d_328 //

kāmāvacarāḥ khalu duḥkhasamudayadarśanabhāvanāprahātavyā dharmāḥ pratyekaṃ pañcānāṃ vijñānānāṃ gocarībhavanti | katameṣāṃ pañcānām ? sveṣāṃ trayāṇāṃ kāmāvacarasya duḥkhadarśanaprahātavyasya vijñānasyālambanam | samudayadarśanaprahātavyasya sarvatragasaṃprayuktasya | bhāvanāprahātavyasya kuśalasya | ekasya ca rūpāptasya bhāvanāprahātavyasya kuśalasyānāsravasya ceti | evaṃ samudayadarśanabhāvanāprahātavyāvapi vaktavyau ||

eta eva trayo dharmāḥ

ātmīyādhastrayaikordhvanirmalānāṃ tu rūpajāḥ /

rupāvacaro hi duḥkhadarśanaprahātavyo dharmaḥ aṣṭānāṃ vijñānānāmālambanam | svakatrayasyādharatrayasyordhvaikasyāmalasya ca | svadhātukasya trayasya pūrvavat | adharadhātukasya tu kāmāvacarayorduḥkhasamudayadarśanaprahātavyavisabhāgadhātvālambanayoḥ | bhāvanāprahātavyasya ca kuśalasya ūrdhvaikasyārūpyāvacarasya bhāvanāprahātavyasya kuśalasyānāsravasya ca | evaṃ samudayadarśanabhāvanāprahātavyau vācyau |

ārūpyāptāstridhātvāptatrikanirmalagocarāḥ // Abhidh-d_329 //
Note: Jaini_285

ārūpyāvacarāsta eva trayo dharmāḥ, daśānāṃ vijñānānāmālambanam | traidhātukānāṃ pratyekaṃ trayāṇām, eṣāmevānāsravasya ca | ityevaṃ tāvat traidhātukāḥ duḥkhasamudayadarśanaheyābhāvanāheyāśca dharmā uktāḥ ||

sarve svādhikavijñeyāḥ samaniryāṇadṛkkṣayāḥ /

sarva eva traidhātukāḥ nirodhamārgadarśanaheyāḥ svanaikāyikādhikacittagocarā vijñātavyāḥ | kāmāvacaro hi nirodhadarśanaprahātavyo dharmo duḥkhadarśanaprahātavyādivat pañcānāṃ vijñānānāmālambanam | svanaikāyikasya cānirodhadarśanaprahātavyasyeti ṣaṇṇām | evaṃ mārgadarśanaprahātavyo 'pi veditavyaḥ | rūpāvacarau nirodhamārgadarśanaprahātavyau pūrvavadaṣṭānāṃ vijñānānāṃ pratyekamālambanaṃ svanaikāyikasya cādhikasyeti navānām | evamārūpyāvacarau pūrvavaddaśānāṃ svanaikāyikasya cādhikasyetyekādaśānāmālambanaṃ bhavataḥ | uktāḥ pañcadaśadharmāḥ |

niṣkleśāstribhavāptāntyatrayanirmalagocarāḥ // Abhidh-d_330 //

traidhātukānāṃ pañcānāṃ prakārāṇāṃ pratyekaṃ ye 'ntyāstrayaḥ prakārā nirodhamārgadarśanabhāvanāheyākhyāḥ, teṣāṃ navānāmanāsravasya ceti | evamanāsravā dharmā daśānāṃ vijñānānāmālambanaṃ bhavanti ||

punaraṣyeṣa evārthapiṇḍaḥ ślokenāvadyotyate-

kāmāptaṃ pañcaviṣayo rūpāptaṃ tvaṣṭagocaraḥ /
ārupyāptaṃ daśānāṃ tu daśānāmeva cāmalam // Abhidh-d_331 //
Note: Jaini_286

duḥkhasamudayadarśanabhāvanāheyānuśayasaṃprayuktaṃ vijñānaṃ traidhātukamanāsravaṃ ca pañcāṣṭadaśadaśavijñānagocaram | evameṣāṃ ṣoḍaśānāṃ dharmāṇāmetāni ṣoḍaśacittāni traidhātukāni pañcaprakārāṇyanāsravaṃ ca vyavasthāpyānuśayakāryaṃ yojayitavyam |

tatra tāvatkāmāvacaraduḥkhadarśanaprahātavyā dharmā daśānuśayāḥ, tatsaṃprayuktāśca cittacaitasikā dharmāḥ salakṣaṇānulakṣaṇāḥ aprāptiprāptiprāptayaḥ | ete dharmā viṣayaḥ pañcānāṃ vijñānānām, duḥkhadarśanaprahātavyasya sarvasya vijñānasya, samudayadarśanaheyasya sarvatragasaṃprayuktasya, bhāvanāheyasya kuśalasyākliṣṭasya, dvividhasya kuśalasāsravasyāvyākṛtasya ca, rūpāvacarasyākliṣṭasya kuśalasāsravasya, akliṣṭasyāvyākṛtasya ca kuśalasyoṣmagatādivimokṣāpramāṇādisaṃprayuktasya | avyākṛtasya tu vipākajasya manobhaumasya sukhasaumanasyopekṣāsaṃprayuktasyānāsravasya ca duḥkhadharmajñānasamudayadharmajñānatatkṣāntisaṃprayuktasya vijñānasya |

tatrānāsrave vijñāne na kecidanuśayā anuśerate | sāsrave tu tatra tāvat-

kāmāptamūrdhvadharmārthe vijñāne svabhuvastrayaḥ /
rūpāptā bhāvanāheyāḥ sarvagāścānuśerate // Abhidh-d_332 //

kāmāptaduḥkhadarśanaprahātavye vijñāne kāmāvacarā duḥkhasamudayabhāvanāheyāḥ sarve 'nuśerate | rūpāvacare tvakliṣṭe kāmāvacaradharma gocarā eva rūpāvacarāḥ sarvatragāḥ, bhāvanāheyāścānuśerate ||

catvāraḥ parivṛtte sve rūpāptāḥ khalvapi trayaḥ /
ārūpyāvacarāḥ sārdhaṃ sarvagairbhāvanākṣayāḥ // Abhidh-d_333 //

parivṛtte tu khalvālambanālambane vijñāna ityarthaḥ | pūrvakāḥ kāmāvacararūpāvacarā yathoktāḥ | kenādhikībhavanti ? kāmāvacarastāvaccaturtho nikāyo mārgadarśanaprahātavyaḥ | kathaṃ kṛtvā ? yattadduḥkhasamudayajñānaṃ tatkṣāntisaṃprayuktaṃ vijñānaṃ kāmāvacaraduḥkhadarśanaheyadharmālambanam | tatkhalvālambanaṃ mārgadarśanaheyamithyādṛṣṭivicikitsāvidyāsaṃprayuktasya vijñānasya | (Jaini_287) tasminvijñāne te 'nāsravālambanāḥ saṃprayogato 'nuśerate | sāsravālambanāḥ ālambanataḥ | evaṃ kāmāvacarāścatvāro nikāyā bhavanti |

rūpāvacare vijñāne sarvatragasaṃprayukte tvasarvatragālambate(?) | evaṃ rūpāvacarāstrayo nikāyā bhavanti | tasya tu caturthadhyānabhaumasyākliṣṭasya vijñānasya kāmadhātvālambanasyoṣmagatavimokṣāpramāṇā śubhādisaṃprayuktasyopekṣopavicārasaṃyuktasya vijñānasyālambanam | tatpunarākāśānantyāyatanasāmantakena kuśalenālambyate | atastatrārūpyāḥ sarvatragā bhāvanāheyāścānuśerate | uktaṃ duḥkhadarśanaprahātavyam |

tadvadeva dvitīye 'pi pañcame 'pi tathaiva ca /

evaṃ samudayadarśanabhāvanāprahātavyayorapi vijñānayorthathoktayordraṣṭavyam | ayaṃ tu viśeṣaḥ | duḥkhe duḥkhadarśanaheyāḥ sarve, samudayasarvatragāśca | samudaye tu samudayadarśanaheyāḥ sarve, duḥkhadarśanaheyāśca sarvatragāḥ | anyatsarvaṃ samānam |

sāsravālambanāḥ sve ca tṛtīye 'pyanuśerate // Abhidh-d_334 //

nirodhadarśanaprahātavyaṃ tṛtīyaṃ vijñānam | tatrāpyete ca trayo nirodhadarśanaheyāśca sāsravālambanāḥ ||

parivṛtte tu kāmāptāḥ saṃskṛtārthāvalambinaḥ /

parivṛtte tu vijñāne kāmāvacarāścatvāro nikāyāḥ, nirodhadarśanaheyālambanāśca sāsravālambanāḥ | ye hyanāsravālambanāste nirvāṇālambane vijñāne 'nuśerate, na vijñānālambane |

śeṣaṃ pūrvavadākhyeyam

pūrve catvāro nikāyāḥ, duḥkhasamudayamārgabhāvanāheyāścānuśerata ityarthaḥ |

caturthe 'pi tṛtīyavat // Abhidh-d_335 //

caturthe 'pi khalu mārgadarśanaheye vijñāne kāmāvacarāstrayo mārgadarśanaheyāśca sāsravālambanā rūpāvacarāḥ savatragā bhāvanāheyāśca ||

parivṛtte tu kāmāptāścatvāro 'nyatra pūrvavat /

parivṛtte tu khalu vijñāne kāmāvacarāścatvāro nirodhadarśanaheyaṃ (Jaini_288) muktvā | rūpāvacarāstrayo duḥkhasamudayadarśanabhāvanāheyāḥ | ārūpyāḥ sarvatragāḥ bhāvanāheyāśca | samāptaṃ kāmāvacaraṃ vijñānam ||

rūpāpte prathame 'dhastāt trayaḥ sve khalvapi trayaḥ // Abhidh-d_336 //
ārūpyāḥ sarvagāḥ sārdhaṃ bhāvanāpathasaṃkṣayaiḥ /

rūpāvacare prathame khalu vijñāne kāmāvacarāstrayo duḥkhasamudayavisabhāgadhātvālambanāḥ saṃprayogataḥ | asarvatragāstvālambanato bhāvanāheyāśca sve ca trayaḥ | eta evārūpyāḥ sarvatragā bhāvanāheyāśca |

parivṛtte trayo 'dhastāt

duḥkhasamudayadarśanabhāvanāheyāḥ |

catvāraśca svadhātutaḥ // Abhidh-d_337 //

mārgadarśanaheyāśca duḥkhasamudayānvayajñānakṣāntisaṃprayukte vijñāne ||

ārūpyāptāśca catvāro nikāyā anuśerate /

duḥkhasamudayayoḥ mārgadarśanamithyādṛṣṭyādisaṃprayuktacittālambanatvāt |

tadvadeva dvitīye 'pi pañcame 'pi tathaiva ca // Abhidh-d_338 //

dvitīye 'pi khalu kāmāvacararūpāvacarāstrayo duḥkhasamudayabhāvanāheyāḥ | ārūpyāḥ sarvagā bhāvanāheyāśca ||

sāsravālambanāḥ sve ca tṛtīye 'pyanuśerate /

yathā nirdiṣṭa iti |

parivṛtte tu rūpāptāḥ saṃskṛtārthāvalambinaḥ // Abhidh-d_339 //

nirodhadarśanaheyā asaṃskṛtālambanān muktvā ||

anyattu pūrvavajjñeyaṃ caturthe 'pi tṛtīyavat /

kāmāvacarāḥ trayo duḥkhasamudayabhāvanāheyākhyāḥ, ārūpyāvacarāścatvāraḥ, nirodhākhyaṃ muktvā | 'caturthe 'pi'; mārgadarśanaheye 'tṛtīyavat'; draṣṭavyam | yathā tṛtīye sāsravālambanāḥ svanaikāyikā adhikībhavanti, tathā caturthe 'pi sve sāsravālambanā adhikībhavanti |

Note: Jaini_289

tṛtīyavatparāvṛtte

catvāro duḥkhasamudayamārgadarśanabhāvanāheyākhyāḥ rūpāvacarāḥ, kāmāvacarāsrayaḥ, ārūpyāvacarāścatvāro nirodhadarśanaheyaṃ muktvā | mārgācca trayaḥ | samāptaṃ rūpāvacaram |

ārūpyādye nibodhayet // Abhidh-d_340 //
sve trayaḥ kāmadhātvāptā rūpāptāśca trayastrayaḥ /

sve trayo duḥkhasamudayadarśanabhāvanāheyāḥ kāmāptāḥ eta eva | rūpāptāśca eta eva trayaḥ |

rūpāptavatparāvṛtte dvitīye pañcame tathā // Abhidh-d_341 //

parāvṛtte 'pi trayo nirodhamārgadarśanaheyau hitvā | rūpyārūpyāścatvāro nirodhadarśanaheyaṃ muktvā ||

yathā prathame dvitīye pañcame ca,

tṛtīye khalvapi sve ca sāsravārthāvalambinaḥ /

tṛtīye 'pi khalveta eva 'sve ca sāsravārthāvalambinaḥ'; |

parāvṛtte svadhātvāptāḥ saṃskṛtārthāvalambinaḥ // Abhidh-d_342 //

parāvṛtte khalu sarve '; 'rūpyāvacarā asaṃskṛtālambanānmuktvā ||

anyattvādyavadākhyeyaṃ caturthe 'pi tṛtīyavat /

kāmāvacararūpāvacarāḥ pūrvavadākhyātavyāḥ | 'caturthe 'pi tṛtīyavat |'; sve sāsravālambanāstvatrādhikī bhavanti |

ādyavattu parāvṛtte vijñāne nirdiśed budhaḥ // Abhidh-d_343 //

parāvṛtte khalu vijñāne ādyavatkāmāvacarāstrayaḥ, nirodhamārgadṛggheyau hitvā | rūpāvacarāścatvāraḥ, nirodhadarśanaheyaṃ muktvā | aprahātavyadharmālambane vijñāne nirodhamārgadarśanaheyānāsravālambanasaṃprayukte | tatra traidhātukāstrayo 'nuśerate | ālambanālambanaṃ tu duḥkhasamudayamārgadarśanabhāvanāheyeta nikāyenālambate | nirodhadarśanaheyena ca sāsravālambanenālambyate | tatra saṃskṛtālambanāścatvāro nikāyāḥ, nirodhālambanaṃ muktvā | te hi nirvāṇālambane vijñāne nānuśerate, vijñānālambane tu ||

Note: Jaini_290

samāptāni ṣoḍaśacittāni | teṣu cānuśayanidaśaḥ kṛtaḥ | adhunā cakṣurindriyādīnāṃ vaktavyaḥ | so 'yamupadiśyate-

bhāvanāpathahātavyo nikāyaḥ sarvagaiḥ saha /
anuśete dvidhātvāpto vyārūpyāścakṣurindriye // Abhidh-d_344 //

cakṣurindriye khalu bhāvanāheyāḥ sarvatragāścānuśayāḥ kāmāvacararūpāvacarā anuśerate | evaṃ yāvatkāyendriye cakṣurdhātau rūpadhātau cakṣurvijñānadhātau yāvadvistareṇa kāyavijñānadhātau yāvadrūpaskandhe vācyam ||

adhunā cakṣurindriyālambane vijñāne vaktavyāḥ-

nikāyāḥ kāmarūpāptāścakṣurindriyagocare /
duḥkhahetudṛgabhyāsaprahātavyāstrayastrayaḥ // Abhidh-d_345 //
ārūpyā bhāvanāheyāḥ sarvagāścānuśerate /

cakṣurindriyālambane khalu vijñāne kāmāvacararūpāvacarāḥ duḥkhasamudayadarśanabhāvanāprahātavyāḥ, ārūpyāvacarāśca bhāvanāprahātavyāḥ, sarvatragāścānuśerate |

parivṛtte tu catvāraḥ samadṛkkṣayavarjitāḥ // Abhidh-d_346 //

cakṣurindriyālambanālambane tu vijñāne catvāro nikāyā anuśerate | nirodhadarśanaheyaṃ hitvā | taddhi cakṣurindriyālambanaṃ vijñānaṃ sarvatra saṃprayuktam | tadapyālambanaṃ sarvatragāṇām | evaṃ trayaḥ parāvṛtte |

dviṣparāvṛtte tu cakṣurindriyaṃ khalvālambanaṃ duḥkhasamudayadharmajñānakṣāntisaṃprayuktasya cittasya | tatpunarālambanaṃ kāmāvacaramārgadarśanaprahātavyam | mithyādṛṣṭivicikitsāvidyātatsaṃprayuktānāṃ vijñānānām | teṣu vijñāneṣvanāsravālambanāḥ saṃprayogataḥ, sāsravālambanāstvālambanato 'nuśerate | evaṃ caturtho nikāyo vardhate mārgadarśanaheyaḥ | tadevaṃ sati kāmāvacarāścatvāraḥ, ārūpyāvacarāścatvāraḥ, sarve 'bhisamasya traidhātukāścatvāro bhavanti |

ākāśānantyāyatanasya khalu kuśalasya cakṣurindriyamālambanam | tatrārūpyāḥ sarvatragā bhāvanāheyāścānuśerate | tatrāpi sarvatragasaṃprayukte cetasi asarvatragā vardhanta iti trayo bhavanti | duḥkhasamudayālambanajñānakṣāntisaṃprayuktasya ca vijñānasya cakṣurindriyamālambanam | tadārupyamārgadarśanaprahātavyasya mithyādaṣṭyādisaṃprayukttasya vijñānasyālambanam | tatra te 'nāsravālambanāḥ saṃprayogataḥ, sāsravālambanāḥ ālambanataḥ | evamārūpyāvacarā api catvāro nikāyā bhavantīti ||

Note: Jaini_291
duḥkhendriye tu kāmāptaḥ svaireva saha sarvagaiḥ /
tadgocare tu vijñāne nikāyā anuśerate // Abhidh-d_347 //
kāmāpannāstrayo rūpāḥ sarvagābhyāsasaṃkṣayāḥ /
paravṛtte tu catvāraḥ kāmāptā anuśerate // Abhidh-d_348 //
trayo rūpabhavādantyādbhāvanāheyasarvagāḥ /
sakalā dviṣparāvṛtteścatvāraścānuśerate // Abhidh-d_349 //
sukhendriye tadālambe citte tadgocare 'pi ca /
kāmādyāptāḥ yathāyogaṃ sarvagāścānuśerate // Abhidh-d_350 //

tatra tāvat | sukhendriyaṃ saptavidham | kāmāvacaraṃ bhāvanāprahātavyam, rūpāvacaraṃ pañcaprakāram, anāsravaṃ ceti | tadetatsamāsato dvādaśavidhasya vijñānasyālambanaṃ bhavati | kāmāvacarasya catuṣprakārasya anyatra nirodhadarśanaheyāt, rūpāvacarasya pañcaprakārasya, ārūpyāvacarasya dviprakārasya mārgadarśanabhāvanāheyasya anāsravasya ca | idaṃ dvādaśavidhaṃ sukhendriyālambanaṃ vijñānam | tatra yathāyogaṃ kāmāvacarāścatvāro nikāyāḥ rūpāvacarāḥ saṃskṛtāvalambanāḥ, ārūpyāvacarau dvau nikāyau, sarvatragāścānuśayā anuśerata iti |

tatpunaḥ sukhendriyālambanaṃ vijñānaṃ yasya cittasyālambanaṃ taccittaṃ sukhendriyā lambanālambanam | tasmin katyanuśayānuśerate ? tatkhalu sukhendriyālambanaṃ (Jaini_292) dvādaśavidhaṃ cittaṃ katamasya vijñānasyālambanam ? tasyaiva ca dvādaśavidhasyārūpyāvacarasya ca bhūyo dviprakārasya duḥkhasamudayadarśana prahātavyasya | idaṃ caturdaśavidhaṃ sukhendriyālambanaṃ vijñānam | tatrārūpyāvacarau duḥkhasamudayadarśanaheyau vardhayitvā kāmāvacarā ārūpyāvacarāśca catvāro nikāyāḥ, rūpāvacarāśca saṃskṛtālambanā anuśayānuśerata iti 'yathāyoga'- vacanāt, 'api'śabdācca draṣṭavyam ||

tridhātusaṃgṛhītāstu sakalā manaindriye /
tadālambini vijñāne sarvasaṃskṛtagocarāḥ // Abhidh-d_351 //

manaindriye khalu sarvatraidhātukāḥ ye 'pi te nirvāṇālambanāste 'pi saṃprayogataḥ | manaindriyālambanaṃ khalu vijñānaṃ saṃskṛtālambanam | atastatra saṃskṛtālambanāste 'nuśayā anuśerate |

saṃskṛtālambanā eva parivṛtte 'nuśerate /
viśeṣo dviḥparāvṛttau vidyate 'tra na kaścana // Abhidh-d_352 //

pūrvanītyā vātra parivṛtte 'nuśayakāryaṃ boddhavyam | dviṣparāvṛtte 'pyatra na kaścidviśeṣa iti draṣṭavyam ||

adhunā ṣoḍaśānāṃ cittānāṃ kasya cittasya samanantaraṃ kati cittānyutpadyanta ityupadiśyate |

duḥkhaṃ darśanaheyādeścittāccittāni kāminaḥ /
bhavatyanantaraṃ ṣaḍ vā tasyorddhvaṃ pañca pañca vā // Abhidh-d_353 //

kāmadhātūpapannasya duḥkhadarśanaheyādeścittādanantaraṃ svabhūmikāni pañca, ṣaṣṭhaṃ ca bhāvanāprahātavyaṃ prathamadhyānasāmantakāt | sa yadā kāmadhātoścyutvā rūpadhātāvupapadyate tasya tatratyāni pañca bhavanti | evamārūpyeṣūpapadyamānasyārūpyāṇi pañca bhavantīti ||

rūpadhātūpapannasya cittāni tu vinirdiśet /
ekaṃ vā pañca vā ṣaḍ vā sapta vā yadi vā daśa // Abhidh-d_354 //
Note: Jaini_293

tatra 'ekam'; vītarāgasyoparisāmantakādbhāvanāmayam | 'ṣaḍ'; vītarāgasya kāmāvacaraṃ bhāvanāprahātavyaṃ nirmāṇacittaṃ prathamadhyānaphalam | 'pañca'; svabhaumāni | 'sapta vā'; uparisāmantakādbhāvanāprahātavyaṃ kuśalaṃ sāsravam | 'daśa vā'; rūpebhyaḥ pracyutasya kāmarūpeṣūpapadyamānasyeti ||

ārūpyadhātujātasya cittānīmāni lakṣayet /
svadhātukāni pañcaiva cyutikāle daśānyataḥ // Abhidh-d_355 //

rūpakāmeṣūpapadyamānasya tatratyāni daśa bhavanti | svāni pañca pañcānyataḥ | gatametat ||

idānīṃ vaktavyam | atha yadidaṃ sānuśayaṃ cittamuktaṃ tatkatham ? ityatrābhidhīyate-

sācivyādanuśāyitvāccittaṃ sānuśayaṃ matam /
dvidhā vā kliṣṭamakliṣṭamekadhaivāpadiśyate // Abhidh-d_356 //

dvābhyāṃ khalu prakārābhyāṃ cittaṃ sānuśayamucyate | sācivyabhāvenānuśāyitvena ca | tatra kliṣṭaṃ dvābhyāṃ kāraṇābhyāṃ sānuśayaṃ yadaprahīṇakleśam | akliṣṭaṃ punarekadhā sācivyabhāvanaiveti | tatra kliṣṭaṃ cittamanuśayaiḥ saṃprayuktairaprahīṇaiḥ sānuśayaṃ tadālambanaiścāprahīṇaiḥ |

kathamiha yo 'nuśayo yena cittena saṃprayuktaḥ sa khalvaprahīṇastasmiṃścitte 'nuśete ? yāvaddhi tadanuśayānuprāptiviśeṣeṇa sā cittasantatiravaṣṭabdhā cādhiṣṭhitā ca bhavati, niṣyandaphalasya cānāgatasya tasyāṃ cittasantatau sabhāgaheturutpattaye kṛtāspado bhavati, tāvadasāvanuśayastaśmiṃścetasyanuśeta ityucyate | tasya punaḥ kleśāśīviṣasya prāptidraṃṣṭrāvabhaṅge kṛte vidyamāno 'pi san kleśastasmiṃścetasyanarthānutpādanāt sannapi saṃprayogataḥ nānuśeta ityucyate | (Jaini_294) nityaṃ ca tadālambanato kāritrākaraṇāt, tasminnālambane mārgavidūṣaṇākāradūṣite ālambanato 'pi nānuśeta ityucyate | na tu kadācinmuñjeśīkāvaduddhṛtya śakyate tasmāt kleśaḥ cittātpṛthakkartuṃ nirnāśayituṃ vā svālambanādvā vimukhīkartum | uktaṃ hi- "yo dharmo yasya dharmasyālambanaṃ kadācitsa dharmastasya dharmasya nālambanam ? āha- na kadācit" iti | atastaccittaṃ sahāyabhāvena sānuśayaṃ sahāyabhāvasyāparityāgāt | na tvanuśayabhāvena sānuśayaṃ tatrānarthānutpādanāt |

kataratpunaścittaṃ sānuśayam ? traidhātukaṃ pratyekaṃ pañcaprakāram | punaḥ pratyekaṃ dvidhā bhidyate | sarvatragāsarvatragasāsravā nāsravālambanakliṣṭākliṣṭabhedaiḥ |

tatra duḥkhadarśanaprahātavyaṃ satkāyadṛṣṭisaṃprayuktam | tayā ca satkāyadṛṣṭyā tatsaṃprayuktayā cāvidyayā sahāyabhāvena cānuśayāne ca sānuśayam | śeṣaiḥ svanikāyikaiḥ samudayadarśanaprahātavyaiśca sarvatragairanuśayabhāvenaiva | śeṣarnobhayathā | evaṃ sarvaiḥ duḥkhadarśanaprahātavyaṃḥ samudayadarśanaprahātavyaiśca saṃprayuktaṃ cittaṃ yathāyogamabhyūhitavyam |

nirodhadarśanaprahātavyaṃ mithyādṛṣṭisaṃprayuktam | tathaiva tatsaṃprayuktayā cāvidyayobhayathā | śeṣaiḥ svānikāyikasāsravālambanaiḥ sarvatragaiścānuśayabhāvenaiva | svānikāyikānāsravālambanaistadanyaiśca nobhayathā | evamanyairnirodhadarśanaprahātavyaiḥ mārgadarśanaprahātavyaiśca yathāsaṃbhavaṃ vaktavyam |

bhāvanāprahātavyaṃ rāgasaṃprayuktam | tenaiva tatsaṃprayuktayā cāvidyayobhayathā | śeṣairbhāvanāprahātavyaiḥ sarvatragaiścānuśayairbhāvanairvā | anyairnobhayathā | evamanyadbhāvanāheyasaṃprayuktamapi yathāyogaṃ vācyam |

akliṣṭantu svānikāyikaiḥ sarvatragaiścānuśayabhāvenaiva sānuśayamiti ||

kaḥ punareṣāmanuśayānāṃ pravṛttyanukramaḥ ? taducyate | mohastāvat sarvakleśāgraṇī, tasmātkleśapuroyāyinaḥ |

mohātsatkāyadṛktasyā antagrāhekṣaṇaṃ tataḥ /
kāṅkṣāmithyekṣaṇaṃ tasyāḥ śīlāmarśastato dṛśaḥ // Abhidh-d_357 //
Note: Jaini_295
rāgaḥ svadṛśi mānaśva dveṣo 'nyatra pratāyate /
jñeyaḥ pravṛttibāhulyādevameṣāmanukramaḥ // Abhidh-d_358 //

iha tāvad bālasya pañcopādānaskandhātmake duḥkhe saṃmugdhasya phalabhūtān pañcopādānaskandhānajānataḥ satkāyadṛṣṭirūpajāyate | sattvajīvapudgalātmagrāhayogena | tato 'sya tacchāśvatocchedāntagrāhalakṣaṇāntagrāhadṛṣṭiḥ | tasyaivaṃ bhavati- yadi tāvadayaṃ nityo 'vikārī puruṣaḥ kiṃ dharmeṇa yaḥ sukhena nānugṛhyate, duḥkhena vā notpīḍyate | athāyamucchedadharmānityastathāpi kiṃ dharmeṇeti vicārayataḥ kāṅkṣotpadyate | kāṅkṣāpravṛddhyā mithyādarśanamāvahati | tadakāraṇe kāraṇābhiniveśānnihīnaṃ cāgrato grahaṇāt śīlavratadṛṣṭiparāmarśāvākarṣati | tato 'sya 'rāgaḥ svadṛśi mānaśca dveṣo 'nyatra pratāyate |'; tasya khalu mithyādarśanabhūtagrahāvedha śādaśreyasi śreyobuddhyā pravṛttasyānagre cāgryabuddhyabhiniviṣṭasya svapakṣe rāgo bhavati parapakṣe ca dveṣaḥ pravartate | ityataḥ tat 'jñeyaḥ pravṛttibāhulyādevameṣāmanukramaḥ'; ||

vayaṃ tu paśyāmaḥ

sadasanmitrayogāttu tadvṛttyaniyamo mataḥ /

kalyāṇamitrapāpamitrasaṃsargāddhi prāyeṇa śraddhādīnāṃ guṇānāmeṣāṃ ca kleśānāṃ samudācārapravṛttiḥ ācāryāṇāmabhimateti | sa punareṣaḥ-

kleśa utpadyate kaścitsaṃpūrṇaiḥ kāraṇaistribhiḥ // Abhidh-d_359 //

hetuprayogaviṣayabalaiḥ kaścit tribhirutpadyate | kaścid dvābhyāmiti | (Jaini_296) tatra hetubalaṃ sabhāgasarvatragādihetubhāvanāgatotpattaye vartamānaprāptyutsarge meghikādinidarśanāt | prayogabalamapyayoniśo manaskārādisaṃnidhānam | pratyayabalamaparijñātaviṣayābhāsagamanaṃ nidarśanamarhatparihāṇisūtramiti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau

pañcamasyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_297

pañcamādhyāye

tṛtīyapādaḥ |

atha ya ime bhagavatā traya āsravā ākhyātāḥ- "kāmāsravo bhavāsravo 'vidyāsravaśca |" eṣāṃ kaḥ svabhāvaḥ ? tadidamārabhyate-

vyavidyāḥ sakalāḥ kleśāḥ kāme kāmāsravo mataḥ /
styānauddhatye ca hitvordhvaṃ samānatvādbhavāstravaḥ // Abhidh-d_360 //

sarve hyete samānā nivṛtāvyākṛtatvādantarmukhapravṛttatvācca |

avidyākhyastu mūlatvādavidyā sārvadhātukī /

avidyā khalu saṃsāramūlam | uktaṃ hi bhagavatā- "avidyāpratyayāḥ saṃskārāḥ |" tathā- "yāḥ kāścana durgatayo 'smilloke paratra ca |

sarvāstā avidyāmūlikāḥ " iti |

tatra tāvatkāmāsravaḥ ekacatvāriṃśad dravyāṇi | rāgapratighamānāḥ pratyekaṃ pañcaprakāratvāt pañcadaśa bhavanti | vicikitsāḥ catasraḥ | dṛṣṭayo dvādaśa | daśa paryavasthānāni | ityetānyekacatvāriṃśad dravyāṇa kāmāsrava ityākhyāyate |

Note: Jaini_298

bhavāsravaḥ catuṣpañcāśad dravyāṇi | rāgamānau viṃśatiḥ | aṣṭau vicikitsāḥ | caturviṃśati dṛṣṭayo 'vidyāṃ hitvā | dve ca paryavasthāne styānauddhatyākhye, paratantratvāt |

avidyāsravaḥ pañcadaśadravyāni | tāni piṇḍenāṣṭottaraṃ dravyaśatamāsravāṇāṃ svabhāvaḥ |

tathaughayogā dṛgvarjjaṃ tatpṛthaktvantu pāṭavāt // Abhidh-d_361 //

kāmāsrava eva khalu kāmaughaḥ kāmayogaśca | dṛṣṭī varjayitvā | dṛṣṭayastu paṭutvātpṛthagogheṣu yogeṣu ca vyavasthāpyante | haraṇaśleṣaṇakāryapradhānabhūtā hi dṛṣṭayaḥ | yathā hi sarve kleśāḥ dṛṣṭivarjyāḥ, apaharanti śleṣayanti ca (Jaini_299) tathaivaikākinyo 'pi dṛṣṭaya iti | tadevaṃ sati kāmaugha ekānnatriṃśat dravyāṇi | rāgapratighamānāḥ pañcadaśa | vicikitsāścatasraḥ | daśa paryavasthānānīti |

bhavaugho 'ṣṭāviṃśatirdravyāṇi | rāgamānā viṃśatiḥ | vicikitsā aṣṭau | dṛṣṭyoghaḥ ṣaṭtriṃśad dravyāṇi | avidyaughaḥ pañcadaśadravyāṇi | evameva yogā draṣṭavyāḥ ||

sāvidyā dve upādāne yathāktau dve tu dṛṅmaye /
catasro 'pyekamantyaikaṃ kumārgādisamāśrayāt // Abhidh-d_362 //
śeṣāstraidhātukāstvantye sātmabhāvapravṛttitaḥ /

tatra kāmayoga eva sahāvidyayā kāmopādānaṃ catustriṃśad dravyāṇi | rāgapratighamānāvidyā viṃśatiḥ | vicikitsāścatasraḥ | daśaparyavasthānāni |

bhavayoga eva sahāvidyayā ātmavādopādānam, aṣṭātriṃśad dravyāṇi | rāgamānāvidyāstriṃśat | vicikitsā aṣṭau |

Note: Jaini_300

dṛṣṭiyogācchīlavrataṃ niṣkṛṣya dṛṣṭyupādānaṃ triśad dravyāṇi | śīlavratopādānaṃ ṣaḍdravyāṇi | kasmātpunaretad dṛṣṭibhyo niṣkṛṣṭam ? 'kumārgādisamāśrayāt |'; mārgapratidvandvabhūtaṃ hyetadubhayapakṣavipralabhbhakaṃ ca | gṛhiṇo 'pi hyanena vipralabdhāḥ anaśanādibhiḥ svargamārgasaṃjñayā | pravrajitā apīṣṭaviṣayavivarjane śuddhipratyāgamanāditi |

'śeṣāstraidhātukāḥ |'; dṛṣṭayo dṛṣṭyupādānam | traidhātukāśca śīlavrataparāmarśāḥ parāmarśopādānam | kāmāsravastu ekadhātukaḥ | bhavāsravastu dvidhātukaḥ | tasmādeva tat 'antyam'; dvayaṃ sārvadhātukameva | 'ātmabhāvapravṛttitaḥ |'; ātmabhāvālambanapravṛttaṃ khalvetaditi |

te khalvete anuśayāḥ

saṃyojanādibhiḥ śabdairdarśitāḥ pañcadhā punaḥ // Abhidh-d_363 //

saṃyojanabandhanānuśayopakleśaparyavasthānabhedena pañcadhā bhittvoktāḥ |

nava saṃyojanānyasminnīrṣyāmātsaryameva ca /
dravyāmarṣaṇasāmānyād dṛśaḥ saṃyojanadvayam // Abhidh-d_364 //

śeṣāṇyanuśayāḥ pañca

nava khalu sayojanāni sūtra uktāni- anunayapratighamānāvidyādṛṣṭiparāmarśavicikitserṣyāmātsaryasaṃyojanāni |

Note: Jaini_301

tatrānunayasaṃyojanaṃ traidhātuko rāgaḥ | evamanyāni yathāyogaṃ vaktavyāni | dṛṣṭisaṃyojanaṃ tisro dṛṣṭayaḥ parāmarśasaṃyojanaṃ dve dṛṣṭī |

kiṃ punaḥ kāraṇaṃ saṃyojaneṣu tisro dṛṣṭayo dṛṣṭisaṃyojanaṃ pṛthaguktam ? dve punardṛṣṭī parāmarśasaṃyojanaṃ pṛthagiti ? taducyate- 'dravyāmarṣaṇasāmānyād dṛśaḥ saṃyojanadvayam |'; aṣṭādaśadravyāṇi khalu tisro dṛṣṭayaḥ | aṣṭādaśaiva dve parāmarśadṛṣṭī | dvayośca nāmasāmānyam | tasmādetad dvayamekaṃ saṃyojanamuktamiti |

punarapyanyatra bhagavānsaṃyojanam

pañcadhā pañcadhā punaḥ /
jagādāvarabhāgīyamūrdhvabhāgīyameva ca // Abhidh-d_365 //
Note: Jaini_302
ādyantye dve dṛśau kāṅkṣākāmacchando dvireva yaḥ /

tatra pañca saṃyojanānyavarabhāgīyāni | tadyathā- satkāyadṛṣṭiḥ śīlavrataparāmarśo vicikitsā kāmacchando vyāpāda iti | ete hi kāmadhātuhitatvādavarabhāgīyā ityucyante | avarā hi kāmadhātūretāni ca tadanuguṇāni | yasmāt

dvābhyāṃ kāmānatikrāntiḥ punarānayanaṃ tribhiḥ // Abhidh-d_366 //

kāmacchandavyāpādābhyāṃ kāmadhātuṃ nātikrāmati | satkāyadṛṣṭyādibhistribhiratikrānto 'pi punarāvartate dauvārikānucarasādharmyāt |

anye punarāhuḥ- tribhiḥ sattvāvaratāṃ nātikrāmati pṛthagjanatvam, dvābhyāṃ dhātvavaratāṃ kāmadhātumiti |

yadā khalu strotaāpannasya paryādāya trisaṃyojanaprahāṇe ṣaṭ kleśāḥ prahīṇāḥ kimarthaṃ tisro dṛṣṭīrapahāya trayamevāha satkāyadṛṣṭiṃ śīlavrataparāmarśaṃ vicikitsāṃ ca ? taducyate-

Note: Jaini_303
dvyekadṛggheyakāryokterdṛṣṭiheyamukhagrahāt /
sarvadṛggheyabhāktve 'pi trayametadudāhṛtam // Abhidh-d_367 //

pravartakagrahaṇe khalu pravartyamapi gahītaṃ bhavati pradīpālokavat | tatra satkāyadṛṣṭyā tatpravartitāntagrāhadṛṣṭirgṛhītā | śīlavrataparāmarśeṇa dṛṣṭiparāmarśaḥ pravartitaḥ | vicikitsayā mithyādṛṣṭiḥ pravartitā | ato hetugrahaṇātkāryagrahaṇaṃ veditavyam |

athavā trividhā kleśāḥ- ekaprakārāḥ, dviprakārāḥ, catuṣprakārāśca | tatra satkāyadṛṣṭyā ekaprakārā gṛhītāḥ | śīlavrataparāmarśena dviprakārāḥ | vicikitsayā catuṣprakārāḥ gṛhītā bhavantīti ||

vayaṃ brūmaḥ-

sarvānarthanidānatvānmārgapratyarthibhāvataḥ /
tathyohāvidhuratvācca trisaṃyojanadeśanā // Abhidh-d_368 //

satkāyadṛṣṭiḥ khalu sarvānarthamalānāṃ kleśasya ca bhavatrayasya ca mūlam | atastayotkhātayā sarvānarthavṛkṣasyotsādanaṃ bhavati | mārgasya ca sadbhūtasya pratyarthibhūtaḥ kumārgāvalambī śīlavrataparāmarśaḥ | tena prahīṇena sanmārgeṇa mokṣapurapraveśo bhavati | samyagdṛṣṭyādimārgapratipattipratibandhabhūtā ca vicikitsā | (Jaini_304) tayā prahīṇayā samyagdṛṣṭisaṃkalpapuraḥsaro mārgo nirvibandhaḥ pravartate | ityaṣṭāśītyanuśayaprahāṇe 'pi sati trayāṇāmeva grahaṇam |

vaibhāṣāḥ punaḥ paśyanti- mokṣāntarāyāḥ trayodbhāvanāḥ | yathā khalu trayo 'ntarāyā mārgagamane bhavantyagantukāmatānyamārgagrahaṇaṃ mārgabahutvasaṃdehācca mārgagamanāpratipattiḥ | evaṃ mokṣagamane trayo 'ntarāyā bhavanti | satkāyadṛṣṭyā mokṣāduttrāsaṃ gatasyāgantukāmatā bhavati | śīlavrataparāmarśenānyamārgagrahaṇāt mārgavibhrāntiḥ | vicikitsā mārgasaṃśaye sati mārgāpratipattirityeṣāṃ mokṣagamanāntarāyāṇāṃ prahāṇaṃ strotaāpannasya dyotayadbhagavānkleśatrayasyaiva grahaṇamakārṣīditi ||

yathā ca pañcavidhamavarabhāgīyaṃ saṃyojanamuktavāṃstathā pañcordhvabhāgīyānisaṃyojanānyākhyātavān sūtre |

dvau rūpārūpajau rāgau mānamohoddhavāstrayaḥ /

pañca khalurdhvabhāgīyāni saṃyojanāni | tadyathā- rūparāgaḥ, ārūpyarāgaḥ, auddhatyam, māno 'vidyā ca | eṣāmaprahīṇānāṃ ūrdhvadhātudvayaṃ nātikrāmanti sattvāḥ | samāptaḥ saṃyojanādhikāraḥ |

bandhanānīdānīmucyante | trīṇi bandhanāni | rāgo bandhanaṃ dveṣo moho (Jaini_305) bandhanam | ebhistraidhātukāḥ sattvāḥ saṃsāracārake baddhāḥ yathāyogam | kasmātpunaretāni bandhanānītyuktāni ? taducyate-

trivedanānuśāyitvād dṛḍhatvādbandhanatrayam // Abhidh-d_369 //

trivedanāvaśātkhalu bandhanatrayamuktam | tatra sukhāyāṃ vedanāyāṃ rāgo 'nuśerate | duḥkhāyāṃ dveṣaḥ | aduḥkhāsukhāyāṃ mohaḥ | ete ca trayo mūlakleśāḥ ṣaḍvijñānabhaumāḥ pañcaprakārāḥ | tasmādete dṛḍhatvād bandhanaśabdenoktāḥ ||

punaranye bhagavatā sūtre-

dvipakṣagranthanād granthāścatvāraḥ samudāhṛtāḥ /
abhidhyākhyāstathā dveṣaḥ parāmarśadvayaṃ tathā // Abhidh-d_370 //

tatra gṛhī abhidhyayā viṣayeṣu grathitastadvyāghātakartṛṣu vivādamārabhamāno dveṣeṇānubadhyate | pravrajitaḥ śīlavrataparāmarśagrathitastadapavādaśravaṇādidameva satyamiti satyābhiniveśaparāmarśena dṛṣṭiparāmarśākhyena badhyate | iti catvāro bhavanti ||

uktāḥ kleśāḥ |

Note: Jaini_306
upakleśāstu vijñeyāḥ saṃrambhādyā yathoditāḥ /
sarve vā caitasāḥ kliṣṭāḥ saṃskāraskandhasaṃjñitāḥ // Abhidh-d_371 //

ye tāvatkhalu kleśā upakleśā api te cittopakleśanāt | iha tu paryavasthānakleśamalasaṃgṛhītāḥ kṣudrakavastukoddiṣṭā veditavyāḥ | ye 'pi cānye caitasikāḥ saṃskāraskandhasaṃgṛhītāḥ te 'pyupakleśā ityākhyāyante ||

ke punaste kleśamalāḥ kāni vā paryavasthānāni ? tatra tāvat-

mūlakleśamalāstvanye ṣaḍupakleśasaṃjñitāḥ /

ta ime ucyante-

śāṭhyopanāhapradāśamāyāmadaviheṭhanāḥ // Abhidh-d_372 //
Note: Jaini_307

tatra cittakauṭilyaṃ śāṭhyaṃ cittasyānṛjutā vakrībhāvaḥ | upanāhaḥ pratighaniṣyando vairānubandhakṛdrandhrāvadhānatā | santoṣyamānasyāpyadharmadṛḍhagrāhitā pradāśaḥ | parābhisandhānāya mithyopadarśanakārī paravañcanāmāyā | cittasmayo madaḥ | saturūpakulabalabhogayauvanārogyaparijanasaṃpattisaṃrāgajaḥ pramādāspadaṃ vividhendriyavibhramotpādajanakaḥ | sattvavyāpādo vihiṃsā viheṭhanetyarthāntaram | uktāḥ ṣaṭ kleśamalāḥ ||

Note: Jaini_308

daśa paryavasthānānyucyante |

mrarkṣyerṣyāhryanapatrāpyastyānamiddhoddhavakrudhaḥ /
mātsaryaṃ kukṛtatvaṃ ca daśadhā paryavasthitiḥ // Abhidh-d_373 //

ete hyanubandhādārḍhyānnānuśayāḥ | na hyeṣāmanubandhadārḍhyamastyanuśayāstu dṛḍhānubandhāḥ | tasmādetāni kālāntaramātraṃ cittaparyavasthāpanāt paryavasthānānītyucyante |

avadyaṃ chādayataḥ cittāpalepo mrakṣaḥ, cittaṃ mrakṣayatīti mrakṣaḥ | parasampattyamarṣaṇamīrṣyā | akāryaṃ kurvataḥ svātmānamavekṣyālajjanāhrīḥ | (Jaini_309) paramapekṣyālajjanānapatrāpyam | kāyākarmaṇyatā styānaṃ tandrīparyāyavacanam | kāyacittākarmaṇyatā middhaṃ cittābhisaṃkṣepaḥ svapnākhyaḥ, sa tu kliṣṭa eva paryavasthānam | cittāvyupaśāntirauddhatyam | parāpakāranimittodbhavo 'parityāgayogena caṇḍībhāvaḥ krodhaḥ | svavastunyāgraho mātsaryam, matto mā saredetaditi niruktiḥ | kukṛtabhāvaḥ kaukṛtyam | ityenāni daśa paryavasthānāni ||

athaiṣāmupakleśamalaparyavasthānānāṃ kaḥ kasya rāgādermūlakleśasya niṣyandaḥ ? tadidamārabhyate ||

ebhyo 'nunayaniṣyandā āhrīkyauddhatatādayaḥ /

ime khalūpakleśāḥ rāganiṣyandāḥ | yaduta- ahrīkyauddhatyamadamātsaryakuhanālapanānaimittikatānaiṣpeśikatā lābhena lābhasya niścikīrṣatā pāpecchatā mahecchatecchasvitā kāmajñātijanapadavitarkapāpamitratādayaḥ |

Note: Jaini_310

tatrāhrīkyānapatrāpyamadā vyākhyātalakṣaṇāḥ | lābhasatkārayaśolobhādabhūtaguṇadarśanārthamīryāpathavikalpakṛccaittaviśeṣaḥ kuhanā | lābhādyarthameva guṇapriyālapanakṛllapanā | upakaraṇārthitvanimittadarśanakṛccaittaviśeṣo naimittakatā | paraguṇavaddoṣavacananiṣpeṣaṇakṛdeva caitasiko naiṣpeṣikatā | labdhalābhakhyāpanenānyalābhaniścakīrṣaṇatā lābhena lābhasya niścikīrṣatā | parairabhūtaguṇasambhāvanecchā pāpecchatā | lābhasatkāraparivāraprārthanā mahecchatā |

lobhātparairbhūtaguṇasambhāvanecchā icchasvitā | kāmarāgapratisaṃyukto vitarkaḥ kāmavitarkaḥ | jñātisnehaparītasya tadāvāhavivāhakṛṣivaṇigrājasevādīnāṃ gṛhasandhāraṇamupajīvanopāyānāṃ rājataskarādibhayapraśamanopāyānāṃ ca vitarkāṇāṃ vitarkaḥ jñātivitarkaḥ | paryāptajīvitopakaraṇāparituṣṭasya lokamitratā, chandarāgāpahṛtacetasasteṣāṃ janapadānāṃ bhūmiramaṇīyatāsubhikṣakṣematāpracuragorasekṣuvikāragodhūmaśālyādīnāṃ vitarkaṇājjanapadavitarkaḥ śīladṛṣṭyācāravipannānāṃ ratikṛtā saṃsevā pāpamitratā |

mrakṣānapatrapāstyānamiddhādyā mohasaṃbhavāḥ // Abhidh-d_374 //

tatra 'mrakṣānapatrapāstyānamiddhāḥ'; | 'ādi'grahaṇāllayaḥ, amanasikārodanādaratā, daurvacasyaṃ tandrī bhaktāsamatetyevamādayaḥ |

tatra layonāma doṣaguṇatyāgārjanaṃ prati ātmaparibhavajaścittasaṃkocaḥ | kuśalāsamanvāhāra audāsīnyayogeṇāmanasikāraḥ | guṇeṣu guṇavatsu cābahumānavṛttiranādaratā | (Jaini_311) dharmānuśāstṛṣu sāsūyitapratimantrakṛddaurvacasyam | jṛmbhikodgamādakṣivartmastambhanidrāspadaḥ caittaviśeṣaḥ styānākhyā tandrī | kuśalapakṣānukūlabhojanasamatāprativedhaścetaso bhaktāsamatā ||

kaukṛtyaṃ vicikitsotthaṃ krodhādyā dveṣasambhavāḥ /

kaukṛtyaṃ khalu yathoktalakṣaṇaṃ vicikitsāsamutthitam | krodhādyā dveṣaniṣyandāḥ | 'ādi'śabdādīrṣyākṣāntyupanāhapradāśasaṃrambhādayaḥ |

tatrerṣyā pūrvoktalakṣaṇā | sahyāsahiṣṇutākṣāntiḥ | randhrāvadhānānivṛttirupanāhaḥ | saṃtoṣamānasyāpyadṛḍhagrāhitā pradāśaḥ | parānvimardiṣataḥ pāṇipādauṣṭhakapolaśarīrakampayonirbhrāntamanasaḥ kṣobhaḥ saṃrambhaḥ | nimittamātreṇa sātatyaviheṭhanakṛcchṛṅgī | nistanato 'bhīkṣṇavivādakṛtyaṃ stambhanatā | kāmyānviṣayānanusmarato rativiparītamanasaḥ pravṛttiraratiḥ | cittāpaiśalyamanārjavatā | vyāpādārtha prayukto vitarko vyāpādavitarkaḥ | vihiṃsāsaṃprayukto vitarkaḥ vihiṃsāvitarkaḥ |

pramādastambhamārdva(?)kṣya māyāśāṭhyavijṛmbhikāḥ // Abhidh-d_375 //
kāyaduṣṭhūlatādyāśca jñeyā vyāmiśrasambhavāḥ /

tatra doṣapravaṇasya guṇānabhisaṃmukhyaṃ pramādaḥ | pūjārheṣvasaṃnatiḥ stambhaḥ | parānurodhātpāpānuvṛttikṛccaitto mārdvakṣyam(?) | parābhisandhānāya mithyopadarśanakṛccaitto māyā | cittakauṭilyaṃ śāṭhyam | kleśasamutthitaḥ kāyasyānamanavinamanakṛccaitto vijambhikā | kleśakṛtā vividhālambanasaṃjñā nānātvasaṃjñāḥ | ativīryabhaktāsamatānirjātakāyavaiṣamyābādhaḥ kāyadauṣṭhulyam | kalyāṇamitrāṇāṃ guṇeṣvananuśikṣā asabhāgānuvartanatā | kleśasamutthā parasampadvitarkaṇā, parodayapratisaṃyukto vitarkaḥ | ityevamādayo vyāmiśrasamutthitā draṣṭavyāḥ |

pradāśo dṛkparāmarśaniṣyandaḥ śaṭhatā dṛśaḥ // Abhidh-d_376 //

pūrvoktalakṣaṇaḥ pradāśaḥ parāmarśaniṣyandaḥ | śāṭhyaṃ dṛṣṭisamutthitamiti ||

atha kaḥ kleśaḥ kayā vedanayā saṃprayujyate ? tadidamārabhyate-

Note: Jaini_312
saumanasyena rāgasya saṃprayogaḥ sukhena ca /

rāgaḥ khalu sukhasaumanasyābhyāṃ saṃprayuktaḥ |

dveṣasya daurmanasyena duḥkhena ca nigadyate // Abhidh-d_377 //

saṃyoga iti vartate | pratighaḥ khalu duḥkhadaurmanasyābhyāṃ saṃprayuktaḥ ||

sarvairmohasya

mohasya tu pañcabhirapīndriyaiḥ saṃprayogaḥ |

vittibhyāṃ caitasībhyāmasaddṛśaḥ /

mithyādṛṣṭirhi daurmanasyasaumanasyābhyāṃ saṃprayujyate, pāpakarmaṇāṃ puṇyakarmaṇāṃ ca yathākramam |

kāṅkṣā ca daurmanasyena

sāṃśayito hi niścayākāṅkṣī daurmanasyena saṃbadhyate |

śeṣāṇāṃ sumanastayā // Abhidh-d_378 //

śeṣāstvanuśayāḥ- catasro dṛṣṭayaḥ, mānaśca | harṣākāravṛttitvātsaumanasyena saṃprayuktāḥ ||

upekṣayā tu sarveṣām

sarve 'pyaviśeṣeṇānuśayā upekṣayā saṃprayujyante | pravāhacchedakāle khalu kleśānāmavaśyamupekṣā saṃmukhībhavati |

kāmāptānāmayaṃ vidhiḥ /
Note: Jaini_313

kāmāvacarāṇāṃ khalvanuśayānāmeṣa vidhiḥ draṣṭavyaḥ |

ito 'nyadhātujānāṃ tu pratibhūmyantaraṃ svakaiḥ // Abhidh-d_379 //

yasyāṃ yasyāṃ bhūmau yāvantīndriyāṇi santi tatrāpi cāturvijñānakāyikāścāturvijñānakāyikairmanobhūmikā manobhūmikaireva yathāsaṃbhavam ||

uktāḥ kleśānāmindriyasaṃprayogaḥ | upakleśānāmucyate-

īrṣyayā daurmanasyena kaukṛtyasya tathā krudhaḥ /
pradaṣṭeścopanaddheśca vihiṃsāyāstathaiva ca // Abhidh-d_380 //

daurmanasyena khalvīrṣyākaukṛtyakrodhapradāśopanāhavihiṃsāḥ saṃprayujyante ||

mātsaryaṃ daurmanasyena saumanasyena kasyacit /

prārthyamāno hyaprayacchan parasya jahrīyamāno durmanāyate | kecitpunaḥ vyācakṣate- saumanasyena saṃprayujyate lobhānvayatvena harṣākāravartitvāt |

dvābhyāṃ māyā tathā śāṭhyaṃ mrakṣo middhaṃ tathaiva ca // Abhidh-d_381 //

daurmanasyasaumanasyābhyāṃ māyāśāṭhyamiddhāni saṃprayujyante | kadāciddhi sumanāḥ paraṃ vañcayate | kadāciddurmanāḥ | evaṃ yāvatsvapīti ||

madastu sumanaḥskandhasukhābhyāṃ saṃprayujyate /

tṛtīye dhyāne sukhenādhastātsaumanasyenordhvaṃ copekṣayā | 'tu'śabdasya viśeṣaṇatvādayaṃ viśeṣo labhyate |

āhrīkyamanapatrāpyaṃ styānauddhatye ca pañcabhiḥ // Abhidh-d_382 //
Note: Jaini_314

pañcabhirapīndriyaiḥ āhrīkyānapatrāpyastyānauddhatyāni saṃprayujyante | eṣāṃ caturṇāṃ paryavasthānānāmakuśalamahābhūmikatvāt kleśamahābhaumikatvācca ||

idamidānīṃ vaktavyam | ka eṣāṃ kiṃ prahātavyaḥ ? yāni tāvaddaśa paryavasthānāni tebhyaḥ-

āhrīkyamanapatrāpyaṃ styānamiddhaṃ tathoddhavaḥ // Abhidh-d_383 //

..........abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau pañcamādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ ||

..........pañcamodhyāyaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_315

ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ

prathamaḥ pādaḥ..... ..............rvaudārikam | atastutpūrvam | tato vedanāsmṛtyupasthānaṃ dvābhyāṃ sthūlataraṃ vedanāskandhavat | tataḥ cittasmṛtyupasthānaṃ rūpādiprativijñaptisvābhāvyātsulakṣam | dharmāstu saṃjñācetanādyā saṃprayuktāḥ, prāptyādayaḥ viprayuktāḥ, saṃskṛtāśca paramasūkṣmāstasmādante dharmasmṛtyupasthānam | ata evotpattikramopi tathaiva |

Note: Jaini_316

prāyeṇa hi sattvāḥ rūpādyupabhogaratatvāt mokṣavimukhā bhavanti vedanābhinanditvāt, sā cābhinandanā cittasyādāntatvāt | taccādāntatvaṃ rāgādibhiḥ | śraddhādibhiśca dāntatvaṃ bhavati |

catuṣṭvamapi caturviparyāsapratipakṣatvāt | aśucau śucisaṃjñāviparyāsapratipakṣo hi kāyaparīkṣā | duḥkhe sukhasaṃjñāviparyāsapratipakṣo vedanāparīkṣā | anitye nityasaṃjñāviparyāsapratipakṣaścittaparīkṣā, cittasya laghuparivartitvāt | anātmanyātmasaṃjñāviparyāsapratipakṣo dharmaparīkṣā | dharmasmṛtyupasthānasya vaicitryādekātmasaṃjñāviparyāso nivartate | 'ādi'śabdāccaturāhārapañcaskandhapratipakṣatvādyathāyogam ||

sa tadānīṃ yogācāraḥ

samastālambināntyena tānvettyadhruvatādibhiḥ /

sambhinnālambanaṃ hi dharmasmṛtyupasthānaṃ tricatuṣpañcaskandhālambanatvāt | (Jaini_317) pañcaskandhālambanameva tu sāmānyālambanamiti nirdiśyate | tena tu catvāryapi smṛtyupasthānānyabhisamasyānityato duḥkhataḥ śūnyato 'nātmataśceti caturbhirākāraiḥ pratyavekṣate | tataḥ punaryogī kāyaṃ paramāṇusaṃghātakṣaṇasantānabhedena prabhidya paramāṇuśaḥ kṣaṇaśaśca nirīkṣate | kalalādīnāṃ vā bījādyaśucyaṅgāni pṛthaṅmiśrībhūtāni ca yogī rūpāṇi nimitteṣu paśyati | tadūrdhvaṃ tasyānityatvādibhiḥ sāmānyalakṣaṇena yathāyogaṃ sarvadharmakajātīyatvādhimokṣe satyahaṃkāramamakāraviṣkambhanaprahāṇaṃ bhavati | tanprahāṇādrāgādayopi doṣāḥ śrutacintāmayābhyāṃ jñānābhyāṃ viṣkambhyante |

katamena punaratra smṛtyupasthānena kleśātyantakṣayo bhavati ? brūmaḥ |

kleśātyantakṣayo 'ntyena saṃbhinnālambanena vā // Abhidh-d_384 //
Note: Jaini_318

saṃsargasmṛtyupasthānena khalu 'saṃbhinnālambanena atyantakleśaprahāṇaṃ kriyate | 'vā'; śabdo vikalpārthaḥ ||

yasmāt-

asaṃbhinnārtha viṣayaṃ trayametad dvidheṣyate /

sāsravānāsravabhedāt | tataḥ punaḥ skandhānanityādinā

tasyaivaṃ paśyataḥ sākṣādudayavyayadarśanam // Abhidh-d_385 //
skandheṣu jāyate paścāccakrabhramarikādivat /
Note: Jaini_319

eṣā ca smṛtyupasthānakuśalamūlaniṣṭhā | tasya khalvanityākāramabhyasyataḥ sarvasaṃskāreṣu pratikṣaṇamudayavyayadarśanamutpadyate, 'cakrabhramarikādivadi'ti |

sa pratītyasamutpādaṃ skandhānāṃ pratyavekṣate // Abhidh-d_386 //

tasya pratikṣaṇaṃ utpādavyayaṃ paśyataḥ evaṃ bhavati- kathaṃ caite saṃskārāḥ santānena pravartante nocchidyante | sa pratītyasamutpādaṃ paśyati traiyadhvikānāṃ saṃskārāṇāṃ hetuphalasambandhaniyamāvasthitānām | tataḥ punaḥ pratītyasamutpādam ||

satyeṣu pātayitvataṃ tadā kaścitparīkṣate /
tadanityatvaduḥkhatve samavetya tataḥ punaḥ // Abhidh-d_387 //

ekaikamaṅgaṃ satyeṣu pātayitvānityato duḥkhataśca pratyavekṣya

akartṛkānnirīhāṃśca pratyayādhīnasaṃbhavān /
dṛṣṭvā sarveṣvanātmeti tattvākāraṃ niṣevate // Abhidh-d_388 //

tatra svatantrakartṛvirahitvācchūnyānpaśyati svavaśena vinā sahakāribhiḥ pratyayaiḥ kriyākaraṇāt, parādhīnajanmatvāccānātmānaṃ paśyati 'dṛṣṭvā sarveṣvanātmeti tattvākāraṃ niṣevate'; ||

tadabhyasyataḥ

anadhiṣṭhātṛkatvaṃ ca pāratantryaṃ ca paśyataḥ /

na hyatra kaścitpuruṣo vā parameṣṭhī veśvaraḥ svatantraścaikaśca vidyate, paratantrajanmaprasarā eva sarvasaṃskārāḥ svasāmānyalakṣaṇādhiṣṭhitasvabhāvāḥ, iti parīkṣyamāṇasya

sarvadharmeṣu nairātmye sthirā buddhiḥ pravartate // Abhidh-d_389 //

yathoktam-

"sarvadharmā anātmānaḥ paśyati prajñayā yadā |
tadā nirvidyate duḥkhādeṣa mārgo viśuddhaye || "
Note: Jaini_320

atha kasmādiha śūnyākāro na deśitaḥ ? taducyate-

svabhāvenāviśūnyatvād dharmamudrā udāhṛtā /
taduktyā ca taduktatvācchūnyākāro na deśitaḥ // Abhidh-d_390 //

na khalu saṃskārāḥ svabhāvena śūnyāḥ pṛthivyaptejovāyuprabhṛtīnāṃ kāṭhinyādilakṣaṇasya dhṛtyādikriyāyāśca pratyakṣatvāt | rāgādīnāṃ doṣāṇāṃ śraddhādīnāṃ ca guṇānāṃ cittamālyaśuddhikaraṇasāmarthyāt | teṣāṃ ca sāmarthyaṃ yathā dravyāṇāṃ harītakīcitrakadantīprabhṛtīnāṃ rasavīryavipākaprabhāvādidarśanāta sasvabhāvaprabhāvāḥ sarvadharmāḥ dharmamudrāyāśca 'śūnyākāro'; noktaḥ | tasmādihāpi nocyate | athavātaduktyā ca tadukteḥ |'; anātmākāroktyā ca śūnyatāpyuktā bhavati ||

tadevaṃ nairātmye sthiramatiḥ

gotradvārasamūhādīn dhātvādīnāṃ yathāyatham /
svasādhāraṇacihnābhyāṃ sadatopaparīkṣate // Abhidh-d_391 //

dhātvāyatanaskandheṣu svasāmānyalakṣaṇaparicchinneṣu

pratiskandhaṃ tatastasya svābhāvyādiṣu tattvataḥ /
krameṇa jāyate paścātkauśalaṃ sthānasaptake // Abhidh-d_392 //

"rūpaṃ yathābhūtaṃ prajānāti rūpasamudayaṃ rūpanirodhaṃ rūpanirodhagāminīṃ pratipadaṃ rūpasyāsvādaṃ rūpasyādīnavaṃ rūpasya niḥsaraṇamevaṃ yāvadvijñānasya |" uktaṃ hi bhagavatā- 'saptasthāne kuśalo bhikṣuḥ trividhārthopaparīkṣī kṣipramevāsravakṣayaṃ karoti" iti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_321

ṣaṣṭhādhyāye

dvitīyapādaḥ |

tasyedānīṃ yoginaḥ smṛtyupasthānādiṣu kuśalamūleṣu dṛṣṭapūrvaṃ jñeyaṃ satyākāravyavasthānenānucitaśrutacintāmayākārasamudācāranyāyena

nirmathnataḥ krameṇāsya duḥkhasatyabhavāraṇim /
śraddhāvīryasahāyasya tattvajñānānalārthinaḥ // Abhidh-d_393 //
ākārapatitaṃ jñānaṃ tataḥ śamaniyāmakam /
bhāvanāmayamūṣmākhyaṃ jāyate sānuvartakam // Abhidh-d_394 //

tatkhalūṣmagataṃ prakarṣitatvāt ṣoḍaśākāram, pratisatyaṃ caturākāratvāt, sāmānyaṃ dharmasmṛtyupasthānaṃ bhaviṣyasyāryamārgāgnernimittabhūtaṃ dhūmāgnivat | tasmiṃśca labdhe śamaḥ pratyāsannībhavati | atastat 'śamaniyāmakaṃ bhāvanāmayam'; iti | dhyānasaṃvarāśritasamādhibalena dṛḍhībhāvāccittaṃ bhāvayati campakapuṣpatilatailavaditi | 'sānuvartakaṃ'; ca pañcaskandhasvabhāvaṃ nairātmyabuddhiparitoṣāccānuskandhaśaḥ prasāda utpadyate- skandhamātrakamevedaṃ satkāyadṛṣṭervastubhūtaṃ nātrātmāstyātmīyaṃ vā ||

tatastathaiva mūrdhāno mithyādṛṣṭyupaghātinaḥ /
ūṣmabhyo 'dhikasāmarthyādratnaśraddhāvivardhinaḥ // Abhidh-d_395 //

tadūrdhvaṃ tato mūrdhānastathaiva ṣoḍaśākārāḥ | teṣāṃ punarayaṃ viśeṣaḥ | (Jaini_322) mithyādṛṣṭiśaktyupaghātitvam, tadupaghātāt kuśalamūlāni na samucchindanti | ūṣmabhyo 'dhiko viśeṣaḥ ratnatrayaśraddhāvivardhinaśca | teṣu khalvadhimātreṇa buddhādiṣu ratneṣu triṣvākārataḥ prasādo 'bhivardhate, na skandhaśaḥ, prāgevoṣmagateṣu tadbuddhiparitoṣāt | mūrdhasū..............

Note: Jaini_323
........netvasminnubhayatrāpi paścimā // Abhidh-d_396 //

vinyāse vivardhane caiva dharmasmṛtyupasthānaṃ pratyutpannaṃ tadeva cānāgataṃ bhāvyate ||

bhāvyate skandhadṛktvādau na tannirvāṇadarśinaḥ /

na khalu skandhoparamadarśinaḥ skandhamatirbhāvyate |

ākārāṃstulyajātīyān sarvatrātra tu nirdiśet // Abhidh-d_397 //

yādṛśāḥ pratyutpannāstādṛśā evānāgatā bhāvyante ||

draṣṭavyānyatarā tābhyaḥ pratyutpannā vivardhane /
catasṛbhyastvanyatamā pratyutpannā vivardhane // Abhidh-d_398 //
Note: Jaini_324
anāgatāstu bhāvyante catasro 'pyatra niścayāt /
mokṣe 'ntye saṃmukhībhūtāḥ samagrāḥ khalvanāgatāḥ // Abhidh-d_399 //

nirodhe tu pratyutpannaṃ dharmasmṛtyupasthānaṃ catvāri tvanāgatāni bhāvyante ||

ākārāḥ khalu sarvepi bhāvyante gotralābhataḥ /

gotrāṇi khalu labdhāni nirodhasatyato 'tra ṣoḍaśāpyākārā bhāvyante |

gotralābhe tu vijñeyā sabhāgākārabhāvanā // Abhidh-d_400 //

prathamayoḥ satyayoḥ gotrāṇi ālambanāni | tenātra na visabhāgākārabhāvanā ||

sarvatrākiraṇe mūrdhno nirodhākiraṇaidhane /
dharmākhyāḥ saṃmukhībhūtāścatasraḥ khalvanāgatāḥ // Abhidh-d_401 //

mūrdhākāravinyāse 'nirodhākiraṇaidhane'; ca dharmasmṛtyupasthānaṃ pratyutpannam, catvāryanāgatāni bhāvyante ||

ākārāḥ sakalāstatra bhāvyante gotralābhataḥ /
sarvābhyo 'nyatarotpannāḥ satyatrayavivardhane // Abhidh-d_402 //
Note: Jaini_325
anāgatāścatasrastu bhāvyante tatra niścayāt /
ākārāḥ sakalā jñeyāḥ kṣāntivinyasane śṛṇu // Abhidh-d_403 //
sarvatrāntyāḥ samutpannāścatasraḥ khalvanāgatāḥ /
ākārāḥ sakalāstatra bhāvyante cāpyanāgatāḥ // Abhidh-d_404 //
pratyutpannāgryadharmeṣu dharmākhyā smṛtyupasthitiḥ /
anāgatāstu bhāvyante catastrasteṣu niścayāt // Abhidh-d_405 //
ākārāḥ khaluḥ catvāro dṛṅmārgasadṛśatvataḥ /
yathoṣmakiraṇe tadvad draṣṭavyaṃ dṛṣṭivartmani // Abhidh-d_406 //
antyāṃ mārgānvayajñāne pratyutpannāṃ vinirdiśet /
catasro 'nāgatāstadvat ṣoḍaśākārabhāvanāḥ // Abhidh-d_407 //
tadūrdhvamapi cāryasya sarvāpūrvaguṇodaye /
śrutacintāmayaṃ hitvā sūkṣmasūkṣmaṃ vyapohya ca // Abhidh-d_408 //

evaṃ tāvadāryasya smṛtyupasthānabhāvanā draṣṭavyā ||

bālasyārambhamārge tu caturbhūmivinirjayaiḥ /
bhūtāmanyatarāṃ tābhyaścatasraḥ khalvanāgatāḥ // Abhidh-d_409 //
ānantaryapathe muktāvantyāṃ sarvāstvanāgatāḥ /
antye dhyāne prayogādimārgeṣvaṣṭāsu pūrvavat // Abhidh-d_410 //
Note: Jaini_326
tisrastu navame vidyāt maulabhūmipraveśataḥ /
sāmantakaprayoge tu catasro 'ntyāthavā bhavet // Abhidh-d_411 //
divyākṣiśrutyabhijñāyāṃ vimokṣādau tathaiva ca /
prathamāṃ saṃmukhībhūtāṃ catasraḥ khalvanāgatāḥ // Abhidh-d_412 //
paracitte tṛtīyā tu catasraścāpyanāgatāḥ /
prāṅnivāsāpramāṇānāmantyāṃ sarvāstvanāgatāḥ // Abhidh-d_413 //
ārūpyāṇāṃ vimokṣāṇāṃ tisṛbhyo 'nyatamāṃ vadet /
saṃmukhe nāma jātāstu tisra eva vinirdiśet // Abhidh-d_414 //
ārūpyakṛtsnayostvantyāṃ pratyupannāmudāharet /
tisraḥ khalvasamutpannāḥ kathayanniyamena tu // Abhidh-d_415 //
āryasya khalu vairāgyaprayoge kṣepaṇe pi ca /
sarvebhyo 'nyatarābhūtāścatasraścāpyanāgatāḥ // Abhidh-d_416 //
ānantaryapathe muktāvantyāḥ sarvāstvanāgatāḥ /
ṛdhyādau tu guṇāḥ sarvamanāryasyaiva nirdiśet // Abhidh-d_417 //
antyapūrvanivāsādau ca dharmapratisaṃvidi /
tathāparasamādhyādāvaraṇāyāṃ tathaiva ca // Abhidh-d_418 //
ārūpyākhyavimokṣādau saṃjñāsūkṣmodaye tathā /
sarvābhyo 'nyatarābhūtāścatasraḥ khalvanāgatāḥ // Abhidh-d_419 //
brūyāttu sūkṣmasūkṣme 'ntyāṃ bhūtāṃ tisrastvanāgatāḥ /
samāseneyamākhyātā smṛtyupasthānabhāvanā // Abhidh-d_420 //

nirvedhabhāgīyānadhikṛtya

etannirvedhabhāgīyaṃ caturdhā bhāvanāmayam /
Note: Jaini_327

paramārthadakṣiṇīyabhikṣusaṅghapraveśadvārabhūtatvāt bhāvanāmayaṃ na śrutamayaṃ cintāmayam | kutaḥ punarupapattiprātilambhikaṃ bhaviṣyatītyetacca sandhāya (Jaini_328) bhagavatoktam- "cyutau batemau mohapuruṣāvasmāddharmavinayādyatra nāmānayoḥ mohapuruṣayorūṣmagatamapi nāsti" iti | taccaitatsarvam

ṣaḍbhaumaṃ ṣoḍaśākāraṃ pañcaskandhā vināptibhiḥ // Abhidh-d_421 //

'ṣaḍbhaumaṃ'; darśanamārgavato, 'ṣoḍaśākāraṃ'; darśanamārgavat sānuparivartakaṃ | 'pañcaskandhaṃ vināptibhiḥ |'; prāptayaḥ khalu noṣmāgatādisvabhāvāḥ | tatsvābhāvye (Jaini_329) hi tāsāmāryasyoṣmagatādisaṃmukhībhāvaḥ syāt | na ceṣyate | satyadarśanasamaṅgino dṛṣṭasatyasya vā satyadarśanaprayogasaṃmukhībhāve prayojanābhāvāditi |

āha | ke punaste ṣoḍaśākārāḥ yeṣāṃ bhāvanayā strotaāpanno bhavati ? taducyate | caturbhirākārairanityaduḥkhaśūnyānātmākāraiḥ duḥkhaṃ parīkṣate | tatra bodhisattvādṛte tṛṣṇācaritaḥ prāyo 'nityākāreṇa, kausīdyādhiko duḥkhākāreṇa, ātmīyadṛṣṭicaritaḥ śūnyākāreṇa, ātmadṛṣṭicarito 'nātmākāreṇa |

hetusamudayaprabhavapratyayataḥ samudayam | hetutaḥ ahetudṛṣṭicaritaḥ | samudayataḥ ekakāraṇadṛṣṭicaritaḥ prabhavato nityakāraṇadṛṣṭicaritaḥ | pratyayato 'buddhipūrvakṛtadṛṣṭicaritaḥ |

nirodhaśāntapraṇītaniḥsaraṇato nirodham | ebhiścaturbhirnirodhaḥ | nāsti mokṣa ityevaṃ dṛṣṭicarito nirodhataḥ śarīrādimata ityevaṃ caritaḥ śāntataḥ | viṣayasukhacaritaḥ praṇītataḥ | dhyānādisukhacarito niḥsaraṇataḥ |

mārganyāyapratipannairyāṇikato mārgam | ebhiścaturbhirmārgaḥ | nāsti mokṣamārga ityevaṃ dṛṣṭicarito mārgataḥ | kaṣṭatapobhirityevaṃ dṛṣṭicarito nyāyataḥ | laukikavairāgyamārgacaritaḥ pratipattitaḥ | asakṛllaukikamārgaparihāṇiko nairyāṇikataḥ | ityevamādite(ke?) samaye vyabhicaraṇakāle tvekopi sarvaiḥ (Jaini_330) parīkṣate | rogagaṇḍaśalyāghātākārādibhirna tu tairatyantaprahāṇamityataḥ ṣoḍaśaivāryākārā ityucyante | purastāccaitacchlokānugatamevopadarśayiṣyāmi ||

nirvedhabhāgīyebhyaḥ punaḥ

paścāttu khalunirvedha āryamārgāhvayastataḥ /
sa yasmānniścito vedhastasmānnirvedha ucyate // Abhidh-d_422 //
Note: Jaini_331

iti prāgāviṣkṛtametat ||

dharmajñānarucirduḥkhe nirmalaṃ dharmadarśanam /
tatastatraivāvadhṛtiḥ dharmajñānamanantaram // Abhidh-d_423 //

laukikebhyaḥ khalvagradharmebhyo nirāsravā lokottarā dharmamātrekṣaṇadṛṣṭirutpadyate | (Jaini_332) sūtra uktam "laukikāgradharmānantaraṃ samaṃ niyāmamavakrāmati (Jaini_333) yadavakrāntau pṛthagjanabhūmiṃ samatikrāmati" iti | tadanantaraṃ duḥkhe dharmajñānaṃ (Jaini_334) niścayātmakam | kṣāntyā vā saṃyogaprāptiṃ chinatti jñānena visaṃyogaprāptimāvahatīti (Jaini_335) viśeṣaḥ |

evaṃ triṣvapi satyeṣu tathaivānvayadhīrdvidhā /

dvābhyāṃ dharmajñānakṣāntidharmajñānekṣaṇābhyāṃ samanantaraṃ rūpārūpyāvacare duḥkhe 'nvayajñānakṣāntyanvayajñānekṣaṇamutpadyate | evaṃ triṣvapi satyeṣu draṣṭavyam | atra punaḥ

Note: Jaini_336
anantyāstatra dṛṅmārgāḥ jñeyāḥ pañcadaśakṣaṇāḥ // Abhidh-d_424 //

antyakṣaṇaṃ muktvā pañcadaśasvabhāvo darśanamārgaḥ yastvasau sthāpitaḥ sa khalu

Note: Jaini_337
kṣaṇo 'ntyo bhāvanāmārgāt phalameṣo 'rthasiddhitaḥ // Abhidh-d_425 //

yogācāryasya khalvabhi............... ................... strotāśceti pañcabhavanti ||

Note: Jaini_338

atra punarya eṣa pañcamaḥ sa khalu

Note: Jaini_339
dhyānāni vyavakīryātaḥ pañcamastvakaniṣṭhagaḥ /

śuddhāvāsopapattiḥ khalu dhyānavyavakiraṇaphalā |

caturdhārūpyagāmyanyo dṛṣṭanirvāyako 'paraḥ // Abhidh-d_426 //

ūrdhvagasyānāgāminaḥ pañcadhā bheda uktaḥ | ārūpyagāmī tu caturdhā nirdiśyate pūrvoktebhyaḥ antarāparinirvāyiṇamapāsya | ityete ṣaḍ bhavanti | dṛṣṭadharmanirvāyakaḥ saptama ihaiva janmani yaḥ parinirvāti ||

punastridhā tridhā kṛtvā trīnato rūpagā nava /

ete khalu rūpopagāḥ pañcānāgāminastrayo bhavanti | antaropapadyaparinirvāyiṇamū(nnū ?)rdhvastrotāśca | (Jaini_340) dvitīyādyā hi trayo 'nāgāminaḥ sarva evopapadya parinirvāyiṇo bhavanti | anupapannānāṃ parinirvāṇāt | teṣāṃ pratyekaṃ tridhā bhedānnavānāgāmino bhavanti | kathamiti ? antarāparinirvāyiṇastāvadutpatata evādūraṃ gatvopapattyāsannībhūtasya ca parinirvāṇabhedāt | upapadyaparinirvāyiṇaḥ upapadya sābhisaṃskārānabhisaṃskārabhedādūrdhvastrotasaḥ plutādibhedāt | tadviśeṣaḥ punarjñeyaḥ karmakleśākṣabhedataḥ // Abhidh-d_427 //

teṣāṃ punastrayāṇāṃ navānāṃ vā anāgāmināṃ karmakleśendriyabhedādyathāyogaṃ viśeṣo boddhavyaḥ | trayāṇāṃ tāvatkarmataḥ, abhinirvṛtyupapattyaparaparyāyavedanīyakarmopacitatvāt | kleśataḥ mṛdumadhyādhimātrakleśasamudācārāt | indriyato 'dhimātramadhyamṛdvindriyabhedāt ||

yadi tarhi kleśendriyabhedānnavānāgāmino bhavanti, kathaṃ sūtre sapta satpuruṣagatayo deśitāḥ ? tadapadiśyate- Note: Jaini_341

ṣaḍdhordhvastrotasā sārdhaṃ saptadhā sadgatirmatā /

dvau khalvatrānāgāminau tridhā tridhā bhittvā ṣaḍdhā vyavasthāpitau | (Jaini_342) tṛtīyastūrdhvastrotānākulīkaraṇārthamabhedenaivoktaḥ | iti saptadhā deśitā satpuruṣagatiḥ |

Note: Jaini_343

kasmāt punaḥ strotaāpannasakṛdāgāminoḥ satpuruṣagatirna deśitā satpuruṣasūtroddeśe lakṣaṇepi sati taducyate-

sati vṛtteranairyāṇāduktaiṣāmeva sadgatiḥ // Abhidh-d_428 //

yasmādanāgāminaḥ satyeva vṛttirbhavati nāsatī | itarayostu kuśalākuśale vṛttiḥ | yasmāccānāgāmī yato gatastatra na punarāgacchati, tau tu gatāgatī kurvāte tasmāttasyaiva sā gatirdeśitā netarayoriti ||

kiṃ punaḥ parāvṛttajanmāpyanāgāmī satpuruṣagatau vyavasthāpitaḥ ? netyāha | yasmāt-

parāvṛttabhavo hyāryo neha dhātvantaropagaḥ /

rūpadhātau hi parāvṛttajanmanaḥ āryasya dhātvantaragamane 'sti saṃbhavaḥ | kāmadhātau tu parāvṛttajanmāryo na dhātvantaraṃ gacchati tatraiva janmani parinirvāṇāt |

Note: Jaini_344

yaścaiṣa kāmadhātau parivṛttajanmārya uktaḥ

eṣa cordhvagatiścaiva nākṣamaṃ cārahānibhāk // Abhidh-d_429 //

ūrdhvadhātūpapannaḥ ūrdhvagatirārya ityapi kṛtaṃ dvayorapyanayornāstīndriyasaṃcāro na parihāṇiḥ | janmāntaraparivāsenāryamārgasya santatau dṛḍhataraniveśāt, āśrayaviśeṣalābhādāryasya janmāntare rūpārūpyapraveśendriyasaṃcāraparihāṇayo na santi ||

atha yaduktaṃ dhyānavyavakiraṇāditi tatra katamaddhyānamādau vyavakīryate ?

antyakāmīryate pūrvaṃ siddhirdvikṣaṇamiśraṇāt /

caturthe hi praśrabdhisukhotkaṭaḥ samādhiḥ sarvakarmaṇyo yatastatsaṃmukhībhāvāt, āśrayasyopacaye satyāmṛtābhivṛddhiḥ yena śaknoti dhyānāni vyavakaritum |

kathaṃ punardhyānāni vyakīryante ? ādau tāvadanāsravaṃ pravāhayuktaṃ caturthaṃ dhyānaṃ samāpadyate | tasmādvyutthāya tadeva sāsravaṃ pravāhayuktaṃ samāpadyate | (Jaini_345) punaśca tadutthitaḥ anāsravaṃ tathaiva sa tān pravāhānhrasitvā yāvatkṣaṇa dvaye tiṣṭhatītyeṣa prayogaḥ |

siddhistu kṣaṇadvayamisraṇāt | yadā tu śaknotyekenāsravakṣaṇānantaramekaṃ laukikaṃ saṃmukhīkartum, ekalaukikakṣaṇāntaraṃ caikamanāsravamayatnena, evamanāsravābhyāṃ sāsravasya miśrīkaraṇānniṣpannā bhavati dhyānavyavakiraṇā |

kimarthaṃ punardhyānavyavakiraṇam ? taducyate-

udbhavārthaṃ sukhārthaṃ ca kleśāśaṅkārthameva ca // Abhidh-d_430 //

tribhiḥ kāraṇairdhyānāni vyavakīryante | upapattyarthaṃ sukhavihārārthaṃ kleśaparihāṇibhīrutayā ca | tatra dṛṣṭiprāptaḥ upapattyabhilāṣasamāpattipriyatābhyām | śraddhādhimuktastu pūrvābhyāṃ ca kāraṇābhyāṃ kleśabhīrūtayā ca | (Jaini_346) asamayavimukto 'pyarhan dṛṣṭadharmasukhavihārārtham | samayavimuktaśca kleśabhīrutayā ceti ||

yaccaitadvyavakiraṇamuktam,

tatpāñcavidhyataḥ pañca śuddhāvāsabhuvaḥ smṛtāḥ /

taddhi caturthadhyānavyavakiraṇaṃ pañcaprakāraṃ mṛdumadhyādhimātratara madhimātratamabhedāt | ato hetupāñcavidhyāt phalamapi pañcavidhaṃ bhavati |

etāḥ punaḥ śuddhāvāsabhūmayaḥ

na jātu dṛṣṭapūrvāstāḥ sarvairapi pṛthagjanaiḥ // Abhidh-d_431 //
Note: Jaini_347

bhavāgramupādāya brahmalokamindralokaṃ yāvadavīcimupādāya sarvabālapṛthagjanairadṛṣṭapūrvamanyatra śuddhāvāsebhya iti |

abhidharmapradīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya dvitīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_348

ṣaṣṭhādhyāye

tṛtīyapādaḥ |

yo nirodhasamāpattimaśnute kāyasākṣyasau /

yaḥ khalu nirodhasamāpattilābhyanāgāmī sa kāyasākṣītyucyate | (Jaini_349) nirvāṇasadṛśasya dharmasya kāyena sākṣātkaraṇāt | sa khalu dharmaḥ kāyāśrayeṇopajāyate | tatprāptilābhādapi nirodhalābhītyucyate |

bhavāgrāṣṭāṃśahā yāvadarhattvapratipannakaḥ // Abhidh-d_432 //

prathamadhyānavairāgyādekaprakāramārabhya yāvadbhavāgrāṣṭaprakāraprahāṇādarhattvapratipannakodraṣṭavyaḥ ||

yaścānantaryamārge 'ntye vajraupamyāhvayesthitaḥ /
Note: Jaini_350

navamasyāpi bhāvāgrikasya prakārasya prahāṇāyānantaryamārge 'ntye 'ntyaphalapratipannakaḥ evāvagantavyaḥ |

tatphalārthaṃ kṣayajñānaṃ tadekālambanaṃ na vā // Abhidh-d_433 //

tasya vajropamasya samādherbalādutthitaṃ tadbalotthamantyavimuktimārgākhyaṃ tena sahaikālambanaṃ bhavati na vā | kṣayajñānasya catuḥsatyālambanatvāt ||

tadavāpteraśaikṣo 'sāvarhaṃstrailokyasatkṛtaḥ /
sarvakleśavisaṃyuktaḥ śikṣātritayapāragaḥ // Abhidh-d_434 //

sa khalu trayāṇāmāsravāṇāṃ niravaśeṣaprahāṇāttisṛṇāṃ ca śikṣāṇāṃ pāragamanāt sabrahmakasyāpi lokasya pūjāmarhatītyarhannirucyate ||

Note: Jaini_351

eṣāṃ punastrayāṇāṃ mārgāṇāṃ katamaḥ sāsravo katamo nirāsravaḥ ? taducyate-

bhāvanākhyo dvidhā mārgaḥ samalāmalabhedataḥ /
darśanākhyastu vijñeyaḥ sarvasyaiva nirāsravaḥ // Abhidh-d_435 //
ānupūrvikayadbhūyovītarāgāvītāvītarāgiṇām /
aśaikṣākhyopi boddhavyo nityamevāmalīmasaḥ // Abhidh-d_436 //

katamatpunaḥ katamāṃ bhūmimatyeti ? tadapadiśyate-

bhavāgraṃ nirmalo 'tyeti........ // Abhidh-d_437 //
Note: Jaini_352

..........tatra tāvadaśaikṣasya catvāri dhyānāni trīṇyārūpyāṇyanāgamyadhyānāntaraṃ ca | śaikṣasya tu ṣaḍārūpyatrayaṃ hitvā | kiṃ punaratra kāraṇam ?

saviśeṣaṃ yatastyaktvā phalaṃ paramupāśnute /

iha khalu yaḥ phalaviśiṣṭamārgasthaḥ indriyāṇi saṃcarati saphalaṃ phalaviśiṣṭaṃ ca mṛdvindriyamārgaṃ tyaktvā tīkṣṇendriyamārgasaṃgṛhītaṃ phalamātrameva pratilabhate | yaścāśaikṣaḥ ārūpyabhūmiṃ niḥśrityendriyāṇi saṃcarati niyatamanāgāmiphalaviśeṣamārgasthasya na cāstyanāgāmiphalamārūpyabhūmisaṃgṛhītam | ityetat kāraṇam |

yaduktaṃ bhagavatā- "kleśān prahāyeha hi yastu pañcāhāryadharmā paripūrṇaśaikṣaḥ" iti | kiyatā paripūrṇaśaikṣo bhavati ?

Note: Jaini_353
śaikṣasya tribhirakṣādyairdvābhyāṃ saṃpūrṇaṃtārhataḥ // Abhidh-d_438 //

śaikṣasya khalu tribhiḥ kāraṇaiḥ paripūrṇatā bhavati | samāpattīndriyaphalaiḥ | tadyathā dṛṣṭiprāptasya kāmasākṣiṇaḥ anyataravaikalyāttu na paripūrṇatā syātprāgeva sarvavaikalyāt | tadyathā kāmāvītarāgasya śraddhādhimuktasyaivaṃ tāvacchaikṣasya |

aśaikṣasya dvābhyāmindriyasamāpattibhyām | tadyathobhayabhāgavimuktasya asamayavimuktasyeti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_354

ṣaṣṭhādhyāye

caturthapādaḥ |

laukikalokottaradarśanabhāvanāśaikṣāśaikṣamārgabhedenānekavidho mārga uktaḥ | sa tu

vijñātavyaḥ samāsena punamārgaścaturvidhaḥ /
ānantaryavimuktyākhyau prārambhotkarṣalakṣaṇau // Abhidh-d_439 //

tatra prayogamārgaḥ kuśalamūlaphalasyārambha ityarthaḥ | tasyānantaramānantaryamārgaḥ yena kleśāñjahāti | vimuktimārgo yaḥ tatpraheyāvaraṇavimukte (Jaini_355) santāne visaṃyogaprāptisahāyotpadyate | viśeṣamārgo yastadūrdhvamanyakuśalamūlaprāptyarthamutkarṣagamanalakṣaṇaḥ ||

punarmārgo bhagavatā mokṣapurapratipādanāt pratipacchabdenoktaḥ "catasraḥ pratipadaḥ | asti pratipatsukhā dhandhābhijñā | asti sukhā kṣiprābhijñā | asti duḥkhā dhandhābhijñā | asti duḥkhā kṣiprābhijñā |" tāsāṃ punarindriyato bhūmitaśca vyavasthānaṃ tadidaṃ pradarśyate-

tīkṣṇendriyasya mauleṣu dhyāneṣu pratipatsukhā /
kṣiprābhijñālpabuddhestu dhandhānyatra viparyayāt // Abhidh-d_440 //

mauleṣu khalu caturṣu dhyāneṣu yo mārgaḥ sā sukhāpratipat | sā ca tīkṣṇendriyasya kṣiprābhijñā tatrāyatnavāhitvāt | nairyāṇavatsukhā tatrāyatnavāhitvāt śamathavidarśanayoḥ sāmyāt | tatraiva sā mṛdvindriyasya dhandhābhijñā | anyāsu tu pañcasu bhūmiṣvanāgamyadhyānāntarikārūpyatrayasaṃgṛhītāsvanaṅgaparigṛhītatvāt | śamathavidarśanānyūnatvāt anāgamyadhyānāntarikayorārūpyatraye (Jaini_356) cānāsravo mārgaḥ tīkṣṇendriyasya pratipat, duḥkhā kṣiprābhijñā | mṛdvindriyasya duḥkhā dhandhābhijñā |

kathaṃ punarāryamārgo duḥkho bhavati ? nāsau duḥkhātmakaḥ na duḥkhasaṃprayuktaḥ ? naiṣa doṣaḥ | yatnavāhitvābhisandhervivakṣitatvāt ||

punarapyeṣa mārgo bodhipakṣyaśabdenocyate "saptatriṃśadbodhipakṣyā dharmāḥ | (Jaini_357) catvāri smṛtyupasthānāni catvāri samyakprahāṇāni catvāro ṛddhipādāḥ pañcendriyāṇi pañca balāni saptabodhyaṅgānyaṣṭāṅgo mārgaḥ" iti |

kā punariyaṃ bodhiḥ ?

kṣayajñānaṃ matā bodhistathānutpādadhīrapi /
daśa caikaśca tatpakṣyāḥ saptatriṃśattu nāmataḥ // Abhidh-d_441 //

sā punareṣā bodhiḥ kṣayānutpādajñānarūpāsatī pudgalabhedena tridhā bhidyate | (Jaini_358) tisro bodhayaḥ | buddhapratyekabuddhaśrāvakabodhayaḥ | uttamanirvāṇāṅgabhūtā taddhi tisṛṇāmapi bodhīnāṃ puruṣakāraphalaṃ tatprādhānyatvāt | mṛdumadhyādhimātrāḥ saptatriṃśadbodhipakṣyā dharmāḥ mṛdumadhyādhimātrabhedabhinnā mahāyānam | mṛdumadhyādhimātrabhedabhinnaṃ buddhapratyekabuddhaśrāvakayāna mityucyate |

tasyāḥ punastriprakārāyā bodheranukūladharmāḥ smṛtyupasthānādayaḥ 'saptatriṃśannāmataḥ'; | dravyatastvekādaśa | śraddhādīni pañca balāni prītiprasrabdhyupekṣāsamyaksaṃkalpavākkarmāntāśca ṣaḍiti | ata idamucyate-

sopekṣāprītisaṃkalpaṃ śraddhādīndriyapañcakam /
saprasrabdhirdvirūpotthaṃ nāmabhedastvapekṣayā // Abhidh-d_442 //
balānyatrendriyāṇyeva prajñaiva smṛtyupasthitiḥ /
vīryaṃ samyakpradhānākhyaṃ ṛddhipādā manasthitiḥ // Abhidh-d_443 //

kathaṃ punarekaṃ vīryaṃ caturdhā nirdiśyate ? tadapadiśte-

doṣahāṇamanutpādaṃ guṇotpādaṃ vivardhanam /
sakṛtkaroti yattaddhi sa prahāṇacatuṣṭayam // Abhidh-d_444 //

utpannānāṃ rāgādīnāṃ khalu doṣāṇāṃ prahāṇāyānutpannānāṃ cānutpādāya yadvīryam, guṇānāṃ ca smṛtyupasthānardhipādādīnāmanutpannānāmutpādāya, utpannānāṃ ca sthitaye yadvīryaṃ, tatprayojananiṣpattibhedāccatvāri samyakprahāṇāni bhavanti ||

Note: Jaini_359
chandavyāyāmamīmāṃsā cittākṛṣṭāḥ samādhayaḥ /
ṛddhipādāstu catvāro guṇasampattiyonayaḥ // Abhidh-d_445 //

chandamadhipatiṃ kṛtvā yo niṣpadyate samādhiḥ sa chandasamādhiḥ | kuśalamūlacchandamūlakatvāt samādhyādiguṇaniṣpatteḥ, tasmādasau chandasamādhirityucyate | tatprabhavāḥ sarvā guṇardhayaḥ | evaṃ vīryaṃ cittaṃ mīmāṃsāmadhipatiṃ kṛtvā niṣpannaḥ samādhiḥ sa eṣa cchandavīryacittamīmāṃsāsamādhiścaturvidhaḥ | prahāṇasaṃskāraiḥ cchandavīryasmṛtibuddhiśraddhāprasrabdhicetanopekṣābhiḥ pratyekaṃ samanvāgataḥ sarvaguṇasamṛddhiniṣpādako bhavati chandavīryacittamīmāṃsāparigrahaḥ sāmarthyāt | kuśaladharmacchande hyasati kutastat prāptyārambhaḥ ? ārabdhepi ca vīrye yadi na tatpraguṇameva cittaṃ bhavati na kāryābhiniṣpattirbhavati | yathāraṇīmabhinirmathyāpyantarāyavyuparamo bhavati punaḥ śaityamāpadyate tadvaditi | vīryānuvṛttaye cittamadhipatimiṣyate | tatpravaṇepi citte yadi sūkṣmān samādhyupakleśānnopalakṣya parivarjayati yadi samādhyanuguṇān, guṇāṃstu sāmānyalakṣaṇaśaktikriyānuttamārthāṅgabhūtānupalakṣya, prajñayā nopacinoti tasyānyāyārabdhavīrye trayamapyetanna prayojananiṣpattaye bhavati | evaṃ chandavīryaśraddhāsmṛtibuddhiprasrabdhicetanopekṣākhyānāmaṣṭāṇāṃ prahāṇasaṃskārāṇāṃ samādhiparigrahasāmarthyaṃ yathāyogamavagantavyam ||

proktaṃ bodhitrayeśitvācchraddhādīndriyapañcakam /
kathitaṃ balaśabdena tadevānabhibhūtitaḥ // Abhidh-d_446 //

śraddhāvīryasmṛtisamādhiprajñārūpāṇi khalu pañcendriyāṇi bodhipakṣyeṣu vyavasthāpyante | bodhitrayādhigame śraddhādīnāṃ pañcānāmaiśvaryādhikyāt, sarvabhūmīṣūpalabdheśca | eteṣāṃ cādhimātramadhyamṛdutaratamaviśeṣādarhatprabhṛtīnāṃ vyavasthānaṃ bhavati | tānyeva bodhipakṣyeṣvindriyāṇyuktāni, na cakṣurādīnyājñātavatendriyaparyavasānāni | eṣāmevaiśvaryarddhiliṅgatvāt | ihendrāḥ dvividhāḥ | citteśvarāśca dhaneśvarāaścetyataḥ indraliṅgamindriyamitikṛtvendriyāṇi | (Jaini_360) yathā pṛthivīśvarāṇāṃ paṭṭādīni liṅgāni bhavanti yaiḥ pṛthivīśvaroyamiti prajñāyate | yathā ca pṛthivīśvarāḥ vibhūṣaṇopabhogaiḥ parijñāyante tathā citteśvarāṇāmāryadhanasamṛddhānāṃ ca śraddhādīni viṣkambhitaprahīṇavipakṣāṇi nirmalāni liṅgāni bhavanti |

tatra tāvacchraddhāyāḥ svalakṣaṇaṃ buddhadharmasaṅghān sambhāvayataścittaṃ prasādamupayāti sadbhūtaguṇayogādapetadoṣatvācca, taddharmeṣu ca prasādātmakamevārthitvamutpadyate | pratītyasamutpādādīnāṃ vā yathābhūtapratyavekṣaṇāt karmaphalādiṣu tatra saṃbhāvanā bhavati | tathā ca saṃbhāvayato yaścetasaḥ prasādaḥ sā śraddhā nāma dharmaścittena saṃprayuktaḥ | yathādarśādau dharmasamūhe, dharmāntaramādarśaprasādādayaḥ, evamarūpiṇi cittādidharmasamudayā dharmāntaraṃ śraddhādayaḥ, cittasyāśrayabhāvāt prādhānyāt santānānuvṛtteśca cittavyapadeśaḥ |

vīryaṃ nāma cetasobhyutsāhalakṣaṇaṃ prayojane vārthiśakyatāṃ saṃbhāvya vividhamīryata iti vīryam |

smṛtīndriyaṃ nāma kāyādiṣu prajñayopalakṣiteṣu yā khalvaviparītābhilapanā pratyabhijñānam, yenāvadhārite viṣayasaṃmoṣaścetasi na bhavati sa khalvasaṃmoṣaḥ smṛtīndriyam |

cetasa ekāgralakṣaṇaṃ samādhīndriyam | viṣayagrāhiviṣayiṇo dharmāstadekālambanaṃ cittamekāgramityucyate | vicitraviṣayapradyute hyanavasthite cetasi tattvāvadhāraṇaṃ na bhavati | yathā khalu vidrutajavanāśvārūḍhaḥ puruṣaḥ pratimukhamāgacchatāṃ dṛṣṭapūrvāṇāmapi manuṣyādīnāṃ na śaknoti vyaktimupalakṣayitumevamanekaviṣayapradrute laghuparivartini citte na kāyādiviṣayatattvopalakṣaṇā bhavati | yadā tu susārathineva samādhinaikasmin viṣaye ciraṃ cittamādhāryate tadā dharmatattvamupalakṣayati | tasmāt kuḍya iva raṅgasya śleṣaḥ samādhirālambane cittasyādhāraḥ |

prajñendrisaṃ yat svasāmānyalakṣaṇamupalakṣayati | yacca kāyadīnāṃ tattvamabhimukhavadavasthitaṃ prāptamiva ślaṣṭamiva pṛṣṭha iva ca lakṣayati sopalakṣaṇāt (Jaini_361) prajñendriyam | yadyapi sarvacitteṣu yathāviṣaye pratyupalakṣaṇā vidyate na tu sā yathārthapravṛtteti na sendriyam |

etānyevendriyāṇi śraddhādīni yasmādyoginaḥ kleśasaṃgrāmāvatīrṇasya kleśānīkavijaye pradhānāṅgabhūtāni rājña iva hastyādayastasmādbalānītyucyante |

bodhanārthena nirdiṣṭaṃ śāstrā bodhyaṅgasaptakam /
pratītyā paramārthena prajñetyantamanugrahāt // Abhidh-d_447 //

samānepi bodhipākṣikatve viśeṣeṇaite saptadharmā bodhyaṅgāni bhavanti | bhāvanāmārge khalveteṣāṃ prādhānyaṃ dṛṣṭasatyasthānata eva | dharmopalakṣaṇopalakṣitasvarūpādiṣu guṇadoṣeṣu smṛtipramoṣadoṣāpanayanārthamādau smṛtisaṃbodhyaṅgamuktam |

hlādaḥ prasrabdhiḥ | rāgajādiparidāhaprataptacittaśarīrasya grīṣmārkaprataptasyeva śītodakahradāvagāhanādanāsravajñānasaṃmukhībhāvā dyat kāyacittaprahlādaḥ sa dharmaḥ prasrabdhiḥ |

upekṣā nāma rāgadveṣapakṣapātavipakṣeṇa yathābhūtajñeyamavekṣamānasya yaccittasamatānyatarapakṣābhisaṃskāravipakṣo nirvāṇāśayā sopekṣā bodhyaṅgamityucyate |

atra punaḥ prītyādīni trīṇyapi kṛtāvaśeṣāṇi catvāri pūrvameva vyākhyātāni | teṣāṃ punaḥ saptānāṃ buddhirdharmapravicayalakṣaṇā bodhiśca bodhyaṅgaṃ ca | jñānaṃ hi bodhiḥ jñānaṃ ca prajñā śeṣāṇyaṅgānyeva ||

teṣāmapi ca

prītiprasrabdhyupekṣāṇāmuktāddhetostadaṅgatā /

nirāmiṣaprītiprasrabdhyupekṣābhiḥ prīṇitendriyagrāmaḥ sukhamanudvigno bodhimadhigacchati | (Jaini_362) yāni caiṣāṃ lakṣaṇanirdeśakāraṇānyuktāni tataśca bodhyaṅgatvamiti |

saṃkalpādeścatuṣkasya patho jñeyānukūlyataḥ // Abhidh-d_448 //

aṅgateti vartate | samyaksaṃkalpasamyagvākkarmāntājīvānāṃ samyagdṛṣṭisamyagvyāyāmasamyaksmṛtisamyaksamādhīnāmiva mārgānukūlyādaṅgatvam ||

ayaṃ punarāryamārgasatattvapiṇḍārthaḥ-

vidyāprabhaḥ ślakṣṇavikalpabhūmiḥ śīlānuyātraḥ smṛtivīryamitraḥ /
samādhisarvādhisukhopabhogo mārgo vimuktidvayadhiṣṇyago 'yam // Abhidh-d_449 //
prādhānyaṃ saptavargasya prārambhoṣmagatādiṣu /

atra punaḥ

yathākramaṃ viboddhavyaṃ bhāvanādṛṣṭimārgayoḥ // Abhidh-d_450 //

tatra smṛtyupasthānānyādikarmikāvasthāprabhāvitāni kāyādisvabhāvopalakṣaṇāt | samyakprahāṇānyūṣmagateṣu | tatra saṃsāranirvāṇayorādīnavānuśaṃsadarśane balavadvīryāśrayaṇāt saṃsārapāramuttarati | mūrdhāvasthāyāmṛddhipādāḥ prabhāvyante teṣu samādhibalalābhāccittanigrahe sati parihāṇyabhāvānna kadācid guṇadhanadaridro bhavati | indriyāṇi kṣāntiṣvapāyātyantanivṛttau tadādhipatyāt | balānyagradharmeṣu kleśānavamardanīyatvāt | bodhyaṅgānāṃ bhāvanāmārge prādhānyaṃ vāsīdaṇḍopamayā mārgabhāvanayā niravaśeṣakleśaprahāṇāt | navaprakāratayā vā malaprahāṇe sati bodherāsannībhāvāt | darśanamārge mārgāṅgāni darśanaheyakleśaprahāṇārthamāśu traidhātukātikramaṇotpādāt | ānupūrvīvyatikramastu deśanānukūlyāt ||

atha kasmāccaitasikadharmadharmibhūtaṃ cittaṃ bodhipakṣyeṣu na vyavasthāpitam ? (Jaini_363) saṃjñācetanāmanaskāracchandādhimokṣādayaśca dharmā bodhipakṣyeṣu na vyavasthāpyante ? tadidamanuvarṇyate-

na cittaṃ rājakalpatvād guṇadoṣānuvartanāt /

rājasthānīyaṃ khalu cittaṃ tadbodhipakṣyairdharmairviśodhya mokṣasukhamupalabhyate | yathaiva ca guṇānuvarti cittaṃ tathaiva doṣānuvarti | yathoktam- "cittasaṃkleśātsattvā saṃkliṣyante | cittavyavadānahetośca viśuddhyante |" tasya rāgādayaḥ saṃkleśakarāḥ, śraddhādayo vyavadānādhāyinastasmāccittaṃ na vyavasthāpitam |

vyavahārānukūlyatvāt saṃjñā hyeteṣu neṣyate // Abhidh-d_451 //

prāyo hi vyavahārānupatitā saṃjñā bodhipakṣyāstvekāntena paramārthapakṣabhajamānāḥ ||

vipākaphalanimnatvānmārgokteśca na cetanā /

cetanā khalviṣṭāniṣṭavipākanirvartanatvāt mārgaśabdenābhidhānācca nocyate |

nāprādhānyānmanaskāro vidyāvidyāpravartanāt // Abhidh-d_452 //

manaskāropi samyagdṛṣṭeraṅgabhūtatvādapradhānaṃ vidyāvidyāpravartanācca ||

kriyārambhapradhānatvānna cchando vīryabṛṃhaṇāt /

chandaḥ khalu kartukāmatārūpaḥ kriyārambhaḥ prabhāvyate | vīrya cānubṛṃhayati | tadvīryaṃ bodhipratilambhakartavyatāparisamāpterūrdhvaṃ yāvadanuvartate |

nādhimokṣaḥ samāropānna sparśo daurvibhāvyataḥ // Abhidh-d_453 //

prāyeṇa khalvadhimokṣo 'dhimuktamanaskāreṣu vartate | sparśopi trisannipātamātravipratipatterduravadhāravṛttiḥ | tasmānnoktaḥ ||

nāryavaṃśa hryapatrāpyā aviśāradavṛttitaḥ /
Note: Jaini_364

catvāraḥ khalvāryavaṃśāḥ hryapatrāpye ca | navapravrajitabhikṣuvadaviśāradavṛttitvānna bodhipakṣyāḥ |

nāpramādaḥ parāṅgatvānnāvihiṃsāviheṭhanāt // Abhidh-d_454 //

vīryabhāṇḍāgārikaḥ khalvapramādaḥ | avihiṃsā ca viheṭhanāmātrapratipakṣatvānnoktā ||

sattvādhiṣṭhānavṛttitvānna maitrīkaruṇādayaḥ /

dharmādhiṣṭhānāḥ khalu bodhipakṣyāḥ maitryādayastvekāntena sattvādhiṣṭhānāḥ |

mārgāṅgākṣaikadeśatvānnāpyavetyaprasattayaḥ // Abhidh-d_455 //

avetyaprasādāḥ khalu mārgāṅgaikadeśasvabhāvatvādakṣaikadeśarūpatvācca na punarbodhipakṣyeṣūktāḥ |

nādveṣaḥ śubhamūlebhyaḥ sattvagocarabhāvataḥ /

sattvādhiṣṭhānapravṛtto hi adveṣaḥ | tasmānna bodhipakṣyaḥ |

audāsīnyānna nirvāṇaṃ daviṣṭhyānna paradhvaniḥ // Abhidh-d_456 //

niṣkriyaṃ khalu nirvāṇaṃ kriyāvantastu bodhipakṣyā dharmāḥ | parato ghoṣaḥ khalvapi bodhipakṣyāṅgabhāvo bodherbahiraṅgabhāvādviprakṛṣyate | tasmāt saptatriṃśadeva dharmā bodhipakṣyāḥ ||

kati punarbodhipakṣyāḥ sāsravāḥ katyanāsravāḥ ? tadidaṃ pradarśyate-

bodhyaṅgānyarajaskāni bodhernediṣṭabhāvataḥ /
tadanyānyavabodhyāni samalānyamalānyapi // Abhidh-d_457 //

bodhyaṅgāni khalu bodherāsannatamatvādekāntānāsravāṇi | tadanye tu sāsravānāsravāḥ sarve hi kuśalā dharmā āryamārgāvāhakā nirvāṇāśayāśca | bodhitrayasaṃnikṛṣṭaviprakṛṣṭāṅgabhāvā bodhipakṣyā ityucyante | uktaṃ hi bhagavatā- (Jaini_365) "adhigato me paurāṇo mārgaḥ" iti vacanāt | śāstre tu bodhyaṅgopari ye paṭhyante samyagdṛṣṭyādayo dharmāste 'nāsravā iti ||

kasyāṃ punarbhūmau kiyanto bodhipakṣyā vidyante ?

ādye dhyāne 'khilā maule 'nāgamye prītyapākṛtāḥ /
dvitīye 'pyapasaṃkalpā dvayoścāsmāt dvayādṛte // Abhidh-d_458 //
śīlāṅgebhyaśca tābhyāṃ ca draṣṭavyā triṣvarūpiṣu /
bodhyaṅgebhyaśca sarvebhyo kāme bodhyaṅgavarjitāḥ // Abhidh-d_459 //

tatra tāvanmaule dhyāne sarvepi saptatriṃśadbodhipakṣyā vidyante | anāgamye tu prītivarjitāḥ | tatra prīterabhāvāt | vītarāgāvītarāgasādhāraṇaiṣā bhūmiriti nāsti prītiḥ | dvitīye tu dhyāne saṃkalpavarjitāḥ sarve vidyante | tṛtīyacaturthayostu dhyānayoḥ saṃkalpaprītivarjyāḥ pañcatriṃśat | 'ca'śabdād dhyānāntarepi pañcatriṃśat saṃkalpaprītivarjitāḥ | triṣvārūpyeṣu samyagvākkarmāntājīvaistribhiḥ prītisaṃkalpābhyāṃ ca | bhavāgrepi śīlāṅgatrayaprītisaṃkalpabodhyaṅgavarjitāḥ pañcaviṃśatiḥ | kāmadhātāvapi bodhyaṅgavarjitāstriṃśadvidyanta iti | ye punaranāstravāṇyeva mārgāṅgānīcchanti teṣāṃ tairapi varjitāḥ śeṣā bodhipakṣyā vidyanta iti | gatametat ||

idaṃ tu vaktavyam | bodhipākṣikādhikāre-

yastatprathamatāḥ proktāścatasrastatra kovidaiḥ /
nyāmāvakrāntivairāgyaphalāptyakṣavivṛddhiṣu // Abhidh-d_460 //
Note: Jaini_366

nyāmāvakrāntitatprathamatā, vairāgyatatprathamatā, phalaprāptitatprathamatā, irndriyāntaravivṛddhitatprathamatā tāsu khalvetāsu catasṛṣu tatprathamatāsu-

aṣṭānāṃ nīrajaskānāṃ mārgāṅgānāṃ yathāyatham /
tāsvekasyādhvasu jñeyau lābhālābhau navāśrayau // Abhidh-d_461 //

bodhipakṣyabhāvanāprayuktasyāvetyaprasādapratilambho 'vaśyambhāvītyato vaktavyaṃ kasmin satye dṛśyamāne kasyāvetyaprasādasya lābhaḥ ? tadidaṃ nirdiśyate-

trisatyādhigame lābhaḥ śīladharmaprasādayoḥ /
mārgasatyekṣaṇe buddhasaṅghagocarayorapi // Abhidh-d_462 //

duḥkhasatyamabhisamāgacchannāryakāntāni ca śīlāni pratilabhate dharme cāvetyaprasādaḥ | katarasmin dharme ? tasminneva duḥkhasatye | dharmamātramidaṃ sarvaṃ dvādaśāyatanamātramityarthaḥ | nātra kaścidekaḥ sarvabhedānvayī jātidravyākhyo dharmī vidyate | na cātra santi puruṣajīvapugdalā bhūtakoṭayaḥ śaśaviṣāṇakalpā nirātmāna iti | evaṃ samudayamabhisamāgacchato dvayoreva lābhaḥ | tadvinnirodhaṃ samāgacchato draṣṭavyam | mārgasatyekṣaṇe tu buddhe bhagavati prasādo labhyate tatsaṅghe ca | sadbhūtamārgākhyāyī bhagavānmārgajño mārgadeśikaḥ | yepi ca taṃ mārgaṃ pratipannāḥ śrāvakāḥ śaikṣāśaikṣāḥ puruṣavṛṣabhāḥ ye ca saptasaddharmādipradīpaprakāśitabuddhyāśayasā(?)ca bodhisattvasiṃhāḥ darśanamārgaguhādhyāsinaḥ teṣu ca prasādo bhavati dvyākāraśraddhāsvarūpaḥ | so 'yaṃ vistareṇocyate ||

bauddhātsaṅghādṛte mārgādyā śraddhā satyagocarā /
dharmāvetyaprasādosau saṃpratītyaprabhāvataḥ // Abhidh-d_463 //

sa punardharmo nirvāṇaṃ bodhisattvasantānikaśca mārgaḥ ||

kaḥ punareṣa buddhaḥ ko vā tatprasāda ityapadiśyate-

Note: Jaini_367
mohanidrātamonāśāddhīnetronmīlanāt svayam /
buddho yastadguṇe śraddhā prasādaḥ sa jine mataḥ // Abhidh-d_464 //

dviprakāro hi buddhaśabdasyārtho mukhyo gauṇaśca | tatrādyo buddhakārakā buddhasyāśaikṣā dharmāḥ | gauṇastu tadādhārepi śarīre tatphalabhūteṣu cāṣṭādaśasvāveṇikeṣu buddhaguṇeṣu buddhaśabdasādhutvaṃ pūrvameva pradarśitam ||

śaikṣāśaikṣaguṇāḍhyānāṃ pudgalānāṃ ya ākaraḥ /
tadguṇālambanā śraddhā prasādaḥ saṅkhagocaraḥ // Abhidh-d_465 //

uktaṃ hi sūtre- "kati bhadanta loke dakṣiṇīyāḥ ? dvau gṛhapate śaikṣā aśaikṣāśca | tatrāṣṭādaśa śaikṣāḥ nava śaikṣāḥ |" iti vistaraḥ ||

śīlānāṃ yattu vaimalyaṃ tatprasādastathaiva tu /

kati punareṣāṃ dravyataḥ kati nāmataḥ ?

dravyato dvayamevaitannāmatastu catuṣṭayam // Abhidh-d_466 //

śraddhā ratnatrayālambanabhedena tridhā bhitvāryakāntāni ca śīlānyekadhā kṛtvā tatrāpi vaimalyaprasādoktiḥ | yaddhi nirmalaṃ tat prasannamityucyate ||

idamidānīṃ vācyam | atha kasmātsamanvāgatopi śaikṣaḥ samyagjñānena samyagvimuktyā cāṣṭābhiraṅgaiḥ samanvāgataḥ śaikṣaḥ prātipada ityuktaṃ daśabhirarhan kṣīṇāsrava iti ? taducyate-

śaikṣasya bandhaśeṣatvādvimuktirnāṅgamiṣyate /
Note: Jaini_368

śaikṣasya vidyamānāpi anākāritvānnāṅgamucyate | satyāmapi hi tasyāṃ kleśabandhanabaddhaḥ śaikṣo na ca vimokṣo yujyate |

kā punariyaṃ vimuktiḥ katidhā ca ? tadapadiśyate-

mokṣādhimokṣarūpatvānnityānityatvato dvidhā // Abhidh-d_467 //

svarūpabhedādapi dvidhā prakārabhedādapīti | svabhāvabhedāt mokṣādhimokṣasvabhāvā | prakārabhedopi kṣarākṣarabhedāt, sāmayikī kāntākopyabhedādvā rāgavirāgāvidyāvirāgabhedācca ||

Note: Jaini_369

atha samyagjñānaṃ katamattaducyate-

pūrvoktaiva hi yā bodhiḥ sā samyagjñānamucyate /

kṣayānutpādajñāne bodhirityuktam | te eva samyagjñānaṃ veditavyam |

katarat punaścittaṃ vimucyate ? kiṃ jātaniruddhamathājātaniruddhamatha jātameva ?

mucyate 'nāgataṃ cittamaśaikṣaṃ kleśarodhataḥ // Abhidh-d_468 //

kaścit khalvāha- anāgataṃ khalu cittamutpādyamānaṃ vimucyate 'dhvavimuktyā sarvameva tvanāgataṃ vimucyate | kleśāvaraṇāt santānavimuktyā | tatpunaraśaikṣameva kleśopakleśaprāptivibandhāpagamāt | yadapi tadrūpārūpyapratisaṃyuktaṃ karmopapattiphalaṃ tadapyarhattvaprāptivibandhakaraṃ tacca sarvaṃ vajropamena prahīyata ityāvaraṇavigamāt sarvamevānāgatamaśaikṣaṃ cittaṃ vimucyate ||

dharmā eva tu paramārthataḥ śikṣante | yasmāt-

Note: Jaini_370
dharmavyāpārato loke dharmyapi vyāpṛto mataḥ /

auṣṇyākhyasya dharmasyendhanādidahanavyāpāre satyagnerapi dharmiṇo vyāpāra ucyate | agninā kāṣṭhaṃ dagdhamityagnidahanavyāpāre ca devadattena dagdhosmītyupacaryate | tathā dharmāṇāṃ kleśaprahāṇaśikṣaṇe sati tatsambandhāpekṣayā bhikṣuraśaikṣa ityucyate |

mārgastūpāttakāritro nirasyati tadāvṛtim // Abhidh-d_469 //

'tu'śabdānnirudhyamāna evetyarthaḥ, vartamānasya hi kriyābandhāt sāmarthyopapatteḥ |

atha yeyamasaṃskṛtā vimuktiḥ ye ca trayo dhātavaḥ prahāṇadhātvādayaḥ, te tataḥ kimanye 'thānanye ? brūmaḥ-

vimuktiḥ śāśvatī yaiva sā virāgādayastrayaḥ /
ākhyātā dhātavaḥ sūtre tridhā bhedo hyapekṣayā // Abhidh-d_470 //

prajñaptiviśeṣāpekṣayā khalveṣāṃ traividhyamuktam | katham ?

virāgo rāganirmokṣaḥ prahāṇākhyo 'nyasaṃkṣayaḥ /
nirodhadhāturanyasya sopādānasya vastunaḥ // Abhidh-d_471 //

rāgaprahāṇaṃ khalu virāgadhāturityucyate | tadanyeṣāṃ kleśopakleśānāṃ prahāṇadhātuḥ | tadanyasya sopādānasya vastunaḥ nirodho nirodhadhāturākhyāyate ||

yena vastunā nirvidyate virajyate 'pi tena vastunā ? catuṣkoṭikaḥ praśnaḥ | katham ?

Note: Jaini_371
duḥkhahetvavalambinyā yogī nirvidyate dhiyā /
virajyate tu saṃraktastataḥ koṭicatuṣṭayī // Abhidh-d_472 //

duḥkhasamudayakṣāntibhiḥ tajjñānaiśca nirvidyate, nānyaiḥ | virajyate tu yaḥ saṃraktaḥ sa ca sarvairapi duḥkhasamudayanirodhamārgakṣāntijñānairvirajyate yaiḥ kleśān prajahāti | evaṃ catuṣkoṭiko bhavati |

tatra virvidyata evaṃ kāmavītarāgo niyāmamavakrāman duḥkhasamudayadharmakṣāntibhyāṃ taddharmajñānābhyāṃ ca pūrvaprahīṇatvānna kṣāntibhyāṃ jahātyapratipakṣatvānna jñānābhyāmato na virajyate | bhāvanāmārgepi prayogavimuktiviśeṣāt mārgasaṃgṛhītābhyāṃ duḥkhasamudayajñānābhyāṃ na virajyate vimuktatvānnirviddhavastvālambanatvāttu nirvidyate |

dvitīyā koṭiḥ- virajyate evāvītarāgaḥ kāmebhyo niyāmamavakrāmannirodhamārgadharmānvayakṣāntibhiḥ bhāvanāmārge ca nirodhamārgajñānaistraidhātukādvairāgyaṃ gacchanna nirvidyate |

prāmodyavastvālambanatvādubhayam | vītarāgaḥ kāmebhyo niyāmamavakrāman duḥkhasamudayadharmānvayakṣāntibhirbhāvanāmārge ca duḥkhasamudayajñānaistraidhātukādvairāgyaṃ gacchan |

nobhayam- kāmavītarāgo niyāmamavakrāmannirodhamārgadharmajñānakṣāntibhyāṃ taddharmajñānābhyāṃ ca bhāvanāmārge cānantaryamārgetarābhyāṃ nirodhamārgadharmajñānābhyām ||

ya ete trayo dhātavastā eva tisraḥ saṃjñāḥ prahāṇavirāganirodhasaṃjñāḥ | vistareṇa tu

saṃjñā anityasaṃjñādyā daśa tābhyo 'śubhādayaḥ /
tisro mārgavidhirmārgaścatastro 'ntyāstrayī phalam // Abhidh-d_473 //
Note: Jaini_372

aśubhasaṃjñā maraṇasaṃjñā sarvaloke 'nabhiratisaṃjñā | mārgaprayogastisṛbhirābhiruktaḥ | catasṛbhiśca mārgo 'nityaduḥkhaśūnyānātmasaṃjñābhiḥ | prahāṇavirāganirodhasaṃjñābhiḥ phalamākhyātamiti ||

kati punarāsāṃ sāsravāḥ katyanāsravāḥ ?

tritayyaśubhasaṃjñādyā jñeyā tatkhalu sāsravāḥ /
samalā nirmalāstvanyā bodhyā nava bhuvo 'malāḥ // Abhidh-d_474 //

aśubhā maraṇasarvalokānabhiratisaṃjñāstisraḥ samalāḥ | śeṣāstu sāsravānāsravāḥ, navabhūmikā anāsravā avaboddhavyāḥ ||

bhūmiṣvekādaśasvantyā dhyānādyāsūpalakṣayet /
caturthī pañcamī ṣaṣṭhī vidyāt saptasu bhūmiṣu // Abhidh-d_475 //

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāṇaṃ vṛttau ṣaṣṭhasyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ ||

samāptaśca ṣaṣṭho 'dhyāyaḥ ||

Note: Jaini_373

saptamo 'dhyāyaḥ

prathamaḥ pādaḥ |

atrāha | bhagavatoktastriskandho 'yaṃ mārgaḥ | tatra śīlaskandhaḥ karmādhyāye vistareṇa vyākhyātaḥ | samādhiskandho 'ṣṭame 'vyāye vyākhyāyiṣyate | prajñāskandha idānīṃ vyākhyātavyaḥ | so 'yamārabhya-

loko 'yaṃ tattvasaṃmugdho jñeyatattve pramuhyati /
tāni jñānāni vakṣyāmi svarūpādiprapañcataḥ // Abhidh-d_476 //

kāni punastāni kiyanti veti ? taducyate-

jātidravye nirākṛtya pratipakṣādyapekṣayā /
tadbhedo daśadhā prokto dharmajñānādināmabhiḥ // Abhidh-d_477 //

jātyāśrayaṇe khalvekatraprasaṅgo dravyāśrayaṇe hyānantyaṃ taccāśakyaṃ vaktum | tasmādubhayametadupekṣya yayāpekṣyayā daśa bhavanti yacca teṣāṃ svalakṣaṇaṃ sāmānyalakṣaṇaṃ ca tatsarvaṃ vistareṇa vakṣyāmaḥ ||

tatra tāvat-

dharmānvayaviśeṣye dve duḥkhādyaiśca catuṣṭayam /
dve saṃvṛtyanyacittābhyāṃ kṣayeṇājanmanā dvayam // Abhidh-d_478 //
Note: Jaini_374

dharmānvayajñāne khalu dharmānvayābhyāmeva viśeṣyete | duḥkhādīni tu catvāri svaviṣayaireva caturbhirāryasatyaiḥ viśeṣyante | saṃvṛtyā paracittena ca saṃvṛtiparacittajñāne viśeṣyete | kṣayeṇāpunarutpattyā ca kṣayānutpādajñānadvayaṃ viśiṣyate |

athavā

pratipakṣaprayogābhyāṃ svabhāvākāragocaraiḥ /
tadvyavasthā niboddhavyā kṛtyenopacayena vā // Abhidh-d_479 //

tatra kāmadhātuvipakṣapratipakṣo dharmajñānam | rūpārūpyāvacaravipakṣapratipakṣo 'nvayajñānam | prayogataḥ paracittajñānaṃ cittaṃ jñāsyāmīti tatprayogāt | svabhāvataḥ saṃvṛtijñānaṃ pipīlikādiṣvapi tadbhāvāt | satyākārairgocaraiścatvāri (Jaini_375) jñānāni | kṛtyataḥ kṣayajñānaṃ kṛtyaparisamāpteḥ | hetūpacayato 'nutpādajñānaṃ sarvairanāsravairjñānaistatsabhāgahetūpacayāt ||

dhātusatyārthacitteṣu jātidhvaṃsāprajanmanoḥ /
saṃmohasya nivṛttyarthaṃ tadbhedo daśadhaiva vā // Abhidh-d_480 //

tatra dhātusaṃmoho dvābhyāṃ dharmānvayajñānābhyāṃ nivartyate | satyasaṃmohaścaturbhiḥ duḥkhajñānādibhiḥ | arthasaṃmohaḥ saṃvṛtijñānena | cittasaṃmohaḥ paracittajñānena | jātisaṃmohaḥ kṣayajñānena | punarutpattisaṃmoho 'nutpādajñāneneti daśaiva jñānāni bhagavānavocat | nātibhūyāṃsi nālpīyāṃsīti ||

atra punaḥ

parijñātādyavagamaḥ duḥkhādau kṣayadhī phalam // Abhidh-d_481 //

"dukhaṃ parijñātaṃ samudayo me prahīṇaḥ,................

..............miti vādavipakṣeṇa vā anārambhiṇāṃ saṃsāreṇaiva śuddhiriti vādavipakṣeṇa pratipadākāraḥ | laukikavairāgyamārgamārasaṃjñāvipakṣeṇa vā anātyantikavairāgyagamanavipralambhāt sarvatrābahumānavipakṣeṇa nairyāṇikākāraḥ ||

athākāro nāma ka eṣa dharmaḥ | kiṃ vā tenākāryata iti ? tadubhayaṃ nirdiśyate-

dhīrākāraḥ sadākāryaṃ sākārāstvavalambinaḥ // Abhidh-d_482 //
Note: Jaini_376

prajñā khalvākāra ityucyate | na tarhi prajñā sākārā bhavati dvayoḥ prajñayoḥ yaugapadyābhāvāt | tataśca na sarve caitasikāḥ sākārāḥ prāpnuvanti | na khalu brū maḥ prajñāsaṃprayogātsākārā vaikākārā vā | kiṃ tarhi ? svavṛttibhirākaraṇādālambanagrahaṇādityarthaḥ |

kiṃ punastadākāryam ? sadākāryam | yatkiñcid dravyataḥ prajñaptito vā vidyate tadākāryate | cittacaittāstu sākārāḥ viṣayagrāhiṇa ityarthaḥ ||

kiṃ punarjñānaṃ kati smṛtyupasthānāni ?

paricittamatistrīṇi dharmasaṃjñaṃ nirodhadhīḥ /
catvāri smṛtyupasthānānyato 'nyajjñānamiṣyate // Abhidh-d_483 //

paracittajñānaṃ khalu trīṇi vedanācittadharmākhyāni | nirodhajñānaṃ dharmasmṛtyupasthānam | paracittanirodhajñānābhyāmanyāni jñānāni catvāri smṛtyupasthānāni ||

atha katamasya jñānasya kati jñānānyālambanam ?

mārgadharmānvayajñānagocaro navaśo dhiyaḥ // Abhidh-d_484 //
Note: Jaini_377

mārgadharmānvayajñānānāṃ pratyekaṃ navajñānānyālambanam | mārgajñānasya tāvatsaṃvṛtijñānaṃ hitvā | dharmajñānasyānvayajñānam | anvayajñānasya dharmajñānam |

duḥkhahetudhiyordve dve

duḥkhasamudayajñānayoḥ saṃvṛtijñānaṃ sāsravaṃ ca paracittajñānamālambanam |

caturṇāṃ daśa

saṃvṛtiparacittakṣayānutpādajñānānāṃ sarvāṇyeva daśajñānānyālambanam |

nāparam ||

nirodhajñānaṃ khalu naiva jñānālambanam ||

punarapi daśadharmān sthāpayitvā kasya jñānasya kati dharmā viṣaya iti vācyam | katham ? taducyate-

pañcadharmāstridhātvāptān mārgarūpān sanātanān /
vyutpattyarthaṃ dvidhā kṛtvā darśayejjñānagocaram // Abhidh-d_485 //

traidhātukān dharmān pratyekaṃ dvidhā kṛtvā saṃprayuktā viprayuktāśca, apratisaṃyuktāṃśca dvidhā kṛtvā saṃyuktaviprayuktabhedenaiva, asaṃskṛtamapi dvidhākṛtvā kuśalāvyākṛtabhedenaivaṃ kṛtvā daśa bhavanti |

tatra tāvatsaṃvṛtijñānasya sarva eva daśadharmā viṣayaḥ | dharmajñānasya pañca (Jaini_378) kāmapratisaṃyuktānāsravāḥ saṃprayuktaviprayuktākuśalaṃ cāsaṃskṛtam | anvayajñānasya sapta rūpārūpyapratisaṃyuktānāsravāḥ saṃprayuktaviprayuktakuśalaṃ cāsaṃskṛtam | paracittajñānasya trayaḥ kāmarūpapratisaṃyuktānāsravāsaṃprayuktā eva | duḥkhasamudayajñānayoḥ ṣaṭkāmarūpārūpyapratisaṃyuktāsaṃprayuktaviprayuktāḥ | nirodhajñānasyaiko 'saṃskṛtameva kuśalam | mārgajñānasya dvāvanāsravaḥ saṃprayukto viprayuktaśca | kṣayānutpādajñānayornava dharmā viṣayo 'saṃskṛtamavyākṛtaṃ muktvā ||

idamidānīṃ vaktavyam | kaḥ katibhirjñānaiḥ samanvāgataḥ ? sarvastāvatpṛthagjanaḥ saṃvṛtijñānenaiva | ayaṃ tu niyamaḥ-

dṛṅmārge prathame jñāne tribhirjñānaiḥ samanvitaḥ /

dvitīyakṣaṇe tribhiḥ saṃvṛtijñānaduḥkhajñānadharmajñānaiḥ |

caturṣvekaikavṛddhyordhvaṃ virakto 'nyamano dhiyā // Abhidh-d_486 //

ataḥ paraṃ caturṣu cittakṣaṇeṣvekaikaṃ jñānaṃ vardhate | tadyathā duḥkhe 'nvayajñāne 'nvayajñānaṃ vardhate | samudayadharmajñāne samudayajñānam | nirodhadharmajñāne nirodhadharmajñānam | mārgadharmajñāne mārgadharmajñānaṃ vardhate | samudayanirodhamārgānvayajñāneṣu kṣāntiṣu ca nāstyapūrvajñānavṛddhiḥ | sarvatra tu vītarāgasya paracittajñānaṃ vardhata iti vācyam ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau saptamasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ ||

Note: Jaini_379

saptamādhyāye

dvitīyapādaḥ |

idamidānīṃ vaktavyam | kasyāṃ bhūmau kasyāṃ vāvasthāyāṃ kasya vā pudgalasya kati jñānāni bhāvyante ? tadārabhyate-

tridhyānakāmavairāgye paścime muktivartmani /
mauladhyānaprayoge ca jñeyānāgatabhāvanā // Abhidh-d_487 //
bālasya smṛtyupasthānadhyānādyutpādane tathā /
prayogamuktimārgeṣu saṃvṛtyānyamanodhiyaḥ // Abhidh-d_488 //

bālasya khalvādyadhyānatrayavairāgye paścime vimuktimārge mauladhyānaprayogamārge ca smṛtyupasthānādikuśalamūlotpādane ca prayogavimuktimārge ca saṃvṛtijñānasya paracittajñānasya cānāgatabhāvanā veditavyā ||

āryasya tu

kṣāntijñānāni bhāvyante svajātīyāni dṛkpathe /

darśanamārge khalu yadyeva saṃmukhībhūtaṃ bhavati kṣāntirvā jñānaṃ vā tajjātīyamevānāgataṃ bhāvyate | nānyajātīyamanyaviṣayaṃ vā pṛthakkāryatvāt |

sāṃvṛtaṃ cānvayajñāne duḥkhahetusamāhvaye // Abhidh-d_489 //

saṃvṛtijñānaṃ khalu darśanamārge triṣu citteṣu duḥkhasamudayanirodhānvayajñānākhyeṣu bhāvyate | na dharmajñāneṣu, akṛtārthatvādālambanākāraparijayo hi nādyāpi parisamāptaḥ ||

kasmātpunaḥ saṃvṛtijñāna tatra bhāvanāṃ gacchati ? taducyate-

samānapratipakṣatvātteṣu mārgāyitatvataḥ /
Note: Jaini_380

yathaivānvayakṣāntijñānāni trīṇi tatprahātavyakleśapratipakṣaḥ, tathā tānyapi saṃvṛtijñānāni pratipakṣaḥ | tairapi tatra mārgāyitaṃ nirvedhabhāgīyāvasthāyām |

ato 'bhisamayātyākhyaṃ tattrisatyāntalābhataḥ // Abhidh-d_490 //

ata eva tadābhisamayāntikaṃ saṃvṛtijñānamityākhyāyate | dharmajñāneṣu khalu tadbhāvanāyāmabhisamayamadhyāni syuriti | taccaitadanutpattidharmakamapi saddharmatayā cintyate |

kasmātpunastadanutpattidharmakameva ? śraddhādharmānusāryāśrayeṇa tadutpattipratibaddhatvāt | darśanamārge ca saṃmukhībhūte tannotpannam | tasmādanutpattikadharmameva bhāvanāṃ gacchati | tatpunaretatsaptabhūmikaṃ kāmāvacaraṃ darśanamārgasamānabhūmikaṃ ca | uktā darśanamārgabhāvanā ||

Note: Jaini_381

bhāvanāmārge vaktavyā |

mārgākhye tvanvayajñāne ṣaḍ bhāvyante 'tha sapta vā /

ṣoḍaśetu vartamānānvayajñānacitte bhāvanāvartmanyavītarāgasya ṣaḍ bhāvyante | saṃvṛtiparacittakṣayānutpādajñānāni hitvā | vītarāgasya tu saptānāgatāni bhāvyante paracittajñānaṃ vardhayitvā |

ānantaryapathe corddhvaṃ bhāvyate nānyacittadhīḥ // Abhidh-d_491 //

sarāgasyāpi bhāvanāmārge tasmāt ṣoḍaśātkṣaṇādūrdhvaṃ yāvatkāme vīta rāgo bhavati tāvatsarveṣu prayogānantaryavimuktiviśeṣamārgeṣu sapta jñānāni bhāvyante | anyatra paracitakṣayānutpādajñānebhyaḥ ||

prahāṇamuktimārgeṣu vināntyāyā vimuktitaḥ /
bhavāgrapratipakṣatvātsaṃvṛtasya na bhāvanā // Abhidh-d_492 //

dhyānacatuṣṭvārūpyatrayavairāgye pañcasvabhijñāsu, akopyāprativedhe ca vyavakīrṇabhāvite ca dhyāne | śaikṣasya sarveṣvānantaryavimuktimārgeṣu saptaiva jñānāni ............. |

........abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau saptamasyādhyāyasya dvitīyapādaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_382

saptamādhyāye

tṛtīyapādaḥ |.....

.........sthānavastuhetuvipākaprativistarairboddhavyam | tatrātītānāgate pratyutpanne ca tadākṣeptākṣepavaicitryaṃ pratikarmasamādānaṃ (Jaini_383) bhavati | kiciddhi sahasā pratyayavaśātkriyate | kiñcid dṛṣṭacetasā | kiñcitpunaḥ samādāya kriyate tena karmaṇā mayā jīvitavyamiti | tathā dharmo 'yamadharmo veti samādāyāsamādāya karoti | sthānādipravibhāgataśca gāmbhīryaṃ boddhavyam | tatra sthānamāyatyutpattyāyattānāmavakāśakāraṇāt | heturapi yena hetunā kriyate | yathoktam- "vastu sthānādhikaraṇamucyate | sādhikaraṇaṃ vastu sthānam | tadyathā prāṇivadhakarmaṇaḥ svabhāvaḥ | sa ca prāṇī yasya cārthe vadhyate yayā pratyayasāmagryā sarvametadvastu sambhavati | kutaḥ ? sthānahetuvipākānāṃ pṛthagukteḥ | yasya khalvetat sthānaṃ yaccāsya sthānaṃ kriyate yasya tatkarma hetuḥ, yaddhetukaṃ ca tat, ayaṃ cāsya karmaṇo vipāko 'yamanyasya" iti | tadetadaṣṭajñānasvabhāvaṃ nirodhamārgajñāne hitvā ||

dhyānādīnāṃ svabhāvādāvavyāghātavisāri yat /
dhyānādijñānasaṃjñaṃ tannavajñānamayaṃ balam // Abhidh-d_493 //
Note: Jaini_384

dhyānavimokṣasamādhisamāpatti jñānabalaṃ khalu yatsaṃkleśavyavadānavyavasthānaviśuddhiṣu nivṛttipakṣe dhyānānāṃ vimokṣāṇāṃ samādhīnāṃ samāpattīnāṃ ca saṃkleśavyavadānavyavasthānaviśuddhiṣu yadbalamavyāhatam | tatra saṃkleśādicatuṣṭayaṃ hānaviśeṣasthitinirvedhabhāgīyaṃ sāsvādaśuddhakānāsravādibhedāt | tadetaddhyānavimokṣasamādhisamāpattijñānabalaṃ navajñānātmakaṃ boddhavyam ||

yatsattvākṣamṛdutvādau paricchede pravartate /
akṣottamāvarajñānabalaṃ tannavadhīmayam // Abhidh-d_494 //

indriyaparāparajñānabalam yatsarvasattvānāṃ śreyaḥprāptiśaktitraividhye jñānamavyāhataṃ tadindriyaparāparajñānabalaṃ navajñānātmakaṃ nirodhajñānaṃ hitvā ||

yatsattvādhirucitraidhe hīnādau sampravartate /
nānādhimuktidhīsaṃjñe balaṃ tacca navātmakam // Abhidh-d_495 //

yatkhalu sarvasattvānāṃ hīnamadhyamottamādhimuktiṣvavyāhataṃ jñānaṃ tacca nānādhimuktijñānabalaṃ navajñānātmakameva nirodhajñānaṃ hitvā ||

yannānādhātvapekṣākhyaṃ sattvārthāya pravartate /
navajñānamayaṃ tadvattannānādhātudhībalam // Abhidh-d_496 //
Note: Jaini_385

te punaḥ pūrvābhyāsavāsanādhātavaḥ pūrvajanmasu guṇadoṣavidyāśilpakarmābhyāsebhyo yā vāsanāstāḥ khalviha dhātavo viśeṣeṇa boddhavyāḥ | gotrārthenāvasthānāṃ ta evāśayā ityavagantavyāḥ, tadvaśāccaratītyucyate | uktaṃ ca bhagavatā- "dhātuśaḥ sattvāḥ saṃsyandante" iti ||

gatidharmāryabhedaṃ yadvetti pratyayabhedataḥ /
taddhiyo daśa sarvatragāminīpratipadbalam // Abhidh-d_497 //

yatkhalu sattvopapattinirvartakeṣu tatkṣayakareṣu ca dharmeṣu jñānamavyāhataṃ tatsarvatragāminīpratipajjñānabalam | bhavyaviśeṣauṣadhavad draṣṭavyam | mokṣabhavyānāṃ nānādhātūnāṃ sattvānāmanekadhātūnāṃ sarvakleśaprahāṇāyauṣadhaviśeṣavatsāmānyapratipakṣaviśeṣapratipakṣaṃ ca sarvatra jānīte gatihetuṃ cānena dhāturekasantāne yo yadgatacittastadvaśena tadavataraṇabhavyo 'bhavyaśca bhavati tatsarvaṃ yathāvatpratijānātīti sarvākārajñatāpyuktā bhavati | tadetat saphalamārgaprahāṇāddaśajñānātmakaṃ bhavati | kecittu kevalamārgagrahaṇānnavajñānātmakam ||

Note: Jaini_386
yat svānyātītajanmekṣisaṃvṛtijñānasaṃjñakam /
prāgjātyānusmṛtijñānabalaṃ tatsaphalaṃ matam // Abhidh-d_498 //

svaparasantā nikānāmatītajanmaparamparāṇāṃ vicitrasukhaduḥkheṣu prāṇiṣvayamamuṣyakarmaṇo vipāko 'yamamuṣyasvapnanimittadhyāyimanasikāracihnārthāvadhāraṇavadanekavidhasambandhāvabodhavaśitvamasya sūcitaṃ bhavati | yathā khalu bhavyārthasūcakān svapnānanekaśo dṛṣṭvā tāṃścārthānabhiniṣpannān prāyaśaḥ sadṛśānapekṣya niścayo bhavati tadvaditi | yathā ca dhyāyināṃ manasikāreṣu dharmacihnānyutpadyante taiśca suvyakto dharmaparicchedo bhavati | tadvatsarvadharmeṣu mudrā bhagavato viditā | kiṃ punastatkarma vipākasambandhamudrāsviti ? tadetadbalaṃ saṃvṛtijñānātmakameva ||

sattvānāṃ cyutisambhūtyorjñānamanyādhvavṛtti yat /
taccyutyutpattibuddhyākhyaṃ balaṃ pūrvavaducyate // Abhidh-d_499 //

divyacakṣurāśrayācca jñānātkarmaphalavaicitryacaritāvataraṇajñānaparapratyayo bhavati | pratyutpannaviṣayamapyevam | taddivyacakṣurāśrayajñānaṃ saha praṇidhijñānenāparānte prabhāvyate | tadetatsaṃvṛtijñānātmakameva ||

āsravakṣayadhīsaṃjñaṃ ṣaḍjñānānyathavā daśa /

ata idānīṃ bhagavato vineyakāryaṃ kimavaśiṣṭam ? āsravakṣayaḥ | tasminyajjñānaṃ yasya yadā yairavataraṇadeśanāvidhibhirakṛcchreṇa saṃpadyate tadbhagavān sarvākāramanena jñānena vetti nānyaḥ kaścit | ato 'syaiva tadbalaṃ nānyasya | tatpunaretat ṣaḍjñānasvabhāvaṃ daśātmakaṃ vā | yadyāsravakṣaye jñānam, ṣaḍbhavanti | (Jaini_387) paracittaduḥkhasamudayamārgajñānāni hitvā | atha sopāye kṣaye jñānaṃ darśanaṃ bhavati, daśajñānāni bhavanti |

ukto daśabalasvabhāvaḥ |

ākāraniyamo vaktavyaḥ | so 'yamucyate-

ṣoḍaśākāramatrādyamanyaiścāpyuttaraṃ bhuvā // Abhidh-d_500 //
saptamaṃ ṣoḍaśākāramavibhaktākṛtidvayam /
aṣṭākāraṃ dvitīyaṃ tu navajñānamayaṃ tu yat // Abhidh-d_501 //
tathāgatabalaṃ proktaṃ tajjñeyaṃ dvādaśākṛti /

sthānāsthānajñānabalaṃ ṣoḍaśabhirākāraiḥ pravartate | anyaiśca tannirmuktairāsravakṣayajñānabalamapi yadi sopāyaṃ kṣayaṃ vivakṣati tadapi ṣoḍaśākāram | atha kṣayamātraṃ tat, ṣaḍjñānamayairākāraiḥ sarvatragāminīṃ pratipajjñānabalaṃ saptamaṃ tadapi tathaiva ṣoḍaśākāram | dvayaṃ tu pūrvenivāsānusmṛticyutyupapattijñānabalamavibhaktākārabalam | dvitīyaṃ tu karmavipākajñānabalamaṣṭākāram | yattu samādhisamāpattijñānabalaṃ tasya navajñānasvabhāvaṃ taireva dvādaśabhirākāraiḥ pravartate | anyadyannoktaṃ tadabhyūhyam |

kiṃ punaḥ kiṃ gocaram ?

sarvagocaramatrādyamantyaṃ śāntyavalambi vā // Abhidh-d_502 //

sarvaviṣayaṃ sthānāsthānabalam | āsravakṣayajñānabalaṃ nirvāṇaviṣayaṃ vā catuḥsatyaviṣayaṃ vā ||

Note: Jaini_388
dvidhā hetubhavālambaṃ saptamaṃ satyagocaram /

karmavipākajñānabalaṃ bhavaviṣayam | sarvatragāminī pratipatjñānabalaṃ catuḥsatyālambanam |

atītādyaddhi dhātvarthamaṣṭamaṃ samudāhṛtam // Abhidh-d_503 //

pūrvenivāsānusmṛtijñānabalaṃ 'atītādyaddhi'; dhātugocaram ||

navamaṃ khalu rūpārthaṃ saṃskṛtālambyate param /

cyutyupapattijñānabalaṃ rūpāyatanaviṣayam anyadyadavaśiṣṭaṃ tatsaṃskṛtadharmagocaraṃ draṣṭavyam |

atra punaḥ

dvyapekṣo balaśabdo 'yaṃ balaṃ tvapratighātataḥ // Abhidh-d_504 //

parābhibhavāpekṣaśca sarvāpratighātitvena ca | yatkhalu apratihatasāmathya tadbalamityucyate | mānasaṃ balaṃ daśavidhaṃ bhagavato vyākhyātam ||

kāyikamapyabhidhīyate-

sandhau sandhau ca buddhasya kāyenārāyaṇaṃ balam /
Note: Jaini_389
spraṣṭavyamadhikaṃ tattu daśa hastyādisaptakāt // Abhidh-d_505 //

nārāyaṇaṃ nāma balamucyate | tacca bhagavato marmaṇi marmaṇi vidyate | nāgagranthiśaṅkalāśaṅkusandhayaśca yathākramaṃ buddhapratyekabuddhacakravartinaḥ |

kiṃ pramāṇaṃ punastannārāyaṇaṃ balam ? yatkhalu daśānāmitarahastīnāṃ balaṃ tadekasya gandhahastinaḥ | evaṃ daśottaravṛttyā mahānagnapraskandivarāṅgacānūranārāyaṇānāṃ vācyam | airāvaṇasahasrasyetyanye | sa hi devodyānayātrāsamaye trayastriṃśacchirasamātmānamabhinirmāyātyadbhutavicitrodyānāyāyamānāni tāvantyeva devakulānyanekasahasraparivārāṇi bhūrjapatravadādāya gacchaḥyeṣa balasamudayastasya | evaṃ tu varṇayanti mānasabalavadanantaṃ kāyikamapi balaṃ buddhānāṃ bhagavatāmiti | tatpunaḥ kāyikaṃ balaṃ spṛṣṭavyāyatanasaṃgṛhītam | gurutvena balasaṃgraho laghutvena daurbalyasyeti varṇayanti |

svaparārthāntasamprāptervaiśāradyacatuṣṭayam /
ādyantabalarūpe dve dve karma pratipaddhiyoḥ // Abhidh-d_506 //
Note: Jaini_390

sūtra uktam- "samyaksambuddhasya vata me sata ime dharmāstvayānabhisambuddhāḥ" iti vistaraḥ | atra hi prathamadvitīyābhyāṃ svārthasampadbhagavatodbhāvitā | pūrveṇa jñānasampat | dvitīyena prahāṇasampat | dvābhyāmanyābhyāṃ parārthasampadā darśitā vyavadānasaṃklelodbhāvanāt |

kataratpunarvaiśāradyaṃ kati jñānātmakam ? taducyate | sthānāsthānabalarūpamādyam | āsravakṣayajñānarūpaṃ dvitīyam | karmasvakajñānabalaṃ tṛtīyam | sarvatragāminīpratipatjñānabalaṃ caturthaṃ vaiśāradyam | tadyāvajjñānasvabhāvānyetāni valāni tāvatsvabhāvāni yathākramaṃ catvāri vaiśāradyāni boddhavyāni |

sūtra uktam- "trīṇīmāni smṛtyupasthānāni yānyāryaḥ sevate" iti vistaraḥ | teṣāṃ punaridaṃ lakṣaṇam-

Note: Jaini_391
śrotṛsampattrayāpekṣā trividhā smṛtyupasthitiḥ /
saṃsmārāhitasāmarthyasaṃprajanyasvalakṣaṇā // Abhidh-d_507 //

śuśrūṣakāśuśrūṣakādibhedādvineyānāṃ traividhyena vyavasthānam | śuśrūṣakādivargatrayābhisandheḥ | svabhāvaḥ punaḥ smṛtiviśiṣṭasaṃprajanyatrayasvabhāvāni trīṇi smṛtyupasthānāni | smṛtiviśiṣṭasaṃprajanyato hi bhagavataḥ śuśrūṣamāṇāśuśraṣamāṇatadubhayayukteṣu vineyasamūheṣu nānando bhavatyāghāto vā ||

mahākaruṇā punaḥ

saṃvṛtijñānarūpatvāddīrghakālānusārataḥ /
sarvatra samavṛttyāderbaddhasyaiva mahākṛpā // Abhidh-d_508 //

yadā śrāvakasyāpi karūṇā vidyate pratyekabuddhasyāpi kasmād buddhasyaiva mahākṛpetyucyate ? yasmādiyaṃ saṃvṛtijñānasvabhāvā śrāvakādīnāmadveṣasvabhāvā buddhasya ca dīrghakālānugatā sūkṣmānugatā sarvasattvasamagrahapravṛttā sarvatrānugatā ca dvātriṃśanmahāpuruṣalakṣaṇavidyotitaśarīrādhyāsinī daśabalaparigṛhītā ca | tasmād buddhasyaiva bhagavato mahākṛpetyucyate | uktā asādhāraṇaguṇāḥ ||

Note: Jaini_392

śrāvakasādhāraṇā ucyante-

araṇā praṇidhijñānaṃ catasraḥ pratisaṃvidaḥ /
arhatsāntānikā hyete pañca tu prāntakoṭikāḥ // Abhidh-d_509 //
itarairapi sāmānyā apramādādayo guṇāḥ /
eṣāṃ yathopadiṣṭānāṃ śṛṇu vakṣyāmi lakṣaṇam // Abhidh-d_510 //

tatra tāvat |

araṇā saṃvṛtijñānaṃ nṛjāntyadhyānaniśrayāt /
āryasantānikā jātā savastukamalekṣiṇī // Abhidh-d_511 //

iha kaścidarhannakopyadharmā sarvakleśaprahāṇātparamāmṛtasukhamanubhavatyevaṃ cittamutpādayati- kathaṃ nāma pare 'pi ime santānālambanād kleśān notpādayeyuḥ kathañca tamaniṣṭaphalaṃ nānubhaveyuḥ | caturthaṃ dhyānaṃ vivṛddhikāṣṭhāgataṃ samāpadya tathā karoti yathāsya cāravihāragatasya santāne na kaścitkleśamutpādayati |

praṇidhijñānamapyevaṃ sarvadharmāvalambi tu /
akopyadharmaṇo khyāte tathaiva pratisaṃvidaḥ // Abhidh-d_512 //

praṇidhijñānamapi saṃvṛtijñānasvabhāvaṃ prāntakoṭika caturthadhyānalābhāt, arhadyadyatpraṇidhatte tattajjānīte praṇidhijñānasya sarvadharmālambanatvāt ||

Note: Jaini_393

pratisaṃvidaḥ khalvapi

vivakṣitārthasambandhināmasaṃmohabhedinī /
ādyānyā tadabhivyaṅgyā jñeyā jñānavicāriṇī // Abhidh-d_513 //
tṛtīyā śabdasaṃskārā jñānasaṃmohaghātinī /
turīyā tu prabandhoktirdhyānādyutpādanonmukhī // Abhidh-d_514 //

tatra dvādaśāṅgapravacanasaṃgṛhīteṣu vakṣyamāṇārthasambandhiṣu vivakṣiteṣu nāmakāyādiṣu yadavivartyaṃ jñānaṃ sā dharmapratisaṃvit | tadavadyotyeṣu paurūṣeyāpauruṣeyasambandheṣu parārthasaṃvṛtyartharāśiṣu yadavivartyaṃ jñānaṃ sārthapratisaṃvit | nāmakāyādivācaka eva vākchabdeṣvarūpadravyaliṅgasaṃkhyāsādhanakriyākālapuruṣo pagrahasambandhini yadavivartyaṃ jñānaṃ sā niruktipratisaṃvit | dharmārthaniruktiṣu dhyānavimokṣasamādhisamāpattivaśitvasaṃprakhyāne yadavivartyaṃ jñānaṃ sā pratibhānapratisaṃvit |

Note: Jaini_394

ta ete ṣaḍguṇāḥ prāntakoṭikamityucyante ||

kā kati bhūmikāḥ punarāsāṃ pratisaṃvidāṃ kā vā kati jñānamayī ? tadavadyotyate-

arthākhyā khalu sarvatra ṣaḍjñānānyathavā nava /

arthapratisaṃvit sarvāsu bhūmiṣu kāmadhātau yāvadbhavāgre navajñānasvabhāvā nirodhajñānaṃ varjayitvā ṣaḍjñānāni nirvāṇasyaiva paramārthatvāt, paracittaduḥkhasamudayamārgajñānāni varjayitvā |

pratibhānāhvayāpyevaṃ daśajñānamayī tvasau // Abhidh-d_515 //

pratibhānapratisaṃvidapi sarvāsu bhūmiṣu daśajñānamayī |

tatra

kāme dhyāneṣu dharmākhyā tadanyā tvādyakāmayoḥ /

dharmapratisaṃvit kāmadhātau caturṣu dhyāneṣu niruktipratisaṃvit kāmadhātau prathame ca dhyāne |

saṃvṛtijñānamayyau tu dve ete pratisaṃvidau // Abhidh-d_516 //

ubhe apyete saṃvṛtijñānasvabhāve dharmaniruktipratisaṃvidāviti ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau saptamasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_395

saptamādhyāye

caturthapādaḥ |

pṛthagjanasādhāraṇāḥ idānīmabhijñādayo guṇā vaktavyāḥ | ta ima ucyante-

ṛddhau śrotre 'nyacitte prāgbhāve cyutyudaye kṣaye /
jñānasākṣātkriyābhijñā ṣaḍvā dhīḥ muktivartmani // Abhidh-d_517 //

jñānasākṣātkriyā khalu vimuktimārgasaṃgṛhītābhijñetyucyate | keṣāṃ punarguṇānāṃ jñānasākṣātkriyā ? tadapadiśyate | ṛddhipādadivyaśrotracetaḥ- paryāyapūrvenivāsānusmṛticyutyupapādāsravakṣayajñānānāṃ yā jñānasākṣātkriyā sābhijñā | abhijānātītyabhijñāyate vā tayeti abhijñā |

kasmātpunarvimuktimārga evābhijñā śrāmaṇyaphalavat na ānantaryamārgasvabhāvāḥ ? paracittajñānasyānantaryamārgapratiṣedhādarhataścāsravakṣayānantaryamārgatyāge kasyacinnirabhijñatvaprasaṃgāt ||

āsāṃ punaḥ

Note: Jaini_396
catasraḥ saṃvṛtijñānaṃ pañca jñānāni cittadhīḥ /
sarvāsravakṣayābhijñā ṣaḍjñānānyathavā daśa // Abhidh-d_518 //

cetaḥparyāyāsravakṣayābhijñe hitvā | cetaḥparyāyābhijñā pañcajñānāni dharmānvayamārgasaṃvṛtiparacittajñānāni | āsravakṣayajñānasākṣātkriyābhijñā ṣaḍjñānāni daśa vā paracittaduḥkhasamudayamārgajñānāni hitvāathavā daśe'ti ||

ṣaṣṭhī sarvatra pañcānyā maulīṣu dhyānabhūmiṣu /

āsravakṣayajñānasākṣātkriyā sarvāsu bhūmiṣu | śeṣā maulīṣu catasṛṣu dhyānabhūṣviti |

yatnavairāgyato labhyāḥ svabhūmyadharagocarāḥ // Abhidh-d_519 //

sarvāḥ abhijñāḥ yatnato labhyante vairāgyataśca | tatrānucitā yatnataḥ | ucitā vairāgyataḥ | janmāntarābhyastāḥ khalvabhijñā vairāgyato labhyante | vaiśeṣikyo yatnataḥ | 'svabhūmyadharagocarā'ścaitāḥ | ṛddhyā svabhūmiṃ gacchatyadharāṃ ca bhūmim | nirmitanirmāṇamapyevam | divyaśrotrābhijñayāpi svabhūmikamadhobhūmikaṃ ca śabdaṃ śṛṇoti | evaṃ paracittajñānaṃ pūrvenivāsānusmṛtijñānaṃ ca | cyutyupapādābhijñayā ca svādhobhūmiviṣayaṃ rūpaṃ jānāti ||

katamā punarāsāṃ kati smṛtyupasthānāni ?

smṛtyupasthitayastistraścetaḥparyāyadhīrmatā /
ṛddhiśrotrākṣyabhijñāsnu prathamā smṛtyupasthitiḥ // Abhidh-d_520 //

paracittābhijñā trīṇi smṛtyupasthānāni kāyasmṛtyupasthānaṃ hitvā | cittacaittālambanā khalveṣā | ṛddhiśrotracakṣurabhijñāḥ kāyasmṛtyupasthānaṃ rūpālambanatvāt | ṛddhiḥ khalu caturbāhyāyatanālambanā | divyaśrotracakṣuṣī yathākramaṃ śabdarūpāyatanālambane |

Note: Jaini_397

kuśalādibhedena tu

divyamavyākṛtaṃ śrotraṃ netraṃ cānyā śubhā matāḥ /

divyaśrotracakṣuṣī kilāvyākṛte | tacca na | abhijñānāṃ vimuktimārgasvabhāvyāccakṣuḥśrotravijñānayoścāvikalpatvādvimuktijñānānutpattiḥ | caturṣu dhyāneṣu tu asti prajñāviśeṣaḥ svabhūmikabhūtaphalo yatsaṃmukhībhāvātsvabhūmikaphalameva cakṣuḥśrotraṃ saṃmukhībhāvaṃ gacchati | yattaccakṣuḥśrotravijñānayorāśrayī bhavati tasmānna tadvijñāne saṃprayuktā prajñābhijñeti |

kathaṃ punaretayorabhijñāśabdaḥ ? taducyate-

abhijñāphalatābhijñā manovijñānaprajñayā // Abhidh-d_521 //

abhijñāphalamatrābhijñāśabdenoktam | manovijñānasaṃprayuktayā tu prajñayābhijānātīti | saivābhijñā nirūpakatvāt |

kati punarāsāṃ vidyā ?

tisro vidyā matāstryadhvasaṃmohādivyudastaye /
ekā svabhāvato 'śaikṣī dve tvaśaikṣāśrayodayāt // Abhidh-d_522 //

pūrvanivāsacyutyupapādāsravakṣayajñānatatsākṣātkriyāstisraḥ khalvaśaikṣyo vidyā ucyante | kasmādetā eva ? eta eva tisro vidyāḥ yasmādābhiravidyātrayaṃ vinivartate | pūrvenivāsābhijñājñayāpūrvāntasaṃmohaḥ nivartate | cyutyupapādābhijñayā tvaparāntasaṃmoho nivartate | āsravakṣayābhijñayā madhyādhvasaṃmohaḥ |

Note: Jaini_398

yadyapi ca tisro 'pyaśaikṣāstathāpi 'ekā svabhāvato 'śaikṣī dve tvaśaikṣāśrayodayāt'; | antyā vāśaikṣī svabhāvataḥ santānataśca | ādye dve tvaśaikṣasantānādaśaikṣāvityucyante |

kati punarāsāṃ prātihāryāṇi ?

ṛddhicittakṣayābhijñā pratihāryatrayaṃ smṛtam /
harato dve kuśāstṛbhyo mārebhyo harate param // Abhidh-d_523 //

ṛddhyādeśanāprātihārye khalu kuśāstṛbhyaḥ kapilolūkākṣapādādibhyo vineyajanacittamapahṛtya buddhe bhagavati paramārthaśāstari saṃniyojayataḥ | anuśāsanāpratihāryaṃ mārebhyo 'pahṛtya sarvajñaṃ mārgadeśike pravare pratiṣṭhāpayati ||

kā punariyamṛddhiḥ ?

samādhī ṛddhirityuktā phalamaiśvaryaṣṭadhā /
dvidhaitadgatinirmāṇe trividhā gatiriṣyate // Abhidh-d_524 //
Note: Jaini_399

ṛddhiḥ khalu samādhirūpā tatphalatvāttu prātihāryamṛddhiratyuktaṃ sūtre | aṅgaparigṛhīte samādhau sati sarvametatprātihārya mṛddhyati | tasmātsamādhireva ṛddhiḥ | tasyāḥ phalamaṣṭaguṇamaiśvaryamaṇimādi |

Note: Jaini_400

yacca sūtre 'padiṣṭamekānekayathecchitarūpāvasthānādistatpunaretamṛddhiphalaṃ dvividhaṃ gatiśca nirmāṇaṃ ca | gatirapi trividhā | tatra

manomayī gatiḥ śāsturicchāmātrapravṛttitaḥ /
adhimokṣakṛtānyeṣāṃ tato dehābhivāhinī // Abhidh-d_525 //

manojavāḥkhalu ṛddhirbuddhasyaiva | manasa iva javastasyāḥ | yāvatā kālena cakṣurvijñānaṃ nīlaṃ pratipadyate yāvatā kālena bhagavāñccharīreṇa sarvalokāntarāṇi vyāpnotyanantarddhiśarīrā hi buddhā bhagabanto 'nābhogena yathecchitābhiprāyasiddheḥ bhagavato buddhasya | śrāvakādīnāṃ punaḥ śarīravāhinī gatirbhavati yathā devānāṃ pakṣiṇāṃ vā | ādhimokṣikī ca dūramapyāsannamadhimucyāstagamanaṃ saṃpadyate | bāhuprasāraṇamātreṇa sumerumūrddhani prādurbhavati | vyākhyātaṃ samādhiphalam ||

gamanaṃ nirmāṇamidānīṃ vaktavm | taddvividhaṃ kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ ca | tatra tāvat-

rūpagandharasasparśāḥ kāme nirmāṇamiṣyate /
rūpasparśau matau rūpe sveśarīre 'tha vā bahiḥ // Abhidh-d_526 //

kāmāvacaraṃ khalu bāhyamāyatanacatuṣṭayaṃ nirmīyate | nānyadīśvarakartṛtvavādābhyupagamaprasaṃgāt | rūpāvacaraṃ tvāyatanadvayaṃ tatra gandharasābhāvāt | tatpunaretat svaśarīre paraśarīre ca draṣṭavyam | etaccaturvidhaṃ nirmāṇaṃ kāmadhātāvevaṃ rūpadhātau draṣṭavyam | ityaṣṭavidhaṃ nirmāṇam |

kiṃ khalu nirmāṇamabhijñayā nirmīyate ? kiṃ tarhi ?

Note: Jaini_401
abhijñāphalacittena tattāni tu caturdaśa /
ādyadhyānaphalaṃ dve tairūrdhvabhūmyekavṛddhitaḥ // Abhidh-d_527 //

prathamadhyānaphale khalu nirmāṇacitte kāmāvacaraṃ prathamadhyānabhūmikaṃ ca, dvitīyadhyānaphalāni trīṇi, tṛtīyadhyānaphalāni catvāri, caturthadhyānaphalāni pañca ||

kathaṃ punarnirmāṇacittāni labhyante ?

tallābho dhyānavat jñeyaḥ

yathā khalu dhyānāni vairāgyata upapattitaḥ prayogataśca labhyante tathā nirmāṇacittāni |

kathaṃ punastadutpadyate ?

śuddhakācca svataśca tat /

śuddhakād dhyānādanantaraṃ nirmāṇacittamutpādyate nirmāṇacittādeva vā nānyataḥ | tataḥ khalvapi nirmāṇacittādanantaraṃ śuddhakadhyānaṃ nirmāṇacittaṃ cotpadyate nānyat | sarvasya ca nirmitasya

svabhūmenaiva nirmāṇamadhareṇāpi bhāṣaṇam // Abhidh-d_528 //

na khalvanyabhūmikaṃ nirmāṇamanyabhūmikena nirmāṇacittena nirmīyate | bhāṣaṇaṃ tu svabhaumenādharabhaumena ca | kāmadhātuprathamadhyānabhūmiko hi nirmitaḥ svabhūmikenaiva cittena bhāṣate | ūrdhvabhūmikāstu prathamadhyānabhūmikena, tatraiva vijñaptisamutthāpakacittasadbhāvāt ||

kiṃ punarnirmitanirmātroḥ krameṇa vāgbhāṣaṇaṃ bhavatyatha yugapat ? taducyate-

nirmātraiva sahaiteṣāṃ bhāṣaṇaṃ sugatādṛte /
Note: Jaini_402

uktaṃ hi

"ekasya bhāṣamāṇasya sarve bhāṣanti nirmitāḥ |
ekasya tūṣṇīṃ bhūtasya sarve tūṣṇīṃ bhavanti te || "

bhagavatastu icchātaḥ pūrvaṃ paścādyugapadvā nirmitā bhāṣante | teṣāṃ punaḥ

ekasya bruvataḥ sarve nirmitā bruvate samam // Abhidh-d_529 //
adhiṣṭhāya tu nirmāṇaṃ bhāṣante 'nyena cetasā /

'adhiṣṭhāya tu nirmāṇaṃ'; saṃsthāpyetyarthaḥ | anyena cetasā vijñaptisamutpādakākhyena vācaṃ pravartayatītyato 'pi nāsti nirmāṇāntardhāno doṣaḥ | tatpunaretadadhiṣṭhānaṃ na kevalaṃ jīvata eva | kiṃ tarhi ?

adhiṣṭhānaṃ mṛtasyāpi sthirasyaiva tu vastunaḥ // Abhidh-d_530 //

āryamahākāśyapādhiṣṭhānena tadasthiśaṃkalāpasthānaśravaṇāt sthirasyāsthilakṣaṇasya na māṃsarudhirādīnāmasti ||

kiṃ punarekacittenaikaṃ nirmitaṃ nirmiṇotyatha bahūn ?

ajayyekamanekena jayiṇastadviparyayaḥ /

ādyābhinirhārairbahubhirnirmāṇacittairekaṃ sopādānaṃ ca nirmitaṃ nirmiṇoti | (Jaini_403) rjitāyāṃ tvabhijñāyāṃ nirmāturicchayā bahūnapyekacittena nirūpādānamapi ca nirmiṇoti |

tatputaretannirmāṇacittaṃ dvividhaṃ bhāvanāmayamupapattiprātilambhikañca | tatra

avyākṛtamabhijñotthaṃ upapattya tvayaṃ tridhā // Abhidh-d_531 //

yatkhalu bhāvanāphalaṃ nirmāṇacittaṃ tadavyākṛtaṃ bhavati | upapattiprātilambhikaṃ tu kuśalādinā triprakāram | tadupapattiphalaṃ daśātiśayayuktam |

arhatāṃ daśadhā tvetadaiśvaryamupapadyate /
sarvāsravakṣayajñānavimuktidvayayogataḥ // Abhidh-d_532 //

yadetatadaṇimādiśaikṣāntaṃ daśavidhamaiśvaryasukhaṃ tadatiśayayuktamarhatāmevopapadyate ||

yadi tarhi trayāṇāmarhatāmetadaiśvaryaṃ samānamasti kastarhi viśeṣaḥ śāstṛśiṣyayoḥ ? tatredamupadiśyate-

aiśvaryapi samānesminyathokte śāstṛśiṣyayoḥ /
antaraṃ sumahacchāsturyattatpūrvamudāhṛtam // Abhidh-d_533 //

daśabalādyāveṇikabuddhaguṇacintāyāṃ catuṣpratyayatā nadyuttaraṇe gandhahastya śvaśaśakadṛṣṭāntaiśca viśeṣāntaraṃ boddhavyamiti ||

abhidharmapradīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau saptamasyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ ||

samāptaśca jñānavibhāgo nāma saptamo 'dhyāyaḥ ||

Note: Jaini_404

aṣṭamo 'dhyāyaḥ |

prathamaḥ pādaḥ |

vyākhyātā hi vistaraśo vidarśanā | śamatha idānīṃ vaktavyaḥ | sa khalveṣa śamathaścaturthadhyānārūpyasaṃgṛhītaḥ | tatra tu

sāṅgā cittasthitirdhyānaṃ taccaturdhāṅgabhedataḥ /

śamathaḥ khalu sāṅgā kuśalā cittaikāgratā dhyānamityucyate | yasya khalu dharmasyāṅgaparigṛhītato(syo ?) drekāt cittacaittānyālambanāntaraṃ na pratipadyante sa dharmaścaitasikaḥ samādhirityākhyāyate | tadaṅgabhedena caturvidhamiti vakṣyāmaḥ | tasyāṃ punaścittasthitau

dhyānoktirāñjasī tatra bhāktī tatsahabhūṣvapi // Abhidh-d_534 //
Note: Jaini_405

samādhisvabhāvaṃ khalu paramārthena dhyānam | saparivāraṃ tu gṛhyamāṇaṃ pañcaskandhasbabhāvam | bhaktikalpanayā tatsahabhūṣvapi dharmeṣu tācchabdyam ||

saṃkṣepādiyamākhyātā dhyānajātiścaturvidhā /

prathamaṃ dhyānaṃ dvitīyaṃ tṛtīyaṃ caturthamiti |

dravyabhedānahaṃ tasyāḥ pravakṣyāmi yathāgamam // Abhidh-d_535 //

dravyabhedastu dhyānajāteścaturvidhāyāḥ samāpattijāteśca tāvatyā eva samāsena vakṣyāmi ||

tatra tāvat |

sahārūpyacatuṣṭvena samāpattirmatāṣṭadhā /
catuḥ pañceṣu skandheṣu taduktervargavṛttitaḥ // Abhidh-d_536 //

pañcaskandheṣu vargībhūteṣu dhyānasamāpattiḥ prajñāpyate | catuḥpañceṣvārūpyasamāpattiriti ||

bhedena tu samāpattidravyāṇi daśa sapta ca /
sāmantakaiḥ sahāṣṭābhirdhyānāntarikayāpi ca // Abhidh-d_537 //

aṣṭānāṃ khalu samāpattibhūmīnāmaṣṭānāmeva sāmantakadravyāṇāṃ tatpraveśopāyabhūtāni dhyānāntarikā ca prathamadhyānasaṃgṛhītā | etāni khalu saptadaśa yathāsthaulyaṃ bhidyamānāni saptadaśa bhavantītyata āha-

tadbhedāḥ khalvime 'nyepi vakṣyante śāstracoditāḥ /
Note: Jaini_406

anye 'pi khalu samāpattibhedāstadantargatā eva sūtrābhidharmoditā vakṣyante |

buddhabuddhestu te sarve tattvenāyānti gocaram // Abhidh-d_538 //

bhagavāneba hi sarvaprathamadhyānasamāpattyādibhedeṣu, anantasvabhāvaprabhāvakriyāphaleṣvaparokṣabuddhivṛttiriti ||

ta ete dhyānārūpyāstriprakārāḥ katham ? tadārabhyate-

tridhā dhyānāni maulāni sāsvādādiprabhedataḥ /
tathaiva traya ārūpyā bhavāgraṃ tu dvidhā matam // Abhidh-d_539 //

tatra maulāni tāvad dhyānāni traividhyānyāsvādanāsaṃprayuktaśuddhakānāsravabhedāt | evaṃ trayo maulā ārūpyāḥ | bhavāgraṃ tu nāstyanāsravam | kāmadhātorbhavāgrasya ca bhavamūlatvāt ||

sāmantāni dvidhā sapta prathamaṃ tu tridhā matam /
dhyānāntaraṃ tridhā tadvadakliṣṭaṃ tvadharāśrayam // Abhidh-d_540 //

prathamadhyānasāmantaṃ hitvānyāni sapta sāmantāni dviprakārāṇyanyatrānāsravāt | prathamadhyānasāmantakaṃ tu triprakāram | kecittu āsvādanāsaṃprayuktaṃ necchanti | tadvad dhyānāntarikā tridheti vartate | yattatrākliṣṭaṃ tadadharāśrayaṃ dravyamiti ||

kiṃ punareṣāmāsvādanādisaṃprayuktānāṃ trayāṇāṃ lakṣaṇam ? ucyate-

āsvādavatsatṛṣṇaṃ yacchaddhakaṃ laukikaṃ matam /
ado(dho?)dhvastaṃ tadāsvādyamatilokamanāsravam // Abhidh-d_541 //
Note: Jaini_407

yatkhalu satṛṣṇaṃ tadāsvādanāsaṃprayuktamityucyate | tṛṣṇāyā āsvādaparyāyatvāt | yattu na saṃprayuktaṃ tadapi tṛṣṇāsahagatatvādāsvādavadityucyate tṛṣṇayaikaphalatvāt | yattu sāsravaṃ kuśalaṃ samāpattidravyaṃ tacchuddhakamākhyāyate | kleśamalāsaṃparkādalobhādiśukladharmayogācca |

tadetacchuddhakaṃ tasyāsvādanāsaṃprayuktasyāsvādyam | tena hi tatsamanantarātītamāsvādyate | yenāsvādayati tamāpanno yadāsvādayati tasmādvyutthitaḥ | anyonyasaṃsargāddhi tṛṣṇāsamādhyornnāmanirvṛtiḥ | tṛṣṇāvaśātsamādherāsvāda nāma, samādhivaśāttṛṣṇāyāḥ dhyāna nāma, anyathā vipratiṣiddhaṃ syāt | na hi kaścittṛṣṇāṃ samāpadyate, na ca samādhināsvādayatoti | lokottaraṃ tu samāpattidravyamanāsravamityucyate ||

āsāṃ punaḥ samāpattīnāṃ dhyānānyevāṅgavarti nārūpyāḥ | kati punaḥ kasya dhyānasyāṅgāni ? tadidaṃ prastūyate-

aṅgānyādye śubhe pañca vitarkaścittasūkṣmatā /
prītiḥ sukhaṃ samādhānaṃ kliṣṭaṃ sukhavivarjitam // Abhidh-d_542 //

prathame tāvacchubhe dhyāne pañcāṅgāni vitarkavicāraprītisaukhyasamādhayaḥ | kliṣṭe catvāri sukhaṃ hitvā ||

sādhyātmasaprasādāstu sukhaprītisamādhayaḥ /
dvitīye 'ṅgāni catvāri kliṣṭe śraddhā sukhādṛte // Abhidh-d_543 //
Note: Jaini_408

dvitīye kuśale dhyāne catvāryaṅgāni | ādhyātmasaṃprasādaḥ prītiḥ sukhaṃ cittaikāgratā ca kliṣṭe dve śraddhā sukhaṃ hitvā ||

tṛtīye pañcame prajñā smṛtyupekṣā sukhaṃ sthitiḥ /
kliṣṭe tvaṅgadvayaṃ jñeyaṃ samādhirvedanāsukham // Abhidh-d_544 //

tṛtīye śubhe dhyāne upekṣā smṛtiḥ saṃprajñānaṃ sukhaṃ samādhiśca | kliṣṭe tu dve 'samādhirvedanāsukham'; ||

antye catvāryupekṣe dve samādhiḥ smṛtireva ca /
kliṣṭe dhyāne caturthe tu dve aṅge vedanā sthitiḥ // Abhidh-d_545 //

caturthe khalu dhyāne śubhe catvāryaṅgāni | aduḥkhāsukhāvedanā upekṣā ca smṛtipariśuddhiḥ samādhiśca | kliṣṭe tu dve vedanā sthitiśca ||

kati punareṣāṃ dravyato bhavanti kati nāmataḥ ?

dravyātmanā daśaikaṃ ca nāmnā tvaṣṭau daśaiva ca /
aṅgānyetāni kathyante catuṣkoṭirataḥ smṛtaḥ // Abhidh-d_546 //

dravyataḥ khalvekādaśa bhavanti | prathame dhyānāṅgāni pañca | dvitīye 'dhyātmasaṃprasādo vardhate | tṛtīye samādhivarjyāni vardhante | caturthe tvaduḥkhāsukhāvedaneti |

nanu ca yat tṛtīye dhyāne sukhamuktaṃ tathā prathamadvitīyayoḥ..........

Note: Jaini_409

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya prathamaḥ pādaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_410

aṣṭamādhyāye

dvitīyapādaḥ |

śamathasya ca /
dhyānasāmantakārūpyeṣvaṅgānāmavyavasthitiḥ // Abhidh-d_547 //

dhyānasāmantakeṣu khalu vidarśanodṛktā śamatho nyūnaḥ | ārūpyeṣu sarvatra śamatho 'dhikavṛttirvipaśyanā nyūnatarā | vipaśya paśyato saṃjñāyāmiti vacanādaṅginyapi paścāduddeśo bhavati | tataḥ siddhaṃ vipaśyanāḥ ||

yadā khalu catvāryapi dhyānāni vipākaṃ prati neñjante kasmāccaturthamevānejyamucyate ? tatrāpadiśyate-

vitarkacāravidhvaṃsātpraśvāsāśvāsasaṃkṣayāt /
upekṣāveditābhāvādantyamānejyamucyate // Abhidh-d_548 //

trīṇi khalvapi dhyānāni señjitānyuktāni bhagavatā vitarkādyapakṣālayogāt | vitarkavicārāśvāsapraśvāsau sukhaduḥkhasaumanasyadaurmanasyānītyaṣṭāpakṣālāḥ | taiścaturthaṃ dhyānamakampyamityuktamabhidharme | vitarkavicāraprītisukhairakampanīyatvādānejyaṃ caturthamuktaṃ sūtre | ābhiprāyikaḥ sūtranirdeśo lākṣaṇikastvabhidharme | tathāhi "sukhaduḥkhayoḥ prahāṇātsaumanasyadaurmanasyayoścāstaṅgamāccaturthaṃ dhyānamupasampadya viharati" ityuktam | abhidharme vitarkavicāraprītisukhānyeveñjitam ||

Note: Jaini_411

idamidānīṃ vaktavyam | iha dhyānasamāpattiṣu prathamadvitīyayordhyānayoḥ saumanasyamuktaṃ prītivacanāt | prītirhi saumanasyam | tṛtīye sukhaṃ caturthe upekṣā | tatkiṃmupapattidhyāneṣvapyeṣa eva vedanāniyamaḥ ? netyucyate | kiṃ tarhi ?

ādye prītisukhopekṣā dvitīye tu sukhādṛte /
sukhopekṣe tṛtīye 'ntye upekṣaiva vidiṣyate // Abhidh-d_549 //

prathamadhyānopapattau khalu tisro vedanāḥ | sukhaṃ trivijñānakāyikaṃ, saumanasyaṃ manobhaumamupekṣā caturvijñānakāyikī | dviṃtīyadhyānopapattau dve vedane saumanasyopekṣe manobhūmike | nātra sukhamasti pañcavijñānakāyābhāvāt | tṛtīyadhyānopapattau dve vedane manobhūmike | caturthadhyānopapattāvupekṣaiva vedanā vidyata iti ||

nanu ca dvitīyādiṣu dhyāneṣu rūpaśabdaspraṣṭavyānāmupalabdhayaḥ santi vijñaptisamutthāpakaṃ ca cittam | tatkathaṃ tatra trivijñānakāyikā vedanā nāstītyucyate, vitarkavicārau ceti ? naiṣa doṣaḥ | svabhūmikapratiṣedhāt | kutastena tarhi rūpādayo vijñāyante ka yavijñaptiścotthāpyate ? tadapadiśyate-

dṛkchrotrakāyavijñānaṃ vijñaptijanakaṃ tathā /
yadbhūmāvavicārāyāmādyādavyākṛtaṃ tu tat // Abhidh-d_550 //

dvitīyadhyānopapannāḥ khalu rūpaśabdaspraṣṭavyānyupalipsavo jigamiṣavo prathamadhyānabhūmikāni cakṣuvijñānādīni trīṇi vijñānāni vijñaptisamutthāpakaṃ ca saṃmukhīkṛtya nirmāṇacittavadupalabhante spandante ceti | tatpunaḥ prathamadhyānabhūmikaṃ cittamavyākṛtameva saṃmukhīkurvanti na kuśalaṃ nyūnenābahumānatvānna kliṣṭaṃ vītarāgatvāt | tadyathā kaścidīśvaro daridramitragṛhaṃ gataḥ | tenāsau suhṛdā sarvasvapradānenopanimantrito mitracittānuvartanayā hīnotkṛṣṭaṃ vastu hitvā yatkiñcid gṛhṇīte tadvaditi | vyākhyātasvarūpāṇi dhyānāni ||

Note: Jaini_412

ārūpyāḥ vaktavyāḥ | tadārabhyate-

khanimittodgrahākṛṣṭaḥ proktānantamanaskṛtiḥ /
visarvarūpa ārūpya ākāśānantyasaṃjñakaḥ // Abhidh-d_551 //

anantākāśanimittodgrahaḥ tatsaṃjñāpravṛttinimittaṃ paścāttu catuḥskandhālambanāstadanyatamālambanā anyadharmālambanā vā manaskārāḥ saṃmukhībhāvaṃ gacchanti | uktaṃ hi bhagavatā- "sarvvaśo rupasaṃjñānāṃ samatikramātpratidhasaṃjñānāmastagamānnānātvasaṃjñānāmamanasikārādanantamākāśamānantyayāyatanamupasampadya viharati" iti |

kaḥ punarāsāṃ tisṛṇāṃ rūpādisaṃjñānāṃ viśeṣaḥ ? prapañcarūpasaṃjñābhiratra viśeṣo boddhavyaḥ | tadasmādāgamādvividhādyā rūpārūpyaskandhāḥ saṃgṛhītāḥ | tatra samāpattilakṣaṇā cittānuparivartinā śīlena viyutā śeṣenopapatti lakṣaṇāt | ta eta ārūpyāḥ prathamārūpyasāmantakaṃ hitvā vibhūtarūpasaṃjñā bhavanti | prathamasāmantakaṃ tu caturthadhyānāvidūṣitavṛttitvādgāḍhabandha miti | atastadekaṃ na vibhūtarūpasaṃjñākhyaṃ labhate |

kathaṃ punarnirdhāryate nārūpyeṣu rūpamastīti ? āgamādyuktitaśca | (Jaini_413) āgamastāvat- "sarvaśo rūpasaṃjñānāṃ samatikramāt" ityāviṣkṛtamidam | anyadāptavacanam- "arūpiṇaḥ santi sattvāḥ" iti | īṣadrūpatvādarūpiṇonudarā kanyāvaditi cet | na | sarvaśa ityapadeśāt, niḥsaraṇokteśca | uktaṃ hi "rūpāṇāṃ niḥsaraṇamārūpyāḥ" iti | yathā hi "yat kiñcidabhisaṃskṛtamabhisaṃviditaṃ nirodhastasya niḥsaraṇam |" nirodhe khalu sarvasaṃskṛtaviyogo 'myupagamyate | na hi mūrtivigrahalakṣaṇo mokṣaḥ tatpravṛttinirodhitvāt |

yuktirapi | rūpāśrayādīnyavadhūya svodvegamukhena tadāśrayāddasyūpadrutatadviyuktadeśāśrayavat | uktastarhyārūpyebhyo rūpiṣūpapadyamānānāṃ rūpamutpadyate hetupratyayādhipatipratyayabalāt, nāmarūpasyānyonyahetutvācca | tatra sabhāgavipākahetvoreva tayorapyastitvāt kāraṇatvaṃ rūpapratyayena ca vijñānotpattidarśanāt, cittaviśeṣotpādāt mahābhūtendriyaprasādādirūpotpattidarśanāccānyonyahetutvasiddhiḥ ||

Note: Jaini_414

uktaḥ prayogaprathamārupyaḥ | dvitīyo 'pyucyate-

tadvaccittavibhutvekṣī vijñānānantyalakṣaṇaḥ /

ākāśānantyasaṃjñādveṣī tadālambanānantyavijñānādhimokṣābhimukhabuddhiranantaṃ vijñānānantyāyatanamupasampadya viharati | atrāpi paścāccatuḥskandhālambanāstadanyataskandhālambanā śāśvatadharmālambanāśca manaskārāḥ saṃmukhībhavanti | tadvikṣiptasaṃjñakaḥ

vijñānānantyadveṣī ca akiñcanyāhvayaḥ punaḥ // Abhidh-d_552 //

sa khalu yogī vijñānānantyasaṃjñādveṣī tatrākiñcanasaṃjñitvādākiñcanyāyatanamupasampadya viharati | athavā nāsti kiñciṃdupekṣāprayoganiṣpattirākiñcanyāyatanamityucyate | anantākāraudārikadarśano hi tadviveke saṃjñāvimokṣaḥ pravartate | ata evākiñcanyāyatanaṃ paramopekṣetyucyate | yasmāttatrānantākārānabhisaṃcetanā cetaso 'nābhogatā saṃtiṣṭhate ||

tadvittūcchedaśaṅkī ca na saṃjñāsaṃjñasaṃjñakaḥ /

sa khalu saṃkṣiptāmapi vibhutvasaṃjñāṃ saṃjñāśalya iti kṛtvā tāmalpāmapi vispaṣṭaparicchinnarūpāṃ saṃjñāmutsṛjyocchedaśaṅkī ca vispaṣṭarūpāṃ satīṃ naivasaṃjñaṃ nāsaṃjñamupasampadyate | ato naivasaṃjñānāsaṃjñāyatanaṃ samāpadyate | na saṃjñāveditanirodhaṃ nāpi vispaṣṭāṃ pūrvasamāpattisaṃjñām | sarvaiṣu cārūpyeṣu

ādau tathā prayuktatvāt tatsaṃjñā vyapadiśyate // Abhidh-d_553 //

na tu tanmātrasaṃjñā evārūpyā ityāviṣkṛtametatpūrvameveti | vyākhyātāni maulānyaṣṭau samāpattidravyāṇi ||

Note: Jaini_415

sāmantakānāṃ punarādidhyānasāmantakasyānāgamyākhyasya kiṃ rūpam ? tadapadiśyate-

savitarkavicāraṃ yatsāpekṣaṃ sānuvartakam /
cittamāryetarākāraṃ tadānāgamyamucyate // Abhidh-d_554 //

yatkhalu prathamamauladhyānapraveśopāyacittaṃ savitarkaṃ savicāramupekṣāvedanāsaṃprayuktaṃ sānuparivartakaṃ...............

......abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya dvitīyapādaḥ || .......

Note: Jaini_416

aṣṭamādhyāye

tṛtīyapādaḥ | ......

..........vyutkrāntakasamāpattiṃ, samāpadyante tadapadiśyate-

catvāro dhyāyinaḥ proktāścaturdhyānavidarśanāt /
sampadvipattisaṃjñāyā hānapakṣyādivedinaḥ // Abhidh-d_555 //

catvāro hi dhyāyino bhagavatoktāḥ | "teṣāmekaḥ samāpattau vipattisaṃjñī, dvitīyo vipattau sampattisaṃjñī, tṛtīyaḥ sampattau sampattisaṃjñī, caturtho vipattau vipattisaṃjñī" iti | ete hānasthitiviśeṣotkarṣadhyānabhedadarśanayogāt catvāro bhavanti ||

kaḥ punarayaṃ dhyātā kāni vā dhyānadhyeyadhyānaphalāni ? tadāviṣkriyate-

dhyātā proktastathā dhyeyaṃ dhyānaṃ dhyānaphalaṃ tathā /

sarvametaccatuṣṭayaṃ pūrvameva vistareṇābhihitam | bhavatastu

asiddheruktadoṣatvānnāstyātmādicatuṣṭayam // Abhidh-d_556 //

na hi tavaitaccatuṣṭayaṃ siddham aupaniṣadasāṃkhyavaiśeṣikādiparikalpitapramātṛpramāṇaprameyapramāṇaphalāni pūrvamevoktadoṣāṇi ||

Note: Jaini_417

kiṃ punaḥ karmānuṣṭhānānmokṣo bhavati, āhosvijjñānānuṣṭhānāditi ? tatra brūmaḥ-

karmānuṣṭhānato mokṣo jñānānuṣṭhānatastathā /
vyāpāre sati sadbhāvādyāthātmyāvagamepi ca // Abhidh-d_557 //

trīṇi khalu karmāṇi | dānaśīlabhāvanākhyānyanuṣṭhāya daśa ca jñānāni dharmasvasāmānyalakṣaṇasaṃmohapratipakṣabhūtānyanuṣṭhāya paraṃ brahma prāpnoti nānyatheti | tadetadāviṣkriyate-

karma tvatra dvidhā jñeyaṃ puṇyāpuṇyakriyākriye /

tatra khalu

puṇyakriyā tridhā proktā viratistadvidhoditā // Abhidh-d_558 //

karmādicintāyām ||

jñānaṃ tu naiṣṭhikaṃ jñeyaṃ yathāpūvaṃmudāhṛtam /
ato 'nyadbhajate yastu khalīnaṃ carvayatyasau // Abhidh-d_559 //

yastu manyate paśvādyālaṃbhanādibhiḥ karmabhiḥ bhoktṛbhogyāntaraparijñānādibhiśca mokṣo bhavati sa vaktavyaḥ 'khalīnaṃ carvayati |'; yasmāt

parapīḍāpravṛttatvādvadhalobhānṛtādayaḥ /
apāyahetavo jñeyāḥ śreyodvāravibandhinaḥ // Abhidh-d_560 //

hiṃsānṛtalobhādayo hi doṣāḥ kugatigamanahetavo na svargāpavargagamanopāyāḥ | śāstracoditā hiṃsā nādharma iti cet | na | śāstralakṣaṇāparijñānāt | katham ? yasmāt

yuktārthacodanād duḥkhatrāṇāddoṣānuśāsanāt /
śāstramityucyate 'to 'nyajjñeyaṃ vātikabhāṣitam // Abhidh-d_561 //

yatkhalu pramāṇatrayaviruddhārthaṃ vākyam, yacca pāpakebhyaḥ karmebhyaḥ kugatigamanahetubhyo nivāraṇena trāyate, yacca rāgadveṣamohānanuśāsti tadvākyaṃ (Jaini_418) śāstramityucyate | nānyaditi | tasmādanyadanāptavacanam | na | vedamantrāṇāṃ viṣopaśamanasāmarthyadarśanāt | pratyakṣaṃ hi pramāṇaṃ balīyastatpūrvake ca dve pramāṇe trayīdharmābhihite pramāṇamiti | tatredaṃ pratyucyate-

pārasīkādimantrāṇāṃ viṣotsadabalaṃ kvacit /
dṛśyate na tu sarvasminnariṣṭādyanivartanāt // Abhidh-d_562 //

dṛṣṭaṃ hi sāmarthyaṃ pārasīkaśabarakāpālikādimantrāṇāmapi na tu tairmantraiḥ pāpanāśo 'bhyupagabhyate bhavadbhiḥ, na ca sarvasya viṣamaṃ praśamayanti; tadgatāriṣṭādinā maraṇadarśanāt | yadi ca śāstracoditā hiṃsā mantrasāmarthyāddharmāṅgaṃ sampadyate kasmānna mantrasāmarthyādeva paśuṃ ghātayati ? kiṃ śastrapātanagalāmreḍakādyupakramānuṣṭhānena ? mantrasāmarthyādeva ca piṣṭakṛtapuroḍāśānāṃ svargagamanahetorapūrvasyābhivyaktirbhavatvalaṃ paśvādivadheneti | dṛṣṭaṃ ca mantrāṇāṃ viṣopaśamane sāmarthyaṃ na tu vināhārapānādibhiḥ kṣuttṛṣṇapraśamanādiṣu | evaṃ mantrāṇāṃ viṣopaśamane sāmarthyaṃ bhavatu | mā bhūtpāpavināśana iti |

yadapyucyate bhavadbhiḥ | vaitānakarmānuṣṭhātāro brāhmaṇā eva mokṣavartmanyadhikriyante netare varṇā iti tadapi ḍimbhābhihitameva satāṃ pratibhāti | yasmāt |

rāgādyairdūṣyate cittaṃ śraddhādyaiśca viśudhyate /
viprasyāpi yatastasmād guṇavāneva mucyate // Abhidh-d_563 //

tadyathauṣadhaṃ viśuddhakoṣṭhasyaivārogyaṃ janayati nolbanavātādidoṣasya | tasmādbhavyajātīyaḥ śraddhādiguṇaparibhāvitātmā kumbhakāro 'pi mokṣavartmanyadhikriyate | na caturvedo rāgadveṣamohādidoṣorarīkṛtacittabhūmiriti | alamatiprasaṅgena prakṛtameva prastūyatām | tadidamārabhyate-

śuddhaṃ caturvidhaṃ hānabhāgīyādi yathākramam /
nyūnatulyabalotkṛṣṭanirmalānuguṇaṃ hi tat // Abhidh-d_564 //

caturvidhaṃ khalu śuddhakaṃ hānabhāgīyaṃ sthitibhāgīyaṃ viśeṣabhāgīyaṃ nirvedhabhāgīyam evamārupyamanyatra bhavāgrāt | taddhi trividhaṃ viśeṣabhāgīyaṃ hitvā ||

kiṃ punareṣāṃ lakṣaṇam ?

Note: Jaini_419
kleśasvoparimasthānanīrajaskānuvarti vā /

yathākramaṃ khalu kleśotpattyanuguṇaṃ hānabhāgīyaṃ, svabhūmyanuguṇaṃ sthitibhāgīyamūrdhvabhūmyanuguṇaṃ viśeṣabhāgīyamanāsravānuguṇaṃ nirvedhabhāgīyam | tasmādanāsravamutpadyate |

athaiṣāṃ caturṇāṃ kati kasmādanantaramutpadyante ?

dve trīṇi trīṇi ca dve vā hānapakṣyādyanantaram // Abhidh-d_565 //

hānabhāgīyasya khalvanantaraṃ dve utpadyete hānasthitibhāgīye | sthitibhāgīyasya trīṇyanyatra nirvedhabhāgīyāt | viśeṣabhāgīyasyāpi trīṇyanyatra hānabhāgīyāt | nirvedhabhāgīyānantaraṃ tadevaikamiti ||

vyutkrāntakasamāpattirarhato 'kopyadharmaṇaḥ /

sa khalveṣārhato 'kopyadharmaṇa eva niṣkleśatvātsamādhivaśitvācca | dṛṣṭiprāptasya yadyapi tīkṣṇendriyatvātsamādhau vaśitvaṃ na tu niṣkleśā santatiḥ | samayavimukto yadyapi niṣkleśo na tvasya samādhau vaśitvamiti |

kathaṃ punariyamutpādyate ?

tatprayogo dvidhā bhūmirgatvāgamyajigīṣayā // Abhidh-d_566 //
dharmabhūmyutkrameṇāṣṭau śuddhakākhyādanāsravam /
śuddhakācca tṛtīyaṃ svaṃ niṣṭhā śuddhācca nirmalam // Abhidh-d_567 //

'gatve'tyanulomamaṣṭau bhūmīḥ samāpadya | 'āgamye'ti pratilome samāpadya | 'dvidhe'ti sāsravānāsravā | 'jigīṣaye'ti jayaṃ cikīrṣandharmabhūmyutkrameṇa jetukāmaḥ | śuddhakādanāsravaṃ 'śuddhakācca tṛtīyaṃ svaṃ |'; 'niṣṭhā'; tu śuddhādanāsravam | sa khalvevaṃ vijityānāsravāśca sapta paścātsāsravā prathamāddhyānātsāsravaṃ tṛtīyaṃ samāpadyate | tasmādākāśānantyāyatanaṃ tasmādākiñcanyāyatanamevaṃ punaḥ pratilomaṃ nirjityānāsravā apyekavilaṅghitā anulomaṃ pratilomaṃ ca samāpadyate | eṣa prayogo vyutkrāntasamāpatteḥ |

Note: Jaini_420

yadā tu prathamāḥ sāsravāḥ tṛtīyamanāsravaṃ dhyānaṃ samāpadyate tasmātsāsravamākāśānantyāyatanaṃ tasmādanāsravākiñcanyāyatanamevaṃ punaḥ pratilomam | tadā visabhāgatṛtīyadravyagamanādabhiniṣpannā bhavati | ativiprakṛṣṭatvānna caturthaṃ samāpadyate | tāṃ ca triṣu dvīpeṣu samāpadyate ||

svordhvā evopajanyante dhyānārūpyabhavaḥ śubhāḥ /
bhavāgrasthastvagatyādau nirmalāmavalambate // Abhidh-d_568 //

bhavāgraṃ bhavāgre ca saṃmukhīkriyate | adhaśca yāvatkāmadhātorevaṃ śeṣāṇi svasyāṃ ca bhūmāvadhaśceti | ūrdhvo papanno nādharāṃ samāpattiṃ saṃmukhīkaroti vaiyarthyāt | na hi tatrānāsravo mārgo 'sti saṃsāramūlatvāt | na ca vinānāsraveṇa mārgeṇa tatratyāḥ kleśā hantuṃ śakyante | caitanyarūpaṃ puruṣamālambya tadvairāgyamiti cet | na | yuṣmatpuruṣasya kriyāvattve sattvānekatvaikatvopapatteḥ saṃsargidharmitvopapatteḥ buddhivaditi vijñānajñānopalabdhe ca..............................................ti ||

kasya punardhyānasya prāptyā kataradbhāvyate ? tadanukramyate-

bālādyadhyānasaṃprāptau laukikasyaiva bhāvanā /

yadā khala pṛthagjanaḥ prathamaṃ dhyānaṃ labhate tadāsyānāgataṃ laukikameva bhāvyate |

ūṣmādivarjye cālabdhe dhyānāntarasamudbhave // Abhidh-d_569 //
Note: Jaini_421

caramabhavikasyoṣmādivarjite '.....................gikasvā(?)nucitam | tatra dhyānāntare prathamaṃ sāsravameva bhāvyate | ucite tu vairāgyalabdhatvānna bhāvyate | ūṣmagatādiṣu tu na bhāvyate | tānyeva dhyānāntarasaṃgṛhītāni bhāvyante prathamaṃ nānāgamyam ||

vītarāgasya cālabdhe pūrvasāmantake tathā /

vītarāgasyānāgamye 'pyalabdhe 'nucite prathamaṃ bhāvyate......................a nāgamyasaṃgṛhītāni bhāvyante na prathamāryamārgasādṛśyāt |

viraktasya tu pūrvasya nirmalasyaiva bhāvanā // Abhidh-d_570 //

vītarāgasya tvāryasya prathamasyānāsravasyaiva bhāvanānyāme vā 'bhisamayāntikakṣaṇavarjyeṣu anāsravameva bhāvyate | śaikṣasya ca dvābhyāṃ kṣaṇābhyāmakṣavivardhane bhavāgre ca saptadaśasu .................. | evaṃ navaprakāratayākopyaprativedhe tatpṛṣṭhe ca yatkiñcidbhāvanāmayaṃ saṃmukhīkarotyalabdhaṃ tatrānāsravameva prathamaṃ bhāvyate nobhayabhāvanocyate ||

nyāmamārgānvayajñāne śaikṣasyākṣavivardhane /
ānantaryāhvaye mārge dṛṅmārge dvādaśakṣaṇāḥ // Abhidh-d_571 //
bhavāgrasya ca vairāgye kṣayajñānavivarjite /
ākopyā ................................ // Abhidh-d_572 //
āryasya kāmavairāgye carame muktivartmani /
jñānatraye trayākhye ca nyāme 'nāgamyavarjite // Abhidh-d_573 //
śaikṣasya rāgiṇaḥ pūrvatribhūmīndriyavardhane /
prayogamuktimārgeṣu kāmādyadhyānajasya ca // Abhidh-d_574 //
dvividhārhatvasaṃprāptau muktivartmani paścime /
viraktānāṃ ca śaikṣāṇāmavyagrānyatribhūjaye // Abhidh-d_575 //

bhāvanā dvividhasyāpi

........................su sāsravānāsravasyāpi prathamasya dhyānasya bhāvanā bhavatīti |

nobhayasya tu bhāvanām /
Note: Jaini_422
anāgamyāśraye nyāma tadbhāgīyodbhavādiṣu // Abhidh-d_576 //

yadyanāgamyaṃ niḥśrito niyāmamavakrāmati, tasyānāgamyameva bhāvyate na tu prathamaṃ dhyānaṃ kiñcidapi bhāvyate | yadā khalvapyanāgamyānirvedhabhāgīyānyutpādayati................bhāvanayā bhāvyate na tu prathamaṃ dhyānaṃ darśanamārgasādṛśyādityāviṣkṛtametaditi ||

dvitīyādiṣvanenaiva vidhinābhyuhya yuktitaḥ /
abhidharmanayajñāne jñeyānāgatabhāvanā // Abhidh-d_577 //

dvitīyādiṣu khalvadhidhyāneṣvanayaiva prathamadhyānānāgatābhāvanānītyā tatra yuktimanusaratā yathātantrama............ |

dhyānaṃ kasya kimālambanamityata idamanukramyate |

sāsvādaḥ svabhavālambaḥ śubhaṃ dhyānaṃ samantadṛk /
ārupyāḥ kuśalā maulā nādholokāvalambinaḥ // Abhidh-d_578 //

āsvādanāsraṃprayuktaḥ svabhūmikaṃ bhavamālambate sāsravaṃ vastvityarthaḥ | nādharāṃbhūmimālambate vītarāgatvānnottarāṃ tṛṣṇāparicchinnatvāt | nānāsravaṃ kuśalatvaprasaṅgāt | kuśalaṃ tu dhyānaṃ śuddhakamanāsravaṃ vā sarvālambanaṃ yatkiñcidasti saṃskṛtamasaṃskṛtaṃ vā | maulānāṃ tu kuśalārūpyāṇāmadhobhūmikaṃ ca sāsravaṃ vastu nālambanam | svabhūmyordhvabhūmyālambanatvāt | anāsravaṃ tvālambanam | sarvānvayajñānapakṣo na dharmajñānapakṣo nādhobhūminirodhaḥ | sāmantakānantaryamārgāṇāṃ tvadharābhūmirālambanam ||

eṣāñca punastrividhānāṃ dhyānārūpyāṇām

dhyānārūpyaiḥ prahīyante nirmalairmānaso malāḥ /
adhobhūmestu labhyante sāmantairapi śuddhakaiḥ // Abhidh-d_579 //

anāsraveṇaiva dhyānārūpyeṇa kleśāḥ prahīyante na kuśalena | kuta eva kliṣṭena ? vītarāgavannādhaḥ prahīyante tasyaiva tadapratipakṣatvāt, na svabhūmau (Jaini_423) viśiṣṭarataratvānnorddhvamiti | dhyānārūpyasāmantakena śuddhakenāpi kleśāḥ prahīyante 'dhobhūmipratipakṣatvāt ||

punaśca | sarvaṃ samādhiṃ saṃkalayya trayaḥ samādhaya uktāḥ sūtre-

savitarkavicārādyāstrayaḥ proktāḥ samādhayaḥ /
dhyānāntare sa cārodhaḥ sadvayo 'nyatra nirdvayaḥ // Abhidh-d_580 //

"savitarkaḥ savicāraḥ samādhiḥ avitarko vicāramātro 'vitarko 'vicāraḥ" iti | tatra dhyānāntaraṃ tāvadavitarko vicāramātraḥ | satatodhaḥ savitarkaḥ savicāraḥ samāviḥ | paratastvavitarko 'vicāraśca ||

punaḥ

sāsravānāsravaścānya ekādaśabhuvastrayaḥ /
āryākāramatidyotāḥ śūnyatādyaḥ samādhayaḥ // Abhidh-d_581 //

śūnyatābhidheyaḥ samādhirapraṇihita animittaśca tṛtīyaḥ ||

Note: Jaini_424

katamaiḥ punareta āryākārāḥ..........................vat ṣoḍaśabhirākārairityatastrayo 'pyanityatādiṣoḍaśākāramatidyotāḥ(?) | pratyekaṃ tu

daśāpraṇihitākārāḥ śūnyatāyā dvayaṃ matam /
animitto 'mṛtākāraiścaturbhiḥ saṃpravartate // Abhidh-d_582 //

apraṇihitaḥ khalu samādhiranityaduḥkhākārābhyāṃ saṃprayuktaścaturbhiḥ samudayākāraiścaturbhiśca mārgākāraiḥ..............................tānātmākārābhyāṃ saṃprayuktaḥ | animittaḥ samādhirnirodhākāraiścaturbhirnirodhākārādibhiḥ saṃprayuktaḥ ||

vimukterdviprakārāyāḥ prāptaye nirmalāḥ punaḥ /
vimokṣasu(mu ?)khaśabdena ta evāviṣkṛtāstrayaḥ // Abhidh-d_583 //

rāgavirāgāccetovimuktiravidyāvirāgāt prajñāvimuktiḥ | tasya vimuktidvayasya.................āviṣkṛtāni | tatra śūnyatāyāḥ saṃprayuktaḥ samādhiḥ śūnyatāsamādhiḥ | na praṇidhatte bhavamityapraṇihitaḥ | daśanimittāpagamādanimittaṃ tadālambanasamādhiranimittaḥ || punaḥ

trayo 'parasamādhyākhyā śūnyatāśūnyatādayaḥ /

teṣāṃ trayāṇāṃ samādhīnāmutsargopāyapradarśanārthaṃ śūnyatāśūnyatādayaḥ trayaḥ samādhayo 'bhidharmebhihitāḥ |

Note: Jaini_425
dvayamālambate 'śaikṣaṃ śūnyato 'nityatastathā // Abhidh-d_584 //
kṣayamapratisaṃkhyākhyamantyo gṛhṇāti śāntataḥ /

śūnyatādyālambanatvāttannāma aśaikṣaṃ samādhiṃ dvāvaparasamādhī ālambete | śūnyatāśūnyatā aśaikṣaṃ śūnyatāsamādhimālambate śūnyākāreṇa | apraṇihitāpraṇihito 'pyaśaikṣamapraṇihitam anityākāreṇa | na duḥkhato na hetvādito 'nāsravasya atallakṣaṇatvāt | na mārgākārairdūṣaṇīyatvāt | animittānimittatvāt samādhiraśaikṣasyānimittasyāpratisaṃkhyānirodhamālambate | śāntākāreṇānāsravasya pratisaṃkhyānirodhābhāvāt | na nirodhapraṇītaniḥsaraṇākārairanityatānirodhasādhāraṇatvādavyākṛtatvādavisaṃyogācca |

te punarete samādhayaḥ

ekādaśabhuvaḥ sarve sāsravā nṛṣvakopinaḥ // Abhidh-d_585 //

tatra sāsravā āryamārgadveṣitvānmanuṣyeṣūtpādyante | akopyasyārhataḥ ekādaśabhuvaśca saptasāmantakāni hitvānyāsvekādaśasu bhūmiṣu kāmadhātvanāgamyadhyānāntaradhyānārūpyeṣu |

punaḥ

samādhibhāvanādhyānaṃ sukhāya prathamaṃ śubham /
darśanāyākṣyabhijñoktā prajñābhedāya yātnikāḥ // Abhidh-d_586 //

"catasraḥ khalu samādhibhāvanāḥ | asti samādhibhāvanā āsevitā bhāvitā bahulīkṛtā dṛṣṭadharmavihārāya saṃvartate" iti vistaraḥ | kuśalaṃ khalu (Jaini_426) prathamaṃ dhyānaṃ śuddhakamanāsravaṃ vā dṛṣṭadharmasukhavihārāya samādhibhāvanā | tadadhikatvāt anyānyapi jñeyāni | nāvaśyaṃ samparāyasukhavihārāya, parihīṇordhvopapannaḥ parinirvitatadabhāvāt | divyacakṣurabhijñādarśanāya samādhibhāvanā | prayogajāḥ khalu sarve guṇāstraidhātukānāsravāḥ prajñāprabhedāya samādhibhāvanāḥ ||

yo 'ntyo vajropame dhyāne sarvakleśakṣayāya sā /

yaścaturthe dhyāne vajropamaḥ samādhiḥ sa āsravakṣayāya samādhibhāvanā |

sūtraṃ caitatsamākhyātaṃ buddhenātmopanāyikam // Abhidh-d_587 //

ataścaturthameva dhyānamuktamiti ||

abhidharmapradīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya tṛtīyaḥ pādaḥ samāptaḥ ||

Note: Jaini_427

aṣṭamādhyāye

caturthapādaḥ |

nirdiṣṭāḥ samādhayaḥ | ataḥ paraṃ samādhisanniśritā guṇā nirdiśyante |

apramāṇāki catvāri maitrī karuṇā muditopekṣā ca | apramāṇāḥ, sattvādhiṣṭhānapravṛtterapramāṇapuṇyanirvartakatvādaprameyeṣu phalahetutvācca |

athāpramāṇānāṃ kaḥ svabhāvaḥ ?

caturṇāmapramāṇānāṃ maitryadveṣastathā kṛpā /
muditā prītirekeṣāmupekṣālobha iṣyate // Abhidh-d_588 //

adveṣasvabhāvā maitrī | tathā karuṇā adveṣasvabhāvā | kastarhyetayorapramāṇayorviśeṣaḥ ? ubhayoradveṣātmakatve 'pi maitrī sattvāparityāgavartino dveṣasya pratipakṣo harṣākārapravṛttā ca | karuṇā tāḍanapīḍanābhiprāyavartino dveṣasya pratipakṣo dainyākārapravṛttā ca | ityasti viśeṣaḥ | "somanasyasvabhāvāmuditā" iti paurāṇāḥ | upekṣāpyalobhātmakaiva | eṣo 'pramāṇānāṃ svabhāvaḥ |

kasmāccatvāryeva na nyūnānyadhikāni vā ?

Note: Jaini_428
vyāpādasya vihiṃsāyā aratestṛḍdviṣastathā /
pratipakṣo 'yamākhyāto damanārthaṃ svacetasaḥ // Abhidh-d_589 //

sūtra uktam- "maitrī āsevitā bhāvitā bahulīkṛtā vyāpādaprahāṇāya saṃvartate | karuṇā vihiṃsāprahāṇāya | aratiprahāṇāya muditā kāmarāgavyāpādaprahāṇāyopekṣā || "

vṛttiḥ punardraṣṭavyā-

sukhādhāne sukhā maitrī duḥkhanāśonmukhī kṛpā /
muditā modanānimnā sattvā ebhyeva paścimā // Abhidh-d_590 //

draṣṭavyā vṛttireteṣāṃ

ākārastu punaḥ kathaṃ pratipattavya iti | tadapadiśyate-

ākāraiḥ sukhitādi bhiḥ /

sukhitā vata santu sattvā iti manasi kurvan maitrīṃ samāpadyate | duḥkhitā vata sattvā iti karuṇām | modantāṃ vata sattvā iti muditām | sattvā ityeva manasi kurvannupekṣāṃ samāpadyate mādhyasthyāt |

ebhyastvanyatamenāpi brahmasāyujyamaśnute // Abhidh-d_591 //
Note: Jaini_429

ebhyo 'pramāṇebhya ekenāpi bhāvitena brahmatvaṃ pratilabhyata iti ||

kimālambanā apramāṇāḥ, kati bhūmikā vetyapadiśyate-

nṛṣu kāmāvalambīni dhyānayormuditāhvayoḥ /
ṣaḍbhaumāni tadanyāni kecidicchanti saptasu // Abhidh-d_592 //

maitrīkaruṇāmuditāstrayaḥ kāmāvacarasattvālambanāḥ | upekṣā aniyatā iti | yeṣāṃ tāvadbhāvanāmayānyetāni muditā ca saumanasyendriyaṃ teṣāṃ prathamadvitīyayordhyānayormuditā | nordhvaṃ saumanasyendriyābhāvāt | anyāni trīṇyapramāṇāni ṣaṭsu bhūmiṣvanāgamye dhyānāntare caturṣu dhyāneṣu | kecit punaḥ cintāmayānyapyetāni pramodyaṃ ca prīterdharmāntaraṃ iti teṣāṃ saptabhūmikā | prāmodyasya vedanādvayasaṃyogitvāt | uktānyapramāṇāni ||

atha kati vimokṣāḥ |

vimokṣāḥ kathitā aṣṭau teṣāṃ dvāvaśubhātmakau /
Note: Jaini_430
tāvādyadhyānayorantye tṛtīyo 'lobhalakṣaṇaḥ // Abhidh-d_593 //

rūpī rūpāṇi paśyatīti prathamo vimokṣaḥ | ādhyātmamarūpasaṃjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatīti dvitīyo vimokṣaḥ | śubhaṃ vimokṣaṃ kāyeṇa sākṣātkṛtvopasampadya viharatīti tṛtīyaḥ | teṣāṃ dvāvaśubhasvabhāvau prathamau tadākāratvād bhūmitaśca tau sasāmantakayoḥ prathamadvitīyayordhyānayordhyānāntare ca | sasāmantake caturthe dhyāne śubho vimokṣaḥ | ca cālobhasvabhāva eva na tvaśubhātmakaḥ, tacchubhākārapravṛttatvāt | saparivārāstvete pañcaskandhasvabhāvāḥ ||

catvāraḥ kuśalārūpā vimokṣākhyā samāhitāḥ /
nirodhākhyasamāpattirvimokṣaḥ kathito 'ṣṭamaḥ // Abhidh-d_594 //

catvāro 'nye vimokṣāḥ samāhitāḥ kuśalā evārūpyāḥ draṣṭavyāḥ | saṃjñāveditanirodhastvaṣṭamo vimokṣaḥ | vaimukhyārtho hi vimokṣārthaḥ, nirodhasamāpattiḥ; sarvasālambanapravṛttivaimukhyāt ||

tasyāstu saṃmukhībhāvaḥ sūkṣmasūkṣmādanantaram /

trividhaṃ hi bhāvāgrikaṃ cittaṃ saṃjñāsūkṣmasūkṣmākhyabhedāt | etadyathākramamaudārikam | (Jaini_431) ataḥ sūkṣmasūkṣmākhyaṃ bhavāgrānantaraṃ tāṃ samāpattiṃ samāpadyante | tathā samāpannānāṃ tu

vyutthānacittamapyasyāḥ svaṃ śuddhaṃ nirmalaṃ tvadhaḥ // Abhidh-d_595 //

sāsravānāsravatvāt | tadvyutthānacittasya sāsraveṇa cedvyuttiṣṭhate bhāvāgrikeṇa | anāsraveṇa cedākiñcanyāyatanabhūmikena ||

athaiva vimokṣāḥ kiṃ viṣayāḥ ?

kāmāvacaradṛśyārthā vimokṣāḥ prathamāstrayaḥ /

kāmāvacaraṃ rūpāvacarameṣāmālambanaṃ yathāyogamaśubhataḥ śubhataśca |

anye tvanvayadhīpakṣasvordhvaduḥkhādyavekṣiṇāḥ // Abhidh-d_596 //

ārūpyavimokṣāṇāṃ svabhūmyūrdhvabhūmikaṃ duḥkhamālambanaṃ taddhetunirodhau ca | sarvacānvayajñānapakṣyo mārga ūrdhvādharabhūmisaṃgṛhītaḥ, apratisaṃkhyānirodhaśca | uktā vimokṣāḥ ||

sūtre 'bhibhavasaṃjñākhyaṃ proktamāyatanāṣṭakam /
vimokṣādhikavṛttyetaccittaiśvaryapradarśakam // Abhidh-d_597 //

sūtre bhagavatā aṣṭau abhibhavāyatanānyākhyātāni "adhyātmaṃ rūpasaṃjñī (Jaini_432) bahirdhā rūpāṇi paśyati suvarṇadurvarṇāni khalu rūpāṇi abhibhūya jānāti, abhibhūya paśyati, evaṃ saṃjñī ca bhavatīdaṃ prathamamabhibhvāyatanam | adhyātmaṃ rūpasaṃjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatyapramāṇāni suvarṇadurvarṇānīti vistaro yāvadidaṃ dvitīyamabhibhvāyatanam | evamadhyātmamarūpasaṃjñī bahī rūpāṇi paśyati parīttānyapramāṇāni ceti catvāri | adhyātmamarūpasaṃjñyeva ca bahirdhā rūpāṇi paśyati nīlapītalauhitāvadāta......."...............

........... abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāyāṃ vṛttau aṣṭamasyādhyāyasya caturthaḥ pādaḥ samāptaḥ ||

aṣṭamo 'dhyāyaḥ samāptaḥ ||

abhidharmadīpe vibhāṣāprabhāvṛttiḥ samāptā ||

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Rechtsinhaber*in
GRETIL project

Zitationsvorschlag für dieses Objekt
TextGrid Repository (2025). Darśana Collection. Abhidharmadīpa with auto(?)entary Vibhāṣāprabhāvṛtti. Abhidharmadīpa with auto(?)entary Vibhāṣāprabhāvṛtti. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D100-B