Mahābhārata: Śāntiparvan

Header

Data entry: Muneo Tokunaga et al. and John Smith et al.

Date of this version: 2025-05-07

Source:

  • Mahabharata: Santiparvan. Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute, Pune, India, 1999
    .

Publisher: Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL), SUB Göttingen

Licence:

Distributed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International License.

Interpretive markup: none

Notes:

Due to the heterogeneity of the sources the header markup might be suboptimal. For the sake of transparency the header of the legacy file is documented below.



% Mahabharata: Santiparvan
% Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
% Pune, India, 1999

% On the basis of the text entered by Muneo Tokunaga et al.,
% revised by John Smith, Cambridge, et al.


Revisions:

  • 2025-02-07: TEI encoding by mass conversion
  • 2025-02-27: metadata structuring
  • 2025-05-07: Added several metadata fields.

Text

12,001.000*0001_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

12,001.000*0001_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet

12,001.000*0002_01 dvaipāyanauṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ

12,001.000*0002_02 puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca

12,001.000*0002_03 yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ

12,001.000*0002_04 kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena

12,001.000*0002_05 yo gośataṃ kaṇa[na]kaśṛṅgamayaṃ dadāti

12,001.000*0002_06 viprāya vedaviduṣe ca bahuśrutāya

12,001.000*0002_07 ekāṃ ca bhāratakathāṃ śṛṇuyāt samagrāṃ

12,001.000*0002_08 tulyaṃ phalaṃ bhavati tasya ca tasya ceti

12,001.000*0003_01 vyāsaṃ vasiṣṭhanaptāraṃ śakteḥ pautram akalmaṣam

12,001.000*0003_02 parāśarātmajaṃ vande śukatātaṃ taponidhim

12,001.000*0003_03 vyāsāya viṣṇurūpāya vyāsarūpāya viṣṇave

12,001.000*0003_04 namo vai brahmanidhaye vāsiṣṭhāya namo namaḥ

12,001.000*0003_05 namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase

12,001.000*0003_06 brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān

12,001.000*0003_07 namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase

12,001.000*0003_08 yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathām imām

12,001.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,001.001a kṛtodakās te suhṛdāṃ sarveṣāṃ pāṇḍunandanāḥ

12,001.001c viduro dhṛtarāṣṭraś ca sarvāś ca bharatastriyaḥ

12,001.002a tatra te sumahātmāno nyavasan kurunandanāḥ

12,001.002c śaucaṃ nivartayiṣyanto māsam ekaṃ bahiḥ purāt

12,001.003a kṛtodakaṃ tu rājānaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram

12,001.003c abhijagmur mahātmānaḥ siddhā brahmarṣisattamāḥ

12,001.004a dvaipāyano nāradaś ca devalaś ca mahān ṛṣiḥ

12,001.004c devasthānaś ca kaṇvaś ca teṣāṃ śiṣyāś ca sattamāḥ

12,001.005a anye ca vedavidvāṃsaḥ kṛtaprajñā dvijātayaḥ

12,001.005c gṛhasthāḥ snātakāḥ sarve dadṛśuḥ kurusattamam

12,001.006a abhigamya mahātmānaḥ pūjitāś ca yathāvidhi

12,001.006c āsaneṣu mahārheṣu viviśus te maharṣayaḥ

12,001.007a pratigṛhya tataḥ pūjāṃ tatkālasadṛśīṃ tadā

12,001.007c paryupāsan yathānyāyaṃ parivārya yudhiṣṭhiram

12,001.008a puṇye bhāgīrathītīre śokavyākulacetasam

12,001.008c āśvāsayanto rājānaṃ viprāḥ śatasahasraśaḥ

12,001.009a nāradas tv abravīt kāle dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram

12,001.009c vicārya munibhiḥ sārdhaṃ tatkālasadṛśaṃ vacaḥ

12,001.010a bhavato bāhuvīryeṇa prasādān mādhavasya ca

12,001.010c jiteyam avaniḥ kṛtsnā dharmeṇa ca yudhiṣṭhira

12,001.011a diṣṭyā muktāḥ stha saṃgrāmād asmāl lokabhayaṃkarāt

12,001.011c kṣatradharmarataś cāpi kaccin modasi pāṇḍava

12,001.012a kaccic ca nihatāmitraḥ prīṇāsi suhṛdo nṛpa

12,001.012c kaccic chriyam imāṃ prāpya na tvāṃ śokaḥ prabādhate

12,001.013 yudhiṣṭhira uvāca

12,001.013a vijiteyaṃ mahī kṛtsnā kṛṣṇabāhubalāśrayāt

12,001.013c brāhmaṇānāṃ prasādena bhīmārjunabalena ca

12,001.014a idaṃ tu me mahad duḥkhaṃ vartate hṛdi nityadā

12,001.014c kṛtvā jñātikṣayam imaṃ mahāntaṃ lobhakāritam

12,001.015a saubhadraṃ draupadeyāṃś ca ghātayitvā priyān sutān

12,001.015c jayo 'yam ajayākāro bhagavan pratibhāti me

12,001.016a kiṃ nu vakṣyati vārṣṇeyī vadhūr me madhusūdanam

12,001.016c dvārakāvāsinī kṛṣṇam itaḥ pratigataṃ harim

12,001.017a draupadī hataputreyaṃ kṛpaṇā hatabāndhavā

12,001.017c asmatpriyahite yuktā bhūyaḥ pīḍayatīva mām

12,001.018a idam anyac ca bhagavan yat tvāṃ vakṣyāmi nārada

12,001.018c mantrasaṃvaraṇenāsmi kuntyā duḥkhena yojitaḥ

12,001.019a yo 'sau nāgāyutabalo loke 'pratiratho raṇe

12,001.019c siṃhakhelagatir dhīmān ghṛṇī dānto yatavrataḥ

12,001.020a āśrayo dhārtarāṣṭrāṇāṃ mānī tīkṣṇaparākramaḥ

12,001.020c amarṣī nityasaṃrambhī kṣeptāsmākaṃ raṇe raṇe

12,001.021a śīghrāstraś citrayodhī ca kṛtī cādbhutavikramaḥ

12,001.021c gūḍhotpannaḥ sutaḥ kuntyā bhrātāsmākaṃ ca sodaraḥ

12,001.022a toyakarmaṇi yaṃ kuntī kathayām āsa sūryajam

12,001.022c putraṃ sarvaguṇopetam avakīrṇaṃ jale purā

12,001.022d*0004_01 mañjūṣāyāṃ samādhāya gaṅgāsrotasy amajjayat

12,001.023a yaṃ sūtaputraṃ loko 'yaṃ rādheyaṃ cāpy amanyata

12,001.023c sa jyeṣṭhaputraḥ kuntyā vai bhrātāsmākaṃ ca mātṛjaḥ

12,001.024a ajānatā mayā saṃkhye rājyalubdhena ghātitaḥ

12,001.024c tan me dahati gātrāṇi tūlarāśim ivānalaḥ

12,001.025a na hi taṃ veda pārtho 'pi bhrātaraṃ śvetavāhanaḥ

12,001.025c nāhaṃ na bhīmo na yamau sa tv asmān veda suvrataḥ

12,001.026a gatā kila pṛthā tasya sakāśam iti naḥ śrutam

12,001.026c asmākaṃ śamakāmā vai tvaṃ ca putro mamety atha

12,001.027a pṛthāyā na kṛtaḥ kāmas tena cāpi mahātmanā

12,001.027c atipaścād idaṃ mātary avocad iti naḥ śrutam

12,001.028a na hi śakṣyāmy ahaṃ tyaktuṃ nṛpaṃ duryodhanaṃ raṇe

12,001.028c anāryaṃ ca nṛśaṃsaṃ ca kṛtaghnaṃ ca hi me bhavet

12,001.029a yudhiṣṭhireṇa saṃdhiṃ ca yadi kuryāṃ mate tava

12,001.029c bhīto raṇe śvetavāhād iti māṃ maṃsyate janaḥ

12,001.030a so 'haṃ nirjitya samare vijayaṃ sahakeśavam

12,001.030c saṃdhāsye dharmaputreṇa paścād iti ca so 'bravīt

12,001.031a tam avocat kila pṛthā punaḥ pṛthulavakṣasam

12,001.031c caturṇām abhayaṃ dehi kāmaṃ yudhyasva phalgunam

12,001.032a so 'bravīn mātaraṃ dhīmān vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ

12,001.032c prāptān viṣahyāṃś caturo na haniṣyāmi te sutān

12,001.033a pañcaiva hi sutā mātar bhaviṣyanti hi te dhruvam

12,001.033c sakarṇā vā hate pārthe sārjunā vā hate mayi

12,001.034a taṃ putragṛddhinī bhūyo mātā putram athābravīt

12,001.034c bhrātṝṇāṃ svasti kurvīthā yeṣāṃ svasti cikīrṣasi

12,001.035a tam evam uktvā tu pṛthā visṛjyopayayau gṛhān

12,001.035c so 'rjunena hato vīro bhrātā bhrātrā sahodaraḥ

12,001.036a na caiva vivṛto mantraḥ pṛthāyās tasya vā mune

12,001.036c atha śūro maheṣvāsaḥ pārthenāsau nipātitaḥ

12,001.037a ahaṃ tv ajñāsiṣaṃ paścāt svasodaryaṃ dvijottama

12,001.037c pūrvajaṃ bhrātaraṃ karṇaṃ pṛthāyā vacanāt prabho

12,001.038a tena me dūyate 'tīva hṛdayaṃ bhrātṛghātinaḥ

12,001.038c karṇārjunasahāyo 'haṃ jayeyam api vāsavam

12,001.039a sabhāyāṃ kliśyamānasya dhārtarāṣṭrair durātmabhiḥ

12,001.039c sahasotpatitaḥ krodhaḥ karṇaṃ dṛṣṭvā praśāmyati

12,001.040a yadā hy asya giro rūkṣāḥ śṛṇomi kaṭukodayāḥ

12,001.040c sabhāyāṃ gadato dyūte duryodhanahitaiṣiṇaḥ

12,001.041a tadā naśyati me krodhaḥ pādau tasya nirīkṣya ha

12,001.041c kuntyā hi sadṛśau pādau karṇasyeti matir mama

12,001.042a sādṛśyahetum anvicchan pṛthāyās tava caiva ha

12,001.042c kāraṇaṃ nādhigacchāmi kathaṃ cid api cintayan

12,001.043a kathaṃ nu tasya saṃgrāme pṛthivī cakram agrasat

12,001.043c kathaṃ ca śapto bhrātā me tat tvaṃ vaktum ihārhasi

12,001.044a śrotum icchāmi bhagavaṃs tvattaḥ sarvaṃ yathātatham

12,001.044c bhavān hi sarvavid vidvāṃl loke veda kṛtākṛtam

12,001.044d*0005_01 anāgate vartamāne trailokye nātra saṃśayaḥ

12,002.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,002.001a sa evam uktas tu munir nārado vadatāṃ varaḥ

12,002.001c kathayām āsa tat sarvaṃ yathā śaptaḥ sa sūtajaḥ

12,002.002a evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata

12,002.002c na karṇārjunayoḥ kiṃ cid aviṣahyaṃ bhaved raṇe

12,002.003a guhyam etat tu devānāṃ kathayiṣyāmi te nṛpa

12,002.003c tan nibodha mahārāja yathā vṛttam idaṃ purā

12,002.004a kṣatraṃ svargaṃ kathaṃ gacchec chastrapūtam iti prabho

12,002.004c saṃgharṣajananas tasmāt kanyāgarbho vinirmitaḥ

12,002.005a sa bālas tejasā yuktaḥ sūtaputratvam āgataḥ

12,002.005c cakārāṅgirasāṃ śreṣṭhe dhanurvedaṃ gurau tava

12,002.006a sa balaṃ bhīmasenasya phalgunasya ca lāghavam

12,002.006c buddhiṃ ca tava rājendra yamayor vinayaṃ tathā

12,002.007a sakhyaṃ ca vāsudevena bālye gāṇḍivadhanvanaḥ

12,002.007c prajānām anurāgaṃ ca cintayāno vyadahyata

12,002.008a sa sakhyam agamad bālye rājñā duryodhanena vai

12,002.008c yuṣmābhir nityasaṃdviṣṭo daivāc cāpi svabhāvataḥ

12,002.009a vidyādhikam athālakṣya dhanurvede dhanaṃjayam

12,002.009c droṇaṃ rahasy upāgamya karṇo vacanam abravīt

12,002.010a brahmāstraṃ vettum icchāmi sarahasyanivartanam

12,002.010b*0006_01 aho citraṃ mahac citraṃ viparītam idaṃ jagat

12,002.010b*0006_02 yenāpatrapate sādhur asādhus tena tuṣyati

12,002.010c arjunena samo yuddhe bhaveyam iti me matiḥ

12,002.011a samaḥ putreṣu ca snehaḥ śiṣyeṣu ca tava dhruvam

12,002.011c tvatprasādān na māṃ brūyur akṛtāstraṃ vicakṣaṇāḥ

12,002.012a droṇas tathoktaḥ karṇena sāpekṣaḥ phalgunaṃ prati

12,002.012c daurātmyaṃ cāpi karṇasya viditvā tam uvāca ha

12,002.013a brahmāstraṃ brāhmaṇo vidyād yathāvac caritavrataḥ

12,002.013c kṣatriyo vā tapasvī yo nānyo vidyāt kathaṃ cana

12,002.014a ity ukto 'ṅgirasāṃ śreṣṭham āmantrya pratipūjya ca

12,002.014c jagāma sahasā rāmaṃ mahendraṃ parvataṃ prati

12,002.015a sa tu rāmam upāgamya śirasābhipraṇamya ca

12,002.015c brāhmaṇo bhārgavo 'smīti gauraveṇābhyagacchata

12,002.016a rāmas taṃ pratijagrāha pṛṣṭvā gotrādi sarvaśaḥ

12,002.016c uṣyatāṃ svāgataṃ ceti prītimāṃś cābhavad bhṛśam

12,002.017a tatra karṇasya vasato mahendre parvatottame

12,002.017c gandharvai rākṣasair yakṣair devaiś cāsīt samāgamaḥ

12,002.018a sa tatreṣv astram akarod bhṛguśreṣṭhād yathāvidhi

12,002.018c priyaś cābhavad atyarthaṃ devagandharvarakṣasām

12,002.019a sa kadā cit samudrānte vicarann āśramāntike

12,002.019c ekaḥ khaḍgadhanuṣpāṇiḥ paricakrāma sūtajaḥ

12,002.020a so 'gnihotraprasaktasya kasya cid brahmavādinaḥ

12,002.020c jaghānājñānataḥ pārtha homadhenuṃ yadṛcchayā

12,002.021a tad ajñānakṛtaṃ matvā brāhmaṇāya nyavedayat

12,002.021c karṇaḥ prasādayaṃś cainam idam ity abravīd vacaḥ

12,002.022a abuddhipūrvaṃ bhagavan dhenur eṣā hatā tava

12,002.022c mayā tatra prasādaṃ me kuruṣveti punaḥ punaḥ

12,002.023a taṃ sa vipro 'bravīt kruddho vācā nirbhartsayann iva

12,002.023c durācāra vadhārhas tvaṃ phalaṃ prāpnuhi durmate

12,002.024a yena vispardhase nityaṃ yadarthaṃ ghaṭase 'niśam

12,002.024c yudhyatas tena te pāpa bhūmiś cakraṃ grasiṣyati

12,002.025a tataś cakre mahīgraste mūrdhānaṃ te vicetasaḥ

12,002.025c pātayiṣyati vikramya śatrur gaccha narādhama

12,002.026a yatheyaṃ gaur hatā mūḍha pramattena tvayā mama

12,002.026c pramattasyaivam evānyaḥ śiras te pātayiṣyati

12,002.027a tataḥ prasādayām āsa punas taṃ dvijasattamam

12,002.027c gobhir dhanaiś ca ratnaiś ca sa cainaṃ punar abravīt

12,002.028a nedaṃ madvyāhṛtaṃ kuryāt sarvaloko 'pi vai mṛṣā

12,002.028c gaccha vā tiṣṭha vā yad vā kāryaṃ te tat samācara

12,002.029a ity ukto brāhmaṇenātha karṇo dainyād adhomukhaḥ

12,002.029c rāmam abhyāgamad bhītas tad eva manasā smaran

12,003.001 nārada uvāca

12,003.001a karṇasya bāhuvīryeṇa praśrayeṇa damena ca

12,003.001c tutoṣa bhṛguśārdūlo guruśuśrūṣayā tathā

12,003.002a tasmai sa vidhivat kṛtsnaṃ brahmāstraṃ sanivartanam

12,003.002c provācākhilam avyagraṃ tapasvī sutapasvine

12,003.003a viditāstras tataḥ karṇo ramamāṇo ''śrame bhṛgoḥ

12,003.003c cakāra vai dhanurvede yatnam adbhutavikramaḥ

12,003.004a tataḥ kadā cid rāmas tu carann āśramam antikāt

12,003.004c karṇena sahito dhīmān upavāsena karśitaḥ

12,003.005a suṣvāpa jāmadagnyo vai visrambhotpannasauhṛdaḥ

12,003.005c karṇasyotsaṅga ādhāya śiraḥ klāntamanā guruḥ

12,003.006a atha kṛmiḥ śleṣmamayo māṃsaśoṇitabhojanaḥ

12,003.006c dāruṇo dāruṇasparśaḥ karṇasyābhyāśam āgamat

12,003.007a sa tasyorum athāsādya bibheda rudhirāśanaḥ

12,003.007c na cainam aśakat kṣeptuṃ hantuṃ vāpi guror bhayāt

12,003.008a saṃdaśyamāno 'pi tathā kṛmiṇā tena bhārata

12,003.008c guruprabodhaśaṅkī ca tam upaikṣata sūtajaḥ

12,003.009a karṇas tu vedanāṃ dhairyād asahyāṃ vinigṛhya tām

12,003.009c akampann avyathaṃś caiva dhārayām āsa bhārgavam

12,003.010a yadā tu rudhireṇāṅge parispṛṣṭo bhṛgūdvahaḥ

12,003.010c tadābudhyata tejasvī saṃtaptaś cedam abravīt

12,003.011a aho 'smy aśucitāṃ prāptaḥ kim idaṃ kriyate tvayā

12,003.011c kathayasva bhayaṃ tyaktvā yāthātathyam idaṃ mama

12,003.012a tasya karṇas tadācaṣṭa kṛmiṇā paribhakṣaṇam

12,003.012c dadarśa rāmas taṃ cāpi kṛmiṃ sūkarasaṃnibham

12,003.013a aṣṭapādaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ sūcībhir iva saṃvṛtam

12,003.013c romabhiḥ saṃniruddhāṅgam alarkaṃ nāma nāmataḥ

12,003.014a sa dṛṣṭamātro rāmeṇa kṛmiḥ prāṇān avāsṛjat

12,003.014c tasminn evāsṛksaṃklinne tad adbhutam ivābhavat

12,003.015a tato 'ntarikṣe dadṛśe viśvarūpaḥ karālavān

12,003.015c rākṣaso lohitagrīvaḥ kṛṣṇāṅgo meghavāhanaḥ

12,003.016a sa rāmaṃ prāñjalir bhūtvā babhāṣe pūrṇamānasaḥ

12,003.016c svasti te bhṛguśārdūla gamiṣyāmi yathāgatam

12,003.017a mokṣito narakād asmi bhavatā munisattama

12,003.017c bhadraṃ ca te 'stu nandiś ca priyaṃ me bhavatā kṛtam

12,003.018a tam uvāca mahābāhur jāmadagnyaḥ pratāpavān

12,003.018c kas tvaṃ kasmāc ca narakaṃ pratipanno bravīhi tat

12,003.019a so 'bravīd aham āsaṃ prāg gṛtso nāma mahāsuraḥ

12,003.019c purā devayuge tāta bhṛgos tulyavayā iva

12,003.020a so 'haṃ bhṛgoḥ sudayitāṃ bhāryām apaharaṃ balāt

12,003.020c maharṣer abhiśāpena kṛmibhūto 'pataṃ bhuvi

12,003.021a abravīt tu sa māṃ krodhāt tava pūrvapitāmahaḥ

12,003.021c mūtraśleṣmāśanaḥ pāpa nirayaṃ pratipatsyase

12,003.022a śāpasyānto bhaved brahmann ity evaṃ tam athābruvam

12,003.022c bhavitā bhārgave rāma iti mām abravīd bhṛguḥ

12,003.023a so 'ham etāṃ gatiṃ prāpto yathā nakuśalaṃ tathā

12,003.023c tvayā sādho samāgamya vimuktaḥ pāpayonitaḥ

12,003.024a evam uktvā namaskṛtya yayau rāmaṃ mahāsuraḥ

12,003.024c rāmaḥ karṇaṃ tu sakrodham idaṃ vacanam abravīt

12,003.025a atiduḥkham idaṃ mūḍha na jātu brāhmaṇaḥ sahet

12,003.025c kṣatriyasyaiva te dhairyaṃ kāmayā satyam ucyatām

12,003.026a tam uvāca tataḥ karṇaḥ śāpabhītaḥ prasādayan

12,003.026c brahmakṣatrāntare sūtaṃ jātaṃ māṃ viddhi bhārgava

12,003.027a rādheyaḥ karṇa iti māṃ pravadanti janā bhuvi

12,003.027c prasādaṃ kuru me brahmann astralubdhasya bhārgava

12,003.028a pitā gurur na saṃdeho vedavidyāpradaḥ prabhuḥ

12,003.028c ato bhārgava ity uktaṃ mayā gotraṃ tavāntike

12,003.029a tam uvāca bhṛguśreṣṭhaḥ saroṣaḥ prahasann iva

12,003.029c bhūmau nipatitaṃ dīnaṃ vepamānaṃ kṛtāñjalim

12,003.030a yasmān mithyopacarito astralobhād iha tvayā

12,003.030c tasmād etad dhi te mūḍha brahmāstraṃ pratibhāsyati

12,003.031a anyatra vadhakālāt te sadṛśena sameyuṣaḥ

12,003.031c abrāhmaṇe na hi brahma dhruvaṃ tiṣṭhet kadā cana

12,003.032a gacchedānīṃ na te sthānam anṛtasyeha vidyate

12,003.032c na tvayā sadṛśo yuddhe bhavitā kśatriyo bhuvi

12,003.033a evam uktas tu rāmeṇa nyāyenopajagāma saḥ

12,003.033c duryodhanam upāgamya kṛtāstro 'smīti cābravīt

12,004.001 nārada uvāca

12,004.001a karṇas tu samavāpyaitad astraṃ bhārgavanandanāt

12,004.001c duryodhanena sahito mumude bharatarṣabha

12,004.002a tataḥ kadā cid rājānaḥ samājagmuḥ svayaṃvare

12,004.002c kaliṅgaviṣaye rājan rājñaś citrāṅgadasya ca

12,004.003a śrīmadrājapuraṃ nāma nagaraṃ tatra bhārata

12,004.003c rājānaḥ śataśas tatra kanyārthaṃ samupāgaman

12,004.004a śrutvā duryodhanas tatra sametān sarvapārthivān

12,004.004c rathena kāñcanāṅgena karṇena sahito yayau

12,004.005a tataḥ svayaṃvare tasmin saṃpravṛtte mahotsave

12,004.005c samāpetur nṛpatayaḥ kanyārthe nṛpasattama

12,004.006a śiśupālo jarāsaṃdho bhīṣmako vakra eva ca

12,004.006c kapotaromā nīlaś ca rukmī ca dṛḍhavikramaḥ

12,004.007a sṛgālaś ca mahārāja strīrājyādhipatiś ca yaḥ

12,004.007c aśokaḥ śatadhanvā ca bhojo vīraś ca nāmataḥ

12,004.008a ete cānye ca bahavo dakṣiṇāṃ diśam āśritāḥ

12,004.008c mlecchācāryāś ca rājānaḥ prācyodīcyāś ca bhārata

12,004.009a kāñcanāṅgadinaḥ sarve baddhajāmbūnadasrajaḥ

12,004.009c sarve bhāsvaradehāś ca vyāghrā iva madotkaṭāḥ

12,004.010a tataḥ samupaviṣṭeṣu teṣu rājasu bhārata

12,004.010c viveśa raṅgaṃ sā kanyā dhātrīvarṣadharānvitā

12,004.011a tataḥ saṃśrāvyamāṇeṣu rājñāṃ nāmasu bhārata

12,004.011c atyakrāmad dhārtarāṣṭraṃ sā kanyā varavarṇinī

12,004.012a duryodhanas tu kauravyo nāmarṣayata laṅghanam

12,004.012c pratyaṣedhac ca tāṃ kanyām asatkṛtya narādhipān

12,004.013a sa vīryamadamattatvād bhīṣmadroṇāv upāśritaḥ

12,004.013c ratham āropya tāṃ kanyām ājuhāva narādhipān

12,004.014a tam anvayād rathī khaḍgī bhaddhagodhāṅgulitravān

12,004.014c karṇaḥ śastrabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ pṛṣṭhataḥ puruṣarṣabha

12,004.015a tato vimardaḥ sumahān rājñām āsīd yudhiṣṭhira

12,004.015c saṃnahyatāṃ tanutrāṇi rathān yojayatām api

12,004.016a te 'bhyadhāvanta saṃkruddhāḥ karṇaduryodhanāv ubhau

12,004.016c śaravarṣāṇi muñcanto meghāḥ parvatayor iva

12,004.017a karṇas teṣām āpatatām ekaikena kṣureṇa ha

12,004.017c dhanūṃṣi saśarāvāpāny apātayata bhūtale

12,004.018a tato vidhanuṣaḥ kāṃś cit kāṃś cid udyatakārmukān

12,004.018c kāṃś cid udvahato bāṇān rathaśaktigadās tathā

12,004.019a lāghavād ākulīkṛtya karṇaḥ praharatāṃ varaḥ

12,004.019c hatasūtāṃś ca bhūyiṣṭhān avajigye narādhipān

12,004.020a te svayaṃ tvarayanto 'śvān yāhi yāhīti vādinaḥ

12,004.020c vyapeyus te raṇaṃ hitvā rājāno bhagnamānasāḥ

12,004.021a duryodhanas tu karṇena pālyamāno 'bhyayāt tadā

12,004.021c hṛṣṭaḥ kanyām upādāya nagaraṃ nāgasāhvayam

12,005.001 nārada uvāca

12,005.001a āviṣkṛtabalaṃ karṇaṃ jñātvā rājā tu māgadhaḥ

12,005.001c āhvayad dvairathenājau jarāsaṃdho mahīpatiḥ

12,005.002a tayoḥ samabhavad yuddhaṃ divyāstraviduṣor dvayoḥ

12,005.002c yudhi nānāpraharaṇair anyonyam abhivarṣatoḥ

12,005.003a kṣīṇabāṇau vidhanuṣau bhagnakhaḍgau mahīṃ gatau

12,005.003c bāhubhiḥ samasajjetām ubhāv api balānvitau

12,005.004a bāhukaṇṭakayuddhena tasya karṇo 'tha yudhyataḥ

12,005.004c bibheda saṃdhiṃ dehasya jarayā śleṣitasya ha

12,005.005a sa vikāraṃ śarīrasya dṛṣṭvā nṛpatir ātmanaḥ

12,005.005c prīto 'smīty abravīt karṇaṃ vairam utsṛjya bhārata

12,005.006a prītyā dadau sa karṇāya mālinīṃ nagarīm atha

12,005.006c aṅgeṣu naraśārdūla sa rājāsīt sapatnajit

12,005.007a pālayām āsa campāṃ tu karṇaḥ parabalārdanaḥ

12,005.007c duryodhanasyānumate tavāpi viditaṃ tathā

12,005.008a evaṃ śastrapratāpena prathitaḥ so 'bhavat kṣitau

12,005.008c tvaddhitārthaṃ surendreṇa bhikṣito varmakuṇḍale

12,005.009a sa divye sahaje prādāt kuṇḍale paramārcite

12,005.009c sahajaṃ kavacaṃ caiva mohito devamāyayā

12,005.010a vimuktaḥ kuṇḍalābhyāṃ ca sahajena ca varmaṇā

12,005.010c nihato vijayenājau vāsudevasya paśyataḥ

12,005.011a brāhmaṇasyābhiśāpena rāmasya ca mahātmanaḥ

12,005.011c kuntyāś ca varadānena māyayā ca śatakratoḥ

12,005.012a bhīṣmāvamānāt saṃkhyāyāṃ rathānām ardhakīrtanāt

12,005.012c śalyāt tejovadhāc cāpi vāsudevanayena ca

12,005.013a rudrasya devarājasya yamasya varuṇasya ca

12,005.013c kuberadroṇayoś caiva kṛpasya ca mahātmanaḥ

12,005.014a astrāṇi divyāny ādāya yudhi gāṇḍīvadhanvanā

12,005.014c hato vaikartanaḥ karṇo divākarasamadyutiḥ

12,005.015a evaṃ śaptas tava bhrātā bahubhiś cāpi vañcitaḥ

12,005.015c na śocyaḥ sa naravyāghro yuddhe hi nidhanaṃ gataḥ

12,006.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,006.001a etāvad uktvā devarṣir virarāma sa nāradaḥ

12,006.001c yudhiṣṭhiras tu rājarṣir dadhyau śokapariplutaḥ

12,006.002a taṃ dīnamanasaṃ vīram adhovadanam āturam

12,006.002c niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ paryaśrunayanaṃ tathā

12,006.003a kuntī śokaparītāṅgī duḥkhopahatacetanā

12,006.003c abravīn madhurābhāṣā kāle vacanam arthavat

12,006.004a yudhiṣṭhira mahābāho nainaṃ śocitum arhasi

12,006.004c jahi śokaṃ mahāprājña śṛṇu cedaṃ vaco mama

12,006.005a yatitaḥ sa mayā pūrvaṃ bhrātryaṃ jñāpayituṃ tava

12,006.005c bhāskareṇa ca devena pitrā dharmabhṛtāṃ vara

12,006.006a yad vācyaṃ hitakāmena suhṛdā bhūtim icchatā

12,006.006c tathā divākareṇoktaḥ svapnānte mama cāgrataḥ

12,006.007a na cainam aśakad bhānur ahaṃ vā snehakāraṇaiḥ

12,006.007c purā pratyanunetuṃ vā netuṃ vāpy ekatāṃ tvayā

12,006.008a tataḥ kālaparītaḥ sa vairasyoddhukṣaṇe rataḥ

12,006.008c pratīpakārī yuṣmākam iti copekṣito mayā

12,006.009a ity ukto dharmarājas tu mātrā bāṣpākulekṣaṇaḥ

12,006.009c uvāca vākyaṃ dharmātmā śokavyākulacetanaḥ

12,006.010a bhavatyā gūḍhamantratvāt pīḍito 'smīty uvāca tām

12,006.010c śaśāpa ca mahātejāḥ sarvalokeṣu ca striyaḥ

12,006.010e na guhyaṃ dhārayiṣyantīty atiduḥkhasamanvitaḥ

12,006.011a sa rājā putrapautrāṇāṃ saṃbandhisuhṛdāṃ tathā

12,006.011c smarann udvignahṛdayo babhūvāsvasthacetanaḥ

12,006.012a tataḥ śokaparītātmā sadhūma iva pāvakaḥ

12,006.012c nirvedam akarod dhīmān rājā saṃtāpapīḍitaḥ

12,007.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,007.001a yudhiṣṭhiras tu dharmātmā śokavyākulacetanaḥ

12,007.001c śuśoca duḥkhasaṃtaptaḥ smṛtvā karṇaṃ mahāratham

12,007.002a āviṣṭo duḥkhaśokābhyāṃ niḥśvasaṃś ca punaḥ punaḥ

12,007.002c dṛṣṭvārjunam uvācedaṃ vacanaṃ śokakarśitaḥ

12,007.003a yad bhaikṣam ācariṣyāma vṛṣṇyandhakapure vayam

12,007.003c jñātīn niṣpuruṣān kṛtvā nemāṃ prāpsyāma durgatim

12,007.004a amitrā naḥ samṛddhārthā vṛttārthāḥ kuravaḥ kila

12,007.004c ātmānam ātmanā hatvā kiṃ dharmaphalam āpnumaḥ

12,007.005a dhig astu kṣātram ācāraṃ dhig astu balam aurasam

12,007.005c dhig astv amarṣaṃ yenemām āpadaṃ gamitā vayam

12,007.006a sādhu kṣamā damaḥ śaucam avairodhyam amatsaraḥ

12,007.006c ahiṃsā satyavacanaṃ nityāni vanacāriṇām

12,007.007a vayaṃ tu lobhān mohāc ca stambhaṃ mānaṃ ca saṃśritāḥ

12,007.007c imām avasthām āpannā rājyaleśabubhukṣayā

12,007.008a trailokyasyāpi rājyena nāsmān kaś cit praharṣayet

12,007.008c bāndhavān nihatān dṛṣṭvā pṛthivyām āmiṣaiṣiṇaḥ

12,007.009a te vayaṃ pṛthivīhetor avadhyān pṛthivīsamān

12,007.009c saṃparityajya jīvāmo hīnārthā hatabāndhavāḥ

12,007.010a āmiṣe gṛdhyamānānām aśunāṃ naḥ śunām iva

12,007.010c āmiṣaṃ caiva no naṣṭam āmiṣasya ca bhojinaḥ

12,007.011a na pṛthivyā sakalayā na suvarṇasya rāśibhiḥ

12,007.011c na gavāśvena sarveṇa te tyājyā ya ime hatāḥ

12,007.012a saṃyuktāḥ kāmamanyubhyāṃ krodhāmarṣasamanvitāḥ

12,007.012c mṛtyuyānaṃ samāruhya gatā vaivasvatakṣayam

12,007.013a bahu kalyāṇam icchanta īhante pitaraḥ sutān

12,007.013c tapasā brahmacaryeṇa vandanena titikṣayā

12,007.014a upavāsais tathejyābhir vratakautukamaṅgalaiḥ

12,007.014c labhante mātaro garbhāṃs tān māsān daśa bibhrati

12,007.015a yadi svasti prajāyante jātā jīvanti vā yadi

12,007.015c saṃbhāvitā jātabalās te dadyur yadi naḥ sukham

12,007.015e iha cāmutra caiveti kṛpaṇāḥ phalahetukāḥ

12,007.016a tāsām ayaṃ samārambho nivṛttaḥ kevalo 'phalaḥ

12,007.016c yad āsāṃ nihatāḥ putrā yuvāno mṛṣṭakuṇḍalāḥ

12,007.017a abhuktvā pārthivān bhogān ṛṇāny anavadāya ca

12,007.017c pitṛbhyo devatābhyaś ca gatā vaivasvatakṣayam

12,007.018a yadaiṣām aṅga pitarau jātau kāmamayāv iva

12,007.018c saṃjātabalarūpeṣu tadaiva nihatā nṛpāḥ

12,007.019a saṃyuktāḥ kāmamanyubhyāṃ krodhaharṣāsamañjasāḥ

12,007.019c na te janmaphalaṃ kiṃ cid bhoktāro jātu karhi cit

12,007.020a pāñcālānāṃ kurūṇāṃ ca hatā eva hi ye 'hatāḥ

12,007.020c te vayaṃ tv adhamāṃl lokān prapadyema svakarmabhiḥ

12,007.021a vayam evāsya lokasya vināśe kāraṇaṃ smṛtāḥ

12,007.021c dhṛtarāṣṭrasya putreṇa nikṛtyā pratyapatsmahi

12,007.022a sadaiva nikṛtiprajño dveṣṭā māyopajīvanaḥ

12,007.022c mithyāvṛttaḥ sa satatam asmāsv anapakāriṣu

12,007.023a aṃśakāmā vayaṃ te ca na cāsmābhir na tair jitam

12,007.023c na tair bhukteyam avanir na nāryo gītavāditam

12,007.024a nāmātyasamitau kathyaṃ na ca śrutavatāṃ śrutam

12,007.024c na ratnāni parārdhyāni na bhūr na draviṇāgamaḥ

12,007.024d*0007_01 asmaddveṣeṇa saṃtaptaḥ sukhaṃ na smeha vindati

12,007.025a ṛddhim asmāsu tāṃ dṛṣṭvā vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ

12,007.025c dhṛtarāṣṭrasya nṛpateḥ saubalena niveditaḥ

12,007.026a taṃ pitā putragṛddhitvād anumene 'naye sthitam

12,007.026c anavekṣyaiva pitaraṃ gāṅgeyaṃ viduraṃ tathā

12,007.026e asaṃśayaṃ dhṛtarāṣṭro yathaivāhaṃ tathā gataḥ

12,007.027a aniyamyāśuciṃ lubdhaṃ putraṃ kāmavaśānugam

12,007.027c patito yaśaso dīptād ghātayitvā sahodarān

12,007.028a imau vṛddhau ca śokāgnau prakṣipya sa suyodhanaḥ

12,007.028c asmatpradveṣasaṃyuktaḥ pāpabuddhiḥ sadaiva hi

12,007.029a ko hi bandhuḥ kulīnaḥ saṃs tathā brūyāt suhṛjjane

12,007.029c yathāsāv uktavān kṣudro yuyutsur vṛṣṇisaṃnidhau

12,007.030a ātmano hi vayaṃ doṣād vinaṣṭāḥ śāśvatīḥ samāḥ

12,007.030c pradahanto diśaḥ sarvās tejasā bhāskarā iva

12,007.031a so 'smākaṃ vairapuruṣo durmantripragrahaṃ gataḥ

12,007.031c duryodhanakṛte hy etat kulaṃ no vinipātitam

12,007.031e avadhyānāṃ vadhaṃ kṛtvā loke prāptāḥ sma vācyatām

12,007.032a kulasyāsyāntakaraṇaṃ durmatiṃ pāpakāriṇam

12,007.032c rājā rāṣṭreśvaraṃ kṛtvā dhṛtarāṣṭro 'dya śocati

12,007.033a hatāḥ śūrāḥ kṛtaṃ pāpaṃ viṣayaḥ svo vināśitaḥ

12,007.033c hatvā no vigato manyuḥ śoko māṃ rundhayaty ayam

12,007.034a dhanaṃjaya kṛtaṃ pāpaṃ kalyāṇenopahanyate

12,007.034b*0008_01 khyāpanenānutāpena dānena tapasāpi vā

12,007.034b*0008_02 nivṛttyā tīrthagamanāc chrutismṛtijapena ca

12,007.034c tyāgavāṃś ca punaḥ pāpaṃ nālaṃ kartum iti śrutiḥ

12,007.035a tyāgavāñ janmamaraṇe nāpnotīti śrutir yadā

12,007.035c prāptavartmā kṛtamatir brahma saṃpadyate tadā

12,007.036a sa dhanaṃjaya nirdvaṃdvo munir jñānasamanvitaḥ

12,007.036c vanam āmantrya vaḥ sarvān gamiṣyāmi paraṃtapa

12,007.037a na hi kṛtsnatamo dharmaḥ śakyaḥ prāptum iti śrutiḥ

12,007.037c parigrahavatā tan me pratyakṣam arisūdana

12,007.038a mayā nisṛṣṭaṃ pāpaṃ hi parigraham abhīpsatā

12,007.038c janmakṣayanimittaṃ ca śakyaṃ prāptum iti śrutiḥ

12,007.039a sa parigraham utsṛjya kṛtsnaṃ rājyaṃ tathaiva ca

12,007.039c gamiṣyāmi vinirmukto viśoko vijvaras tathā

12,007.040a praśādhi tvam imām urvīṃ kṣemāṃ nihatakaṇṭakām

12,007.040c na mamārtho 'sti rājyena na bhogair vā kurūttama

12,007.041a etāvad uktvā vacanaṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,007.041c vyupāramat tataḥ pārthaḥ kanīyān pratyabhāṣata

12,008.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,008.001a athārjuna uvācedam adhikṣipta ivākṣamī

12,008.001c abhinītataraṃ vākyaṃ dṛḍhavādaparākramaḥ

12,008.002a darśayann aindrir ātmānam ugram ugraparākramaḥ

12,008.002c smayamāno mahātejāḥ sṛkkiṇī saṃlihan muhuḥ

12,008.003a aho duḥkham aho kṛcchram aho vaiklavyam uttamam

12,008.003c yat kṛtvāmānuṣaṃ karma tyajethāḥ śriyam uttamām

12,008.004a śatrūn hatvā mahīṃ labdhvā svadharmeṇopapāditām

12,008.004c hatāmitraḥ kathaṃ sarvaṃ tyajethā buddhilāghavāt

12,008.005a klībasya hi kuto rājyaṃ dīrghasūtrasya vā punaḥ

12,008.005c kimarthaṃ ca mahīpālān avadhīḥ krodhamūrchitaḥ

12,008.006a yo hy ājijīviṣed bhaikṣyaṃ karmaṇā naiva kena cit

12,008.006c samārambhān bubhūṣeta hatasvastir akiṃcanaḥ

12,008.006e sarvalokeṣu vikhyāto na putrapaśusaṃhitaḥ

12,008.007a kāpālīṃ nṛpa pāpiṣṭhāṃ vṛttim āsthāya jīvataḥ

12,008.007c saṃtyajya rājyam ṛddhaṃ te loko 'yaṃ kiṃ vadiṣyati

12,008.008a sarvārambhān samutsṛjya hatasvastir akiṃcanaḥ

12,008.008c kasmād āśaṃsase bhaikṣyaṃ cartuṃ prākṛtavat prabho

12,008.009a asmin rājakule jāto jitvā kṛtsnāṃ vasuṃdharām

12,008.009c dharmārthāv akhilau hitvā vanaṃ mauḍhyāt pratiṣṭhase

12,008.010a yadīmāni havīṃṣīha vimathiṣyanty asādhavaḥ

12,008.010c bhavatā viprahīṇāni prāptaṃ tvām eva kilbiṣam

12,008.011a ākiṃcanyam anāśāsyam iti vai nahuṣo 'bravīt

12,008.011c kṛtyā nṛśaṃsā hy adhane dhig astv adhanatām iha

12,008.012a aśvastanam ṛṣīṇāṃ hi vidyate veda tad bhavān

12,008.012c yaṃ tv imaṃ dharmam ity āhur dhanād eṣa pravartate

12,008.013a dharmaṃ saṃharate tasya dhanaṃ harati yasya yaḥ

12,008.013c hriyamāṇe dhane rājan vayaṃ kasya kṣamemahi

12,008.014a abhiśastavat prapaśyanti daridraṃ pārśvataḥ sthitam

12,008.014c dāridryaṃ pātakaṃ loke kas tac chaṃsitum arhati

12,008.015a patitaḥ śocyate rājan nirdhanaś cāpi śocyate

12,008.015c viśeṣaṃ nādhigacchāmi patitasyādhanasya ca

12,008.016a arthebhyo hi vivṛddhebhyaḥ saṃbhṛtebhyas tatas tataḥ

12,008.016c kriyāḥ sarvāḥ pravartante parvatebhya ivāpagāḥ

12,008.017a ardhād dharmaś ca kāmaś ca svargaś caiva narādhipa

12,008.017c prāṇayātrā hi lokasya vinārthaṃ na prasidhyati

12,008.018a arthena hi vihīnasya puruṣasyālpamedhasaḥ

12,008.018c vyucchidyante kriyāḥ sarvā grīṣme kusarito yathā

12,008.019a yasyārthās tasya mitrāṇi yasyārthās tasya bāndhavāḥ

12,008.019c yasyārthāḥ sa pumāṃl loke yasyārthāḥ sa ca paṇḍitaḥ

12,008.020a adhanenārthakāmena nārthaḥ śakyo vivitsatā

12,008.020c arthair arthā nibadhyante gajair iva mahāgajāḥ

12,008.021a dharmaḥ kāmaś ca svargaś ca harṣaḥ krodhaḥ śrutaṃ damaḥ

12,008.021c arthād etāni sarvāṇi pravartante narādhipa

12,008.022a dhanāt kulaṃ prabhavati dhanād dharmaḥ pravartate

12,008.022c nādhanasyāsty ayaṃ loko na paraḥ puruṣottama

12,008.023a nādhano dharmakṛtyāni yathāvad anutiṣṭhati

12,008.023c dhanād dhi dharmaḥ sravati śailād girinadī yathā

12,008.024a yaḥ kṛśāśvaḥ kṛśagavaḥ kṛśabhṛtyaḥ kṛśātithiḥ

12,008.024c sa vai rājan kṛśo nāma na śarīrakṛśaḥ kṛśaḥ

12,008.025a avekṣasva yathānyāyaṃ paśya devāsuraṃ yathā

12,008.025c rājan kim anyaj jñātīnāṃ vadhād ṛdhyanti devatāḥ

12,008.026a na ced dhartavyam anyasya kathaṃ tad dharmam ārabhet

12,008.026c etāvān eva vedeṣu niścayaḥ kavibhiḥ kṛtaḥ

12,008.027a adhyetavyā trayī vidyā bhavitavyaṃ vipaścitā

12,008.027c sarvathā dhanam āhāryaṃ yaṣṭavyaṃ cāpi yatnataḥ

12,008.028a drohād devair avāptāni divi sthānāni sarvaśaḥ

12,008.028b*0009_01 drohāt kim anyaj jñātīnāṃ gṛdhyante yena devatāḥ

12,008.028c iti devā vyavasitā vedavādāś ca śāśvatāḥ

12,008.029a adhīyante tapasyanti yajante yājayanti ca

12,008.029c kṛtsnaṃ tad eva ca śreyo yad apy ādadate 'nyataḥ

12,008.030a na paśyāmo 'napahṛtaṃ dhanaṃ kiṃ cit kva cid vayam

12,008.030c evam eva hi rājāno jayanti pṛthivīm imām

12,008.031a jitvā mamatvaṃ bruvate putrā iva pitur dhane

12,008.031c rājarṣayo jitasvargā dharmo hy eṣāṃ nigadyate

12,008.032a yathaiva pūrṇād udadheḥ syandanty āpo diśo daśa

12,008.032c evaṃ rājakulād vittaṃ pṛthivīṃ pratitiṣṭhati

12,008.033a āsīd iyaṃ dilīpasya nṛgasya nahuṣasya ca

12,008.033c ambarīṣasya māndhātuḥ pṛthivī sā tvayi sthitā

12,008.034a sa tvāṃ dravyamayo yajñaḥ saṃprāptaḥ sarvadakṣiṇaḥ

12,008.034c taṃ cen na yajase rājan prāptas tvaṃ devakilbiṣam

12,008.035a yeṣāṃ rājāśvamedhena yajate dakṣiṇāvatā

12,008.035c upetya tasyāvabhṛthaṃ pūtāḥ sarve bhavanti te

12,008.036a viśvarūpo mahādevaḥ sarvamedhe mahāmakhe

12,008.036c juhāva sarvabhūtāni tathaivātmānam ātmanā

12,008.037a śāśvato 'yaṃ bhūtipatho nāsyāntam anuśuśruma

12,008.037c mahān dāśarathaḥ panthā mā rājan kāpathaṃ gamaḥ

12,009.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,009.001a muhūrtaṃ tāvad ekāgro manaḥśrotre 'ntarātmani

12,009.001c dhārayitvāpi te śrutvā rocatāṃ vacanaṃ mama

12,009.002a sārthagamyam ahaṃ mārgaṃ na jātu tvatkṛte punaḥ

12,009.002c gaccheyaṃ tad gamiṣyāmi hitvā grāmyasukhāny uta

12,009.003a kṣemyaś caikākinā gamyaḥ panthāḥ ko 'stīti pṛccha mām

12,009.003c atha vā necchasi praṣṭum apṛcchann api me śṛṇu

12,009.004a hitvā grāmyasukhācāraṃ tapyamāno mahat tapaḥ

12,009.004c araṇye phalamūlāśī cariṣyāmi mṛgaiḥ saha

12,009.005a juhvāno 'gniṃ yathākālam ubhau kālāv upaspṛśan

12,009.005c kṛśaḥ parimitāhāraś carmacīrajaṭādharaḥ

12,009.006a śītavātātapasahaḥ kṣutpipāsāśramakṣamaḥ

12,009.006c tapasā vidhidṛṣṭena śarīram upaśoṣayan

12,009.007a manaḥkarṇasukhā nityaṃ śṛṇvann uccāvacā giraḥ

12,009.007c muditānām araṇyeṣu vasatāṃ mṛgapakṣiṇām

12,009.008a ājighran peśalān gandhān phullānāṃ vṛkṣavīrudhām

12,009.008c nānārūpān vane paśyan ramaṇīyān vanaukasaḥ

12,009.009a vānaprasthajanasyāpi darśanaṃ kulavāsinaḥ

12,009.009c nāpriyāṇy ācariṣyāmi kiṃ punar grāmavāsinām

12,009.010a ekāntaśīlī vimṛśan pakvāpakvena vartayan

12,009.010c pitṝn devāṃś ca vanyena vāgbhir adbhiś ca tarpayan

12,009.011a evam āraṇyaśāstrāṇām ugram ugrataraṃ vidhim

12,009.011c sevamānaḥ pratīkṣiṣye dehasyāsya samāpanam

12,009.012a atha vaiko 'ham ekāham ekaikasmin vanaspatau

12,009.012c caran bhaikṣyaṃ munir muṇḍaḥ kṣapayiṣye kalevaram

12,009.013a pāṃsubhiḥ samavacchannaḥ śūnyāgārapratiśrayaḥ

12,009.013c vṛkṣamūlaniketo vā tyaktasarvapriyāpriyaḥ

12,009.014a na śocan na prahṛṣyaṃś ca tulyanindātmasaṃstutiḥ

12,009.014c nirāśīr nirmamo bhūtvā nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ

12,009.015a ātmārāmaḥ prasannātmā jaḍāndhabadhirākṛtiḥ

12,009.015c akurvāṇaḥ paraiḥ kāṃ cit saṃvidaṃ jātu kena cit

12,009.016a jaṅgamājaṅgamān sarvān navihiṃsaṃś caturvidhān

12,009.016c prajāḥ sarvāḥ svadharmasthāḥ samaḥ prāṇabhṛtaḥ prati

12,009.017a na cāpy avahasan kaṃ cin na kurvan bhrukuṭīṃ kva cit

12,009.017c prasannavadano nityaṃ sarvendriyasusaṃyataḥ

12,009.018a apṛcchan kasya cin mārgaṃ vrajan yenaiva kena cit

12,009.018c na deśaṃ na diśaṃ kāṃ cid gantum icchan viśeṣataḥ

12,009.019a gamane nirapekṣaś ca paścād anavalokayan

12,009.019c ṛjuḥ praṇihito gacchaṃs trasasthāvaravarjakaḥ

12,009.020a svabhāvas tu prayāty agre prabhavanty aśanāny api

12,009.020c dvaṃdvāni ca viruddhāni tāni sarvāṇy acintayan

12,009.021a alpaṃ vāsvādu vā bhojyaṃ pūrvālābhena jātu cit

12,009.021c anyeṣv api caraṃl lābham alābhe sapta pūrayan

12,009.022a vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane

12,009.022c atītapātrasaṃcāre kāle vigatabhikṣuke

12,009.023a ekakālaṃ caran bhaikṣyaṃ gṛhe dve caiva pañca ca

12,009.023c spṛhāpāśān vimucyāhaṃ cariṣyāmi mahīm imām

12,009.023d*0010_01 alābhe sati vā lābhe samadarśī mahātapāḥ

12,009.024a na jijīviṣuvat kiṃ cin na mumūrṣuvad ācaran

12,009.024c jīvitaṃ maraṇaṃ caiva nābhinandan na ca dviṣan

12,009.025a vāsyaikaṃ takṣato bāhuṃ candanenaikam ukṣataḥ

12,009.025c nākalyāṇaṃ na kalyāṇaṃ cintayann ubhayos tayoḥ

12,009.026a yāḥ kāś cij jīvatā śakyāḥ kartum abhyudayakriyāḥ

12,009.026c sarvās tāḥ samabhityajya nimeṣādivyavasthitaḥ

12,009.027a teṣu nityam asaktaś ca tyaktasarvendriyakriyaḥ

12,009.027c suparityaktasaṃkalpaḥ sunirṇiktātmakalmaṣaḥ

12,009.028a vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo vyatītaḥ sarvavāgurāḥ

12,009.028c na vaśe kasya cit tiṣṭhan sadharmā mātariśvanaḥ

12,009.029a vītarāgaś carann evaṃ tuṣṭiṃ prāpsyāmi śāśvatīm

12,009.029c tṛṣṇayā hi mahat pāpam ajñānād asmi kāritaḥ

12,009.030a kuśalākuśalāny eke kṛtvā karmāṇi mānavāḥ

12,009.030c kāryakāraṇasaṃśliṣṭaṃ svajanaṃ nāma bibhrati

12,009.031a āyuṣo 'nte prahāyedaṃ kṣīṇaprāyaṃ kalevaram

12,009.031c pratigṛhṇāti tat pāpaṃ kartuḥ karmaphalaṃ hi tat

12,009.032a evaṃ saṃsāracakre 'smin vyāviddhe rathacakravat

12,009.032c sameti bhūtagrāmo 'yaṃ bhūtagrāmeṇa kāryavān

12,009.033a janmamṛtyujarāvyādhivedanābhir upadrutam

12,009.033c asāram imam asvantaṃ saṃsāraṃ tyajataḥ sukham

12,009.034a divaḥ patatsu deveṣu sthānebhyaś ca maharṣiṣu

12,009.034c ko hi nāma bhavenārthī bhavet kāraṇatattvavit

12,009.035a kṛtvā hi vividhaṃ karma tat tad vividhalakṣaṇam

12,009.035c pārthivair nṛpatiḥ svalpaiḥ kāraṇair eva badhyate

12,009.036a tasmāt prajñāmṛtam idaṃ cirān māṃ pratyupasthitam

12,009.036c tat prāpya prārthaye sthānam avyayaṃ śāśvataṃ dhruvam

12,009.037a etayā satataṃ vṛttyā carann evaṃprakārayā

12,009.037c dehaṃ saṃsthāpayiṣyāmi nirbhayaṃ mārgam āsthitaḥ

12,010.001 bhīma uvāca

12,010.001a śrotriyasyeva te rājan mandakasyāvipaścitaḥ

12,010.001c anuvākahatābuddhir naiṣā tattvārthadarśinī

12,010.002a ālasye kṛtacittasya rājadharmānasūyataḥ

12,010.002c vināśe dhārtarāṣṭrāṇāṃ kiṃ phalaṃ bharatarṣabha

12,010.003a kṣamānukampā kāruṇyam ānṛśaṃsyaṃ na vidyate

12,010.003c kṣātram ācarato mārgam api bandhos tvadantare

12,010.004a yadīmāṃ bhavato buddhiṃ vidyāma vayam īdṛśīm

12,010.004c śastraṃ naiva grahīṣyāmo na vadhiṣyāma kaṃ cana

12,010.005a bhaikṣyam evācariṣyāma śarīrasyā vimokṣaṇāt

12,010.005c na cedaṃ dāruṇaṃ yuddham abhaviṣyan mahīkṣitām

12,010.006a prāṇasyānnam idaṃ sarvam iti vai kavayo viduḥ

12,010.006c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva sarvaṃ prāṇasya bhojanam

12,010.007a ādadānasya ced rājyaṃ ye ke cit paripanthinaḥ

12,010.007c hantavyās ta iti prājñāḥ kṣatradharmavido viduḥ

12,010.008a te sadoṣā hatāsmābhī rājyasya paripanthinaḥ

12,010.008c tān hatvā bhuṅkṣva dharmeṇa yudhiṣṭhira mahīm imām

12,010.009a yathā hi puruṣaḥ khātvā kūpam aprāpya codakam

12,010.009c paṅkadigdho nivarteta karmedaṃ nas tathopamam

12,010.010a yathāruhya mahāvṛkṣam apahṛtya tato madhu

12,010.010c aprāśya nidhanaṃ gacchet karmedaṃ nas tathopamam

12,010.011a yathā mahāntam adhvānam āśayā puruṣaḥ patan

12,010.011c sa nirāśo nivarteta karmedaṃ nas tathopamam

12,010.012a yathā śatrūn ghātayitvā puruṣaḥ kurusattama

12,010.012c ātmānaṃ ghātayet paścāt karmedaṃ nas tathāvidham

12,010.013a yathānnaṃ kṣudhito labdhvā na bhuñjīta yadṛcchayā

12,010.013c kāmī ca kāminīṃ labdhvā karmedaṃ nas tathāvidham

12,010.014a vayam evātra garhyā hi ye vayaṃ mandacetasaḥ

12,010.014c tvāṃ rājann anugacchāmo jyeṣṭho 'yam iti bhārata

12,010.015a vayaṃ hi bāhubalinaḥ kṛtavidyā manasvinaḥ

12,010.015c klībasya vākye tiṣṭhāmo yathaivāśaktayas tathā

12,010.016a agatīn kāgatīn asmān naṣṭārthān arthasiddhaye

12,010.016c kathaṃ vai nānupaśyeyur janāḥ paśyanti yādṛśam

12,010.017a āpatkāle hi saṃnyāsaḥ kartavya iti śiṣyate

12,010.017c jarayābhiparītena śatrubhir vyaṃsitena ca

12,010.018a tasmād iha kṛtaprajñās tyāgaṃ na paricakṣate

12,010.018c dharmavyatikramaṃ cedaṃ manyante sūkṣmadarśinaḥ

12,010.019a kathaṃ tasmāt samutpannas tanniṣṭhas tad upāśrayaḥ

12,010.019c tad eva nindann āsīta śraddhā vānyatra gṛhyate

12,010.020a śriyā vihīnair adhanair nāstikaiḥ saṃpravartitam

12,010.020c vedavādasya vijñānaṃ satyābhāsam ivānṛtam

12,010.021a śakyaṃ tu mauṇḍyam āsthāya bibhratātmānam ātmanā

12,010.021c dharmacchadma samāsthāya āsituṃ na tu jīvitum

12,010.022a śakyaṃ punar araṇyeṣu sukham ekena jīvitum

12,010.022c abibhratā putrapautrān devarṣīn atithīn pitṝn

12,010.023a neme mṛgāḥ svargajito na varāhā na pakṣiṇaḥ

12,010.023c athaitena prakāreṇa puṇyam āhur na tāñ janāḥ

12,010.024a yadi saṃnyāsataḥ siddhiṃ rājan kaś cid avāpnuyāt

12,010.024c parvatāś ca drumāś caiva kṣipraṃ siddhim avāpnuyuḥ

12,010.025a ete hi nityasaṃnyāsā dṛśyante nirupadravāḥ

12,010.025c aparigrahavantaś ca satataṃ cātmacāriṇaḥ

12,010.026a atha ced ātmabhāgyeṣu nānyeṣāṃ siddhim aśnute

12,010.026c tasmāt karmaiva kartavyaṃ nāsti siddhir akarmaṇaḥ

12,010.027a audakāḥ sṛṣṭayaś caiva jantavaḥ siddhim āpnuyuḥ

12,010.027c yeṣām ātmaiva bhartavyo nānyaḥ kaś cana vidyate

12,010.027d*0011_01 te 'pi vai puruṣā loke parvatānām ihopamāḥ

12,010.028a avekṣasva yathā svaiḥ svaiḥ karmabhir vyāpṛtaṃ jagat

12,010.028c tasmāt karmaiva kartavyaṃ nāsti siddhir akarmaṇaḥ

12,011.001 arjuna uvāca

12,011.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,011.001c tāpasaiḥ saha saṃvādaṃ śakrasya bharatarṣabha

12,011.002a ke cid gṛhān parityajya vanam abhyagaman dvijāḥ

12,011.002c ajātaśmaśravo mandāḥ kule jātāḥ pravavrajuḥ

12,011.003a dharmo 'yam iti manvānā brahmacarye vyavasthitāḥ

12,011.003c tyaktvā gṛhān pitṝṃś caiva tān indro 'nvakṛpāyata

12,011.004a tān ābabhāṣe bhagavān pakṣī bhūtvā hiraṇmayaḥ

12,011.004c suduṣkaraṃ manuṣyaiś ca yat kṛtaṃ vighasāśibhiḥ

12,011.005a puṇyaṃ ca bata karmaiṣāṃ praśastaṃ caiva jīvitam

12,011.005c saṃsiddhās te gatiṃ mukhyāṃ prāptā dharmaparāyaṇāḥ

12,011.006 ṛṣaya ūcuḥ

12,011.006a aho batāyaṃ śakunir vighasāśān praśaṃsati

12,011.006c asmān nūnam ayaṃ śāsti vayaṃ ca vighasāśinaḥ

12,011.007 śakunir uvāca

12,011.007a nāhaṃ yuṣmān praśaṃsāmi paṅkadigdhān rajasvalān

12,011.007c ucchiṣṭabhojino mandān anye vai vighasāśinaḥ

12,011.008 ṛṣaya ūcuḥ

12,011.008a idaṃ śreyaḥ param iti vayam evābhyupāsmahe

12,011.008c śakune brūhi yac chreyo bhṛśaṃ vai śraddadhāma te

12,011.009 śakunir uvāca

12,011.009a yadi māṃ nābhiśaṅkadhvaṃ vibhajyātmānam ātmanā

12,011.009c tato 'haṃ vaḥ pravakṣyāmi yāthātathyaṃ hitaṃ vacaḥ

12,011.010 ṛṣaya ūcuḥ

12,011.010a śṛṇumas te vacas tāta panthāno viditās tava

12,011.010c niyoge caiva dharmātman sthātum icchāma śādhi naḥ

12,011.011 śakunir uvāca

12,011.011a catuṣpadāṃ gauḥ pravarā lohānāṃ kāñcanaṃ varam

12,011.011c śabdānāṃ pravaro mantro brāhmaṇo dvipadāṃ varaḥ

12,011.012a mantro 'yaṃ jātakarmādi brāhmaṇasya vidhīyate

12,011.012c jīvato yo yathākālaṃ śmaśānanidhanād iti

12,011.013a karmāṇi vaidikāny asya svargyaḥ panthās tv anuttamaḥ

12,011.013c atha sarvāṇi karmāṇi mantrasiddhāni cakṣate

12,011.014a āmnāyadṛḍhavādīni tathā siddhir iheṣyate

12,011.014c māsārdhamāsā ṛtava ādityaśaśitārakam

12,011.015a īhante sarvabhūtāni tad ṛtaṃ karmasaṅginām

12,011.015c siddhikṣetram idaṃ puṇyam ayam evāśramo mahān

12,011.016a atha ye karma nindanto manuṣyāḥ kāpathaṃ gatāḥ

12,011.016c mūḍhānām arthahīnānāṃ teṣām enas tu vidyate

12,011.017a devavaṃśān pitṛvaṃśān brahmavaṃśāṃś ca śāśvatān

12,011.017c saṃtyajya mūḍhā vartante tato yānty aśrutīpatham

12,011.018a etad vo 'stu tapo yuktaṃ dadānīty ṛṣicoditam

12,011.018c tasmāt tad adhyavasatas tapasvi tapa ucyate

12,011.019a devavaṃśān pitṛvaṃśān brahmavaṃśāṃś ca śāśvatān

12,011.019c saṃvibhajya guroś caryāṃ tad vai duṣkaram ucyate

12,011.020a devā vai duṣkaraṃ kṛtvā vibhūtiṃ paramāṃ gatāḥ

12,011.020c tasmād gārhasthyam udvoḍhuṃ duṣkaraṃ prabravīmi vaḥ

12,011.021a tapaḥ śreṣṭhaṃ prajānāṃ hi mūlam etan na saṃśayaḥ

12,011.021c kuṭumbavidhinānena yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,011.022a etad vidus tapo viprā dvaṃdvātītā vimatsarāḥ

12,011.022c tasmād vanaṃ madhyamaṃ ca lokeṣu tapa ucyate

12,011.023a durādharṣaṃ padaṃ caiva gacchanti vighasāśinaḥ

12,011.023c sāyaṃprātar vibhajyānnaṃ svakuṭumbe yathāvidhi

12,011.024a dattvātithibhyo devebhyaḥ pitṛbhyaḥ svajanasya ca

12,011.024c avaśiṣṭāni ye 'śnanti tān āhur vighasāśinaḥ

12,011.025a tasmāt svadharmam āsthāya suvratāḥ satyavādinaḥ

12,011.025c lokasya guravo bhūtvā te bhavanty anupaskṛtāḥ

12,011.026a tridivaṃ prāpya śakrasya svargaloke vimatsarāḥ

12,011.026c vasanti śāśvatīr varṣā janā duṣkarakāriṇaḥ

12,011.027a tatas te tad vacaḥ śrutvā tasya dharmārthasaṃhitam

12,011.027c utsṛjya nāstikagatiṃ gārhasthyaṃ dharmam āśritāḥ

12,011.028a tasmāt tvam api durdharṣa dhairyam ālambya śāśvatam

12,011.028c praśādhi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ hatāmitrāṃ narottama

12,012.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,012.001a arjunasya vacaḥ śrutvā nakulo vākyam abravīt

12,012.001c rājānam abhisaṃprekṣya sarvadharmabhṛtāṃ varam

12,012.002a anurudhya mahāprājño bhrātuś cittam ariṃdamaḥ

12,012.002c vyūḍhorasko mahābāhus tāmrāsyo mitabhāṣitā

12,012.003a viśākhayūpe devānāṃ sarveṣām agnayaś citāḥ

12,012.003c tasmād viddhi mahārāja devān karmapathi sthitān

12,012.004a anāstikān āstikānāṃ prāṇadāḥ pitaraś ca ye

12,012.004c te 'pi karmaiva kurvanti vidhiṃ paśyasva pārthiva

12,012.004e vedavādāpaviddhāṃs tu tān viddhi bhṛśanāstikān

12,012.005a na hi vedoktam utsṛjya vipraḥ sarveṣu karmasu

12,012.005c devayānena nākasya pṛṣṭham āpnoti bhārata

12,012.006a atyāśramān ayaṃ sarvān ity āhur vedaniścayāḥ

12,012.006c brāhmaṇāḥ śrutisaṃpannās tān nibodha janādhipa

12,012.007a vittāni dharmalabdhāni kratumukhyeṣv avāsṛjan

12,012.007c kṛtātmasu mahārāja sa vai tyāgī smṛto naraḥ

12,012.008a anavekṣya sukhādānaṃ tathaivordhvaṃ pratiṣṭhitaḥ

12,012.008c ātmatyāgī mahārāja sa tyāgī tāmasaḥ prabho

12,012.009a aniketaḥ paripatan vṛkṣamūlāśrayo muniḥ

12,012.009c apācakaḥ sadā yogī sa tyāgī pārtha bhikṣukaḥ

12,012.010a krodhaharṣāv anādṛtya paiśunyaṃ ca viśāṃ pate

12,012.010c vipro vedān adhīte yaḥ sa tyāgī gurupūjakaḥ

12,012.011a āśramāṃs tulayā sarvān dhṛtān āhur manīṣiṇaḥ

12,012.011c ekatas te trayo rājan gṛhasthāśrama ekataḥ

12,012.012a samīkṣate tu yo 'rthaṃ vai kāmaṃ svargaṃ ca bhārata

12,012.012c ayaṃ panthā maharṣīṇām iyaṃ lokavidāṃ gatiḥ

12,012.013a iti yaḥ kurute bhāvaṃ sa tyāgī bharatarṣabha

12,012.013c na yaḥ parityajya gṛhān vanam eti vimūḍhavat

12,012.014a yadā kāmān samīkṣeta dharmavaitaṃsiko 'nṛjuḥ

12,012.014c athainaṃ mṛtyupāśena kaṇṭhe badhnāti mṛtyurāṭ

12,012.015a abhimānakṛtaṃ karma naitat phalavad ucyate

12,012.015c tyāgayuktaṃ mahārāja sarvam eva mahāphalam

12,012.016a śamo damas tapo dānaṃ satyaṃ śaucam athārjavam

12,012.016c yajño dhṛtiś ca dharmaś ca nityam ārṣo vidhiḥ smṛtaḥ

12,012.017a pitṛdevātithikṛte samārambho 'tra śasyate

12,012.017c atraiva hi mahārāja trivargaḥ kevalaṃ phalam

12,012.018a etasmin vartamānasya vidhau vipraniṣevite

12,012.018c tyāginaḥ prasṛtasyeha nocchittir vidyate kva cit

12,012.019a asṛjad dhi prajā rājan prajāpatir akalmaṣaḥ

12,012.019c māṃ yakṣyantīti śāntātmā yajñair vividhadakṣiṇaiḥ

12,012.020a vīrudhaś caiva vṛkṣāṃś ca yajñārthaṃ ca tathauṣadhīḥ

12,012.020c paśūṃś caiva tathā medhyān yajñārthāni havīṃṣi ca

12,012.021a gṛhasthāśramiṇas tac ca yajñakarma virodhakam

12,012.021c tasmād gārhasthyam eveha duṣkaraṃ durlabhaṃ tathā

12,012.022a tat saṃprāpya gṛhasthā ye paśudhānyasamanvitāḥ

12,012.022c na yajante mahārāja śāśvataṃ teṣu kilbiṣam

12,012.023a svādhyāyayajñā ṛṣayo jñānayajñās tathāpare

12,012.023c athāpare mahāyajñān manasaiva vitanvate

12,012.023d@001_0001 idam anyan mahārāja vidvadbhiḥ kathitaṃ mama

12,012.023d@001_0002 bhūmir agniś ca vāyuś ca na cāpo na divākaraḥ

12,012.023d@001_0003 nakṣatrāṇi na candraś ca na diśaḥ kāla eva ca

12,012.023d@001_0004 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca na gandho na rasaḥ kva cit

12,012.023d@001_0005 na ca santi pramāṇāni yaiḥ prameyaṃ prasādhyate

12,012.023d@001_0006 pratyakṣam anumānaṃ ca nopamānam athāgamaḥ

12,012.023d@001_0007 nārthāpattir na caitihyaṃ dṛṣṭānto na ca saṃśayaḥ

12,012.023d@001_0008 na kva cin nirṇayo rājan nādharmo dharma eva ca

12,012.023d@001_0009 tiryak ca sthāvaraṃ caiva na devā na ca mānuṣāḥ

12,012.023d@001_0010 varṇāśramavibhāgaś ca na ca kartā na karmakṛt

12,012.023d@001_0011 na cārthaś ca vibhūtiś ca na cārthasya viceṣṭitam

12,012.023d@001_0012 tamobhūtam idaṃ sarvam anālokaṃ jagan nṛpa

12,012.023d@001_0013 na cātmā vidyamāno 'pi manasā yogam ṛcchati

12,012.023d@001_0014 acetanaṃ manas tv āsīd ātmā eva sacetanaḥ

12,012.023d@001_0015 īśvaraś cetanas tv ekas tenedaṃ gahanīkṛtam

12,012.023d@001_0016 mantrāś ca cetanā rājan na ca dehena yojitāḥ

12,012.023d@001_0017 te ca viśvasṛjo nāma ṛṣayo mantradevatāḥ

12,012.023d@001_0018 caitanyam īśvarāt prāpya brahmāṇḍaṃ tair vinirmitam

12,012.023d@001_0019 iṣṭvā viśvasṛjaṃ yajñaṃ nirmitaḥ prapitāmahaḥ

12,012.023d@001_0020 sṛṣṭis tena samārabdhā prasādād īśvarasya ca

12,012.023d@001_0021 caitanyam īśvarasyaitad yenedaṃ cetanaṃ jagat

12,012.023d@001_0022 yogena ca samāviṣṭaṃ jagat kṛtsnaṃ ca śaṃbhunā

12,012.023d@001_0023 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca ukto mokṣaś ca saṃkṣaye

12,012.023d@001_0024 brahmaṇaḥ parameśasya īśvareṇa yadṛcchayā

12,012.023d@001_0025 ajño jantur anīśaś ca bhājanaṃ sukhaduḥkhayoḥ

12,012.023d@001_0026 īśvaraprerito gacchet svargaṃ vā śvabhram eva vā

12,012.023d@001_0027 pradhānaṃ puruṣaṃ caiva ātmānaṃ sarvadehinām

12,012.023d@001_0028 manasā viṣayaṃ caiva cetanena pracoditāḥ

12,012.023d@001_0029 sukhaduḥkhena yujyante karmabhiś ca pracoditāḥ

12,012.023d@001_0030 varṇāśramavibhāgaś ca īśvareṇa pravartitaḥ

12,012.023d@001_0031 sadevāsuragandharvaṃ tenedaṃ nirmitaṃ jagat

12,012.023d@001_0032 tvaṃ cānye ca mahārāja īśvarasya vaśe sthitāḥ

12,012.023d@001_0033 jīvante ca mriyante ca na svatantrāḥ kathaṃ cana

12,012.023d@001_0034 hitvā hitvā ca bhūtāni hatvā sarvam idaṃ jagat

12,012.023d@001_0035 yajate karmaṇā devaṃ na sa pāpena lipyate

12,012.023d@001_0036 hiṃsātmakāni karmāṇi sarveṣāṃ gṛhamedhinām

12,012.023d@001_0037 devatānām ṛṣīṇāṃ ca te ca yānti parāṃ gatim

12,012.023d@001_0038 pātitāḥ śatravaḥ pūrvaṃ sarvatra vasudhādhipaiḥ

12,012.023d@001_0039 prajānāṃ hitakāmaiś ca ātmanaś ca hitaiṣibhiḥ

12,012.023d@001_0040 yadi tatra bhavet pāpaṃ kathaṃ te svargam āsthitāḥ

12,012.023d@001_0041 na prāptā narakaṃ rājan veṣṭitāḥ pāpakarmabhiḥ

12,012.024a evaṃ dānasamādhānaṃ mārgam ātiṣṭhato nṛpa

12,012.024c dvijāter brahmabhūtasya spṛhayanti divaukasaḥ

12,012.025a sa ratnāni vicitrāṇi saṃbhṛtāni tatas tataḥ

12,012.025c makheṣv anabhisaṃtyajya nāstikyam abhijalpasi

12,012.025e kuṭumbam āsthite tyāgaṃ na paśyāmi narādhipa

12,012.026a rājasūyāśvamedheṣu sarvamedheṣu vā punaḥ

12,012.026c ya cānye kratavas tāta brāhmaṇair abhipūjitāḥ

12,012.026e tair yajasva mahārāja śakro devapatir yathā

12,012.027a rājñaḥ pramādadoṣeṇa dasyubhiḥ parimuṣyatām

12,012.027c aśaraṇyaḥ prajānāṃ yaḥ sa rājā kalir ucyate

12,012.028a aśvān gāś caiva dāsīś ca kareṇūś ca svalaṃkṛtāḥ

12,012.028c grāmāñ janapadāṃś caiva kṣetrāṇi ca gṛhāṇi ca

12,012.029a apradāya dvijātibhyo mātsaryāviṣṭacetasaḥ

12,012.029c vayaṃ te rājakalayo bhaviṣyāmo viśāṃ pate

12,012.030a adātāro 'śaraṇyāś ca rājakilbiṣabhāginaḥ

12,012.030c duḥkhānām eva bhoktāro na sukhānāṃ kadā cana

12,012.031a aniṣṭvā ca mahāyajñair akṛtvā ca pitṛsvadhām

12,012.031c tīrtheṣv anabhisaṃtyajya pravrajiṣyasi ced atha

12,012.032a chinnābhram iva gantāsi vilayaṃ māruteritam

12,012.032c lokayor ubhayor bhraṣṭo hy antarāle vyavasthitaḥ

12,012.033a antar bahiś ca yat kiṃ cin manovyāsaṅgakārakam

12,012.033c parityajya bhavet tyāgī na yo hitvā pratiṣṭhate

12,012.034a etasmin vartamānasya vidhau vipraniṣevite

12,012.034c brāhmaṇasya mahārāja nocchittir vidyate kva cit

12,012.035a nihatya śatrūṃs tarasā samṛddhān; śakro yathā daityabalāni saṃkhye

12,012.035c kaḥ pārtha śocen nirataḥ svadharme; pūrvaiḥ smṛte pārthiva śiṣṭajuṣṭe

12,012.035d*0012_01 na cāpi śociti hatāḥ svadharme

12,012.035d*0012_02 pūrvaiḥ kṛte pārthivamukhyamukhyaiḥ

12,012.036a kṣātreṇa dharmeṇa parākrameṇa; jitvā mahīṃ mantravidbhyaḥ pradāya

12,012.036c nākasya pṛṣṭhe 'si narendra gantā; na śocitavyaṃ bhavatādya pārtha

12,013.001 sahadeva uvāca

12,013.001a na bāhyaṃ dravyam utsṛjya siddhir bhavati bhārata

12,013.001c śārīraṃ dravyam utsṛjya siddhir bhavati vā na vā

12,013.002a bāhyadravyavimuktasya śārīreṣu ca gṛdhyataḥ

12,013.002c yo dharmo yat sukhaṃ vā syād dviṣatāṃ tat tathāstu naḥ

12,013.003a śārīraṃ dravyam utsṛjya pṛthivīm anuśāsataḥ

12,013.003c yo dharmo yat sukhaṃ vā syāt suhṛdāṃ tat tathāstu naḥ

12,013.004a dvyakṣaras tu bhaven mṛtyus tryakṣaraṃ brahma śāśvatam

12,013.004c mameti ca bhaven mṛtyur na mameti ca śāśvatam

12,013.005a brahmamṛtyū ca tau rājann ātmany eva samāśritau

12,013.005c adṛśyamānau bhūtāni yodhayetām asaṃśayam

12,013.006a avināśo 'sya sattvasya niyato yadi bhārata

12,013.006c bhittvā śarīraṃ bhūtānāṃ na hiṃsā pratipatsyate

12,013.007a athāpi ca sahotpattiḥ sattvasya pralayas tathā

12,013.007c naṣṭe śarīre naṣṭaṃ syād vṛthā ca syāt kriyāpathaḥ

12,013.008a tasmād ekāntam utsṛjya pūrvaiḥ pūrvataraiś ca yaḥ

12,013.008c panthā niṣevitaḥ sadbhiḥ sa niṣevyo vijānatā

12,013.008d*0013_01 svāyaṃbhuvena manunā tathānyaiś cakravartibhiḥ

12,013.008d*0013_02 yady ayaṃ hy adhamaḥ panthāḥ kasmāt tais tair niṣevitaḥ

12,013.008d*0013_03 kṛtatretādiyuktāni guṇavanti ca bhārata

12,013.008d*0013_04 yugāni bahuśas taiś ca bhukteyam avanir nṛpa

12,013.009a labdhvāpi pṛthivīṃ kṛtsnāṃ sahasthāvarajaṅgamām

12,013.009c na bhuṅkte yo nṛpaḥ samyaṅ niṣphalaṃ tasya jīvitam

12,013.010a atha vā vasato rājan vane vanyena jīvataḥ

12,013.010c dravyeṣu yasya mamatā mṛtyor āsye sa vartate

12,013.011a bāhyābhyantarabhūtānāṃ svabhāvaṃ paśya bhārata

12,013.011c ye tu paśyanti tadbhāvaṃ mucyante mahato bhayāt

12,013.012a bhavān pitā bhavān mātā bhavān bhrātā bhavān guruḥ

12,013.012c duḥkhapralāpān ārtasya tasmān me kṣantum arhasi

12,013.013a tathyaṃ vā yadi vātathyaṃ yan mayaitat prabhāṣitam

12,013.013c tad viddhi pṛthivīpāla bhaktyā bharatasattama

12,014.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,014.001a avyāharati kaunteye dharmarāje yudhiṣṭhire

12,014.001c bhrātṝṇāṃ bruvatāṃ tāṃs tān vividhān vedaniścayān

12,014.002a mahābhijanasaṃpannā śrīmaty āyatalocanā

12,014.002c abhyabhāṣata rājendraṃ draupadī yoṣitāṃ varā

12,014.003a āsīnam ṛṣabhaṃ rājñāṃ bhrātṛbhiḥ parivāritam

12,014.003c siṃhaśārdūlasadṛśair vāraṇair iva yūthapam

12,014.004a abhimānavatī nityaṃ viśeṣeṇa yudhiṣṭhire

12,014.004c lālitā satataṃ rājñā dharmajñā dharmadarśinī

12,014.005a āmantrya vipulaśroṇī sāmnā paramavalgunā

12,014.005c bhartāram abhisaṃprekṣya tato vacanam abravīt

12,014.006a ime te bhrātaraḥ pārtha śuṣyanta stokakā iva

12,014.006c vāvāśyamānās tiṣṭhanti na cainān abhinandase

12,014.007a nandayaitān mahārāja mattān iva mahādvipān

12,014.007c upapannena vākyena satataṃ duḥkhabhāginaḥ

12,014.008a kathaṃ dvaitavane rājan pūrvam uktvā tathā vacaḥ

12,014.008c bhrātṝn etān sma sahitāñ śītavātātapārditān

12,014.009a vayaṃ duryodhanaṃ hatvā mṛdhe bhokṣyāma medinīm

12,014.009c saṃpūrṇāṃ sarvakāmānām āhave vijayaiṣiṇaḥ

12,014.010a virathāṃś ca rathān kṛtvā nihatya ca mahāgajān

12,014.010c saṃstīrya ca rathair bhūmiṃ sasādibhir ariṃdamāḥ

12,014.011a yajatāṃ vividhair yajñaiḥ samṛddhair āptadakṣiṇaiḥ

12,014.011c vanavāsakṛtaṃ duḥkhaṃ bhaviṣyati sukhāya naḥ

12,014.012a ity etān evam uktvā tvaṃ svayaṃ dharmabhṛtāṃ vara

12,014.012c katham adya punar vīra vinihaṃsi manāṃsy uta

12,014.013a na klībo vasudhāṃ bhuṅkte na klībo dhanam aśnute

12,014.013c na klībasya gṛhe putrā matsyāḥ paṅka ivāsate

12,014.014a nādaṇḍaḥ kṣatriyo bhāti nādaṇḍo bhūtim aśnute

12,014.014c nādaṇḍasya prajā rājñaḥ sukham edhanti bhārata

12,014.014d@002_0001 sadevāsuragandharvair apsarobhir vibhūṣitam

12,014.014d@002_0002 rakṣobhir guhyakair nāgair manuṣyaiś ca vibhūṣitam

12,014.014d@002_0003 trivargeṇa ca saṃpūrṇaṃ trivargasyāgamena ca

12,014.014d@002_0004 daṇḍenābhyāhṛtaṃ sarvaṃ jagad bhogāya kalpate

12,014.014d@002_0005 svayaṃbhuvaṃ mahīpāla āgamaṃ śṛṇu śāśvatam

12,014.014d@002_0006 viprāṇāṃ viditaś cāyaṃ tava caiva viśāṃ pate

12,014.014d@002_0007 arājake hi loke 'smin sarvato vidrute bhayāt

12,014.014d@002_0008 rakṣārtham asya lokasya rājānam asṛjat prabhuḥ

12,014.014d@002_0009 mahākāyaṃ mahāvīryaṃ pālane jagataḥ kṣamam

12,014.014d@002_0010 anilāgniyamārkāṇām indrasya varuṇasya ca

12,014.014d@002_0011 candravitteśayoś caiva mātrā nirhṛtya śāśvatīḥ

12,014.014d@002_0012 yasmād eṣāṃ surendrāṇāṃ saṃbhavaty aṃśato nṛpaḥ

12,014.014d@002_0013 tasmād abhibhavaty eṣa sarvabhūtāni tejasā

12,014.014d@002_0014 tapaty ādityavac caiva cakṣūṃṣi ca manāṃsi ca

12,014.014d@002_0015 na cainaṃ bhuvi śaknoti kaś cid apy abhivīkṣitum

12,014.014d@002_0016 so 'gnir bhavati vāyuś ca so 'rkaḥ somaś ca dharmarāṭ

12,014.014d@002_0017 sa kuberaḥ sa varuṇaḥ sa mahendraḥ pratāpavān

12,014.014d@002_0018 pitāmahasya devasya viṣṇoḥ śarvasya caiva hi

12,014.014d@002_0019 ṛṣīṇāṃ caiva sarveṣāṃ tasmiṃs tejaḥ pratiṣṭhitam

12,014.014d@002_0020 bālo 'pi nāvamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ

12,014.014d@002_0021 mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati

12,014.014d@002_0022 ekam eva dahaty agnir naraṃ durupasarpiṇam

12,014.014d@002_0023 kulaṃ dahati rājāgniḥ sapaśudravyasaṃcayam

12,014.014d@002_0024 dhṛtarāṣṭrakulaṃ dagdhaṃ krodhodbhūtena vahninā

12,014.014d@002_0025 pratyakṣam etal lokasya saṃśayo na hi vidyate

12,014.014d@002_0026 kulajo vṛttasaṃpanno dhārmikaś ca mahīpatiḥ

12,014.014d@002_0027 prajānāṃ pālane yuktaḥ pūjyate daivatair api

12,014.014d@002_0028 kāryaṃ yo 'vekṣya śaktiṃ ca deśakālau ca tattvataḥ

12,014.014d@002_0029 kurute dharmasiddhyarthaṃ vaiśvarūpyaṃ punaḥ punaḥ

12,014.014d@002_0030 tasya prasāde padmā śrīr vijayaś ca parākrame

12,014.014d@002_0031 mṛtyuś ca vasati krodhe sarvatejomayo hi saḥ

12,014.014d@002_0032 taṃ yas tu dveṣṭi saṃmohāt sa vinaśyati mānavaḥ

12,014.014d@002_0033 tasya hy āśu vināśāya rājāpi kurute manaḥ

12,014.014d@002_0034 tasmād dharmaṃ yam iṣṭeṣu sa vyavasyati pārthivaḥ

12,014.014d@002_0035 aniṣṭaṃ cāpy aniṣṭeṣu tad dharmaṃ na vicālayet

12,014.014d@002_0036 tasyārthe sarvabhūtānāṃ goptāraṃ dharmam ātmajam

12,014.014d@002_0037 brahmatejomayaṃ daṇḍam asṛjat pūrvam īśvaraḥ

12,014.014d@002_0038 tasya sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca

12,014.014d@002_0039 bhayād bhogāya kalpante dharmān na vicalanti ca

12,014.014d@002_0040 deśakālau ca śaktiṃ ca kāryaṃ cāvekṣya tattvataḥ

12,014.014d@002_0041 yathārhataḥ saṃpraṇayen nareṣv anyāyavartiṣu

12,014.014d@002_0042 sa rājā puruṣo daṇḍaḥ sa netā śāsitā ca saḥ

12,014.014d@002_0043 varṇānām āśramāṇāṃ ca dharmaprabhur athāvyayaḥ

12,014.014d@002_0044 daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati

12,014.014d@002_0045 daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ

12,014.014d@002_0046 susamīkṣya dhṛto daṇḍaḥ sarvā rañjayati prajāḥ

12,014.014d@002_0047 asamīkṣya praṇītas tu vināśayati sarvataḥ

12,014.014d@002_0048 yadi na praṇayed rājā daṇḍaṃ daṇḍyeṣv atandritaḥ

12,014.014d@002_0049 śūle matsyān ivādhakṣyan durbalān balavattarāḥ

12,014.014d@002_0050 kāko 'dyāc ca puroḍāśaṃ śvā caivāvalihed dhaviḥ

12,014.014d@002_0051 svāmitvaṃ na kva cic ca syāt prapadyetādharottaram

12,014.014d@002_0052 sarvo daṇḍajito loko durlabhas tu śucir naraḥ

12,014.014d@002_0053 daṇḍasya hi bhayāt sarvaṃ jagad bhogāya kalpate

12,014.014d@002_0054 devadānavagandharvā rakṣāṃsi patagoragāḥ

12,014.014d@002_0055 te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenaivābhipīḍitāḥ

12,014.014d@002_0056 dūṣyeyuḥ sarvavarṇāś ca bhidyeran sarvasetavaḥ

12,014.014d@002_0057 sarvalokaprakopaś ca bhaved daṇḍasya vibhramāt

12,014.014d@002_0058 yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati pāpahā

12,014.014d@002_0059 prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati

12,014.014d@002_0060 āhus tasya praṇetāraṃ rājānaṃ satyavādinam

12,014.014d@002_0061 samīkṣyakāriṇaṃ prājñaṃ dharmakāmārthakovidam

12,014.014d@002_0062 taṃ rājā praṇayan samyak svargāyābhipravartate

12,014.014d@002_0063 kāmātmā viṣayī kṣudro daṇḍenaiva nihanyate

12,014.014d@002_0064 daṇḍo hi sumahātejā durdharaś cākṛtātmabhiḥ

12,014.014d@002_0065 dharmād vicalitaṃ hanti nṛpam eva sabāndhavam

12,014.014d@002_0066 tato durgaṃ ca rāṣṭraṃ ca lokaṃ ca sacarācaram

12,014.014d@002_0067 antarikṣagatāṃś caiva munīn devāṃś ca hiṃsati

12,014.014d@002_0068 so 'sahāyena mūḍhena lubdhenākṛtabuddhinā

12,014.014d@002_0069 aśakyo nyāyato netuṃ viṣayāṃś caiva sevatā

12,014.014d@002_0070 śucinā satyasaṃdhena nītiśāstrānusāriṇā

12,014.014d@002_0071 daṇḍaḥ praṇetuṃ śakyo hi susahāyena dhīmatā

12,014.014d@002_0072 svarāṣṭre nyāyavartī syād bhṛśaṃ daṇḍaś ca śatruṣu

12,014.014d@002_0073 suhṛt svajihmaḥ snigdheṣu brāhmaṇeṣu kṣamānvitaḥ

12,014.014d@002_0074 evaṃvṛttasya rājñas tu śiloñchenāpi jīvataḥ

12,014.014d@002_0075 vistīryeta yaśo loke tailabindhur ivāmbhasi

12,014.014d@002_0076 atas tu viparītasya nṛpater akṛtātmanaḥ

12,014.014d@002_0077 saṃkṣipyeta yaśo loke ghṛtabindur ivāmbhasi

12,014.014d@002_0078 devadevena rudreṇa brahmaṇā ca mahīpate

12,014.014d@002_0079 viṣṇunā caiva devena śakreṇa ca mahātmanā

12,014.014d@002_0080 lokapālaiś ca bhūtaiś ca pāṇḍavaiś ca mahātmabhiḥ

12,014.014d@002_0081 dharmād vicalitā rājan dhārtarāṣṭrā nipātitāḥ

12,014.014d@002_0082 adhārmikā durācārāḥ sasainyā vinipātitāḥ

12,014.014d@002_0083 tān nihatya na doṣas te svalpo 'pi jagatīpate

12,014.014d@002_0084 chalena māyayā vātha kṣatradharmeṇa vā nṛpa

12,014.015a mitratā sarvabhūteṣu dānam adhyayanaṃ tapaḥ

12,014.015c brāhmaṇasyaiṣa dharmaḥ syān na rājño rājasattama

12,014.016a asatāṃ pratiṣedhaś ca satāṃ ca paripālanam

12,014.016c eṣa rājñāṃ paro dharmaḥ samare cāpalāyanam

12,014.017a yasmin kṣamā ca krodhaś ca dānādāne bhayābhaye

12,014.017c nigrahānugrahau cobhau sa vai dharmavid ucyate

12,014.018a na śrutena na dānena na sāntvena na cejyayā

12,014.018c tvayeyaṃ pṛthivī labdhā notkocena tathāpy uta

12,014.019a yat tad balam amitrāṇāṃ tathā vīrasamudyatam

12,014.019c hastyaśvarathasaṃpannaṃ tribhir aṅgair mahattaram

12,014.020a rakṣitaṃ droṇakarṇābhyām aśvatthāmnā kṛpeṇa ca

12,014.020c tat tvayā nihataṃ vīra tasmād bhuṅkṣva vasuṃdharām

12,014.021a jambūdvīpo mahārāja nānājanapadāyutaḥ

12,014.021c tvayā puruṣaśārdūla daṇḍena mṛditaḥ prabho

12,014.022a jambūdvīpena sadṛśaḥ krauñcadvīpo narādhipa

12,014.022c apareṇa mahāmeror daṇḍena mṛditas tvayā

12,014.023a krauñcadvīpena sadṛśaḥ śākadvīpo narādhipa

12,014.023c pūrveṇa tu mahāmeror daṇḍena mṛditas tvayā

12,014.024a uttareṇa mahāmeroḥ śākadvīpena saṃmitaḥ

12,014.024c bhadrāśvaḥ puruṣavyāghra daṇḍena mṛditas tvayā

12,014.025a dvīpāś ca sāntaradvīpā nānājanapadālayāḥ

12,014.025c vigāhya sāgaraṃ vīra daṇḍena mṛditās tvayā

12,014.026a etāny apratimāni tvaṃ kṛtvā karmāṇi bhārata

12,014.026c na prīyase mahārāja pūjyamāno dvijātibhiḥ

12,014.027a sa tvaṃ bhrātṝn imān dṛṣṭvā pratinandasva bhārata

12,014.027c ṛṣabhān iva saṃmattān gajendrān ūrjitān iva

12,014.028a amarapratimāḥ sarve śatrusāhāḥ paraṃtapāḥ

12,014.028c eko 'pi hi sukhāyaiṣāṃ kṣamaḥ syād iti me matiḥ

12,014.029a kiṃ punaḥ puruṣavyāghrāḥ patayo me nararṣabhāḥ

12,014.029c samastānīndriyāṇīva śarīrasya viceṣṭane

12,014.030a anṛtaṃ mābravīc chvaśrūḥ sarvajñā sarvadarśinī

12,014.030c yudhiṣṭhiras tvāṃ pāñcāli sukhe dhāsyaty anuttame

12,014.031a hatvā rājasahasrāṇi bahūny āśuparākramaḥ

12,014.031c tad vyarthaṃ saṃprapaśyāmi mohāt tava janādhipa

12,014.032a yeṣām unmattako jyeṣṭhaḥ sarve tasyopacāriṇaḥ

12,014.032c tavonmādena rājendra sonmādāḥ sarvapāṇḍavāḥ

12,014.033a yadi hi syur anunmattā bhrātaras te janādhipa

12,014.033c baddhvā tvāṃ nāstikaiḥ sārdhaṃ praśāseyur vasuṃdharām

12,014.034a kurute mūḍham evaṃ hi yaḥ śreyo nādhigacchati

12,014.034c dhūpair añjanayogaiś ca nasyakarmabhir eva ca

12,014.034e bheṣajaiḥ sa cikitsyaḥ syād ya unmārgeṇa gacchati

12,014.034f*0014_01 unmattir apanetavyā tava rājan yadṛcchayā

12,014.035a sāhaṃ sarvādhamā loke strīṇāṃ bharatasattama

12,014.035c tathā vinikṛtāmitrair yāham icchāmi jīvitum

12,014.035d@003_0001 dhṛtarāṣṭrasutā rājan nityam utpathagāminaḥ

12,014.035d@003_0002 tādṛśānāṃ vadhe doṣaṃ nāhaṃ paśyāmi karhi cit

12,014.035d@003_0003 imāṃś cośanasā gītāñ ślokāñ śṛṇu narādhipa

12,014.035d@003_0004 ātmahantārthahantā ca bandhuhantā viṣapradaḥ

12,014.035d@003_0005 ātharvaṇena hantā ca yaś ca bhāryāṃ parāmṛśet

12,014.035d@003_0006 nirdoṣaṃ vadham eteṣāṃ ṣaṇṇām apy ātatāyinām

12,014.035d@003_0007 brahmā provāca bhagavān bhārgavāya mahātmane

12,014.035d@003_0008 brahmakṣatraviśāṃ rājan satpathe vartatām api

12,014.035d@003_0009 prasahyāgāram āgamya hantāraṃ garadaṃ tathā

12,014.035d@003_0010 abhakṣyāpeyadātāram agnidaṃ ca niśātayet

12,014.035d@003_0011 mārga eṣa mahīpānāṃ gobrāhmaṇavadheṣu ca

12,014.035d@003_0012 keśagrahe ca nārīṇām api yudhyet pitāmaham

12,014.035d@003_0013 brahmāṇaṃ devadeveśaṃ kiṃ punaḥ pāpakāriṇam

12,014.035d@003_0014 gobrāhmaṇārthe vyasane ca rājñāṃ

12,014.035d@003_0015 rāṣṭropamarde svaśarīrahetoḥ

12,014.035d@003_0016 strīṇāṃ ca vikruṣṭarutāni śrutvā

12,014.035d@003_0017 vipro 'pi yudhyeta mahāprabhāvaḥ

12,014.035d@003_0018 dharmād vicalitaṃ vipraṃ nihanyād ātatāyinam

12,014.035d@003_0019 tasyānyatra vadhaṃ vidvān manasāpi na cintayet

12,014.035d@003_0020 gobrāhmaṇavadhe vṛttaṃ mantratrāṇārtham eva ca

12,014.035d@003_0021 na hanyāt kṣatriyo vipraṃ svakuṭumbasya cātyaye

12,014.035d@003_0022 taskareṇa nṛśaṃsena dharmāt pracalitena ca

12,014.035d@003_0023 kṣatrabandhuḥ paraṃ śaktyā yudhyed vipreṇa saṃyuge

12,014.035d@003_0024 ātatāyinam āyāntam api vedāntagaṃ raṇe

12,014.035d@003_0025 jighāṃsantaṃ jighāṃsīyān na tena bhrūṇahā bhavet

12,014.035d@003_0026 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vaiśyaḥ śūdro vāpy antyajo 'tha vā

12,014.035d@003_0027 na hanyād brāhmaṇaṃ śāntaṃ tṛṇenāpi kadā cana

12,014.035d@003_0028 brāhmaṇāyāvaguryeta spṛṣṭe gurutaraṃ bhavet

12,014.035d@003_0029 varṣāṇāṃ triśataṃ pāpaḥ pratiṣṭhāṃ nādhigacchati

12,014.035d@003_0030 sahasraṃ tv eva varṣāṇi nihatya narake patet

12,014.035d@003_0031 tasmān naivāpaguryād dhi naiva śastraṃ nipātayet

12,014.035d@003_0032 śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn gṛhṇātīti hi dhāraṇā

12,014.035d@003_0033 tāvatīḥ sa samāḥ pāpo narake parivartate

12,014.035d@003_0034 tvagasthibhedaṃ viprasya yaḥ kuryāt kārayeta vā

12,014.035d@003_0035 brahmahā sa tu vijñeyaḥ prāyaścittī narādhamaḥ

12,014.035d@003_0036 śrotriyaṃ brāhmaṇaṃ hatvā tathātreyīṃ ca brāhmaṇīm

12,014.035d@003_0037 caturviṃśativarṣāṇi cared brahmahaṇo vratam

12,014.035d@003_0038 dviguṇā brahmahatyeyaṃ sarvaiḥ proktā manīṣibhiḥ

12,014.035d@003_0039 prāyaścittam akurvāṇaṃ kṛtāṅkaṃ vipravāsayet

12,014.035d@003_0040 brāhmaṇaṃ kṣatriyaṃ vaiśyaṃ śūdraṃ vā ghātayen nṛpaḥ

12,014.035d@003_0041 brahmaghnaṃ taskaraṃ caiva mā bhūdevaṃ cariṣyati

12,014.035d@003_0042 chittvā hastau ca pādau nāsikoṣṭhau ca bhūpatiḥ

12,014.035d@003_0043 brahmaghnaṃ cottamaṃ pāpaṃ netroddhāreṇa yojayet

12,014.035d@003_0044 śūdrasyaiṣa smṛto daṇḍas tadvad rājanyavaiśyayoḥ

12,014.035d@003_0045 prāyaścittam akurvāṇaṃ brāhmaṇaṃ tu pravāsayet

12,014.035d@003_0046 kṣatriyaṃ vaiśyaśūdrau vā śastreṇaiva tu ghātayet

12,014.035d@003_0047 brahmaghnān brāhmaṇān rājā kṛtāṅkān vipravāsayet

12,014.035d@003_0048 vikalendriyāṃs trivarṇāṃś ca caṇḍālaiḥ saha vāsayet

12,014.035d@003_0049 taiś ca yaḥ saṃpibet kaś cit sa piban brahmahā bhavet

12,014.035d@003_0050 pretānāṃ na ca deyāni piṇḍadānāni kena cit

12,014.035d@003_0051 kṛṣṇavarṇā virūpā ca nirṇītā lambamūrdhajā

12,014.035d@003_0052 dunoty adṛṣṭā kartāraṃ brahmahatyeti tāṃ viduḥ

12,014.035d@003_0053 brahmaghnena pibantaś ca viprā deśāḥ purāṇi ca

12,014.035d@003_0054 acirād eva pīḍyante durbhikṣavyādhitaskaraiḥ

12,014.035d@003_0055 brāhmaṇaṃ pāpakarmāṇaṃ viprāṇām ātatāyinam

12,014.035d@003_0056 kṣatriyaṃ vaiśyaśūdrau ca netroddhāreṇa yojayet

12,014.035d@003_0057 durbalānāṃ balaṃ rājā balino ye ca sādhavaḥ

12,014.035d@003_0058 balināṃ durbalānāṃ ca pāpānāṃ mṛtyur iṣyate

12,014.035d@003_0059 sadoṣam api yo hanyād aśrāvya jagatīpateḥ

12,014.035d@003_0060 durbalaṃ balavantaṃ vā sa parājayam arhati

12,014.035d@003_0061 rājājñāṃ prāḍvivākaṃ ca necched yaś cāpi niṣpatet

12,014.035d@003_0062 sākṣiṇaṃ sādhuvākyaṃ ca jitaṃ tam api nirdiśet

12,014.035d@003_0063 bandhanān niṣpated yaś ca pratibhūr na dadāti ca

12,014.035d@003_0064 kulajaś ca dhanāḍhyaś ca sa parājayam arhati

12,014.035d@003_0065 rājājñayā samāhūto yo na gacchet sabhāṃ naraḥ

12,014.035d@003_0066 balavantam upāśritya sāyudhaḥ sa parājitaḥ

12,014.035d@003_0067 taṃ daṇḍena vinirjitya mahāsāhasikaṃ naram

12,014.035d@003_0068 viyuktadehasarvasvaṃ paralokaṃ visarjayet

12,014.035d@003_0069 mṛtasyāpi na deyāni piṇḍadānāni kena cit

12,014.035d@003_0070 dattvā daṇḍaṃ prayaccheta madhyamaṃ pūrvasāhasam

12,014.035d@003_0071 kulastrīvyabhicāraṃ ca rāṣṭrasya ca vimardanam

12,014.035d@003_0072 brahmahatyāṃ ca cauryaṃ ca rājadrohaṃ ca pañcamam

12,014.035d@003_0073 mahānti pātakāny āhur ṛṣayaḥ pātakāni ha

12,014.035d@003_0074 yuddhād anyatra hiṃsāyāṃ surāpasya ca kīrtane

12,014.035d@003_0075 mahāntaṃ gurutalpe ca mitradrohe ca pātakam

12,014.035d@003_0076 na kathaṃ cid upekṣeta mahāsāhasikaṃ naram

12,014.035d@003_0077 sarvasvam apahṛtyāśu tataḥ prāṇair viyojayet

12,014.035d@003_0078 triṣu varṇeṣu yo daṇḍaḥ praṇīto brahmaṇā purā

12,014.035d@003_0079 mahāsāhasikaṃ vipraṃ kṛtāṅkaṃ vipravāsayet

12,014.035d@003_0080 sāhasro vā bhaved daṇḍaḥ kāñcano dehaniṣkrayaḥ

12,014.035d@003_0081 caturṇām eva varṇānām evam āhośanāḥ kaviḥ

12,014.035d@003_0082 nārīṇāṃ bālavṛddhānāṃ goḥ pāte ca mahāmatiḥ

12,014.035d@003_0083 pāpānāṃ durvinītānāṃ prāṇāntaṃ ca bṛhaspatiḥ

12,014.035d@003_0084 daṇḍam āha mahābhāga sarveṣāṃ cātatāyinām

12,014.035d@003_0085 sarveṣāṃ pāpabuddhīnāṃ pāpaṃ karmeha kurvatām

12,014.035d@003_0086 dhṛtarāṣṭrasya putrāṇāṃ daṇḍo nirdoṣa iṣyate

12,014.035d@003_0087 saubalasya ca durbuddheḥ karṇasya ca durātmanaḥ

12,014.035d@003_0088 paśyatāṃ caiva śūrāṇāṃ yāhaṃ dyūte sabhāṃ tadā

12,014.035d@003_0089 rajasvalā samānītā bhavatāṃ paśyatāṃ nṛpa

12,014.035d@003_0090 vāsasaikena saṃvītā bhavaddoṣeṇa bhūpate

12,014.035d@003_0091 mā bhūd dharmavilopas te dhṛtarāṣṭrakulakṣayāt

12,014.035d@003_0092 krodhāgninā tu dagdhaṃ ca sapaśudravyasaṃcayam

12,014.035d@003_0093 sāham evaṃvidhaṃ duḥkhaṃ saṃprāptā tava hetunā

12,014.035d@003_0094 ādityasya prasādena na ca prāṇair viyojitā

12,014.035d@003_0095 rakṣitā devadevena jagataḥ kālahetunā

12,014.035d@003_0096 divākareṇa devena vivastrā na kṛtā tadā

12,014.036a eteṣāṃ yatamānānām utpadyante tu saṃpadaḥ

12,014.036c tvaṃ tu sarvāṃ mahīṃ labdhvā kuruṣe svayam āpadam

12,014.037a yathāstāṃ saṃmatau rājñāṃ pṛthivyāṃ rājasattamau

12,014.037c māndhātā cāmbarīṣaś ca tathā rājan virājase

12,014.038a praśādhi pṛthivīṃ devīṃ prajā dharmeṇa pālayan

12,014.038c saparvatavanadvīpāṃ mā rājan vimanā bhava

12,014.039a yajasva vividhair yajñair juhvann agnīn prayaccha ca

12,014.039c purāṇi bhogān vāsāṃsi dvijātibhyo nṛpottama

12,015.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,015.001a yājñasenyā vacaḥ śrutvā punar evārjuno 'bravīt

12,015.001c anumānya mahābāhuṃ jyeṣṭhaṃ bhrātaram īśvaram

12,015.002a daṇḍaḥ śāsti prajāḥ sarvā daṇḍa evābhirakṣati

12,015.002c daṇḍaḥ supteṣu jāgarti daṇḍaṃ dharmaṃ vidur budhāḥ

12,015.003a dharmaṃ saṃrakṣate daṇḍas tathaivārthaṃ narādhipa

12,015.003c kāmaṃ saṃrakṣate daṇḍas trivargo daṇḍa ucyate

12,015.004a daṇḍena rakṣyate dhānyaṃ dhanaṃ daṇḍena rakṣyate

12,015.004c etad vidvann upādatsva svabhāvaṃ paśya laukikam

12,015.005a rājadaṇḍabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate

12,015.005c yamadaṇḍabhayād eke paralokabhayād api

12,015.006a parasparabhayād eke pāpāḥ pāpaṃ na kurvate

12,015.006c evaṃ sāṃsiddhike loke sarvaṃ daṇḍe pratiṣṭhitam

12,015.007a daṇḍasyaiva bhayād eke na khādanti parasparam

12,015.007c andhe tamasi majjeyur yadi daṇḍo na pālayet

12,015.008a yasmād adāntān damayaty aśiṣṭān daṇḍayaty api

12,015.008c damanād daṇḍanāc caiva tasmād daṇḍaṃ vidur budhāḥ

12,015.008d*0015_01 paralokabhayād ete pāpāḥ pāpaṃ na kurvate

12,015.009a vāci daṇḍo brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ bhujārpaṇam

12,015.009c dānadaṇḍaḥ smṛto vaiśyo nirdaṇḍaḥ śūdra ucyate

12,015.010a asaṃmohāya martyānām arthasaṃrakṣaṇāya ca

12,015.010c maryādā sthāpitā loke daṇḍasaṃjñā viśāṃ pate

12,015.011a yatra śyāmo lohitākṣo daṇḍaś carati sūnṛtaḥ

12,015.011c prajās tatra na muhyanti netā cet sādhu paśyati

12,015.012a brahmacārī gṛhasthaś ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ

12,015.012c daṇḍasyaiva bhayād ete manuṣyā vartmani sthitāḥ

12,015.013a nābhīto yajate rājan nābhīto dātum icchati

12,015.013c nābhītaḥ puruṣaḥ kaś cit samaye sthātum icchati

12,015.014a nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam

12,015.014c nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti mahatīṃ śriyam

12,015.015a nāghnataḥ kīrtir astīha na vittaṃ na punaḥ prajāḥ

12,015.015c indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata

12,015.015d*0016_01 māhendraṃ ca grahaṃ lebhe lokānāṃ ceśvaro 'bhavat

12,015.016a ya eva devā hantāras tāṃl loko 'rcayate bhṛśam

12,015.016c hantā rudras tathā skandaḥ śakro 'gnir varuṇo yamaḥ

12,015.017a hantā kālas tathā vāyur mṛtyur vaiśravaṇo raviḥ

12,015.017c vasavo marutaḥ sādhyā viśvedevāś ca bhārata

12,015.018a etān devān namasyanti pratāpapraṇatā janāḥ

12,015.018c na brahmāṇaṃ na dhātāraṃ na pūṣāṇaṃ kathaṃ cana

12,015.019a madhyasthān sarvabhūteṣu dāntāñ śamaparāyaṇān

12,015.019c yajante mānavāḥ ke cit praśāntāḥ sarvakarmasu

12,015.020a na hi paśyāmi jīvantaṃ loke kaṃ cid ahiṃsayā

12,015.020c sattvaiḥ sattvāni jīvanti durbalair balavattarāḥ

12,015.021a nakulo mūṣakān atti biḍālo nakulaṃ tathā

12,015.021c biḍālam atti śvā rājañ śvānaṃ vyālamṛgas tathā

12,015.022a tān atti puruṣaḥ sarvān paśya dharmo yathāgataḥ

12,015.022c prāṇasyānnam idaṃ sarvaṃ jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca yat

12,015.023a vidhānaṃ devavihitaṃ tatra vidvān na muhyati

12,015.023c yathā sṛṣṭo 'si rājendra tathā bhavitum arhasi

12,015.024a vinītakrodhaharṣā hi mandā vanam upāśritāḥ

12,015.024c vinā vadhaṃ na kurvanti tāpasāḥ prāṇayāpanam

12,015.025a udake bahavaḥ prāṇāḥ pṛthivyāṃ ca phaleṣu ca

12,015.025c na ca kaś cin na tān hanti kim anyat prāṇayāpanāt

12,015.026a sūkṣmayonīni bhūtāni tarkagamyāni kāni cit

12,015.026c pakṣmaṇo 'pi nipātena yeṣāṃ syāt skandhaparyayaḥ

12,015.027a grāmān niṣkramya munayo vigatakrodhamatsarāḥ

12,015.027c vane kuṭumbadharmāṇo dṛśyante parimohitāḥ

12,015.028a bhūmiṃ bhittvauṣadhīś chittvā vṛkṣādīn aṇḍajān paśūn

12,015.028c manuṣyās tanvate yajñāṃs te svargaṃ prāpnuvanti ca

12,015.029a daṇḍanītyāṃ praṇītāyāṃ sarve sidhyanty upakramāḥ

12,015.029c kaunteya sarvabhūtānāṃ tatra me nāsti saṃśayaḥ

12,015.030a daṇḍaś cen na bhavel loke vyanaśiṣyann imāḥ prajāḥ

12,015.030c śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ

12,015.031a satyaṃ cedaṃ brahmaṇā pūrvam uktaṃ; daṇḍaḥ prajā rakṣati sādhu nītaḥ

12,015.031c paśyāgnayaś ca pratiśāmyanty abhītāḥ; saṃtarjitā daṇḍabhayāj jvalanti

12,015.031d*0017_01 yadi na praṇayed rājan daṇḍaṃ daṇḍyeṣv atandritaḥ

12,015.032a andhaṃ tama ivedaṃ syān na prajñāyeta kiṃ cana

12,015.032c daṇḍaś cen na bhavel loke vibhajan sādhvasādhunī

12,015.033a ye 'pi saṃbhinnamaryādā nāstikā vedanindakāḥ

12,015.033c te 'pi bhogāya kalpante daṇḍenopanipīḍitāḥ

12,015.034a sarvo daṇḍajito loko durlabho hi śucir naraḥ

12,015.034c daṇḍasya hi bhayād bhīto bhogāyeha prakalpate

12,015.035a cāturvarṇyāpramohāya sunītanayanāya ca

12,015.035c daṇḍo vidhātrā vihito dharmārthāv abhirakṣitum

12,015.036a yadi daṇḍān na bibhyeyur vayāṃsi śvāpadāni ca

12,015.036c adyuḥ paśūn manuṣyāṃś ca yajñārthāni havīṃṣi ca

12,015.037a na brahmacāry adhīyīta kalyāṇī gaur na duhyate

12,015.037c na kanyodvahanaṃ gacched yadi daṇḍo na pālayet

12,015.038a viśvalopaḥ pravarteta bhidyeran sarvasetavaḥ

12,015.038c mamatvaṃ na prajānīyur yadi daṇḍo na pālayet

12,015.039a na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ

12,015.039c vidhivad dakṣiṇāvanti yadi daṇḍo na pālayet

12,015.040a careyur nāśrame dharmaṃ yathoktaṃ vidhim āśritāḥ

12,015.040c na vidyāṃ prāpnuyāt kaś cid yadi daṇḍo na pālayet

12,015.041a na coṣṭrā na balīvardā nāśvāśvataragardabhāḥ

12,015.041c yuktā vaheyur yānāni yadi daṇḍo na pālayet

12,015.042a na preṣyā vacanaṃ kuryur na bālo jātu karhi cit

12,015.042c tiṣṭhet pitṛmate dharme yadi daṇḍo na pālayet

12,015.043a daṇḍe sthitāḥ prajāḥ sarvā bhayaṃ daṇḍaṃ vidur budhāḥ

12,015.043c daṇḍe svargo manuṣyāṇāṃ loko 'yaṃ ca pratiṣṭhitaḥ

12,015.044a na tatra kūṭaṃ pāpaṃ vā vañcanā vāpi dṛṣyate

12,015.044c yatra daṇḍaḥ suvihitaś caraty arivināśanaḥ

12,015.045a haviḥ śvā prapibed dhṛṣṭo daṇḍaś cen nodyato bhavet

12,015.045c haret kākaḥ puroḍāśaṃ yadi daṇḍo na pālayet

12,015.046a yad idaṃ dharmato rājyaṃ vihitaṃ yady adharmataḥ

12,015.046c kāryas tatra na śoko vai bhuṅkṣva bhogān yajasva ca

12,015.047a sukhena dharmaṃ śrīmantaś caranti śucivāsasaḥ

12,015.047c saṃvasantaḥ priyair dārair bhuñjānāś cānnam uttamam

12,015.048a arthe sarve samārambhāḥ samāyattā na saṃśayaḥ

12,015.048c sa ca daṇḍe samāyattaḥ paśya daṇḍasya gauravam

12,015.049a lokayātrārtham eveha dharmapravacanaṃ kṛtam

12,015.049c ahiṃsā sādhuhiṃseti śreyān dharmaparigrahaḥ

12,015.050a nātyantaguṇavān kaś cin na cāpy atyantanirguṇaḥ

12,015.050c ubhayaṃ sarvakāryeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca

12,015.051a paśūnāṃ vṛṣaṇaṃ chittvā tato bhindanti nastakān

12,015.051c kṛṣanti bahavo bhārān badhnanti damayanti ca

12,015.052a evaṃ paryākule loke vipathe jarjarīkṛte

12,015.052c tais tair nyāyair mahārāja purāṇaṃ dharmam ācara

12,015.053a yaja dehi prajā rakṣa dharmaṃ samanupālaya

12,015.053c amitrāñ jahi kaunteya mitrāṇi paripālaya

12,015.054a mā ca te nighnataḥ śatrūn manyur bhavatu bhārata

12,015.054c na tatra kilbiṣaṃ kiṃ cit kartur bhavati bhārata

12,015.055a ātatāyī hi yo hanyād ātatāyinam āgatam

12,015.055c na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manyum ṛcchati

12,015.056a avadhyaḥ sarvabhūtānām antarātmā na saṃśayaḥ

12,015.056c avadhye cātmani kathaṃ vadhyo bhavati kena cit

12,015.057a yathā hi puruṣaḥ śālāṃ punaḥ saṃpraviśen navām

12,015.057c evaṃ jīvaḥ śarīrāṇi tāni tāni prapadyate

12,015.058a dehān purāṇān utsṛjya navān saṃpratipadyate

12,015.058c evaṃ mṛtyumukhaṃ prāhur ye janās tattvadarśinaḥ

12,016.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,016.001a arjunasya vacaḥ śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ

12,016.001c dhairyam āsthāya tejasvī jyeṣṭhaṃ bhrātaram abravīt

12,016.002a rājan viditadharmo 'si na te 'sty aviditaṃ bhuvi

12,016.002c upaśikṣāma te vṛttaṃ sadaiva na ca śaknumaḥ

12,016.003a na vakṣyāmi na vakṣyāmīty evaṃ me manasi sthitam

12,016.003c atiduḥkhāt tu vakṣyāmi tan nibodha janādhipa

12,016.004a bhavatas tu pramohena sarvaṃ saṃśayitaṃ kṛtam

12,016.004c viklavatvaṃ ca naḥ prāptam abalatvaṃ tathaiva ca

12,016.005a kathaṃ hi rājā lokasya sarvaśāstraviśāradaḥ

12,016.005c moham āpadyate dainyād yathā kupuruṣas tathā

12,016.006a āgatiś ca gatiś caiva lokasya viditā tava

12,016.006c āyatyāṃ ca tadātve ca na te 'sty aviditaṃ prabho

12,016.007a evaṃ gate mahārāja rājyaṃ prati janādhipa

12,016.007c hetum atra pravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu

12,016.008a dvividho jāyate vyādhiḥ śārīro mānasas tathā

12,016.008c parasparaṃ tayor janma nirdvaṃdvaṃ nopalabhyate

12,016.009a śārīrāj jāyate vyādhir mānaso nātra saṃśayaḥ

12,016.009c mānasāj jāyate vyādhiḥ śārīra iti niścayaḥ

12,016.010a śārīramānase duḥkhe yo 'tīte anuśocati

12,016.010c duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate

12,016.011a śītoṣṇe caiva vāyuś ca trayaḥ śārīrajā guṇāḥ

12,016.011c teṣāṃ guṇānāṃ sāmyaṃ ca tad āhuḥ svasthalakṣaṇam

12,016.012a teṣām anyatamotseke vidhānam upadiṣyate

12,016.012c uṣṇena bādhyate śītaṃ śītenoṣṇaṃ prabādhyate

12,016.012d*0018_01 ubhābhyāṃ vadhyate vāyur vidhānam idam ucyate

12,016.013a sattvaṃ rajas tamaś caiva mānasāḥ syus trayo guṇāḥ

12,016.013b*0019_01 rajasā śāmyate sattvaṃ rajaḥ sattvena śāmyati

12,016.013c harṣeṇa bādhyate śoko harṣaḥ śokena bādhyate

12,016.014a kaś cit sukhe vartamāno duḥkhasya smartum icchati

12,016.014c kaś cid duḥkhe vartamānaḥ sukhasya smartum icchati

12,016.015a sa tvaṃ na duḥkhī duḥkhasya na sukhī ca sukhasya ca

12,016.015c na duḥkhī sukhajātasya na sukhī duḥkhajasya vā

12,016.016a smartum arhasi kauravya diṣṭaṃ tu balavattaram

12,016.016c atha vā te svabhāvo 'yaṃ yena pārthiva kṛṣyase

12,016.017a dṛṣṭvā sabhāgatāṃ kṛṣṇām ekavastrāṃ rajasvalām

12,016.017c miṣatāṃ pāṇḍuputrāṇāṃ na tasya smartum arhasi

12,016.018a pravrājanaṃ ca nagarād ajinaiś ca nivāsanam

12,016.018c mahāraṇyanivāsaś ca na tasya smartum arhasi

12,016.019a jaṭāsurāt parikleśaṃ citrasenena cāhavam

12,016.019c saindhavāc ca parikleśaṃ kathaṃ vismṛtavān asi

12,016.019e punar ajñātacaryāyāṃ kīcakena padā vadham

12,016.019f*0020_01 draupadyā rājaputryāś ca kathaṃ vismṛtavān asi

12,016.019f*0021_01 balavanto vayaṃ rājan devair api sudurjayāḥ

12,016.019f*0021_02 kathaṃ bhṛtyatvam āpannā virāṭanagare smara

12,016.020a yac ca te droṇabhīṣmābhyāṃ yuddham āsīd ariṃdama

12,016.020c manasaikena te yuddham idaṃ ghoram upasthitam

12,016.021a yatra nāsti śaraiḥ kāryaṃ na mitrair na ca bandhubhiḥ

12,016.021c ātmanaikena yoddhavyaṃ tat te yuddham upasthitam

12,016.022a tasminn anirjite yuddhe prāṇān yadi ha mokṣyase

12,016.022c anyaṃ dehaṃ samāsthāya punas tenaiva yotsyase

12,016.022d*0022_01 yo hy anāḍhyaḥ sa patitas tad ucchiṣṭaṃ yad alpakam

12,016.022d*0022_02 bahv apathyaṃ balavato na kiṃ cit trāyate dhanam

12,016.023a tasmād adyaiva gantavyaṃ yuddhasya bharatarṣabha

12,016.023b*0023_01 pāram avyaktarūpasya vyaktaṃ tyaktvā svakarmabhiḥ

12,016.023b*0023_02 tasminn anirjite yuddhe kām avasthāṃ gamiṣyasi

12,016.023c etaj jitvā mahārāja kṛtakṛtyo bhaviṣyasi

12,016.024a etāṃ buddhiṃ viniścitya bhūtānām āgatiṃ gatim

12,016.024c pitṛpaitāmahe vṛtte śādhi rājyaṃ yathocitam

12,016.025a diṣṭyā duryodhanaḥ pāpo nihataḥ sānugo yudhi

12,016.025c draupadyāḥ keśapakṣasya diṣṭyā tvaṃ padavīṃ gataḥ

12,016.026a yajasva vājimedhena vidhivad dakṣiṇāvatā

12,016.026c vayaṃ te kiṃkarāḥ pārtha vāsudevaś ca vīryavān

12,017.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,017.001a asaṃtoṣaḥ pramādaś ca mado rāgo 'praśāntatā

12,017.001c balaṃ moho 'bhimānaś ca udvegaś cāpi sarvaśaḥ

12,017.002a ebhiḥ pāpmabhir āviṣṭo rājyaṃ tvam abhikāṅkṣasi

12,017.002c nirāmiṣo vinirmuktaḥ praśāntaḥ susukhī bhava

12,017.003a ya imām akhilāṃ bhūmiṃ śiṣyād eko mahīpatiḥ

12,017.003c tasyāpy udaram evaikaṃ kim idaṃ tvaṃ praśaṃsasi

12,017.004a nāhnā pūrayituṃ śakyā na māsena nararṣabha

12,017.004c apūryāṃ pūrayann icchām āyuṣāpi na śaknuyāt

12,017.005a yatheddhaḥ prajvalaty agnir asamiddhaḥ praśāmyati

12,017.005c alpāhāratayā tv agniṃ śamayaudaryam utthitam

12,017.005d*0024_01 ātmodarakṛte 'thājñaḥ karoti vighasaṃ bahu

12,017.005e jayodaraṃ pṛthivyā te śreyo nirjitayā jitam

12,017.006a mānuṣān kāmabhogāṃs tvam aiśvaryaṃ ca praśaṃsasi

12,017.006c abhogino 'balāś caiva yānti sthānam anuttamam

12,017.007a yogakṣemau ca rāṣṭrasya dharmādharmau tvayi sthitau

12,017.007c mucyasva mahato bhārāt tyāgam evābhisaṃśraya

12,017.008a ekodarakṛte vyāghraḥ karoti vighasaṃ bahu

12,017.008c tam anye 'py upajīvanti mandavegaṃcarā mṛgāḥ

12,017.009a viṣayān pratisaṃhṛtya saṃnyāsaṃ kurute yatiḥ

12,017.009c na ca tuṣyanti rājānaḥ paśya buddhyantaraṃ yathā

12,017.010a patrāhārair aśmakuṭṭair dantolūkhalikais tathā

12,017.010c abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca tair ayaṃ narako jitaḥ

12,017.011a yaś cemāṃ vasudhāṃ kṛtsnāṃ praśāsed akhilāṃ nṛpaḥ

12,017.011c tulyāśmakāñcano yaś ca sa kṛtārtho na pārthivaḥ

12,017.012a saṃkalpeṣu nirārambho nirāśo nirmamo bhava

12,017.012c viśokaṃ sthānam ātiṣṭha iha cāmutra cāvyayam

12,017.013a nirāmiṣā na śocanti śocasi tvaṃ kim āmiṣam

12,017.013c parityajyāmiṣaṃ sarvaṃ mṛṣāvādāt pramokṣyase

12,017.014a panthānau pitṛyānaś ca devayānaś ca viśrutau

12,017.014c ījānāḥ pitṛyānena devayānena mokṣiṇaḥ

12,017.015a tapasā brahmacaryeṇa svādhyāyena ca pāvitāḥ

12,017.015c vimucya dehān vai bhānti mṛtyor aviṣayaṃ gatāḥ

12,017.016a āmiṣaṃ bandhanaṃ loke karmehoktaṃ tathāmiṣam

12,017.016c tābhyāṃ vimuktaḥ pāśābhyāṃ padam āpnoti tatparam

12,017.017a api gāthām imāṃ gītāṃ janakena vadanty uta

12,017.017c nirdvaṃdvena vimuktena mokṣaṃ samanupaśyatā

12,017.018a anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana

12,017.018c mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana

12,017.019a prajñāprāsādam āruhya naśocyāñ śocato janān

12,017.019c jagatīsthān ivādristho mandabuddhīn avekṣate

12,017.020a dṛśyaṃ paśyati yaḥ paśyan sa cakṣuṣmān sa buddhimān

12,017.020c ajñātānāṃ ca vijñānāt saṃbodhād buddhir ucyate

12,017.021a yas tu vācaṃ vijānāti bahumānam iyāt sa vai

12,017.021c brahmabhāvaprasūtānāṃ vaidyānāṃ bhāvitātmanām

12,017.022a yadā bhūtapṛthagbhāvam ekastham anupaśyati

12,017.022c tata eva ca vistāraṃ brahma saṃpadyate tadā

12,017.023a te janās tāṃ gatiṃ yānti nāvidvāṃso 'lpacetasaḥ

12,017.023c nābuddhayo nātapasaḥ sarvaṃ buddhau pratiṣṭhitam

12,018.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,018.001a tūṣṇīṃbhūtaṃ tu rājānaṃ punar evārjuno 'bravīt

12,018.001c saṃtaptaḥ śokaduḥkhābhyāṃ rājño vākśalyapīḍitaḥ

12,018.002a kathayanti purāvṛttam itihāsam imaṃ janāḥ

12,018.002c videharājñaḥ saṃvādaṃ bhāryayā saha bhārata

12,018.003a utsṛjya rājyaṃ bhaikṣārthaṃ kṛtabuddhiṃ janeśvaram

12,018.003c videharājaṃ mahiṣī duḥkhitā pratyabhāṣata

12,018.004a dhanāny apatyaṃ mitrāṇi ratnāni vividhāni ca

12,018.004c panthānaṃ pāvanaṃ hitvā janako mauṇḍyam āsthitaḥ

12,018.005a taṃ dadarśa priyā bhāryā bhaikṣyavṛttim akiṃcanam

12,018.005c dhānāmuṣṭim upāsīnaṃ nirīhaṃ gatamatsaram

12,018.006a tam uvāca samāgamya bhartāram akutobhayam

12,018.006c kruddhā manasvinī bhāryā vivikte hetumad vacaḥ

12,018.007a katham utsṛjya rājyaṃ svaṃ dhanadhānyasamācitam

12,018.007c kāpālīṃ vṛttim āsthāya dhānāmuṣṭir vane 'caraḥ

12,018.008a pratijñā te 'nyathā rājan viceṣṭā cānyathā tava

12,018.008c yad rājyaṃ mahad utsṛjya svalpe tuṣyasi pārthiva

12,018.009a naitenātithayo rājan devarṣipitaras tathā

12,018.009c śakyam adya tvayā bhartuṃ moghas te 'yaṃ pariśramaḥ

12,018.010a devatātithibhiś caiva pitṛbhiś caiva pārthiva

12,018.010c sarvair etaiḥ parityaktaḥ parivrajasi niṣkriyaḥ

12,018.011a yas tvaṃ traividyavṛddhānāṃ brāhmaṇānāṃ sahasraśaḥ

12,018.011c bhartā bhūtvā ca lokasya so 'dyānyair bhṛtim icchasi

12,018.012a śriyaṃ hitvā pradīptāṃ tvaṃ śvavat saṃprati vīkṣyase

12,018.012c aputrā jananī te 'dya kausalyā cāpatis tvayā

12,018.013a aśītir dharmakāmās tvāṃ kṣatriyāḥ paryupāsate

12,018.013c tvadāśām abhikāṅkṣantyaḥ kṛpaṇāḥ phalahetukāḥ

12,018.014a tāś ca tvaṃ viphalāḥ kurvan kāṃl lokān nu gamiṣyasi

12,018.014c rājan saṃśayite mokṣe paratantreṣu dehiṣu

12,018.015a naiva te 'sti paro loko nāparaḥ pāpakarmaṇaḥ

12,018.015c dharmyān dārān parityajya yas tvam icchasi jīvitum

12,018.016a srajo gandhān alaṃkārān vāsāṃsi vividhāni ca

12,018.016c kimartham abhisaṃtyajya parivrajasi niṣkriyaḥ

12,018.017a nipānaṃ sarvabhūtānāṃ bhūtvā tvaṃ pāvanaṃ mahat

12,018.017c āḍhyo vanaspatir bhūtvā so 'dyānyān paryupāsase

12,018.018a khādanti hastinaṃ nyāse kravyādā bahavo 'py uta

12,018.018c bahavaḥ kṛmayaś caiva kiṃ punas tvām anarthakam

12,018.019a ya imāṃ kuṇḍikāṃ bhindyāt triviṣṭabdhaṃ ca te haret

12,018.019c vāsaś cāpaharet tasmin kathaṃ te mānasaṃ bhavet

12,018.020a yas tv ayaṃ sarvam utsṛjya dhānāmuṣṭiparigrahaḥ

12,018.020c yadānena samaṃ sarvaṃ kim idaṃ mama dīyate

12,018.020e dhānāmuṣṭir ihārthaś cet pratijñā te vinaśyati

12,018.021a kā vāhaṃ tava ko me tvaṃ ko 'dya te mayy anugrahaḥ

12,018.021c praśādhi pṛthivīṃ rājan yatra te 'nugraho bhavet

12,018.021e prāsādaṃ śayanaṃ yānaṃ vāsāṃsy ābharaṇāni ca

12,018.022a śriyā nirāśair adhanais tyaktamitrair akiṃcanaiḥ

12,018.022c saukhikaiḥ saṃbhṛtān arthān yaḥ saṃtyajasi kiṃ nu tat

12,018.023a yo 'tyantaṃ pratigṛhṇīyād yaś ca dadyāt sadaiva hi

12,018.023c tayos tvam antaraṃ viddhi śreyāṃs tābhyāṃ ka ucyate

12,018.024a sadaiva yācamāneṣu satsu dambhavivarjiṣu

12,018.024c eteṣu dakṣiṇā dattā dāvāgnāv iva durhutam

12,018.025a jātavedā yathā rājann ādagdhvaivopaśāmyati

12,018.025c sadaiva yācamāno vai tathā śāmyati na dvijaḥ

12,018.026a satāṃ ca vedā annaṃ ca loke 'smin prakṛtir dhruvā

12,018.026c na ced dātā bhaved dātā kutaḥ syur mokṣakāṅkṣiṇaḥ

12,018.027a annād gṛhasthā loke 'smin bhikṣavas tata eva ca

12,018.027c annāt prāṇaḥ prabhavati annadaḥ prāṇado bhavet

12,018.028a gṛhasthebhyo 'bhinirvṛttā gṛhasthān eva saṃśritāḥ

12,018.028c prabhavaṃ ca pratiṣṭhāṃ ca dāntā nindanta āsate

12,018.029a tyāgān na bhikṣukaṃ vidyān na mauṇḍyān na ca yācanāt

12,018.029c ṛjus tu yo 'rthaṃ tyajati taṃ sukhaṃ viddhi bhikṣukam

12,018.030a asaktaḥ saktavad gacchan niḥsaṅgo muktabandhanaḥ

12,018.030c samaḥ śatrau ca mitre ca sa vai mukto mahīpate

12,018.031a parivrajanti dānārthaṃ muṇḍāḥ kāṣāyavāsasaḥ

12,018.031c sitā bahuvidhaiḥ pāśaiḥ saṃcinvanto vṛthāmiṣam

12,018.032a trayīṃ ca nāma vārtāṃ ca tyaktvā putrāṃs tyajanti ye

12,018.032c triviṣṭabdhaṃ ca vāsaś ca pratigṛhṇanty abuddhayaḥ

12,018.033a aniṣkaṣāye kāṣāyam īhārtham iti viddhi tat

12,018.033c dharmadhvajānāṃ muṇḍānāṃ vṛttyartham iti me matiḥ

12,018.034a kāṣāyair ajinaiś cīrair nagnān muṇḍāñ jaṭādharān

12,018.034c bibhrat sādhūn mahārāja jaya lokāñ jitendriyaḥ

12,018.035a agnyādheyāni gurvarthān kratūn sapaśudakṣiṇān

12,018.035c dadāty aharahaḥ pūrvaṃ ko nu dharmataras tataḥ

12,018.036a tattvajño janako rājā loke 'sminn iti gīyate

12,018.036c so 'py āsīn mohasaṃpanno mā mohavaśam anvagāḥ

12,018.037a evaṃ dharmam anukrāntaṃ sadā dānaparair naraiḥ

12,018.037c ānṛśaṃsyaguṇopetaiḥ kāmakrodhavivarjitāḥ

12,018.038a pālayantaḥ prajāś caiva dānam uttamam āsthitāḥ

12,018.038c iṣṭāṃl lokān avāpsyāmo brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ

12,018.038c*0025_01 **** **** guruvṛddhopacāyinaḥ

12,018.038c*0025_02 devatātithibhṛtyānāṃ nirvapanto yathāvidhi

12,018.038c*0025_03 sthānam iṣṭam avāpsyāmo

12,019.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,019.001a vedāhaṃ tāta śāstrāṇi aparāṇi parāṇi ca

12,019.001c ubhayaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca

12,019.002a ākulāni ca śāstrāṇi hetubhiś citritāni ca

12,019.002c niścayaś caiva yanmātro vedāhaṃ taṃ yathāvidhi

12,019.003a tvaṃ tu kevalam astrajño vīravratam anuṣṭhitaḥ

12,019.003c śāstrārthaṃ tattvato gantuṃ na samarthaḥ kathaṃ cana

12,019.004a śāstrārthasūkṣmadarśī yo dharmaniścayakovidaḥ

12,019.004c tenāpy evaṃ na vācyo 'haṃ yadi dharmaṃ prapaśyasi

12,019.005a bhrātṛsauhṛdam āsthāya yad uktaṃ vacanaṃ tvayā

12,019.005c nyāyyaṃ yuktaṃ ca kaunteya prīto 'haṃ tena te 'rjuna

12,019.005d*0026_01 mameśvarasamaṃ sattvaṃ brahmaṇā caiva yat samam

12,019.005d*0026_02 vāsudevasamaṃ caiva na bhūtaṃ na bhaviṣyati

12,019.005d*0026_03 tathā tvaṃ yaudhamukhyeṣu sattvaṃ paramam ucyate

12,019.005d*0026_04 balam indre ca vāyau ca balaṃ yac ca janārdane

12,019.005d*0026_05 tad balaṃ bhīmasene ca tvayi cārjuna vidyate

12,019.005d*0026_06 tvatsamaś citrayodhī ca dūrapātī ca pāṇḍava

12,019.005d*0026_07 divyāstreṇa ca saṃpannaḥ ko vānyas tvatsamo naraḥ

12,019.006a yuddhadharmeṣu sarveṣu kriyāṇāṃ naipuṇeṣu ca

12,019.006c na tvayā sadṛśaḥ kaś cit triṣu lokeṣu vidyate

12,019.006d*0027_01 dhārmikaṃ dharmayuktaṃ ca niḥśeṣaṃ jñāyate mayā

12,019.007a dharmasūkṣmaṃ tu yad vākyaṃ tatra duṣprataraṃ tvayā

12,019.007c dhanaṃjaya na me buddhim abhiśaṅkitum arhasi

12,019.008a yuddhaśāstravid eva tvaṃ na vṛddhāḥ sevitās tvayā

12,019.008c samāsavistaravidāṃ na teṣāṃ vetsi niścayam

12,019.009a tapas tyāgo vidhir iti niścayas tāta dhīmatām

12,019.009c paraṃ paraṃ jyāya eṣāṃ saiṣā naiḥśreyasī gatiḥ

12,019.010a na tv etan manyase pārtha na jyāyo 'sti dhanād iti

12,019.010c atra te vartayiṣyāmi yathā naitat pradhānataḥ

12,019.011a tapaḥsvādhyāyaśīlā hi dṛśyante dhārmikā janāḥ

12,019.011c ṛṣayas tapasā yuktā yeṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ

12,019.012a ajātaśmaśravo dhīrās tathānye vanavāsinaḥ

12,019.012c anantā adhanā eva svādhyāyena divaṃ gatāḥ

12,019.013a uttareṇa tu panthānam āryā viṣayanigrahāt

12,019.013c abuddhijaṃ tamas tyaktvā lokāṃs tyāgavatāṃ gatāḥ

12,019.014a dakṣiṇena tu panthānaṃ yaṃ bhāsvantaṃ prapaśyasi

12,019.014c ete kriyāvatāṃ lokā ye śmaśānāni bhejire

12,019.015a anirdeśyā gatiḥ sā tu yāṃ prapaśyanti mokṣiṇaḥ

12,019.015c tasmāt tyāgaḥ pradhāneṣṭaḥ sa tu duḥkhaḥ praveditum

12,019.016a anusṛtya tu śāstrāṇi kavayaḥ samavasthitāḥ

12,019.016c apīha syād apīha syāt sārāsāradidṛkṣayā

12,019.017a vedavādān atikramya śāstrāṇy āraṇyakāni ca

12,019.017c vipāṭya kadalīskandhaṃ sāraṃ dadṛśire na te

12,019.018a athaikāntavyudāsena śarīre pañcabhautike

12,019.018c icchādveṣasamāyuktam ātmānaṃ prāhur iṅgitaiḥ

12,019.019a agrāhyaś cakṣuṣā so 'pi anirdeśyaṃ ca tad girā

12,019.019c karmahetupuraskāraṃ bhūteṣu parivartate

12,019.020a kalyāṇagocaraṃ kṛtvā manas tṛṣṇāṃ nigṛhya ca

12,019.020c karmasaṃtatim utsṛjya syān nirālambanaḥ sukhī

12,019.021a asminn evaṃ sūkṣmagamye mārge sadbhir niṣevite

12,019.021c katham artham anarthāḍhyam arjuna tvaṃ praśaṃsasi

12,019.022a pūrvaśāstravido hy evaṃ janāḥ paśyanti bhārata

12,019.022c kriyāsu niratā nityaṃ dāne yajñe ca karmaṇi

12,019.023a bhavanti sudurāvartā hetumanto 'pi paṇḍitāḥ

12,019.023c dṛḍhapūrvaśrutā mūḍhā naitad astīti vādinaḥ

12,019.024a amṛtasyāvamantāro vaktāro janasaṃsadi

12,019.024c caranti vasudhāṃ kṛtsnāṃ vāvadūkā bahuśrutāḥ

12,019.025a yān vayaṃ nābhijānīmaḥ kas tāñ jñātum ihārhati

12,019.025c evaṃ prājñān sataś cāpi mahataḥ śāstravittamān

12,019.026a tapasā mahad āpnoti buddhyā vai vindate mahat

12,019.026c tyāgena sukham āpnoti sadā kaunteya dharmavit

12,020.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,020.001a tasmin vākyāntare vaktā devasthāno mahātapāḥ

12,020.001c abhinītataraṃ vākyam ity uvāca yudhiṣṭhiram

12,020.002a yad vacaḥ phalgunenoktaṃ na jyāyo 'sti dhanād iti

12,020.002c atra te vartayiṣyāmi tad ekāgramanāḥ śṛṇu

12,020.003a ajātaśatro dharmeṇa kṛtsnā te vasudhā jitā

12,020.003c tāṃ jitvā na vṛthā rājaṃs tvaṃ parityaktum arhasi

12,020.004a catuṣpadī hi niḥśreṇī karmaṇy eṣā pratiṣṭhitā

12,020.004c tāṃ krameṇa mahābāho yathāvaj jaya pārthiva

12,020.005a tasmāt pārtha mahāyajñair yajasva bahudakṣiṇaiḥ

12,020.005c svādhyāyayajñā ṛṣayo jñānayajñās tathāpare

12,020.006a karmaniṣṭhāṃs tu budhyethās taponiṣṭhāṃś ca bhārata

12,020.006c vaikhānasānāṃ rājendra vacanaṃ śrūyate yathā

12,020.007a īhate dhanahetor yas tasyānīhā garīyasī

12,020.007c bhūyān doṣaḥ pravardheta yas taṃ dhanam apāśrayet

12,020.008a kṛcchrāc ca dravyasaṃhāraṃ kurvanti dhanakāraṇāt

12,020.008c dhanena tṛṣito 'buddhyā bhrūṇahatyāṃ na budhyate

12,020.009a anarhate yad dadāti na dadāti yad arhate

12,020.009c anarhārhāparijñānād dānadharmo 'pi duṣkaraḥ

12,020.010a yajñāya sṛṣṭāni dhanāni dhātrā; yaṣṭādiṣṭaḥ puruṣo rakṣitā ca

12,020.010c tasmāt sarvaṃ yajña evopayojyaṃ; dhanaṃ tato 'nantara eva kāmaḥ

12,020.011a yajñair indro vividhair annavadbhir; devān sarvān abhyayān mahaujāḥ

12,020.011c tenendratvaṃ prāpya vibhrājate 'sau; tasmād yajñe sarvam evopayojyam

12,020.012a mahādevaḥ sarvamedhe mahātmā; hutvātmānaṃ devadevo vibhūtaḥ

12,020.012c viśvāṃl lokān vyāpya viṣṭabhya kīrtyā; virocate dyutimān kṛttivāsāḥ

12,020.013a āvikṣitaḥ pārthivo vai maruttaḥ; svṛddhyā martyo yo 'jayad devarājam

12,020.013c yajñe yasya śrīḥ svayaṃ saṃniviṣṭā; yasmin bhāṇḍaṃ kāñcanaṃ sarvam āsīt

12,020.014a hariścandraḥ pārthivendraḥ śrutas te; yajñair iṣṭvā puṇyakṛd vītaśokaḥ

12,020.014c ṛddhyā śakraṃ yo 'jayan mānuṣaḥ saṃs; tasmād yajñe sarvam evopayojyam

12,021.001 devasthāna uvāca

12,021.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,021.001c indreṇa samaye pṛṣṭo yad uvāca bṛhaspatiḥ

12,021.002a saṃtoṣo vai svargatamaḥ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham

12,021.002c tuṣṭer na kiṃ cit parataḥ susamyak paritiṣṭhati

12,021.003a yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ

12,021.003c tadātmajyotir ātmaiva svātmanaiva prasīdati

12,021.004a na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati

12,021.004c kāmadveṣau ca jayati tadātmānaṃ prapaśyati

12,021.005a yadāsau sarvabhūtānāṃ na krudhyati na duṣyati

12,021.005c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā

12,021.006a evaṃ kaunteya bhūtāni taṃ taṃ dharmaṃ tathā tathā

12,021.006c tadā tadā prapaśyanti tasmād budhyasva bhārata

12,021.007a anye śamaṃ praśaṃsanti vyāyāmam apare tathā

12,021.007c naikaṃ na cāparaṃ ke cid ubhayaṃ ca tathāpare

12,021.008a yajñam eke praśaṃsanti saṃnyāsam apare janāḥ

12,021.008c dānam eke praśaṃsanti ke cid eva pratigraham

12,021.008e ke cit sarvaṃ parityajya tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate

12,021.009a rājyam eke praśaṃsanti sarveṣāṃ paripālanam

12,021.009c hatvā bhittvā ca chittvā ca ke cid ekāntaśīlinaḥ

12,021.010a etat sarvaṃ samālokya budhānām eṣa niścayaḥ

12,021.010c adroheṇaiva bhūtānāṃ yo dharmaḥ sa satāṃ mataḥ

12,021.011a adrohaḥ satyavacanaṃ saṃvibhāgo dhṛtiḥ kṣamā

12,021.011c prajanaḥ sveṣu dāreṣu mārdavaṃ hrīr acāpalam

12,021.012a dhanaṃ dharmapradhāneṣṭaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt

12,021.012c tasmād evaṃ prayatnena kaunteya paripālaya

12,021.013a yo hi rājye sthitaḥ śaśvad vaśī tulyapriyāpriyaḥ

12,021.013c kṣatriyo yajñaśiṣṭāśī rājaśāstrārthatattvavit

12,021.014a asādhunigraharataḥ sādhūnāṃ pragrahe rataḥ

12,021.014c dharme vartmani saṃsthāpya prajā varteta dharmavit

12,021.015a putrasaṃkrāmitaśrīs tu vane vanyena vartayan

12,021.015c vidhinā śrāmaṇenaiva kuryāt kālam atandritaḥ

12,021.016a ya evaṃ vartate rājā rājadharmaviniścitaḥ

12,021.016c tasyāyaṃ ca paraś caiva lokaḥ syāt saphalo nṛpa

12,021.016e nirvāṇaṃ tu suduṣpāraṃ bahuvighnaṃ ca me matam

12,021.017a evaṃ dharmam anukrāntāḥ satyadānatapaḥparāḥ

12,021.017c ānṛśaṃsyaguṇair yuktāḥ kāmakrodhavivarjitāḥ

12,021.018a prajānāṃ pālane yuktā damam uttamam āsthitāḥ

12,021.018c gobrāhmaṇārthaṃ yuddhena saṃprāptā gatim uttamām

12,021.019a evaṃ rudrāḥ savasavas tathādityāḥ paraṃtapa

12,021.019c sādhyā rājarṣisaṃghāś ca dharmam etaṃ samāśritāḥ

12,021.019e apramattās tataḥ svargaṃ prāptāḥ puṇyaiḥ svakarmabhiḥ

12,022.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,022.001a tasmin vākyāntare vākyaṃ punar evārjuno 'bravīt

12,022.001c viṣaṇṇamanasaṃ jyeṣṭham idaṃ bhrātaram īśvaram

12,022.002a kṣatradharmeṇa dharmajña prāpya rājyam anuttamam

12,022.002c jitvā cārīn naraśreṣṭha tapyate kiṃ bhavān bhṛśam

12,022.003a kṣatriyāṇāṃ mahārāja saṃgrāme nidhanaṃ smṛtam

12,022.003c viśiṣṭaṃ bahubhir yajñaiḥ kṣatradharmam anusmara

12,022.004a brāhmaṇānāṃ tapas tyāgaḥ pretyadharmavidhiḥ smṛtaḥ

12,022.004c kṣatriyāṇāṃ ca vihitaṃ saṃgrāme nidhanaṃ vibho

12,022.005a kṣatradharmo mahāraudraḥ śastranitya iti smṛtaḥ

12,022.005c vadhaś ca bharataśreṣṭha kāle śastreṇa saṃyuge

12,022.006a brāhmaṇasyāpi ced rājan kṣatradharmeṇa tiṣṭhataḥ

12,022.006c praśastaṃ jīvitaṃ loke kṣatraṃ hi brahmasaṃsthitam

12,022.007a na tyāgo na punar yācñā na tapo manujeśvara

12,022.007c kṣatriyasya vidhīyante na parasvopajīvanam

12,022.008a sa bhavān sarvadharmajñaḥ sarvātmā bharatarṣabha

12,022.008c rājā manīṣī nipuṇo loke dṛṣṭaparāvaraḥ

12,022.009a tyaktvā saṃtāpajaṃ śokaṃ daṃśito bhava karmaṇi

12,022.009c kṣatriyasya viśeṣeṇa hṛdayaṃ vajrasaṃhatam

12,022.010a jitvārīn kṣatradharmeṇa prāpya rājyam akaṇṭakam

12,022.010c vijitātmā manuṣyendra yajñadānaparo bhava

12,022.011a indro vai brahmaṇaḥ putraḥ karmaṇā kṣatriyo 'bhavat

12,022.011c jñātīnāṃ pāpavṛttīnāṃ jaghāna navatīr nava

12,022.012a tac cāsya karma pūjyaṃ hi praśasyaṃ ca viśāṃ pate

12,022.012c tena cendratvam āpede devānām iti naḥ śrutam

12,022.013a sa tvaṃ yajñair mahārāja yajasva bahudakṣiṇaiḥ

12,022.013c yathaivendro manuṣyendra cirāya vigatajvaraḥ

12,022.014a mā tvam evaṃgate kiṃ cit kṣatriyarṣabha śocithāḥ

12,022.014c gatās te kṣatradharmeṇa śastrapūtāḥ parāṃ gatim

12,022.015a bhavitavyaṃ tathā tac ca yad vṛttaṃ bharatarṣabha

12,022.015c diṣṭaṃ hi rājaśārdūla na śakyam ativartitum

12,023.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,023.001a evam uktas tu kaunteyo guḍākeśena bhārata

12,023.001c novāca kiṃ cit kauravyas tato dvaipāyano 'bravīt

12,023.002a bībhatsor vacanaṃ samyak satyam etad yudhiṣṭhira

12,023.002c śāstradṛṣṭaḥ paro dharmaḥ smṛto gārhasthya āśramaḥ

12,023.003a svadharmaṃ cara dharmajña yathāśāstraṃ yathāvidhi

12,023.003c na hi gārhasthyam utsṛjya tavāraṇyaṃ vidhīyate

12,023.004a gṛhasthaṃ hi sadā devāḥ pitara ṛṣayas tathā

12,023.004c bhṛtyāś caivopajīvanti tān bhajasva mahīpate

12,023.005a vayāṃsi paśavaś caiva bhūtāni ca mahīpate

12,023.005c gṛhasthair eva dhāryante tasmāj jyeṣṭhāśramo gṛhī

12,023.006a so 'yaṃ caturṇām eteṣām āśramāṇāṃ durācaraḥ

12,023.006c taṃ carāvimanāḥ pārtha duścaraṃ durbalendriyaiḥ

12,023.007a vedajñānaṃ ca te kṛtsnaṃ tapaś ca caritaṃ mahat

12,023.007c pitṛpaitāmahe rājye dhuram udvoḍhum arhasi

12,023.008a tapo yajñas tathā vidyā bhaikṣam indriyanigrahaḥ

12,023.008c dhyānam ekāntaśīlatvaṃ tuṣṭir dānaṃ ca śaktitaḥ

12,023.009a brāhmaṇānāṃ mahārāja ceṣṭāḥ saṃsiddhikārikāḥ

12,023.009c kṣatriyāṇāṃ ca vakṣyāmi tavāpi viditaṃ punaḥ

12,023.010a yajño vidyā samutthānam asaṃtoṣaḥ śriyaṃ prati

12,023.010c daṇḍadhāraṇam atyugraṃ prajānāṃ paripālanam

12,023.011a vedajñānaṃ tathā kṛtsnaṃ tapaḥ sucaritaṃ tathā

12,023.011c draviṇopārjanaṃ bhūri pātreṣu pratipādanam

12,023.012a etāni rājñāṃ karmāṇi sukṛtāni viśāṃ pate

12,023.012c imaṃ lokam amuṃ lokaṃ sādhayantīti naḥ śrutam

12,023.013a teṣāṃ jyāyas tu kaunteya daṇḍadhāraṇam ucyate

12,023.013c balaṃ hi kṣatriye nityaṃ bale daṇḍaḥ samāhitaḥ

12,023.014a etāś ceṣṭāḥ kṣatriyāṇāṃ rājan saṃsiddhikārikāḥ

12,023.014c api gāthām imāṃ cāpi bṛhaspatir abhāṣata

12,023.015a bhūmir etau nigirati sarpo bilaśayān iva

12,023.015c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam

12,023.016a sudyumnaś cāpi rājarṣiḥ śrūyate daṇḍadhāraṇāt

12,023.016c prāptavān paramāṃ siddhiṃ dakṣaḥ prācetaso yathā

12,024.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,024.001a bhagavan karmaṇā kena sudyumno vasudhādhipaḥ

12,024.001c saṃsiddhiṃ paramāṃ prāptaḥ śrotum icchāmi taṃ nṛpam

12,024.002 vyāsa uvāca

12,024.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,024.002c śaṅkhaś ca likhitaś cāstāṃ bhrātarau saṃyatavratau

12,024.003a tayor āvasathāv āstāṃ ramaṇīyau pṛthak pṛthak

12,024.003c nityapuṣpaphalair vṛkṣair upetau bāhudām anu

12,024.004a tataḥ kadā cil likhitaḥ śaṅkhasyāśramam āgamat

12,024.004c yadṛcchayāpi śaṅkho 'tha niṣkrānto 'bhavad āśramāt

12,024.005a so 'bhigamyāśramaṃ bhrātuḥ śaṅkhasya likhitas tadā

12,024.005c phalāni śātayām āsa samyak pariṇatāny uta

12,024.006a tāny upādāya visrabdho bhakṣayām āsa sa dvijaḥ

12,024.006c tasmiṃś ca bhakṣayaty eva śaṅkho 'py āśramam āgamat

12,024.007a bhakṣayantaṃ tu taṃ dṛṣṭvā śaṅkho bhrātaram abravīt

12,024.007c kutaḥ phalāny avāptāni hetunā kena khādasi

12,024.008a so 'bravīd bhrātaraṃ jyeṣṭham upaspṛśyābhivādya ca

12,024.008c ita eva gṛhītāni mayeti prahasann iva

12,024.009a tam abravīt tadā śaṅkhas tīvrakopasamanvitaḥ

12,024.009c steyaṃ tvayā kṛtam idaṃ phalāny ādadatā svayam

12,024.009e gaccha rājānam āsādya svakarma prathayasva vai

12,024.009f*0028_01 likhito 'tha tadā gatvā bhrātur vākyena coditaḥ

12,024.009f*0028_02 sudyumnaviṣayaṃ rājann uvācedaṃ suduḥkhitaḥ

12,024.010a adattādānam evedaṃ kṛtaṃ pārthivasattama

12,024.010c stenaṃ māṃ tvaṃ viditvā ca svadharmam anupālaya

12,024.010e śīghraṃ dhāraya caurasya mama daṇḍaṃ narādhipa

12,024.011a ity uktas tasya vacanāt sudyumnaṃ vasudhādhipam

12,024.011c abhyagacchan mahābāho likhitaḥ saṃśitavrataḥ

12,024.012a sudyumnas tv antapālebhyaḥ śrutvā likhitam āgatam

12,024.012c abhyagacchat sahāmātyaḥ padbhyām eva nareśvaraḥ

12,024.013a tam abravīt samāgatya sa rājā brahmavittamam

12,024.013c kim āgamanam ācakṣva bhagavan kṛtam eva tat

12,024.014a evam uktaḥ sa viprarṣiḥ sudyumnam idam abravīt

12,024.014c pratiśrauṣi kariṣyeti śrutvā tat kartum arhasi

12,024.015a anisṛṣṭāni guruṇā phalāni puruṣarṣabha

12,024.015c bhakṣitāni mayā rājaṃs tatra māṃ śādhi māciram

12,024.016 sudyumna uvāca

12,024.016a pramāṇaṃ cen mato rājā bhavato daṇḍadhāraṇe

12,024.016c anujñāyām api tathā hetuḥ syād brāhmaṇarṣabha

12,024.017a sa bhavān abhyanujñātaḥ śucikarmā mahāvrataḥ

12,024.017c brūhi kāmān ato 'nyāṃs tvaṃ kariṣyāmi hi te vacaḥ

12,024.018 vyāsa uvāca

12,024.018a chandyamāno 'pi brahmarṣiḥ pārthivena mahātmanā

12,024.018c nānyaṃ vai varayām āsa tasmād daṇḍād ṛte varam

12,024.019a tataḥ sa pṛthivīpālo likhitasya mahātmanaḥ

12,024.019c karau pracchedayām āsa dhṛtadaṇḍo jagāma saḥ

12,024.020a sa gatvā bhrātaraṃ śaṅkham ārtarūpo 'bravīd idam

12,024.020c dhṛtadaṇḍasya durbhuddher bhagavan kṣantum arhasi

12,024.021 śaṅkha uvāca

12,024.021a na kupye tava dharmajña na ca dūṣayase mama

12,024.021b*0029_01 sunirmalaṃ kulaṃ brahmann asmiñ jagati viśrutam

12,024.021c dharmas tu te vyatikrāntas tatas te niṣkṛtiḥ kṛtā

12,024.022a sa gatvā bāhudāṃ śīghraṃ tarpayasva yathāvidhi

12,024.022c devān pitṝn ṛṣīṃś caiva mā cādharme manaḥ kṛthāḥ

12,024.022d*0030_01 brahmahatyāṃ surāpānaṃ steyaṃ gurvaṅganāgamam

12,024.022d*0030_02 mahānti pātakāny āhuḥ saṃyogaṃ caiva taiḥ saha

12,024.022d*0030_03 na steyasadṛśaṃ brahman mahāpātakam asty uta

12,024.022d*0030_04 jagaty asmin mahābhāga brahmahatyāsamaṃ hi tat

12,024.022d*0030_05 sarvapātakināṃ brahman daṇḍaḥ śārīra ucyate

12,024.022d*0030_06 taskarasya viśeṣeṇa nānyo daṇḍo vidhīyate

12,024.022d*0030_07 brāhmaṇaḥ kṣatriyo vāpi vaiśyaḥ śūdro 'tha vā dvijaḥ

12,024.022d*0030_08 sarve kāmakṛte pāpe hantavyā na vicāraṇā

12,024.022d*0030_09 rājabhir dhṛtadaṇḍā vai kṛtvā pāpāni mānavāḥ

12,024.022d*0030_10 nirmalāḥ svargam āyānti santaḥ sukṛtino yathā

12,024.022d*0030_11 uddhṛtaṃ naḥ kulaṃ brahman rājñā daṇḍe dhṛte tvayi

12,024.023 vyāsa uvāca

12,024.023a tasya tad vacanaṃ śrutvā śaṅkhasya likhitas tadā

12,024.023c avagāhyāpagāṃ puṇyām udakārthaṃ pracakrame

12,024.024a prādurāstāṃ tatas tasya karau jalajasaṃnibhau

12,024.024c tataḥ sa vismito bhrātur darśayām āsa tau karau

12,024.025a tatas tam abravīc chaṅkhas tapasedaṃ kṛtaṃ mayā

12,024.025c mā ca te 'tra viśaṅkā bhūd daivam eva vidhīyate

12,024.026 likhita uvāca

12,024.026a kiṃ nu nāhaṃ tvayā pūtaḥ pūrvam eva mahādyute

12,024.026c yasya te tapaso vīryam īdṛśaṃ dvijasattama

12,024.027 śaṅkha uvāca

12,024.027a evam etan mayā kāryaṃ nāhaṃ daṇḍadharas tava

12,024.027c sa ca pūto narapatis tvaṃ cāpi pitṛbhiḥ saha

12,024.028 vyāsa uvāca

12,024.028a sa rājā pāṇḍavaśreṣṭha śreṣṭho vai tena karmaṇā

12,024.028c prāptavān paramāṃ siddhiṃ dakṣaḥ prācetaso yathā

12,024.029a eṣa dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ prajānāṃ paripālanam

12,024.029c utpathe 'smin mahārāja mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ

12,024.030a bhrātur asya hitaṃ vākyaṃ śṛṇu dharmajñasattama

12,024.030c daṇḍa eva hi rājendra kṣatradharmo na muṇḍanam

12,025.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,025.001a punar eva maharṣis taṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

12,025.001c ajātaśatruṃ kaunteyam idaṃ vacanam arthavat

12,025.002a araṇye vasatāṃ tāta bhrātṝṇāṃ te tapasvinām

12,025.002c manorathā mahārāja ye tatrāsan yudhiṣṭhira

12,025.003a tān ime bharataśreṣṭha prāpnuvantu mahārathāḥ

12,025.003c praśādhi pṛthivīṃ pārtha yayātir iva nāhuṣaḥ

12,025.004a araṇye duḥkhavasatir anubhūtā tapasvibhiḥ

12,025.004c duḥkhasyānte naravyāghrāḥ sukhaṃ tv anubhavantv ime

12,025.005a dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca bhrātṛbhiḥ saha bhārata

12,025.005c anubhūya tataḥ paścāt prasthātāsi viśāṃ pate

12,025.006a atithīnāṃ ca pitṝṇāṃ devatānāṃ ca bhārata

12,025.006c ānṛṇyaṃ gaccha kaunteya tataḥ svargaṃ gamiṣyasi

12,025.007a sarvamedhāśvamedhābhyāṃ yajasva kurunandana

12,025.007c tataḥ paścān mahārāja gamiṣyasi parāṃ gatim

12,025.008a bhrātṝṃś ca sarvān kratubhiḥ saṃyojya bahudakṣiṇaiḥ

12,025.008c saṃprāptaḥ kīrtim atulāṃ pāṇḍaveya bhaviṣyasi

12,025.009a vidma te puruṣavyāghra vacanaṃ kurunandana

12,025.009c śṛṇu mac ca yathā kurvan dharmān na cyavate nṛpaḥ

12,025.010a ādadānasya ca dhanaṃ nigrahaṃ ca yudhiṣṭhira

12,025.010c samānaṃ dharmakuśalāḥ sthāpayanti nareśvara

12,025.010d*0031_01 pratyakṣam anumānaṃ ca upamānaṃ tathāgamaḥ

12,025.010d*0031_02 arthāpattis tathaitihyaṃ saṃśayo nirṇayas tathā

12,025.010d*0031_03 ākāro hīṅgitaś caiva gatiś ceṣṭā ca bhārata

12,025.010d*0031_04 pratijñā caiva hetuś ca dṛṣṭāntopanayas tathā

12,025.010d*0031_05 uktir nigamanaṃ teṣāṃ prameyaṃ ca prayojanam

12,025.010d*0031_06 etāni sādhanāny āhur bahuvargaprasiddhaye

12,025.010d*0031_07 pratyakṣam anumānaṃ ca sarveṣāṃ yonir iṣyate

12,025.010d*0031_08 pramāṇajño hi śaknoti daṇḍayonau vicakṣaṇaḥ

12,025.010d*0031_09 apramāṇavatā nīto daṇḍo hanyān mahīpatim

12,025.011a deśakālapratīkṣe yo dasyor darśayate nṛpaḥ

12,025.011c śāstrajāṃ buddhim āsthāya nainasā sa hi yujyate

12,025.012a ādāya baliṣaḍbhāgaṃ yo rāṣṭraṃ nābhirakṣati

12,025.012c pratigṛhṇāti tat pāpaṃ caturthāṃśena pārthivaḥ

12,025.013a nibodha ca yathātiṣṭhan dharmān na cyavate nṛpaḥ

12,025.013c nigrahād dharmaśāstrāṇām anurudhyann apetabhīḥ

12,025.013e kāmakrodhāv anādṛtya piteva samadarśanaḥ

12,025.014a daivenopahate rājā karmakāle mahādyute

12,025.014c pramādayati tat karma na tatrāhur atikramam

12,025.015a tarasā buddhipūrvaṃ vā nigrāhyā eva śatravaḥ

12,025.015c pāpaiḥ saha na saṃdadhyād rāṣṭraṃ paṇyaṃ na kārayet

12,025.016a śūrāś cāryāś ca satkāryā vidvāṃsaś ca yudhiṣṭhira

12,025.016c gomato dhaninaś caiva paripālyā viśeṣataḥ

12,025.017a vyavahāreṣu dharmyeṣu niyojyāś ca bahuśrutāḥ

12,025.017b*0032_01 pramāṇajñā mahīpāla nyāyaśāstrāvalambinaḥ

12,025.017b*0032_02 vedārthatattvavid rājaṃs tarkaśāstrabahuśrutaḥ

12,025.017b*0032_03 mantre ca vyavahāre ca niyoktavyo vijānatā

12,025.017b*0032_04 tarkaśāstrakṛtā buddhir dharmaśāstrakṛtā ca yā

12,025.017b*0032_05 daṇḍanītikṛtā caiva trailokyam api sādhayet

12,025.017b*0032_06 niyojyā vedatattvajñā yajñakarmasu pārthiva

12,025.017b*0032_07 vedajñā ye ca śāstrajñās te ca rājan subuddhayaḥ

12,025.017b*0032_08 ānvīkṣikītrayīvārtādaṇḍanītiṣu pāragāḥ

12,025.017b*0032_09 te tu sarvatra yoktavyās te ca buddheḥ parāṃ gatāḥ

12,025.017c guṇayukte 'pi naikasmin viśvasyāc ca vicakṣaṇaḥ

12,025.018a arakṣitā durvinīto mānī stabdho 'bhyasūyakaḥ

12,025.018c enasā yujyate rājā durdānta iti cocyate

12,025.019a ye 'rakṣyamāṇā hīyante daivenopahate nṛpe

12,025.019c taskaraiś cāpi hanyante sarvaṃ tad rājakilbiṣam

12,025.020a sumantrite sunīte ca vidhivac copapādite

12,025.020c pauruṣe karmaṇi kṛte nāsty adharmo yudhiṣṭhira

12,025.021a vipadyante samārambhāḥ sidhyanty api ca daivataḥ

12,025.021c kṛte puruṣakāre tu nainaḥ spṛśati pārthivam

12,025.022a atra te rājaśārdūla vartayiṣye kathām imām

12,025.022c yad vṛttaṃ pūrvarājarṣer hayagrīvasya pārthiva

12,025.023a śatrūn hatvā hatasyājau śūrasyākliṣṭakarmaṇaḥ

12,025.023c asahāyasya dhīrasya nirjitasya yudhiṣṭhira

12,025.024a yat karma vai nigrahe śātravāṇāṃ; yogaś cāgryaḥ pālane mānavānām

12,025.024c kṛtvā karma prāpya kīrtiṃ suyuddhe; vājigrīvo modate devaloke

12,025.025a saṃtyaktātmā samareṣv ātatāyī; śastraiś chinno dasyubhir ardyamānaḥ

12,025.025c aśvagrīvaḥ karmaśīlo mahātmā; saṃsiddhātmā modate devaloke

12,025.026a dhanur yūpo raśanā jyā śaraḥ sruk; sruvaḥ khaḍgo rudhiraṃ yatra cājyam

12,025.026c ratho vedī kāmago yuddham agniś; cāturhotraṃ caturo vājimukhyāḥ

12,025.027a hutvā tasmin yajñavahnāv athārīn; pāpān mukto rājasiṃhas tarasvī

12,025.027c prāṇān hutvā cāvabhṛthe raṇe sa; vājigrīvo modate devaloke

12,025.028a rāṣṭraṃ rakṣan buddhipūrvaṃ nayena; saṃtyaktātmā yajñaśīlo mahātmā

12,025.028c sarvāṃl lokān vyāpya kīrtyā manasvī; vājigrīvo modate devaloke

12,025.029a daivīṃ siddhiṃ mānuṣīṃ daṇḍanītiṃ; yoganyāyaiḥ pālayitvā mahīṃ ca

12,025.029c tasmād rājā dharmaśīlo mahātmā; hayagrīvo modate svargaloke

12,025.030a vidvāṃs tyāgī śraddadhānaḥ kṛtajñas; tyaktvā lokaṃ mānuṣaṃ karma kṛtvā

12,025.030c medhāvināṃ viduṣāṃ saṃmatānāṃ; tanutyajāṃ lokam ākramya rājā

12,025.031a samyag vedān prāpya śāstrāṇy adhītya; samyag rāṣṭraṃ pālayitvā mahātmā

12,025.031c cāturvarṇyaṃ sthāpayitvā svadharme; vājigrīvo modate devaloke

12,025.032a jitvā saṃgrāmān pālayitvā prajāś ca; somaṃ pītvā tarpayitvā dvijāgryān

12,025.032c yuktyā daṇḍaṃ dhārayitvā prajānāṃ; yuddhe kṣīṇo modate devaloke

12,025.033a vṛttaṃ yasya ślāghanīyaṃ manuṣyāḥ; santo vidvāṃsaś cārhayanty arhaṇīyāḥ

12,025.033c svargaṃ jitvā vīralokāṃś ca gatvā; siddhiṃ prāptaḥ puṇyakīrtir mahātmā

12,026.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,026.001a dvaipāyanavacaḥ śrutvā kupite ca dhanaṃjaye

12,026.001c vyāsam āmantrya kaunteyaḥ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ

12,026.002a na pārthivam idaṃ rājyaṃ na ca bhogāḥ pṛthagvidhāḥ

12,026.002c prīṇayanti mano me 'dya śoko māṃ nardayaty ayam

12,026.003a śrutvā ca vīrahīnānām aputrāṇāṃ ca yoṣitām

12,026.003c paridevayamānānāṃ śāntiṃ nopalabhe mune

12,026.004a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vyāso yogavidāṃ varaḥ

12,026.004c yudhiṣṭhiraṃ mahāprājñaṃ dharmajño vedapāragaḥ

12,026.005a na karmaṇā labhyate cintayā vā; nāpy asya dātā puruṣasya kaś cit

12,026.005c paryāyayogād vihitaṃ vidhātrā; kālena sarvaṃ labhate manuṣyaḥ

12,026.006a na buddhiśāstrādhyayanena śakyaṃ; prāptuṃ viśeṣair manujair akāle

12,026.006c mūrkho 'pi prāpnoti kadā cid arthān; kālo hi kāryaṃ prati nirviśeṣaḥ

12,026.007a nābhūtikāle ca phalaṃ dadāti; śilpaṃ na mantrāś ca tathauṣadhāni

12,026.007c tāny eva kālena samāhitāni; sidhyanti cedhyanti ca bhūtikāle

12,026.008a kālena śīghrāḥ pravivānti vātāḥ; kālena vṛṣṭir jaladān upaiti

12,026.008c kālena padmotpalavaj jalaṃ ca; kālena puṣyanti nagā vaneṣu

12,026.009a kālena kṛṣṇāś ca sitāś ca rātryaḥ; kālena candraḥ paripūrṇabimbaḥ

12,026.009c nākālataḥ puṣpaphalaṃ nagānāṃ; nākālavegāḥ sarito vahanti

12,026.010a nākālamattāḥ khagapannagāś ca; mṛgadvipāḥ śailamahāgrahāś ca

12,026.010c nākālataḥ strīṣu bhavanti garbhā; nāyānty akāle śiśiroṣṇavarṣāḥ

12,026.011a nākālato mriyate jāyate vā; nākālato vyāharate ca bālaḥ

12,026.011c nākālato yauvanam abhyupaiti; nākālato rohati bījam uptam

12,026.012a nākālato bhānur upaiti yogaṃ; nākālato 'staṃ girim abhyupaiti

12,026.012c nākālato vardhate hīyate ca; candraḥ samudraś ca mahormimālī

12,026.013a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,026.013c gītaṃ rājñā senajitā duḥkhārtena yudhiṣṭhira

12,026.014a sarvān evaiṣa paryāyo martyān spṛśati dustaraḥ

12,026.014c kālena paripakvā hi mriyante sarvamānavāḥ

12,026.015a ghnanti cānyān narā rājaṃs tān apy anye narās tathā

12,026.015c saṃjñaiṣā laukikī rājan na hinasti na hanyate

12,026.016a hantīti manyate kaś cin na hantīty api cāpare

12,026.016c svabhāvatas tu niyatau bhūtānāṃ prabhavāpyayau

12,026.017a naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte

12,026.017c aho kaṣṭam iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret

12,026.018a sa kiṃ śocasi mūḍhaḥ sañ śocyaḥ kim anuśocasi

12,026.018c paśya duḥkheṣu duḥkhāni bhayeṣu ca bhayāny api

12,026.019a ātmāpi cāyaṃ na mama sarvāpi pṛthivī mama

12,026.019c yathā mama tathānyeṣām iti paśyan na muhyati

12,026.020a śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca

12,026.020c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam

12,026.021a evam etāni kālena priyadveṣyāṇi bhāgaśaḥ

12,026.021c jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca

12,026.022a duḥkham evāsti na sukhaṃ tasmāt tad upalabhyate

12,026.022c tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham

12,026.023a sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham

12,026.023c na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham

12,026.024a sukham ante hi duḥkhānāṃ duḥkham ante sukhasya ca

12,026.024b*0033_01 sukham eva hi duḥkhāntaṃ kadā cid duḥkhataḥ sukham

12,026.024c tasmād etad dvayaṃ jahyād ya icchec chāśvataṃ sukham

12,026.024d*0034_01 sukhāntaprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhāntaprabhavaṃ sukham

12,026.025a yan nimittaṃ bhavec chokas tāpo vā duḥkhamūrchitaḥ

12,026.025c āyāso vāpi yan mūlas tad ekāṅgam api tyajet

12,026.026a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ priyaṃ vā yadi vāpriyam

12,026.026c prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ

12,026.027a īṣad apy aṅga dārāṇāṃ putrāṇāṃ vā carāpriyam

12,026.027c tato jñāsyasi kaḥ kasya kena vā katham eva vā

12,026.028a ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ

12,026.028c ta eva sukham edhante madhyaḥ kleśena yujyate

12,026.029a ity abravīn mahāprājño yudhiṣṭhira sa senajit

12,026.029c parāvarajño lokasya dharmavit sukhaduḥkhavit

12,026.030a sukhī parasya yo duḥkhe na jātu sa sukhī bhavet

12,026.030c duḥkhānāṃ hi kṣayo nāsti jāyate hy aparāt param

12,026.031a sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca

12,026.031c paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na kupyet

12,026.032a dīkṣāṃ yajñe pālanaṃ yuddham āhur; yogaṃ rāṣṭre daṇḍanītyā ca samyak

12,026.032c vittatyāgaṃ dakṣiṇānāṃ ca yajñe; samyag jñānaṃ pāvanānīti vidyāt

12,026.033a rakṣan rāṣṭraṃ buddhipūrvaṃ nayena; saṃtyaktātmā yajñaśīlo mahātmā

12,026.033c sarvāṃl lokān dharmamūrtyā caraṃś cāpy; ūrdhvaṃ dehān modate devaloke

12,026.034a jitvā saṃgrāmān pālayitvā ca rāṣṭraṃ; somaṃ pītvā vardhayitvā prajāś ca

12,026.034c yuktyā daṇḍaṃ dhārayitvā prajānāṃ; yuddhe kṣīṇo modate devaloke

12,026.034d*0035_01 yajanti yajñān vijayanti rājyaṃ

12,026.034d*0035_02 rakṣanti rāṣṭrāṇi priyāṇi caiṣām

12,026.035a samyag vedān prāpya śāstrāṇy adhītya; samyag rāṣṭraṃ pālayitvā ca rājā

12,026.035c cāturvarṇyaṃ sthāpayitvā svadharme; pūtātmā vai modate devaloke

12,026.036a yasya vṛttaṃ namasyanti svargasthasyāpi mānavāḥ

12,026.036c paurajānapadāmātyāḥ sa rājā rājasattamaḥ

12,026.036d@004_0001 asminn eva prakaraṇe dhanaṃjayam udāradhīḥ

12,026.036d@004_0002 abhinītataraṃ vākyam ity uvāca yudhiṣṭhiraḥ

12,026.036d@004_0003 yad etan manyase pārtha na jyāyo 'sti dhanād iti

12,026.036d@004_0004 na svargo na sukhaṃ na śrīr nirdhanasyeti tan mṛṣā

12,026.036d@004_0005 svādhyāyayajñasaṃsiddhā dṛśyante bahavo janāḥ

12,026.036d@004_0006 taporatāś ca munayo yeṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ

12,026.036d@004_0007 ṛṣīṇāṃ samayaṃ śaśvad ye rakṣanti dhanaṃjaya

12,026.036d@004_0008 āśritāḥ sarvadharmajñās tān devā brāhmaṇān viduḥ

12,026.036d@004_0009 svādhyāyaniṣṭhāṃś ca munīñ jñānaniṣṭhāṃs tathāparān

12,026.036d@004_0010 budhyethāḥ saṃtataṃ cāpi karmaniṣṭhān dhanaṃjaya

12,026.036d@004_0011 jñānaniṣṭheṣu kāryāṇi pratiṣṭhāpyāni pāṇḍava

12,026.036d@004_0012 vaikhānasānāṃ vacanaṃ yathā no viditaṃ purā

12,026.036d@004_0013 ajāś ca pṛśnayaś caiva sikatāś caiva bhārata

12,026.036d@004_0014 aruṇāḥ ketavaś caiva svādhyāyena divaṃ gatāḥ

12,026.036d@004_0015 avāpyaitāni karmāṇi vedoktāni dhanaṃjaya

12,026.036d@004_0016 dānam adhyayanaṃ yajño nigrahaś caiva durgrahaḥ

12,026.036d@004_0017 dakṣiṇena ca panthānam aryamṇo ye divaṃ gatāḥ

12,026.036d@004_0018 etān kriyāvatāṃ lokān uktavān pūrvam apy aham

12,026.036d@004_0019 uttareṇa tu panthānaṃ niyamādyaṃ prapaśyasi

12,026.036d@004_0020 ete tyāgavatāṃ lokā bhānti pārtha sanātanāḥ

12,026.036d@004_0021 tatrottarāṃ gatiṃ pārtha praśaṃsanti purāvidaḥ

12,026.036d@004_0022 saṃtoṣāt svargagamanaṃ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham

12,026.036d@004_0023 tuṣṭer na kiṃ cit parataḥ sā samyak pratitiṣṭhati

12,026.036d@004_0024 vinītakrodhaharṣasya satataṃ siddhir uttamā

12,026.036d@004_0025 atrāpy udāharantīmā gāthā gītā yayātinā

12,026.036d@004_0026 yābhiḥ pratyāharet kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ

12,026.036d@004_0027 yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati

12,026.036d@004_0028 yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā

12,026.036d@004_0029 yadā na bhāvaṃ kurute sarvabhūteṣu pāpakam

12,026.036d@004_0030 karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā

12,026.036d@004_0031 vinītamānamohasya bahusaṅgavivarjinaḥ

12,026.036d@004_0032 tadātmajyotiṣaḥ sādhor nirvāṇam upapadyate

12,026.036d@004_0033 idaṃ tu śṛṇu me pārtha bruvataḥ saṃyatendriyaḥ

12,026.036d@004_0034 dharmam anye vṛttam anye dhanam īhanti cāpare

12,026.036d@004_0035 dhanahetor ya īheta tasyānīhā garīyasī

12,026.036d@004_0036 bhūyān doṣo hi vitteṣu yaś ca dharmas tadāśrayaḥ

12,026.036d@004_0037 pratyakṣam anupaśyāmas tvam api draṣṭum arhasi

12,026.036d@004_0038 varjanaṃ varjanīyānām īhamānena duṣkaram

12,026.036d@004_0039 ye vittam abhipadyante samyak teṣu sudurlabham

12,026.036d@004_0040 druhyataḥ praiti tat prāhuḥ pratikūlaṃ yathātatham

12,026.036d@004_0041 yas tu saṃbhinnavṛttaḥ syād vītaśokabhayo naraḥ

12,026.036d@004_0042 alpena tṛṣito druhyan bhrūṇahatyāṃ na budhyate

12,026.036d@004_0043 duṣyanty ādadato bhṛtyā nityaṃ dasyubhayād iva

12,026.036d@004_0044 durlabhaṃ ca dhanaṃ prāpya bhṛśaṃ dattvānutapyate

12,026.036d@004_0045 adhanaḥ kasya kiṃ vācyo vimuktaḥ sarvataḥ sukhī

12,026.036d@004_0046 devasvam upagṛhyaiva dhanena na sukhī bhavet

12,026.036d@004_0047 atra gāthāṃ yajñagītāṃ kīrtayanti purāvidaḥ

12,026.036d@004_0048 trayīm upāśritāṃ loke yajñasaṃstarakārikām

12,026.036d@004_0049 yajñāya sṛṣṭāni dhanāni dhātrā

12,026.036d@004_0050 yajñāya sṛṣṭaḥ puruṣo rakṣitā ca

12,026.036d@004_0051 tasmāt sarvaṃ yajña evopayojyaṃ

12,026.036d@004_0052 dhanaṃ na kāmāya hitaṃ praśastam

12,026.036d@004_0053 etasyārthe ca kaunteya dhanaṃ dhanavatāṃ vara

12,026.036d@004_0054 dhātā dadāti martyebhyo yajñārtham iti viddhi tat

12,026.036d@004_0055 tasmād budhyanti puruṣā na hi tat kasya cid dhruvam

12,026.036d@004_0056 śraddadhānas tato loke dadyāc caiva yajeta ca

12,026.036d@004_0057 labdhasya tyāgam evāhur na bhogaṃ na ca saṃkṣayam

12,026.036d@004_0058 tasya kiṃ saṃcayenārthaḥ kārye jyāyasi tiṣṭhati

12,026.036d@004_0059 ye svadharmād apetebhyaḥ prayacchanty alpabuddhayaḥ

12,026.036d@004_0060 śataṃ varṣāṇi te pretya purīṣaṃ bhuñjate janāḥ

12,026.036d@004_0061 anarhate yad dadāti na dadāti yad arhate

12,026.036d@004_0062 arhānarhāparijñānād dānadharmo 'pi duṣkaraḥ

12,026.036d@004_0063 labdhānāṃ dravyajātānāṃ boddhavyau dvāv atikramau

12,026.036d@004_0064 apātre pratipattiś ca pātre cāpratipādanam

12,027.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,027.001a abhimanyau hate bāle draupadyās tanayeṣu ca

12,027.001c dhṛṣṭadyumne virāṭe ca drupade ca mahīpatau

12,027.002a vasuṣeṇe ca dharmajñe dhṛṣṭaketau ca pārthive

12,027.002c tathānyeṣu narendreṣu nānādeśyeṣu saṃyuge

12,027.003a na vimuñcati māṃ śoko jñātighātinam āturam

12,027.003c rājyakāmukam aty ugraṃ svavaṃśocchedakārakam

12,027.004a yasyāṅke krīḍamānena mayā vai parivartitam

12,027.004c sa mayā rājyalubdhena gāṅgeyo vinipātitaḥ

12,027.005a yadā hy enaṃ vighūrṇantam apaśyaṃ pārthasāyakaiḥ

12,027.005c kampamānaṃ yathā vajraiḥ prekṣamāṇaṃ śikhaṇḍinam

12,027.006a jīrṇaṃ siṃham iva prāṃśuṃ narasiṃhaṃ pitāmaham

12,027.006c kīryamāṇaṃ śarais tīkṣṇair dṛṣṭvā me vyathitaṃ manaḥ

12,027.007a prāṅmukhaṃ sīdamānaṃ ca rathād apacyutaṃ śaraiḥ

12,027.007c ghūrṇamānaṃ yathā śailaṃ tadā me kaśmalo 'bhavat

12,027.008a yaḥ sa bāṇadhanuṣpāṇir yodhayām āsa bhārgavam

12,027.008c bahūny ahāni kauravyaḥ kurukṣetre mahāmṛdhe

12,027.009a sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ vārāṇasyāṃ nadīsutaḥ

12,027.009c kanyārtham āhvayad vīro rathenaikena saṃyuge

12,027.010a yena cogrāyudho rājā cakravartī durāsadaḥ

12,027.010c dagdhaḥ śastrapratāpena sa mayā yudhi ghātitaḥ

12,027.011a svayaṃ mṛtyuṃ rakṣamāṇaḥ pāñcālyaṃ yaḥ śikhaṇḍinam

12,027.011c na bāṇaiḥ pātayām āsa so 'rjunena nipātitaḥ

12,027.012a yadainaṃ patitaṃ bhūmāv apaśyaṃ rudhirokṣitam

12,027.012c tadaivāviśad aty ugro jvaro me munisattama

12,027.012e yena saṃvardhitā bālā yena sma parirakṣitāḥ

12,027.013a sa mayā rājyalubdhena pāpena gurughātinā

12,027.013c alpakālasya rājyasya kṛte mūḍhena ghātitaḥ

12,027.014a ācāryaś ca maheṣvāsaḥ sarvapārthivapūjitaḥ

12,027.014c abhigamya raṇe mithyā pāpenoktaḥ sutaṃ prati

12,027.015a tan me dahati gātrāṇi yan māṃ gurur abhāṣata

12,027.015c satyavākyo hi rājaṃs tvaṃ yadi jīvati me sutaḥ

12,027.015e satyaṃ mā marśayan vipro mayi tat paripṛṣṭavān

12,027.016a kuñjaraṃ cāntaraṃ kṛtvā mithyopacaritaṃ mayā

12,027.016c subhṛśaṃ rājyalubdhena pāpena gurughātinā

12,027.017a satyakañcukam āsthāya mayokto gurur āhave

12,027.017c aśvatthāmā hata iti kuñjare vinipātite

12,027.017e kān nu lokān gamiṣyāmi kṛtvā tat karma dāruṇam

12,027.018a aghātayaṃ ca yat karṇaṃ samareṣv apalāyinam

12,027.018c jyeṣṭhaṃ bhrātaram aty ugraṃ ko mattaḥ pāpakṛttamaḥ

12,027.019a abhimanyuṃ ca yad bālaṃ jātaṃ siṃham ivādriṣu

12,027.019c prāveśayam ahaṃ lubdho vāhinīṃ droṇapālitām

12,027.020a tadāprabhṛti bībhatsuṃ na śaknomi nirīkṣitum

12,027.020c kṛṣṇaṃ ca puṇḍarīkākṣaṃ kilbiṣī bhrūṇahā yathā

12,027.021a draupadīṃ cāpy aduḥkhārhāṃ pañcaputravinākṛtām

12,027.021c śocāmi pṛthivīṃ hīnāṃ pañcabhiḥ parvatair iva

12,027.022a so 'ham āgaskaraḥ pāpaḥ pṛthivīnāśakārakaḥ

12,027.022c āsīna evam evedaṃ śoṣayiṣye kalevaram

12,027.023a prāyopaviṣṭaṃ jānīdhvam adya māṃ gurughātinam

12,027.023c jātiṣv anyāsv api yathā na bhaveyaṃ kulāntakṛt

12,027.023d*0036_01 nopabhokṣye varān bhogān rājyaṃ tatparicchadān

12,027.024a na bhokṣye na ca pānīyam upayokṣye kathaṃ cana

12,027.024c śoṣayiṣye priyān prāṇān ihastho 'haṃ tapodhana

12,027.025a yatheṣṭaṃ gamyatāṃ kāmam anujāne prasādya vaḥ

12,027.025c sarve mām anujānīta tyakṣyāmīdaṃ kalevaram

12,027.026 vaiśaṃpāyana uvāca

12,027.026a tam evaṃvādinaṃ pārthaṃ bandhuśokena vihvalam

12,027.026c maivam ity abravīd vyāso nigṛhya munisattamaḥ

12,027.027a ativelaṃ mahārāja na śokaṃ kartum arhasi

12,027.027c punar uktaṃ pravakṣyāmi diṣṭam etad iti prabho

12,027.028a saṃyogā viprayogāś ca jātānāṃ prāṇināṃ dhruvam

12,027.028c budbudā iva toyeṣu bhavanti na bhavanti ca

12,027.029a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ

12,027.029c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam

12,027.030a sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ dākṣyaṃ duḥkhaṃ sukhodayam

12,027.030c bhūtiḥ śrīr hrīr dhṛtiḥ siddhir nādakṣe nivasanty uta

12,027.031a nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya durhṛdaḥ

12,027.031c na ca prajñālam arthebhyo na sukhebhyo 'py alaṃ dhanam

12,027.032a yathā sṛṣṭo 'si kaunteya dhātrā karmasu tat kuru

12,027.032c ata eva hi siddhis te neśas tvam ātmanā nṛpa

12,028.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,028.001a jñātiśokābhitaptasya prāṇān abhyutsisṛkṣataḥ

12,028.001c jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya vyāsaḥ śokam apānudat

12,028.002 vyāsa uvāca

12,028.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,028.002c aśmagītaṃ naravyāghra tan nibodha yudhiṣṭhira

12,028.003a aśmānaṃ brāhmaṇaṃ prājñaṃ vaideho janako nṛpaḥ

12,028.003c saṃśayaṃ paripapraccha duḥkhaśokapariplutaḥ

12,028.004 janaka uvāca

12,028.004a āgame yadi vāpāye jñātīnāṃ draviṇasya ca

12,028.004c nareṇa pratipattavyaṃ kalyāṇaṃ katham icchatā

12,028.005 aśmovāca

12,028.005a utpannam imam ātmānaṃ narasyānantaraṃ tataḥ

12,028.005c tāni tāny abhivartante duḥkhāni ca sukhāni ca

12,028.006a teṣām anyatarāpattau yad yad evopasevate

12,028.006c tat tad dhi cetanām asya haraty abhram ivānilaḥ

12,028.007a abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ

12,028.007c ity evaṃ hetubhis tasya tribhiś cittaṃ prasicyati

12,028.008a sa prasiktamanā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān

12,028.008c parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate

12,028.009a tam atikrāntamaryādam ādadānam asāṃpratam

12,028.009c pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ

12,028.010a ye ca viṃśativarṣā vā triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ

12,028.010c pareṇa te varṣaśatān na bhaviṣyanti pārthiva

12,028.011a teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bheṣajam ādiśet

12,028.011c sarvaprāṇabhṛtāṃ vṛttaṃ prekṣamāṇas tatas tataḥ

12,028.012a mānasānāṃ punar yonir duḥkhānāṃ cittavibhramaḥ

12,028.012c aniṣṭopanipāto vā tṛtīyaṃ nopapadyate

12,028.013a evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam

12,028.013c vividhāny upavartante tathā sāṃsparśakāni ca

12,028.014a jarāmṛtyū ha bhūtāni khāditārau vṛkāv iva

12,028.014c balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api

12,028.015a na kaś cij jātv atikrāmej jarāmṛtyū ha mānavaḥ

12,028.015c api sāgaraparyantāṃ vijityemāṃ vasuṃdharām

12,028.016a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ bhūtānāṃ paryupasthitam

12,028.016c prāptavyam avaśaiḥ sarvaṃ parihāro na vidyate

12,028.017a pūrve vayasi madhye vāpy uttame vā narādhipa

12,028.017c avarjanīyās te 'rthā vai kāṅkṣitāś ca tato 'nyathā

12,028.018a supriyair viprayogaś ca saṃprayogas tathāpriyaiḥ

12,028.018c arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ vidhānam anuvartate

12,028.019a prādurbhāvaś ca bhūtānāṃ dehanyāsas tathaiva ca

12,028.019c prāptivyāyāmayogaś ca sarvam etat pratiṣṭhitam

12,028.020a gandhavarṇarasasparśā nivartante svabhāvataḥ

12,028.020c tathaiva sukhaduḥkhāni vidhānam anuvartate

12,028.021a āsanaṃ śayanaṃ yānam utthānaṃ pānabhojanam

12,028.021c niyataṃ sarvabhūtānāṃ kālenaiva bhavanty uta

12,028.022a vaidyāś cāpy āturāḥ santi balavantaḥ sudurbalāḥ

12,028.022c strīmantaś ca tathā ṣaṇḍhā vicitraḥ kālaparyayaḥ

12,028.023a kule janma tathā vīryam ārogyaṃ dhairyam eva ca

12,028.023c saubhāgyam upabhogaś ca bhavitavyena labhyate

12,028.024a santi putrāḥ subahavo daridrāṇām anicchatām

12,028.024c bahūnām icchatāṃ nāsti samṛddhānāṃ viceṣṭatām

12,028.025a vyādhir agnir jalaṃ śastraṃ bubhukṣā śvāpadaṃ viṣam

12,028.025c rajjvā ca maraṇaṃ jantor uccācca patanaṃ tathā

12,028.026a niryāṇaṃ yasya yad diṣṭaṃ tena gacchati hetunā

12,028.026c dṛśyate nābhyatikrāmann atikrānto na vā punaḥ

12,028.027a dṛśyate hi yuvaiveha vinaśyan vasumān naraḥ

12,028.027c daridraś ca parikliṣṭaḥ śatavarṣo janādhipa

12,028.028a akiṃcanāś ca dṛśyante puruṣāś cirajīvinaḥ

12,028.028c samṛddhe ca kule jātā vinaśyanti pataṃgavat

12,028.029a prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate

12,028.029c kāṣṭhāny api hi jīryante daridrāṇāṃ narādhipa

12,028.030a aham etat karomīti manyate kālacoditaḥ

12,028.030c yad yad iṣṭam asaṃtoṣād durātmā pāpam ācaran

12,028.031a striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ prasaṅgān ninditā budhaiḥ

12,028.031c dṛśyante cāpi bahavaḥ saṃprasaktā bahuśrutāḥ

12,028.032a iti kālena sarvārthānīpsitānīpsitāni ca

12,028.032c spṛśanti sarvabhūtāni nimittaṃ nopalabhyate

12,028.033a vāyum ākāśam agniṃ ca candrādityāv ahaḥkṣape

12,028.033c jyotīṃṣi saritaḥ śailān kaḥ karoti bibharti vā

12,028.034a śītam uṣṇaṃ tathā varṣaṃ kālena parivartate

12,028.034c evam eva manuṣyāṇāṃ sukhaduḥkhe nararṣabha

12,028.035a nauṣadhāni na śāstrāṇi na homā na punar japāḥ

12,028.035c trāyante mṛtyunopetaṃ jarayā vāpi mānavam

12,028.036a yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau

12,028.036c sametya ca vyatīyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ

12,028.037a ye cāpi puruṣaiḥ strībhir gītavādyair upasthitāḥ

12,028.037c ye cānāthāḥ parānnādāḥ kālas teṣu samakriyaḥ

12,028.038a mātṛpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca

12,028.038c saṃsāreṣv anubhūtāni kasya te kasya vā vayam

12,028.039a naivāsya kaś cid bhavitā nāyaṃ bhavati kasya cit

12,028.039c pathi saṃgatam evedaṃ dārabandhusuhṛdgaṇaiḥ

12,028.040a kvāsaṃ kvāsmi gamiṣyāmi ko nv ahaṃ kim ihāsthitaḥ

12,028.040c kasmāt kam anuśoceyam ity evaṃ sthāpayen manaḥ

12,028.040e anitye priyasaṃvāse saṃsāre cakravad gatau

12,028.040f*0037_01 pathi saṃgatam evaitad bhrātā mātā pitā sakhā

12,028.041a na dṛṣṭapūrvaṃ pratyakṣaṃ paralokaṃ vidur budhāḥ

12,028.041c āgamāṃs tv anatikramya śraddhātavyaṃ bubhūṣatā

12,028.042a kurvīta pitṛdaivatyaṃ dharmāṇi ca samācaret

12,028.042c yajec ca vidvān vidhivat trivargaṃ cāpy anuvrajet

12,028.043a saṃnimajjaj jagad idaṃ gambhīre kālasāgare

12,028.043c jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid avabudhyate

12,028.044a āyurvedam adhīyānāḥ kevalaṃ saparigraham

12,028.044c dṛśyante bahavo vaidyā vyādhibhiḥ samabhiplutāḥ

12,028.045a te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca

12,028.045c na mṛtyum ativartante velām iva mahodadhiḥ

12,028.046a rasāyanavidaś caiva suprayuktarasāyanāḥ

12,028.046c dṛśyante jarayā bhagnā nagā nāgair ivottamaiḥ

12,028.047a tathaiva tapasopetāḥ svādhyāyābhyasane ratāḥ

12,028.047c dātāro yajñaśīlāś ca na taranti jarāntakau

12,028.048a na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ samāḥ

12,028.048c jātānāṃ sarvabhūtānāṃ na pakṣā na punaḥ kṣapāḥ

12,028.049a so 'yaṃ vipulam adhvānaṃ kālena dhruvam adhruvaḥ

12,028.049c naro 'vaśaḥ samabhyeti sarvabhūtaniṣevitam

12,028.050a deho vā jīvato 'bhyeti jīvo vābhyeti dehataḥ

12,028.050c pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ

12,028.051a nāyam atyantasaṃvāso labhyate jātu kena cit

12,028.051c api svena śarīreṇa kim utānyena kena cit

12,028.052a kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ

12,028.052c na tvaṃ paśyasi tān adya na tvāṃ paśyanti te 'pi ca

12,028.053a na hy eva puruṣo draṣṭā svargasya narakasya vā

12,028.053c āgamas tu satāṃ cakṣur nṛpate tam ihācara

12,028.054a caritabrahmacaryo hi prajāyeta yajeta ca

12,028.054c pitṛdevamaharṣīṇām ānṛṇyāyānasūyakaḥ

12,028.055a sa yajñaśīlaḥ prajane niviṣṭaḥ; prāg brahmacārī pravibhaktapakṣaḥ

12,028.055c ārādhayan svargam imaṃ ca lokaṃ; paraṃ ca muktvā hṛdayavyalīkam

12,028.056a samyag ghi dharmaṃ carato nṛpasya; dravyāṇi cāpy āharato yathāvat

12,028.056c pravṛttacakrasya yaśo 'bhivardhate; sarveṣu lokeṣu carācareṣu

12,028.057 vyāsa uvāca

12,028.057a ity evam ājñāya videharājo; vākyaṃ samagraṃ paripūrṇahetuḥ

12,028.057c aśmānam āmantrya viśuddhabuddhir; yayau gṛhaṃ svaṃ prati śāntaśokaḥ

12,028.058a tathā tvam apy acyuta muñca śokam; uttiṣṭha śakropama harṣam ehi

12,028.058c kṣātreṇa dharmeṇa mahī jitā te; tāṃ bhuṅkṣva kuntīsuta mā viṣādīḥ

12,029.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,029.001a avyāharati kaunteye dharmaputre yudhiṣṭhire

12,029.001c guḍākeśo hṛṣīkeśam abhyabhāṣata pāṇḍavaḥ

12,029.002*0038_01 śokadāvānalajala śokakūpaprapūraka

12,029.002*0038_02 śokavallīkuṭhārādya śokanāśanakīrtana

12,029.002a jñātiśokābhisaṃtapto dharmarājaḥ paraṃtapaḥ

12,029.002c eṣa śokārṇave magnas tam āśvāsaya mādhava

12,029.003a sarve sma te saṃśayitāḥ punar eva janārdana

12,029.003c asya śokaṃ mahābāho praṇāśayitum arhasi

12,029.004a evam uktas tu govindo vijayena mahātmanā

12,029.004c paryavartata rājānaṃ puṇḍarīkekṣaṇo 'cyutaḥ

12,029.005a anatikramaṇīyo hi dharmarājasya keśavaḥ

12,029.005c bālyāt prabhṛti govindaḥ prītyā cābhyadhiko 'rjunāt

12,029.006a saṃpragṛhya mahābāhur bhujaṃ candanabhūṣitam

12,029.006c śailastambhopamaṃ śaurir uvācābhivinodayan

12,029.007a śuśubhe vadanaṃ tasya sudaṃṣṭraṃ cārulocanam

12,029.007c vyākośam iva vispaṣṭaṃ padmaṃ sūryavibodhitam

12,029.008a mā kṛthāḥ puruṣavyāghra śokaṃ tvaṃ gātraśoṣaṇam

12,029.008c na hi te sulabhā bhūyo ye hatāsmin raṇājire

12,029.009a svapnalabdhā yathā lābhā vitathāḥ pratibodhane

12,029.009c evaṃ te kṣatriyā rājan ye vyatītā mahāraṇe

12,029.010a sarve hy abhimukhāḥ śūrā vigatā raṇaśobhinaḥ

12,029.010c naiṣāṃ kaś cit pṛṣṭhato vā palāyan vāpi pātitaḥ

12,029.011a sarve tyaktvātmanaḥ prāṇān yuddhvā vīrā mahāhave

12,029.011c śastrapūtā divaṃ prāptā na tāñ śocitum arhasi

12,029.011d*0039_01 kṣatradharmaratāḥ śūrā vedavedāṅgapāragāḥ

12,029.011d*0039_02 prāptā vīragatiṃ puṇyāṃ na tāñ śocitum arhasi

12,029.012a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,029.012c sṛñjayaṃ putraśokārtaṃ yathāyaṃ prāha nāradaḥ

12,029.013a sukhaduḥkhair ahaṃ tvaṃ ca prajāḥ sarvāś ca sṛñjaya

12,029.013c avimuktaṃ cariṣyāmas tatra kā paridevanā

12,029.014a mahābhāgyaṃ paraṃ rājñāṃ kīrtyamānaṃ mayā śṛṇu

12,029.014c gacchāvadhānaṃ nṛpate tato duḥkhaṃ prahāsyasi

12,029.015a mṛtān mahānubhāvāṃs tvaṃ śrutvaiva tu mahīpatīn

12,029.015c śrutvāpanaya saṃtāpaṃ śṛṇu vistaraśaś ca me

12,029.015d*0040_01 krūragrahābhiśamanam āyurvardhanam uttamam

12,029.015d*0040_02 agrimāṇāṃ kṣitibhujām upādānaṃ manoharam

12,029.016a āvikṣitaṃ maruttaṃ me mṛtaṃ sṛñjaya śuśruhi

12,029.016c yasya sendrāḥ savaruṇā bṛhaspatipurogamāḥ

12,029.016e devā viśvasṛjo rājño yajñam īyur mahātmanaḥ

12,029.017a yaḥ spardhām anayac chakraṃ devarājaṃ śatakratum

12,029.017c śakrapriyaiṣī yaṃ vidvān pratyācaṣṭa bṛhaspatiḥ

12,029.017e saṃvarto yājayām āsa yaṃ pīḍārthaṃ bṛhaspateḥ

12,029.018a yasmin praśāsati satāṃ nṛpatau nṛpasattama

12,029.018c akṛṣṭapacyā pṛthivī vibabhau caityamālinī

12,029.019a āvikṣitasya vai satre viśve devāḥ sabhāsadaḥ

12,029.019c marutaḥ pariveṣṭāraḥ sādhyāś cāsan mahātmanaḥ

12,029.020a marudgaṇā maruttasya yat somam apibanta te

12,029.020c devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ

12,029.021a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.021c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.021d*0041_01 ayajvānam adakṣiṇyam adhiśvaityety upāharat

12,029.022a suhotraṃ ced vaitithinaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma

12,029.022c yasmai hiraṇyaṃ vavṛṣe magahvān parivatsaram

12,029.023a satyanāmā vasumatī yaṃ prāpyāsīj janādhipa

12,029.023c hiraṇyam avahan nadyas tasmiñ janapadeśvare

12,029.024a kūrmān karkaṭakān nakrān makarāñ śiṃśukān api

12,029.024c nadīṣv apātayad rājan maghavā lokapūjitaḥ

12,029.025a hairaṇyān patitān dṛṣṭvā matsyān makarakacchapān

12,029.025c sahasraśo 'tha śataśas tato 'smayata vaitithiḥ

12,029.026a tad dhiraṇyam aparyantam āvṛttaṃ kurujāṅgale

12,029.026c ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ

12,029.027a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.027c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.027e adakṣiṇam ayajvānaṃ śvaitya saṃśāmya mā śucaḥ

12,029.028a aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.028c yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ śvetān aśvān avāsṛjat

12,029.029a sahasraṃ ca sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ

12,029.029c ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat

12,029.029d*0042_01 ya sahasraṃ sahasrāṇāṃ gajānām atipadminām

12,029.029d*0042_02 ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat

12,029.030a śataṃ śatasahasrāṇāṃ vṛṣāṇāṃ hemamālinām

12,029.030c gavāṃ sahasrānucaraṃ dakṣiṇām atyakālayat

12,029.031a aṅgasya yajamānasya tadā viṣṇupade girau

12,029.031c amādyad indraḥ somena dakṣiṇābhir dvijātayaḥ

12,029.032a yasya yajñeṣu rājendra śatasaṃkhyeṣu vai punaḥ

12,029.032c devān manuṣyān gandharvān atyaricyanta dakṣiṇāḥ

12,029.033a na jāto janitā cānyaḥ pumān yas tat pradāsyati

12,029.033c yad aṅgaḥ pradadau vittaṃ somasaṃsthāsu saptasu

12,029.034a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.034c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.035a śibim auśīnaraṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.035c ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ carmavat samaveṣṭayat

12,029.036a mahatā rathaghoṣeṇa pṛthivīm anunādayan

12,029.036c ekacchatrāṃ mahīṃ cakre jaitreṇaikarathena yaḥ

12,029.037a yāvad adya gavāśvaṃ syād āraṇyaiḥ paśubhiḥ saha

12,029.037c tāvatīḥ pradadau gāḥ sa śibir auśīnaro 'dhvare

12,029.038a nodyantāraṃ dhuraṃ tasya kaṃ cin mene prajāpatiḥ

12,029.038c na bhūtaṃ na bhaviṣyantaṃ sarvarājasu bhārata

12,029.038e anyatrauśīnarāc chaibyād rājarṣer indravikramāt

12,029.039a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.039c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.039e adakṣiṇam ayajvānaṃ taṃ vai saṃśāmya mā śucaḥ

12,029.040a bharataṃ caiva dauḥṣantiṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma

12,029.040c śākuntaliṃ maheṣvāsaṃ bhūridraviṇatejasam

12,029.041a yo baddhvā triṃśato hy aśvān devebhyo yamunām anu

12,029.041c sarasvatīṃ viṃśatiṃ ca gaṅgām anu caturdaśa

12,029.042a aśvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca

12,029.042c iṣṭavān sa mahātejā dauḥṣantir bharataḥ purā

12,029.043a bharatasya mahat karma sarvarājasu pārthivāḥ

12,029.043c khaṃ martyā iva bāhubhyāṃ nānugantum aśaknuvan

12,029.044a paraṃ sahasrād yo baddhvā hayān vedīṃ vicitya ca

12,029.044c sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau

12,029.045a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.045c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.046a rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.046c yo 'nvakampata vai nityaṃ prajāḥ putrān ivaurasān

12,029.047a vidhavā yasya viṣaye nānāthāḥ kāś canābhavan

12,029.047c sarvasyāsīt pitṛsamo rāmo rājyaṃ yadānvaśāt

12,029.048a kālavarṣāś ca parjanyāḥ sasyāni rasavanti ca

12,029.048c nityaṃ subhikṣam evāsīd rāme rājyaṃ praśāsati

12,029.049a prāṇino nāpsu majjanti nānarthe pāvako 'dahat

12,029.049c na vyālajaṃ bhayaṃ cāsīd rāme rājyaṃ praśāsati

12,029.050a āsan varṣasahasrāṇi tathā putrasahasrikāḥ

12,029.050c arogāḥ sarvasiddhārthāḥ prajā rāme praśāsati

12,029.051a nānyonyena vivādo 'bhūt strīṇām api kuto nṛṇām

12,029.051c dharmanityāḥ prajāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati

12,029.051d*0043_01 saṃtuṣṭāḥ sarvasiddhārthā nirbhayāḥ svairacāriṇaḥ

12,029.051d*0043_02 narāḥ satyavratāś cāsan rāme rājyaṃ praśāsati

12,029.052a nityapuṣpaphalāś caiva pādapā nirupadravāḥ

12,029.052c sarvā droṇadughā gāvo rāme rājyaṃ praśāsati

12,029.053a sa caturdaśa varṣāṇi vane proṣya mahātapāḥ

12,029.053b*0044_01 jaghāna rākṣasaṃ rāmaḥ paulastyaṃ lokakaṇṭakam

12,029.053c daśāśvamedhāñ jārūthyān ājahāra nirargalān

12,029.054a śyāmo yuvā lohitākṣo mattavāraṇavikramaḥ

12,029.054b*0045_01 ājānubāhuḥ sumukho hariskandho mahābhujaḥ

12,029.054c daśa varṣasahasrāṇi rāmo rājyam akārayat

12,029.054e*0046_01 **** **** daśavarṣaśatāni ca

12,029.054e*0046_02 ayodhyādhipatir bhūtvā

12,029.055a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.055c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.056a bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.056c yasyendro vitate yajñe somaṃ pītvā madotkaṭaḥ

12,029.057a asurāṇāṃ sahasrāṇi bahūni surasattamaḥ

12,029.057c ajayad bāhuvīryeṇa bhagavān pākaśāsanaḥ

12,029.058a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ

12,029.058c ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat

12,029.059a sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ

12,029.059c rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ

12,029.060a sahasram aśvā ekaikaṃ hastinaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ

12,029.060c gavāṃ sahasram aśve 'śve sahasraṃ gavy ajāvikam

12,029.061a upahvare nivasato yasyāṅke niṣasāda ha

12,029.061c gaṅgā bhāgīrathī tasmād urvaśī hy abhavat purā

12,029.062a bhūridakṣiṇam ikṣvākuṃ yajamānaṃ bhagīratham

12,029.062c trilokapathagā gaṅgā duhitṛtvam upeyuṣī

12,029.063a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.063c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.064a dilīpaṃ caivailavilaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.064c yasya karmāṇi bhūrīṇi kathayanti dvijātayaḥ

12,029.065a imāṃ vai vasusaṃpannāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ

12,029.065c dadau tasmin mahāyajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ

12,029.066a tasyeha yajamānasya yajñe yajñe purohitaḥ

12,029.066c sahasraṃ vāraṇān haimān dakṣiṇām atyakālayat

12,029.067a yasya yajñe mahān āsīd yūpaḥ śrīmān hiraṇmayaḥ

12,029.067c taṃ devāḥ karma kurvāṇāḥ śakrajyeṣṭhā upāśrayan

12,029.068a caṣālo yasya sauvarṇas tasmin yūpe hiraṇmaye

12,029.068c nanṛtur devagandharvāḥ ṣaṭsahasrāṇi saptadhā

12,029.069a avādayat tatra vīṇāṃ madhye viśvāvasuḥ svayam

12,029.069c sarvabhūtāny amanyanta mama vādayatīty ayam

12,029.070a etad rājño dilīpasya rājāno nānucakrire

12,029.070c yat striyo hemasaṃpannāḥ pathi mattāḥ sma śerate

12,029.071a rājānam ugradhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam

12,029.071c ye 'paśyan sumahātmānaṃ te 'pi svargajito narāḥ

12,029.072a trayaḥ śabdā na jīryante dilīpasya niveśane

12,029.072c svādhyāyaghoṣo jyāghoṣo dīyatām iti caiva hi

12,029.073a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.073c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.074a māndhātāraṃ yauvanāśvaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.074c yaṃ devā maruto garbhaṃ pituḥ pārśvād apāharan

12,029.075a saṃvṛddho yuvanāśvasya jaṭhare yo mahātmanaḥ

12,029.075c pṛṣad ājyodbhavaḥ śrīmāṃs trilokavijayī nṛpaḥ

12,029.076a yaṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devarūpiṇam

12,029.076c anyonyam abruvan devāḥ kam ayaṃ dhāsyatīti vai

12,029.077a mām eva dhāsyatīty evam indro abhyavapadyata

12,029.077c māndhāteti tatas tasya nāma cakre śatakratuḥ

12,029.078a tatas tu payaso dhārāṃ puṣṭihetor mahātmanaḥ

12,029.078c tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat

12,029.079a taṃ piban pāṇim indrasya samām ahnā vyavardhata

12,029.079c sa āsīd dvādaśasamo dvādaśāhena pārthiva

12,029.080a tam iyaṃ pṛthivī sarvā ekāhnā samapadyata

12,029.080c dharmātmānaṃ mahātmānaṃ śūram indrasamaṃ yudhi

12,029.081a ya āṅgāraṃ hi nṛpatiṃ maruttam asitaṃ gayam

12,029.081c aṅgaṃ bṛhadrathaṃ caiva māndhātā samare 'jayat

12,029.082a yauvanāśvo yadāṅgāraṃ samare samayodhayat

12,029.082c visphārair dhanuṣo devā dyaur abhedīti menire

12,029.083a yataḥ sūrya udeti sma yatra ca pratitiṣṭhati

12,029.083c sarvaṃ tad yauvanāśvasya māndhātuḥ kṣetram ucyate

12,029.084a aśvamedhaśateneṣṭvā rājasūyaśatena ca

12,029.084c adadād rohitān matsyān brāhmaṇebhyo mahīpatiḥ

12,029.085a hairaṇyān yojanotsedhān āyatān daśayojanam

12,029.085c atiriktān dvijātibhyo vyabhajann itare janāḥ

12,029.086a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.086c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.087a yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.087c ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ vijitya sahasāgarām

12,029.088a śamyāpātenābhyatīyād vedībhiś citrayan nṛpa

12,029.088c ījānaḥ kratubhiḥ puṇyaiḥ paryagacchad vasuṃdharām

12,029.089a iṣṭvā kratusahasreṇa vājimedhaśatena ca

12,029.089c tarpayām āsa devendraṃ tribhiḥ kāñcanaparvataiḥ

12,029.090a vyūḍhe devāsure yuddhe hatvā daiteyadānavān

12,029.090c vyabhajat pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yayātir nahuṣātmajaḥ

12,029.091a anteṣu putrān nikṣipya yadudruhyupurogamān

12,029.091c pūruṃ rājye 'bhiṣicya sve sadāraḥ prasthito vanam

12,029.092a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.092c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.093a ambarīṣaṃ ca nābhāgaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.093c yaṃ prajā vavrire puṇyaṃ goptāraṃ nṛpasattama

12,029.094a yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñām ayuta yājinām

12,029.094c ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyaḥ samāhitaḥ

12,029.095a naitat pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare

12,029.095c ity ambarīṣaṃ nābhāgam anvamodanta dakṣiṇāḥ

12,029.096a śataṃ rājasahasrāṇi śataṃ rājaśatāni ca

12,029.096c sarve 'śvamedhair ījānās te 'bhyayur dakṣiṇāyanam

12,029.097a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.097c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.098a śaśabinduṃ caitrarathaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.098c yasya bhāryāsahasrāṇāṃ śatam āsīn mahātmanaḥ

12,029.099a sahasraṃ tu sahasrāṇāṃ yasyāsañ śāśabindavaḥ

12,029.099c hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ

12,029.100a śataṃ kanyā rājaputram ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ

12,029.100c kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāgaṃ nāgaṃ śataṃ rathāḥ

12,029.101a rathaṃ rathaṃ śataṃ cāśvā deśajā hemamālinaḥ

12,029.101c aśvam aśvaṃ śataṃ gāvo gāṃ gāṃ tadvad ajāvikam

12,029.102a etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe

12,029.102c śaśabindur mahārāja brāhmaṇebhyaḥ samādiśat

12,029.103a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.103c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.104a gayam āmūrtarayasaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.104c yaḥ sa varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat

12,029.105a yasmai vahnir varān prādāt tato vavre varān gayaḥ

12,029.105c dadato me 'kṣayā cāstu dharme śraddhā ca vardhatām

12,029.106a mano me ramatāṃ satye tvatprasādād dhutāśana

12,029.106c lebhe ca kāmāṃs tān sarvān pāvakād iti naḥ śrutam

12,029.107a darśena paurṇamāsena cāturmāsyaiḥ punaḥ punaḥ

12,029.107c ayajat sa mahātejāḥ sahasraṃ parivatsarān

12,029.108a śataṃ gavāṃ sahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca

12,029.108c utthāyotthāya vai prādāt sahasraṃ parivatsarān

12,029.109a tarpayām āsa somena devān vittair dvijān api

12,029.109c pitṝn svadhābhiḥ kāmaiś ca striyaḥ svāḥ puruṣarṣabha

12,029.110a sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā daśavyāmāṃ dvirāyatām

12,029.110c dakṣiṇām adadad rājā vājimedhamahāmakhe

12,029.111a yāvatyaḥ sikatā rājan gaṅgāyāḥ puruṣarṣabha

12,029.111c tāvatīr eva gāḥ prādād āmūrtarayaso gayaḥ

12,029.112a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.112c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.113a rantidevaṃ ca sāṅkṛtyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.113c samyag ārādhya yaḥ śakraṃ varaṃ lebhe mahāyaśāḥ

12,029.114a annaṃ ca no bahu bhaved atithīṃś ca labhemahi

12,029.114c śraddhā ca no mā vyagaman mā ca yāciṣma kaṃ cana

12,029.115a upātiṣṭhanta paśavaḥ svayaṃ taṃ saṃśitavratam

12,029.115c grāmyāraṇyā mahātmānaṃ rantidevaṃ yaśasvinam

12,029.116a mahānadī carmarāśer utkledāt susruve yataḥ

12,029.116c tataś carmaṇvatīty evaṃ vikhyātā sā mahānadī

12,029.117a brāhmaṇebhyo dadau niṣkān sadasi pratate nṛpaḥ

12,029.117c tubhyaṃ tubhyaṃ niṣkam iti yatrākrośanti vai dvijāḥ

12,029.117e sahasraṃ tubhyam ity uktvā brāhmaṇān sma prapadyate

12,029.118a anvāhāryopakaraṇaṃ dravyopakaraṇaṃ ca yat

12,029.118c ghaṭāḥ sthālyaḥ kaṭāhāś ca pātryaś ca piṭharā api

12,029.118e na tat kiṃ cid asauvarṇaṃ rantidevasya dhīmataḥ

12,029.119a sāṅkṛte rantidevasya yāṃ rātrim avasad gṛhe

12,029.119c ālabhyanta śataṃ gāvaḥ sahasrāṇi ca viṃśatiḥ

12,029.120a tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ

12,029.120c sūpabhūyiṣṭham aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathā purā

12,029.121a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.121c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.122a sagaraṃ ca mahātmānaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.122c aikṣvākaṃ puruṣavyāghram atimānuṣavikramam

12,029.123a ṣaṣṭiḥ putrasahasrāṇi yaṃ yāntaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ

12,029.123c nakṣatrarājaṃ varṣānte vyabhre jyotirgaṇā iva

12,029.124a ekacchatrā mahī yasya praṇatā hy abhavat purā

12,029.124c yo 'śvamedhasahasreṇa tarpayām āsa devatāḥ

12,029.125a yaḥ prādāt kāñcanastambhaṃ prāsādaṃ sarvakāñcanam

12,029.125c pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ śayanasaṃkulam

12,029.126a dvijātibhyo 'nurūpebhyaḥ kāmān uccāvacāṃs tathā

12,029.126c yasyādeśena tad vittaṃ vyabhajanta dvijātayaḥ

12,029.127a khānayām āsa yaḥ kopāt pṛthivīṃ sāgarāṅkitām

12,029.127c yasya nāmnā samudraś ca sāgaratvam upāgataḥ

12,029.128a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.128c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.129a rājānaṃ ca pṛthuṃ vainyaṃ mṛtaṃ śuśruma sṛñjaya

12,029.129c yam abhyaṣiñcan saṃbhūya mahāraṇye maharṣayaḥ

12,029.130a prathayiṣyati vai lokān pṛthur ity eva śabditaḥ

12,029.130c kṣatāc ca nas trāyatīti sa tasmāt kṣatriyaḥ smṛtaḥ

12,029.131a pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan

12,029.131c tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata

12,029.132a akṛṣṭapacyā pṛthivī puṭake puṭake madhu

12,029.132c sarvā droṇadughā gāvo vainyasyāsan praśāsataḥ

12,029.133a arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ

12,029.133c yathābhikāmam avasan kṣetreṣu ca gṛheṣu ca

12,029.134a āpaḥ saṃstambhire yasya samudrasya yiyāsataḥ

12,029.134c saritaś cānudīryanta dhvajasaṅgaś ca nābhavat

12,029.135a hairaṇyāṃs trinalotsedhān parvatān ekaviṃśatim

12,029.135c brāhmaṇebhyo dadau rājā yo 'śvamedhe mahāmakhe

12,029.136a sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā

12,029.136c putrāt puṇyataraś caiva mā putram anutapyathāḥ

12,029.137a kiṃ vai tūṣṇīṃ dhyāyasi sṛñjaya tvaṃ; na me rājan vācam imāṃ śṛṇoṣi

12,029.137c na cen moghaṃ vipralaptaṃ mayedaṃ; pathyaṃ mumūrṣor iva samyag uktam

12,029.138 sṛñjaya uvāca

12,029.138a śṛṇomi te nārada vācam etāṃ; vicitrārthāṃ srajam iva puṇyagandhām

12,029.138c rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ mahātmanāṃ; kīrtyā yuktāṃ śokanirṇāśanārtham

12,029.139a na te moghaṃ vipralaptaṃ maharṣe; dṛṣṭvaiva tvāṃ nāradāhaṃ viśokaḥ

12,029.139c śuśrūṣe te vacanaṃ brahmavādin; na te tṛpyāmy amṛtasyeva pānāt

12,029.140a amoghadarśin mama cet prasādaṃ; sutāghadagdhasya vibho prakuryāḥ

12,029.140c mṛtasya saṃjīvanam adya me syāt; tava prasādāt sutasaṃgamaś ca

12,029.141 nārada uvāca

12,029.141a yas te putro dayito 'yaṃ viyātaḥ; svarṇaṣṭhīvī yam adāt parvatas te

12,029.141c punas te taṃ putram ahaṃ dadāmi; hiraṇyanābhaṃ varṣasahasriṇaṃ ca

12,030.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,030.001a sa kathaṃ kāñcanaṣṭhīvī sṛñjayasya suto 'bhavat

12,030.001c parvatena kimarthaṃ ca dattaḥ kena mamāra ca

12,030.002a yadā varṣasahasrāyus tadā bhavati mānavaḥ

12,030.002c katham aprāptakaumāraḥ sṛñjayasya suto mṛtaḥ

12,030.003a utāho nāmamātraṃ vai suvarṇaṣṭhīvino 'bhavat

12,030.003c tathyaṃ vā kāñcanaṣṭhīvīty etad icchāmi veditum

12,030.004 vāsudeva uvāca

12,030.004a atra te kathayiṣyāmi yathā vṛttaṃ janeśvara

12,030.004c nāradaḥ parvataś caiva prāg ṛṣī lokapūjitau

12,030.005a mātulo bhāgineyaś ca devalokād ihāgatau

12,030.005c vihartukāmau saṃprītyā mānuṣyeṣu purā prabhū

12,030.006a haviḥpavitrabhojyena devabhojyena caiva ha

12,030.006c nārado mātulaś caiva bhāgineyaś ca parvataḥ

12,030.007a tāv ubhau tapasopetāv avanītalacāriṇau

12,030.007c bhuñjānau mānuṣān bhogān yathāvat paryadhāvatām

12,030.008a prītimantau mudā yuktau samayaṃ tatra cakratuḥ

12,030.008c yo bhaved dhṛdi saṃkalpaḥ śubho vā yadi vāśubhaḥ

12,030.008e anyonyasya sa ākhyeyo mṛṣā śāpo 'nyathā bhavet

12,030.009a tau tatheti pratijñāya maharṣī lokapūjitau

12,030.009c sṛñjayaṃ śvaityam abhyetya rājānam idam ūcatuḥ

12,030.010a āvāṃ bhavati vatsyāvaḥ kaṃ cit kālaṃ hitāya te

12,030.010c yathāvat pṛthivīpāla āvayoḥ praguṇībhava

12,030.010e tatheti kṛtvā tau rājā satkṛtyopacacāra ha

12,030.011a tataḥ kadā cit tau rājā mahātmānau tathāgatau

12,030.011c abravīt paramaprītaḥ suteyaṃ varavarṇinī

12,030.012a ekaiva mama kanyaiṣā yuvāṃ paricariṣyati

12,030.012c darśanīyānavadyāṅgī śīlavṛttasamanvitā

12,030.012e sukumārī kumārī ca padmakiñjalkasaṃnibhā

12,030.013a paramaṃ saumya ity uktas tābhyāṃ rājā śaśāsa tām

12,030.013c kanye viprāv upacara devavat pitṛvac ca ha

12,030.014a sā tu kanyā tathety uktvā pitaraṃ dharmacāriṇī

12,030.014c yathānideśaṃ rājñas tau satkṛtyopacacāra ha

12,030.015a tasyās tathopacāreṇa rūpeṇāpratimena ca

12,030.015c nāradaṃ hṛcchayas tūrṇaṃ sahasaivānvapadyata

12,030.016a vavṛdhe ca tatas tasya hṛdi kāmo mahātmanaḥ

12,030.016c yathā śuklasya pakṣasya pravṛttāv uḍurāṭ chanaiḥ

12,030.017a na ca taṃ bhāgineyāya parvatāya mahātmane

12,030.017c śaśaṃsa manmathaṃ tīvraṃ vrīḍamānaḥ sa dharmavit

12,030.018a tapasā ceṅgitenātha parvato 'tha bubodha tat

12,030.018c kāmārtaṃ nāradaṃ kruddhaḥ śaśāpainaṃ tato bhṛśam

12,030.019a kṛtvā samayam avyagro bhavān vai sahito mayā

12,030.019c yo bhaved dhṛdi saṃkalpaḥ śubho vā yadi vāśubhaḥ

12,030.020a anyonyasya sa ākhyeya iti tad vai mṛṣā kṛtam

12,030.020c bhavatā vacanaṃ brahmaṃs tasmād etad vadāmy aham

12,030.021a na hi kāmaṃ pravartantaṃ bhavān ācaṣṭa me purā

12,030.021c sukumāryāṃ kumāryāṃ te tasmād eṣa śapāmy aham

12,030.022a brahmavādī gurur yasmāt tapasvī brāhmaṇaś ca san

12,030.022c akārṣīḥ samayabhraṃśam āvābhyāṃ yaḥ kṛto mithaḥ

12,030.023a śapsye tasmāt susaṃkruddho bhavantaṃ taṃ nibodha me

12,030.023c sukumārī ca te bhāryā bhaviṣyati na saṃśayaḥ

12,030.024a vānaraṃ caiva kanyā tvāṃ vivāhāt prabhṛti prabho

12,030.024c saṃdrakṣyanti narāś cānye svarūpeṇa vinākṛtam

12,030.025a sa tad vākyaṃ tu vijñāya nāradaḥ parvatāt tadā

12,030.025c aśapat tam api krodhād bhāgineyaṃ sa mātulaḥ

12,030.026a tapasā brahmacaryeṇa satyena ca damena ca

12,030.026c yukto 'pi dharmanityaś ca na svargavāsam āpsyasi

12,030.027a tau tu śaptvā bhṛśaṃ kruddhau parasparam amarṣaṇau

12,030.027c pratijagmatur anyonyaṃ kruddhāv iva gajottamau

12,030.028a parvataḥ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ vicacāra mahāmuniḥ

12,030.028c pūjyamāno yathānyāyaṃ tejasā svena bhārata

12,030.029a atha tām alabhat kanyāṃ nāradaḥ sṛñjayātmajām

12,030.029c dharmeṇa dharmapravaraḥ sukumārīm aninditām

12,030.030a sā tu kanyā yathāśāpaṃ nāradaṃ taṃ dadarśa ha

12,030.030c pāṇigrahaṇamantrāṇāṃ prayogād eva vānaram

12,030.031a sukumārī ca devarṣiṃ vānarapratimānanam

12,030.031c naivāvamanyata tadā prītimaty eva cābhavat

12,030.032a upatasthe ca bhartāraṃ na cānyaṃ manasāpy agāt

12,030.032c devaṃ muniṃ vā yakṣaṃ vā patitve pativatsalā

12,030.033a tataḥ kadā cid bhagavān parvato 'nusasāra ha

12,030.033c vanaṃ virahitaṃ kiṃ cit tatrāpaśyat sa nāradam

12,030.034a tato 'bhivādya provāca nāradaṃ parvatas tadā

12,030.034c bhavān prasādaṃ kurutāṃ svargādeśāya me prabho

12,030.035a tam uvāca tato dṛṣṭvā parvataṃ nāradas tadā

12,030.035c kṛtāñjalim upāsīnaṃ dīnaṃ dīnataraḥ svayam

12,030.036a tvayāhaṃ prathamaṃ śapto vānaras tvaṃ bhaviṣyasi

12,030.036c ity uktena mayā paścāc chaptas tvam api matsarāt

12,030.036e adyaprabhṛti vai vāsaṃ svarge nāvāpsyasīti ha

12,030.037a tava naitad dhi sadṛśaṃ putrasthāne hi me bhavān

12,030.037c nivartayetāṃ tau śāpam anyo 'nyena tadā munī

12,030.038a śrīsamṛddhaṃ tadā dṛṣṭvā nāradaṃ devarūpiṇam

12,030.038c sukumārī pradudrāva parapaty abhiśaṅkayā

12,030.039a tāṃ parvatas tato dṛṣṭvā pradravantīm aninditām

12,030.039c abravīt tava bhartaiṣa nātra kāryā vicāraṇā

12,030.040a ṛṣiḥ paramadharmātmā nārado bhagavān prabhuḥ

12,030.040c tavaivābhedyahṛdayo mā te bhūd atra saṃśayaḥ

12,030.041a sānunītā bahuvidhaṃ parvatena mahātmanā

12,030.041c śāpadoṣaṃ ca taṃ bhartuḥ śrutvā svāṃ prakṛtiṃ gatā

12,030.041e parvato 'tha yayau svargaṃ nārado 'tha yayau gṛhān

12,030.042a pratyakṣakarmā sarvasya nārado 'yaṃ mahān ṛṣiḥ

12,030.042c eṣa vakṣyati vai pṛṣṭo yathā vṛttaṃ narottama

12,031.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,031.001a tato rājā pāṇḍusuto nāradaṃ pratyabhāṣata

12,031.001c bhagavañ śrotum icchāmi suvarṇaṣṭhīvisaṃbhavam

12,031.002a evam uktaḥ sa ca munir dharmarājena nāradaḥ

12,031.002c ācacakṣe yathā vṛttaṃ suvarṇaṣṭhīvinaṃ prati

12,031.003a evam etan mahārāja yathāyaṃ keśavo 'bravīt

12,031.003c kāryasyāsya tu yac cheṣaṃ tat te vakṣyāmi pṛcchataḥ

12,031.004a ahaṃ ca parvataś caiva svasrīyo me mahāmuniḥ

12,031.004c vastukāmāv abhigatau sṛñjayaṃ jayatāṃ varam

12,031.005a tatra saṃpūjitau tena vidhidṛṣṭena karmaṇā

12,031.005c sarvakāmaiḥ suvihitau nivasāvo 'sya veśmani

12,031.006a vyatikrāntāsu varṣāsu samaye gamanasya ca

12,031.006c parvato mām uvācedaṃ kāle vacanam arthavat

12,031.007a āvām asya narendrasya gṛhe paramapūjitau

12,031.007c uṣitau samaye brahmaṃś cintyatām atra sāṃpratam

12,031.008a tato 'ham abruvaṃ rājan parvataṃ śubhadarśanam

12,031.008c sarvam etat tvayi vibho bhāgineyopapadyate

12,031.009a vareṇa chandyatāṃ rājā labhatāṃ yad yad icchati

12,031.009c āvayos tapasā siddhiṃ prāpnotu yadi manyase

12,031.010a tata āhūya rājānaṃ sṛñjayaṃ śubhadarśanam

12,031.010c parvato 'numataṃ vākyam uvāca munipuṃgavaḥ

12,031.011a prītau svo nṛpa satkārais tava hy ārjavasaṃbhṛtaiḥ

12,031.011c āvābhyām abhyanujñāto varaṃ nṛvara cintaya

12,031.012a devānām avihiṃsāyāṃ yad bhaven mānuṣakṣamam

12,031.012c tad gṛhāṇa mahārāja pūjārho nau mato bhavān

12,031.013 sṛñjaya uvāca

12,031.013a prītau bhavantau yadi me kṛtam etāvatā mama

12,031.013c eṣa eva paro lābho nirvṛtto me mahāphalaḥ

12,031.014 nārada uvāca

12,031.014a tam evaṃvādinaṃ bhūyaḥ parvataḥ pratyabhāṣata

12,031.014c vṛṇīṣva rājan saṃkalpo yas te hṛdi ciraṃ sthitaḥ

12,031.015 sṛñjaya uvāca

12,031.015a abhīpsāmi sutaṃ vīraṃ vīryavantaṃ dṛḍhavratam

12,031.015c āyuṣmantaṃ mahābhāgaṃ devarājasamadyutim

12,031.016 parvata uvāca

12,031.016a bhaviṣyaty eṣa te kāmo na tv āyuṣmān bhaviṣyati

12,031.016c devarājābhibhūtyarthaṃ saṃkalpo hy eṣa te hṛdi

12,031.017a suvarṇaṣṭhīvanāc caiva svarṇaṣṭhīvī bhaviṣyati

12,031.017c rakṣyaś ca devarājāt sa devarājasamadyutiḥ

12,031.018 nārada uvāca

12,031.018a tac chrutvā sṛñjayo vākyaṃ parvatasya mahātmanaḥ

12,031.018c prasādayām āsa tadā naitad evaṃ bhaved iti

12,031.019a āyuṣmān me bhavet putro bhavatas tapasā mune

12,031.019c na ca taṃ parvataḥ kiṃ cid uvācendravyapekṣayā

12,031.020a tam ahaṃ nṛpatiṃ dīnam abruvaṃ punar eva tu

12,031.020c smartavyo 'haṃ mahārāja darśayiṣyāmi te smṛtaḥ

12,031.021a ahaṃ te dayitaṃ putraṃ pretarājavaśaṃ gatam

12,031.021c punar dāsyāmi tad rūpaṃ mā śucaḥ pṛthivīpate

12,031.022a evam uktvā tu nṛpatiṃ prayātau svo yathepsitam

12,031.022c sṛñjayaś ca yathākāmaṃ praviveśa svamandiram

12,031.023a sṛñjayasyātha rājarṣeḥ kasmiṃś cit kālaparyaye

12,031.023c jajñe putro mahāvīryas tejasā prajvalann iva

12,031.024a vavṛdhe sa yathākālaṃ sarasīva mahotpalam

12,031.024c babhūva kāñcanaṣṭhīvī yathārthaṃ nāma tasya tat

12,031.025a tad adbhutatamaṃ loke paprathe kurusattama

12,031.025c bubudhe tac ca devendro varadānaṃ mahātmanoḥ

12,031.026a tatas tv abhibhavād bhīto bṛhaspatimate sthitaḥ

12,031.026c kumārasyāntaraprekṣī babhūva balavṛtrahā

12,031.027a codayām āsa vajraṃ sa divyāstraṃ mūrtisaṃsthitam

12,031.027c vyāghro bhūtvā jahīmaṃ tvaṃ rājaputram iti prabho

12,031.028a vivṛddhaḥ kila vīryeṇa mām eṣo 'bhibhaviṣyati

12,031.028c sṛñjayasya suto vajra yathainaṃ parvato dadau

12,031.029a evam uktas tu śakreṇa vajraḥ parapuraṃjayaḥ

12,031.029c kumārasyāntaraprekṣī nityam evānvapadyata

12,031.030a sṛñjayo 'pi sutaṃ prāpya devarājasamadyutim

12,031.030c hṛṣṭaḥ sāntaḥpuro rājā vananityo 'bhavat tadā

12,031.031a tato bhāgīrathītīre kadā cid vananirjhare

12,031.031c dhātrīdvitīyo bālaḥ sa krīḍārthaṃ paryadhāvata

12,031.032a pañcavarṣakadeśīyo bālo nāgendravikramaḥ

12,031.032c sahasotpatitaṃ vyāghram āsasāda mahābalaḥ

12,031.033a tena caiva viniṣpiṣṭo vepamāno nṛpātmajaḥ

12,031.033c vyasuḥ papāta medinyāṃ tato dhātrī vicukruśe

12,031.034a hatvā tu rājaputraṃ sa tatraivāntaradhīyata

12,031.034c śārdūlo devarājasya māyayāntarhitas tadā

12,031.035a dhātryās tu ninadaṃ śrutvā rudatyāḥ paramārtavat

12,031.035c abhyadhāvata taṃ deśaṃ svayam eva mahīpatiḥ

12,031.036a sa dadarśa gatāsuṃ taṃ śayānaṃ pītaśoṇitam

12,031.036c kumāraṃ vigatānandaṃ niśākaram iva cyutam

12,031.037a sa tam utsaṅgam āropya paripīḍitavakṣasam

12,031.037c putraṃ rudhirasaṃsiktaṃ paryadevayad āturaḥ

12,031.038a tatas tā mātaras tasya rudantyaḥ śokakarśitāḥ

12,031.038c abhyadhāvanta taṃ deśaṃ yatra rājā sa sṛñjayaḥ

12,031.039a tataḥ sa rājā sasmāra mām antargatamānasaḥ

12,031.039c tac cāhaṃ cintitaṃ jñātvā gatavāṃs tasya darśanam

12,031.040a sa mayaitāni vākyāni śrāvitaḥ śokalālasaḥ

12,031.040c yāni te yaduvīreṇa kathitāni mahīpate

12,031.041a saṃjīvitaś cāpi mayā vāsavānumate tadā

12,031.041c bhavitavyaṃ tathā tac ca na tac chakyam ato 'nyathā

12,031.042a ata ūrdhvaṃ kumāraḥ sa svarṇaṣṭhīvī mahāyaśāḥ

12,031.042c cittaṃ prasādayām āsa pitur mātuś ca vīryavān

12,031.043a kārayām āsa rājyaṃ sa pitari svargate vibhuḥ

12,031.043c varṣāṇām ekaśatavat sahasraṃ bhīmavikramaḥ

12,031.044a tata iṣṭvā mahāyajñair bahubhir bhūridakṣiṇaiḥ

12,031.044c tarpayām āsa devāṃś ca pitṝṃś caiva mahādyutiḥ

12,031.045a utpādya ca bahūn putrān kulasaṃtānakāriṇaḥ

12,031.045c kālena mahatā rājan kāladharmam upeyivān

12,031.046a sa tvaṃ rājendra saṃjātaṃ śokam etan nivartaya

12,031.046c yathā tvāṃ keśavaḥ prāha vyāsaś ca sumahātapāḥ

12,031.047a pitṛpaitāmahaṃ rājyam āsthāya duram udvaha

12,031.047c iṣṭvā puṇyair mahāyajñair iṣṭāṃl lokān avāpsyasi

12,032.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,032.001a tūṣṇīṃbhūtaṃ tu rājānaṃ śocamānaṃ yudhiṣṭhiram

12,032.001c tapasvī dharmatattvajñaḥ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

12,032.002a prajānāṃ pālanaṃ dharmo rājñāṃ rājīvalocana

12,032.002c dharmaḥ pramāṇaṃ lokasya nityaṃ dharmānuvartanam

12,032.003a anutiṣṭhasva vai rājan pitṛpaitāmahaṃ padam

12,032.003c brāhmaṇeṣu ca yo dharmaḥ sa nityo vedaniścitaḥ

12,032.004a tat pramāṇaṃ pramāṇānāṃ śāśvataṃ bharatarṣabha

12,032.004c tasya dharmasya kṛtsnasya kṣatriyaḥ parirakṣitā

12,032.005a tathā yaḥ pratihanty asya śāsanaṃ viṣaye naraḥ

12,032.005c sa bāhubhyāṃ vinigrāhyo lokayātrāvighātakaḥ

12,032.006a pramāṇam apramāṇaṃ yaḥ kuryān mohavaśaṃ gataḥ

12,032.006c bhṛtyo vā yadi vā putras tapasvī vāpi kaś cana

12,032.006e pāpān sarvair upāyais tān niyacched ghātayeta vā

12,032.007a ato 'nyathā vartamāno rājā prāpnoti kilbiṣam

12,032.007c dharmaṃ vinaśyamānaṃ hi yo na rakṣet sa dharmahā

12,032.008a te tvayā dharmahantāro nihatāḥ sapadānugāḥ

12,032.008c svadharme vartamānas tvaṃ kiṃ nu śocasi pāṇḍava

12,032.008e rājā hi hanyād dadyāc ca prajā rakṣec ca dharmataḥ

12,032.009 yudhiṣṭhira uvāca

12,032.009a na te 'bhiśaṅke vacanaṃ yad bravīṣi tapodhana

12,032.009c aparokṣo hi te dharmaḥ sarvadharmabhṛtāṃ vara

12,032.010a mayā hy avadhyā bahavo ghātitā rājyakāraṇāt

12,032.010c tāny akāryāṇi me brahman dahanti ca tapanti ca

12,032.011 vyāsa uvāca

12,032.011a īśvaro vā bhavet kartā puruṣo vāpi bhārata

12,032.011c haṭho vā vartate loke karmajaṃ vā phalaṃ smṛtam

12,032.012a īśvareṇa niyuktā hi sādhv asādhu ca pārthiva

12,032.012c kurvanti puruṣāḥ karma phalam īśvaragāmi tat

12,032.013a yathā hi puruṣaś chindyād vṛkṣaṃ paraśunā vane

12,032.013c chettur eva bhavet pāpaṃ paraśor na kathaṃ cana

12,032.014a atha vā tad upādānāt prāpnuyuḥ karmaṇaḥ phalam

12,032.014c daṇḍaśastrakṛtaṃ pāpaṃ puruṣe tan na vidyate

12,032.015a na caitad iṣṭaṃ kaunteya yad anyena phalaṃ kṛtam

12,032.015c prāpnuyād iti tasmāc ca īśvare tan niveśaya

12,032.016a atha vā puruṣaḥ kartā karmaṇoḥ śubhapāpayoḥ

12,032.016c na paraṃ vidyate tasmād evam anyac chubhaṃ kuru

12,032.017a na hi kaś cit kva cid rājan diṣṭāt pratinivartate

12,032.017c daṇḍaśastrakṛtaṃ pāpaṃ puruṣe tan na vidyate

12,032.018a yadi vā manyase rājan haṭhe lokaṃ pratiṣṭhitam

12,032.018c evam apy aśubhaṃ karma na bhūtaṃ na bhaviṣyati

12,032.019a athābhipattir lokasya kartavyā śubhapāpayoḥ

12,032.019c abhipannatamaṃ loke rājñām udyatadaṇḍanam

12,032.020a athāpi loke karmāṇi samāvartanta bhārata

12,032.020c śubhāśubhaphalaṃ ceme prāpnuvantīti me matiḥ

12,032.021a evaṃ satyaṃ śubhādeśaṃ karmaṇas tat phalaṃ dhruvam

12,032.021c tyaja tad rājaśārdūla maivaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ

12,032.022a svadharme vartamānasya sāpavāde 'pi bhārata

12,032.022c evam ātmaparityāgas tava rājan na śobhanaḥ

12,032.023a vihitānīha kaunteya prāyaścittāni karmiṇām

12,032.023c śarīravāṃs tāni kuryād aśarīraḥ parābhavet

12,032.024a tad rājañ jīvamānas tvaṃ prāyaścittaṃ cariṣyasi

12,032.024c prāyaścittam akṛtvā tu pretya taptāsi bhārata

12,033.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,033.001a hatāḥ putrāś ca pautrāś ca bhrātaraḥ pitaras tathā

12,033.001c śvaśurā guravaś caiva mātulāḥ sapitāmahāḥ

12,033.002a kṣatriyāś ca mahātmānaḥ saṃbandhisuhṛdas tathā

12,033.002c vayasyā jñātayaś caiva bhrātaraś ca pitāmaha

12,033.003a bahavaś ca manuṣyendrā nānādeśasamāgatāḥ

12,033.003c ghātitā rājyalubdhena mayaikena pitāmaha

12,033.004a tāṃs tādṛśān ahaṃ hatvā dharmanityān mahīkṣitaḥ

12,033.004c asakṛt somapān vīrān kiṃ prāpsyāmi tapodhana

12,033.005a dahyāmy aniśam adyāhaṃ cintayānaḥ punaḥ punaḥ

12,033.005c hīnāṃ pārthivasiṃhais taiḥ śrīmadbhiḥ pṛthivīm imām

12,033.006a dṛṣṭvā jñātivadhaṃ ghoraṃ hatāṃś ca śataśaḥ parān

12,033.006c koṭiśaś ca narān anyān paritapye pitāmaha

12,033.007a kā nu tāsāṃ varastrīṇām avasthādya bhaviṣyati

12,033.007c vihīnānāṃ svatanayaiḥ patibhir bhrātṛbhis tathā

12,033.008a asmān antakarān ghorān pāṇḍavān vṛṣṇisaṃhitān

12,033.008c ākrośantyaḥ kṛśā dīnā nipatantyaś ca bhūtale

12,033.009a apaśyantyaḥ pitṝn bhrātṝn patīn putrāṃś ca yoṣitaḥ

12,033.009c tyaktvā prāṇān priyān sarvā gamiṣyanti yamakṣayam

12,033.010a vatsalatvād dvijaśreṣṭha tatra me nāsti saṃśayaḥ

12,033.010c vyaktaṃ saukṣmyāc ca dharmasya prāpsyāmaḥ strīvadhaṃ vayam

12,033.011a te vayaṃ suhṛdo hatvā kṛtvā pāpam anantakam

12,033.011c narake nipatiṣyāmo hy adhaḥśirasa eva ca

12,033.012a śarīrāṇi vimokṣyāmas tapasogreṇa sattama

12,033.012c āśramāṃś ca viśeṣāṃs tvaṃ mamācakṣva pitāmaha

12,034.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,034.001a yudhiṣṭhirasya tad vākyaṃ śrutvā dvaipāyanas tadā

12,034.001c samīkṣya nipuṇaṃ buddhyā ṛṣiḥ provāca pāṇḍavam

12,034.002a mā viṣādaṃ kṛthā rājan kṣatradharmam anusmara

12,034.002c svadharmeṇa hatā hy ete kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha

12,034.003a kāṅkṣamāṇāḥ śriyaṃ kṛtsnāṃ pṛthivyāṃ ca mahad yaśaḥ

12,034.003c kṛtāntavidhisaṃyuktāḥ kālena nidhanaṃ gatāḥ

12,034.004a na tvaṃ hantā na bhīmo 'pi nārjuno na yamāv api

12,034.004c kālaḥ paryāyadharmeṇa prāṇān ādatta dehinām

12,034.005a na yasya mātāpitarau nānugrāhyo 'sti kaś cana

12,034.005c karmasākṣī prajānāṃ yas tena kālena saṃhṛtāḥ

12,034.006a hetumātram idaṃ tasya kālasya puruṣarṣabha

12,034.006c yad dhanti bhūtair bhūtāni tad asmai rūpam aiśvaram

12,034.007a karmamūrtyātmakaṃ viddhi sākṣiṇaṃ śubhapāpayoḥ

12,034.007c sukhaduḥkhaguṇodarkaṃ kālaṃ kālaphalapradam

12,034.008a teṣām api mahābāho karmāṇi paricintaya

12,034.008c vināśahetukāritve yais te kālavaśaṃ gatāḥ

12,034.009a ātmanaś ca vijānīhi niyamavrataśīlatām

12,034.009c yadā tvam īdṛśaṃ karma vidhinākramya kāritaḥ

12,034.010a tvaṣṭreva vihitaṃ yantraṃ yathā sthāpayitur vaśe

12,034.010c karmaṇā kālayuktena tathedaṃ bhrāmyate jagat

12,034.011a puruṣasya hi dṛṣṭvemām utpattim animittataḥ

12,034.011c yadṛcchayā vināśaṃ ca śokaharṣāv anarthakau

12,034.012a vyalīkaṃ cāpi yat tv atra cittavaitaṃsikaṃ tava

12,034.012c tadartham iṣyate rājan prāyaścittaṃ tad ācara

12,034.013a idaṃ ca śrūyate pārtha yuddhe devāsure purā

12,034.013c asurā bhrātaro jyeṣṭhā devāś cāpi yavīyasaḥ

12,034.014a teṣām api śrīnimittaṃ mahān āsīt samucchrayaḥ

12,034.014c yuddhaṃ varṣasahasrāṇi dvātriṃśad abhavat kila

12,034.015a ekārṇavāṃ mahīṃ kṛtvā rudhireṇa pariplutām

12,034.015c jaghnur daityāṃs tadā devās tridivaṃ caiva lebhire

12,034.016a tathaiva pṛthivīṃ labdhvā brāhmaṇā vedapāragāḥ

12,034.016c saṃśritā dānavānāṃ vai sāhyārthe darpamohitāḥ

12,034.017a śālāvṛkā iti khyātās triṣu lokeṣu bhārata

12,034.017c aṣṭāśītisahasrāṇi te cāpi vibudhair hatāḥ

12,034.018a dharmavyucchittim icchanto ye 'dharmasya pravartakāḥ

12,034.018c hantavyās te durātmāno devair daityā ivolbaṇāḥ

12,034.019a ekaṃ hatvā yadi kule śiṣṭānāṃ syād anāmayam

12,034.019c kulaṃ hatvātha rāṣṭraṃ vā na tad vṛttopaghātakam

12,034.020a adharmarūpo dharmo hi kaś cid asti narādhipa

12,034.020c dharmaś cādharmarūpo 'sti tac ca jñeyaṃ vipaścitā

12,034.021a tasmāt saṃstambhayātmānaṃ śrutavān asi pāṇḍava

12,034.021c devaiḥ pūrvagataṃ mārgam anuyāto 'si bhārata

12,034.022a na hīdṛśā gamiṣyanti narakaṃ pāṇḍavarṣabha

12,034.022c bhrātṝn āśvāsayaitāṃs tvaṃ suhṛdaś ca paraṃtapa

12,034.023a yo hi pāpasamārambhe kārye tadbhāvabhāvitaḥ

12,034.023c kurvann api tathaiva syāt kṛtvā ca nirapatrapaḥ

12,034.024a tasmiṃs tat kaluṣaṃ sarvaṃ samāptam iti śabditam

12,034.024c prāyaścittaṃ na tasyāsti hrāso vā pāpakarmaṇaḥ

12,034.025a tvaṃ tu śuklābhijātīyaḥ paradoṣeṇa kāritaḥ

12,034.025c anicchamānaḥ karmedaṃ kṛtvā ca paritapyase

12,034.026a aśvamedho mahāyajñaḥ prāyaścittam udāhṛtam

12,034.026c tam āhara mahārāja vipāpmaivaṃ bhaviṣyasi

12,034.027a marudbhiḥ saha jitvārīn maghavān pākaśāsanaḥ

12,034.027c ekaikaṃ kratum āhṛtya śatakṛtvaḥ śatakratuḥ

12,034.028a pūtapāpmā jitasvargo lokān prāpya sukhodayān

12,034.028c marudgaṇavṛtaḥ śakraḥ śuśubhe bhāsayan diśaḥ

12,034.029a svargaloke mahīyantam apsarobhiḥ śacīpatim

12,034.029c ṛṣayaḥ paryupāsante devāś ca vibudheśvaram

12,034.030a so 'yaṃ tvam iha saṃkrānto vikrameṇa vasuṃdharām

12,034.030c nirjitāś ca mahīpālā vikrameṇa tvayānagha

12,034.031a teṣāṃ purāṇi rāṣṭrāṇi gatvā rājan suhṛdvṛtaḥ

12,034.031c bhrātṝn putrāṃś ca pautrāṃś ca sve sve rājye 'bhiṣecaya

12,034.032a bālān api ca garbhasthān sāntvāni samudācaran

12,034.032c rañjayan prakṛtīḥ sarvāḥ paripāhi vasuṃdharām

12,034.033a kumāro nāsti yeṣāṃ ca kanyās tatrābhiṣecaya

12,034.033c kāmāśayo hi strīvargaḥ śokam evaṃ prahāsyati

12,034.034a evam āśvāsanaṃ kṛtvā sarvarāṣṭreṣu bhārata

12,034.034c yajasva vājimedhena yathendro vijayī purā

12,034.035a aśocyās te mahātmānaḥ kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabha

12,034.035c svakarmabhir gatā nāśaṃ kṛtāntabalamohitāḥ

12,034.036a avāptaḥ kṣatradharmas te rājyaṃ prāptam akalmaṣam

12,034.036c carasva dharmaṃ kaunteya śreyān yaḥ pretya bhāvikaḥ

12,035.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,035.001a kāni kṛtveha karmāṇi prāyaścittīyate naraḥ

12,035.001c kiṃ kṛtvā caiva mucyeta tan me brūhi pitāmaha

12,035.002 vyāsa uvāca

12,035.002a akurvan vihitaṃ karma pratiṣiddhāni cācaran

12,035.002c prāyaścittīyate hy evaṃ naro mithyā ca vartayan

12,035.003a sūryeṇābhyudito yaś ca brahmacārī bhavaty uta

12,035.003c tathā sūryābhinirmuktaḥ kunakhī śyāvadann api

12,035.004a parivittiḥ parivettā brahmojjho yaś ca kutsakaḥ

12,035.004c didhiṣūpatis tathā yaḥ syād agredidhiṣur eva ca

12,035.005a avakīrṇī bhaved yaś ca dvijātivadhakas tathā

12,035.005c atīrthe brahmaṇas tyāgī tīrthe cāpratipādakaḥ

12,035.006a grāmayājī ca kaunteya rājñaś ca parivikrayī

12,035.006c śūdrastrīvadhako yaś ca pūrvaḥ pūrvas tu garhitaḥ

12,035.007a vṛthāpaśusamālambhī vanadāhasya kārakaḥ

12,035.007c anṛtenopacartā ca pratiroddhā guros tathā

12,035.008a yaś cāgnīn apavidhyeta tathaiva brahmavikrayī

12,035.008c etāny enāṃsi sarvāṇi vyutkrāntasamayaś ca yaḥ

12,035.009a akāryāṇy api vakṣyāmi yāni tāni nibodha me

12,035.009c lokavedaviruddhāni tāny ekāgramanāḥ śṛṇu

12,035.010a svadharmasya parityāgaḥ paradharmasya ca kriyā

12,035.010c ayājyayājanaṃ caiva tathābhakṣyasya bhakṣaṇam

12,035.011a śaraṇāgatasaṃtyāgo bhṛtyasyābharaṇaṃ tathā

12,035.011c rasānāṃ vikrayaś cāpi tiryagyonivadhas tathā

12,035.012a ādhānādīni karmāṇi śaktimān na karoti yaḥ

12,035.012c aprayacchaṃś ca sarvāṇi nityaṃ deyāni bhārata

12,035.013a dakṣiṇānām adānaṃ ca brāhmaṇasvābhimarśanam

12,035.013c sarvāṇy etāny akāryāṇi prāhur dharmavido janāḥ

12,035.014a pitrā vibhajate putro yaś ca syād gurutalpagaḥ

12,035.014c aprajāyann adharmeṇa bhavaty ādharmiko janaḥ

12,035.015a uktāny etāni karmāṇi vistareṇetareṇa ca

12,035.015c yāni kurvann akurvaṃś ca prāyaścittīyate janaḥ

12,035.016a etāny eva tu karmāṇi kriyamāṇāni mānavān

12,035.016c yeṣu yeṣu nimitteṣu na limpanty atha tac chṛṇu

12,035.017a pragṛhya śastram āyāntam api vedāntagaṃ raṇe

12,035.017c jighāṃsantaṃ nihatyājau na tena brahmahā bhavet

12,035.018a api cāpy atra kaunteya mantro vedeṣu paṭhyate

12,035.018c vedapramāṇavihitaṃ taṃ dharmaṃ prabravīmi te

12,035.019a apetaṃ brāhmaṇaṃ vṛttād yo hanyād ātatāyinam

12,035.019c na tena brahmahā sa syān manyus taṃ manyum ṛcchati

12,035.020a prāṇātyaye tathājñānād ācaran madirām api

12,035.020c acodito dharmaparaḥ punaḥ saṃskāram arhati

12,035.021a etat te sarvam ākhyātaṃ kaunteyābhakṣyabhakṣaṇam

12,035.021c prāyaścittavidhānena sarvam etena śudhyati

12,035.022a gurutalpaṃ hi gurvarthe na dūṣayati mānavam

12,035.022c uddālakaḥ śvetaketuṃ janayām āsa śiṣyataḥ

12,035.023a steyaṃ kurvaṃs tu gurvartham āpatsu na nibadhyate

12,035.023c bahuśaḥ kāmakāreṇa na ced yaḥ saṃpravartate

12,035.024a anyatra brāhmaṇasvebhya ādadāno na duṣyati

12,035.024c svayam aprāśitā yaś ca na sa pāpena lipyate

12,035.025a prāṇatrāṇe 'nṛtaṃ vācyam ātmano vā parasya vā

12,035.025c gurvarthe strīṣu caiva syād vivāhakaraṇeṣu ca

12,035.026a nāvartate vrataṃ svapne śukramokṣe kathaṃ cana

12,035.026c ājyahomaḥ samiddhe 'gnau prāyaścittaṃ vidhīyate

12,035.027a pārivittyaṃ ca patite nāsti pravrajite tathā

12,035.027c bhikṣite pāradāryaṃ ca na tad dharmasya dūṣakam

12,035.028a vṛthāpaśusamālambhaṃ naiva kuryān na kārayet

12,035.028c anugrahaḥ paśūṇāṃ hi saṃskāro vidhicoditaḥ

12,035.029a anarhe brāhmaṇe dattam ajñānāt tan na dūṣakam

12,035.029c sakāraṇaṃ tathā tīrthe 'tīrthe vā pratipādanam

12,035.030a striyas tathāpacāriṇyo niṣkṛtiḥ syād adūṣikā

12,035.030c api sā pūyate tena na tu bhartā praduṣyate

12,035.031a tattvaṃ jñātvā tu somasya vikrayaḥ syād adūṣakaḥ

12,035.031c asamarthasya bhṛtyasya visargaḥ syād adoṣavān

12,035.031e vanadāho gavām arthe kriyamāṇo na dūṣakaḥ

12,035.032a uktāny etāni karmāṇi yāni kurvan na duṣyati

12,035.032c prāyaścittāni vakṣyāmi vistareṇaiva bhārata

12,035.032d*0047_01 yāni kṛtvā naraḥ pūto bhaviṣyati narādhipa

12,036.001 vyāsa uvāca

12,036.001a tapasā karmabhiś caiva pradānena ca bhārata

12,036.001c punāti pāpaṃ puruṣaḥ pūtaś cen na pravartate

12,036.002a ekakālaṃ tu bhuñjānaś caran bhaikṣaṃ svakarmakṛt

12,036.002c kapālapāṇiḥ khaṭvāṅgī brahmacārī sadotthitaḥ

12,036.003a anasūyur adhaḥśāyī karma loke prakāśayan

12,036.003c pūrṇair dvādaśabhir varṣair brahmahā vipramucyate

12,036.003d*0048_01 lakṣyaḥ śastrabhṛtāṃ vā syād viduṣām icchayātmanaḥ

12,036.003d*0048_02 prāsyed ātmānam agnau vā samiddhe trir avākśirāḥ

12,036.003d*0048_03 japan vānyatamaṃ vedaṃ yojanānāṃ śataṃ vrajet

12,036.003d*0048_04 sarvasvaṃ vā vedavide brāhmaṇāyopapādayet

12,036.003d*0048_05 dhanaṃ vā jīvanāyālaṃ gṛhaṃ vā saparicchadam

12,036.003d*0048_06 mucyate brahmahatyāyā goptā gobrāhmaṇasya ca

12,036.004a ṣaḍbhir varṣaiḥ kṛcchrabhojī brahmahā pūyate naraḥ

12,036.004c māse māse samaśnaṃs tu tribhir varṣaiḥ pramucyate

12,036.005a saṃvatsareṇa māsāśī pūyate nātra saṃśayaḥ

12,036.005c tathaivoparaman rājan svalpenāpi pramucyate

12,036.006a kratunā cāśvamedhena pūyate nātra saṃśayaḥ

12,036.006c ya cāsyāvabhṛthe snānti ke cid evaṃvidhā narāḥ

12,036.007a te sarve pūtapāpmāno bhavantīti parā śrutiḥ

12,036.007c brāhmaṇārthe hato yuddhe mucyate brahmahatyayā

12,036.008a gavāṃ śatasahasraṃ tu pātrebhyaḥ pratipādayan

12,036.008c brahmahā vipramucyeta sarvapāpebhya eva ca

12,036.009a kapilānāṃ sahasrāṇi yo dadyāt pañcaviṃśatim

12,036.009c dogdhrīṇāṃ sa ca pāpebhyaḥ sarvebhyo vipramucyate

12,036.010a gosahasraṃ savatsānāṃ dogdhrīṇāṃ prāṇasaṃśaye

12,036.010c sādhubhyo vai daridrebhyo dattvā mucyeta kilbiṣāt

12,036.011a śataṃ tai yas tu kāmbojān brāhmaṇebhyaḥ prayacchati

12,036.011c niyatebhyo mahīpāla sa ca pāpāt pramucyate

12,036.012a manorathaṃ tu yo dadyād ekasmā api bhārata

12,036.012c na kīrtayeta dattvā yaḥ sa ca pāpāt pramucyate

12,036.013a surāpānaṃ sakṛt pītvā yo 'gnivarṇāṃ pibed dvijaḥ

12,036.013c sa pāvayaty athātmānam iha loke paratra ca

12,036.014a meruprapātaṃ prapatañ jvalanaṃ vā samāviśan

12,036.014c mahāprasthānam ātiṣṭhan mucyate sarvakilbiṣaiḥ

12,036.015a bṛhaspatisaveneṣṭvā surāpo brāhmaṇaḥ punaḥ

12,036.015c samitiṃ brāhmaṇair gacched iti vai brāhmaṇī śrutiḥ

12,036.016a bhūmipradānaṃ kuryād yaḥ surāṃ pītvā vimatsaraḥ

12,036.016c punar na ca pibed rājan saṃskṛtaḥ śudhyate naraḥ

12,036.017a gurutalpī śilāṃ taptām āyasīm adhisaṃviśet

12,036.017c pāṇāv ādhāya vā śephaṃ pravrajed ūrdhvadarśanaḥ

12,036.018a śarīrasya vimokṣeṇa mucyate karmaṇo 'śubhāt

12,036.018c karmabhyo vipramucyante yattāḥ saṃvatsaraṃ striyaḥ

12,036.019a mahāvrataṃ cared yas tu dadyāt sarvasvam eva tu

12,036.019c gurvarthe vā hato yuddhe sa mucyet karmaṇo 'śubhāt

12,036.020a anṛtenopacartā ca pratiroddhā guros tathā

12,036.020c upahṛtya priyaṃ tasmai tasmāt pāpāt pramucyate

12,036.021a avakīrṇinimittaṃ tu brahmahatyāvrataṃ caret

12,036.021c kharacarmavāsāḥ ṣaṇmāsaṃ tathā mucyeta kilbiṣāt

12,036.022a paradārāpahārī ca parasyāpaharan vasu

12,036.022c saṃvatsaraṃ vratī bhūtvā tathā mucyeta kilbiṣāt

12,036.023a steyaṃ tu yasyāpaharet tasmai dadyāt samaṃ vasu

12,036.023c vividhenābhyupāyena tena mucyeta kilbiṣāt

12,036.024a kṛcchrād dvādaśarātreṇa svabhyastena daśāvaram

12,036.024c parivettā bhavet pūtaḥ parivittiś ca bhārata

12,036.025a niveśyaṃ tu bhavet tena sadā tārayitā pitṝn

12,036.025c na tu striyā bhaved doṣo na tu sā tena lipyate

12,036.026a bhajane hy ṛtunā śuddhaṃ cāturmāsyaṃ vidhīyate

12,036.026c striyas tena viśudhyanti iti dharmavido viduḥ

12,036.027a striyas tv āśaṅkitāḥ pāpair nopagamyā hi jānatā

12,036.027c rajasā tā viśudhyante bhasmanā bhājanaṃ yathā

12,036.027d*0049_01 pādajocchiṣṭakāṃsyaṃ ca gavāghrātam athāpi vā

12,036.027d*0049_02 gaṇḍūṣocchiṣṭam api vā viśuddhyed daśabhis tu tat

12,036.028a catuṣpāt sakalo dharmo brāhmaṇānāṃ vidhīyate

12,036.028c pādāvakṛṣṭo rājanye tathā dharmo vidhīyate

12,036.029a tathā vaiśye ca śūdre ca pādaḥ pādo vidhīyate

12,036.029c vidyād evaṃvidhenaiṣāṃ gurulāghavaniścayam

12,036.030a tiryagyonivadhaṃ kṛtvā drumāṃś chittvetarān bahūn

12,036.030c trirātraṃ vāyubhakṣaḥ syāt karma ca prathayen naraḥ

12,036.031a agamyāgamane rājan prāyaścittaṃ vidhīyate

12,036.031c ārdravastreṇa ṣaṇmāsaṃ vihāryaṃ bhasmaśāyinā

12,036.032a eṣa eva tu sarveṣām akāryāṇāṃ vidhir bhavet

12,036.032c brāhmaṇoktena vidhinā dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ

12,036.033a sāvitrīm apy adhīyānaḥ śucau deśe mitāśanaḥ

12,036.033c ahiṃsro 'mandako 'jalpan mucyate sarvakilbiṣaiḥ

12,036.034a ahaḥsu satataṃ tiṣṭhed abhyākāśaṃ niśi svapet

12,036.034c trir ahnas trir niśāyāś ca savāsā jalam āviśet

12,036.035a strīśūdrapatitāṃś cāpi nābhibhāṣed vratānvitaḥ

12,036.035c pāpāny ajñānataḥ kṛtvā mucyed evaṃvrato dvijaḥ

12,036.036a śubhāśubhaphalaṃ pretya labhate bhūtasākṣikaḥ

12,036.036c atiricyet tayor yat tu tat kartā labhate phalam

12,036.037a tasmād dānena tapasā karmaṇā ca śubhaṃ phalam

12,036.037c vardhayed aśubhaṃ kṛtvā yathā syād atirekavān

12,036.038a kuryāc chubhāni karmāṇi nimitte pāpakarmaṇām

12,036.038c dadyān nityaṃ ca vittāni tathā mucyeta kilbiṣāt

12,036.039a anurūpaṃ hi pāpasya prāyaścittam udāhṛtam

12,036.039c mahāpātakavarjaṃ tu prāyaścittaṃ vidhīyate

12,036.040a bhakṣyābhakṣyeṣu sarveṣu vācyāvācye tathaiva ca

12,036.040c ajñānajñānayo rājan vihitāny anujānate

12,036.041a jānatā tu kṛtaṃ pāpaṃ guru sarvaṃ bhavaty uta

12,036.041c ajñānāt skhalite doṣe prāyaścittaṃ vidhīyate

12,036.042a śakyate vidhinā pāpaṃ yathoktena vyapohitum

12,036.042c āstike śraddadhāne tu vidhir eṣa vidhīyate

12,036.043a nāstikāśraddadhāneṣu puruṣeṣu kadā cana

12,036.043c dambhadoṣapradhāneṣu vidhir eṣa na dṛśyate

12,036.044a śiṣṭācāraś ca śiṣṭaś ca dharmo dharmabhṛtāṃ vara

12,036.044c sevitavyo naravyāghra pretya ceha sukhārthinā

12,036.045a sa rājan mokṣyase pāpāt tena pūrveṇa hetunā

12,036.045c trāṇārthaṃ vā vadhenaiṣām atha vā nṛpakarmaṇā

12,036.046a atha vā te ghṛṇā kā cit prāyaścittaṃ cariṣyasi

12,036.046c mā tv evānāryajuṣṭena karmaṇā nidhanaṃ gamaḥ

12,037.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,037.001a evam ukto bhagavatā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,037.001c cintayitvā muhūrtaṃ tu pratyuvāca tapodhanam

12,037.002a kiṃ bhakṣyaṃ kim abhakṣyaṃ ca kiṃ ca deyaṃ praśasyate

12,037.002c kiṃ ca pātram apātraṃ vā tan me brūhi pitāmaha

12,037.003 vyāsa uvāca

12,037.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,037.003c siddhānāṃ caiva saṃvādaṃ manoś caiva prajāpateḥ

12,037.004a siddhās tapovrataparāḥ samāgamya purā vibhum

12,037.004c dharmaṃ papracchur āsīnam ādikāle prajāpatim

12,037.005a katham annaṃ kathaṃ dānaṃ katham adhyayanaṃ tapaḥ

12,037.005c kāryākāryaṃ ca naḥ sarvaṃ śaṃsa vai tvaṃ prajāpate

12,037.006a tair evam ukto bhagavān manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt

12,037.006c śuśrūṣadhvaṃ yathāvṛttaṃ dharmaṃ vyāsasamāsataḥ

12,037.006d*0050_01 anādeśe japo homa upavāsas tathaiva ca

12,037.006d*0050_02 ātmajñānaṃ puṇyanadyo yatra prāyaś ca tatparāḥ

12,037.006d*0050_03 anādiṣṭaṃ tathaitāni puṇyāni dharaṇībhṛtaḥ

12,037.006d*0050_04 suvarṇaprāśanam api ratnādisnānam eva ca

12,037.006d*0050_05 devasthānābhigamanam ājyaprāśanam eva ca

12,037.006d*0050_06 etāni medhyaṃ puruṣaṃ kurvanty āśu na saṃśayaḥ

12,037.006d*0050_07 na garveṇa bhavet prājñaḥ kadā cid api mānavaḥ

12,037.006d*0050_08 dīrgham āyur athecchan hi trirātraṃ coṣṇapo bhavet

12,037.007a adattasyānupādānaṃ dānam adhyayanaṃ tapaḥ

12,037.007c ahiṃsā satyam akrodhaḥ kṣamejyā dharmalakṣaṇam

12,037.008a ya eva dharmaḥ so 'dharmo 'deśe 'kāle pratiṣṭhitaḥ

12,037.008c ādānam anṛtaṃ hiṃsā dharmo vyāvasthikaḥ smṛtaḥ

12,037.009a dvividhau cāpy ubhāv etau dharmādharmau vijānatām

12,037.009c apravṛttiḥ pravṛttiś ca dvaividhyaṃ lokavedayoḥ

12,037.010a apravṛtter amartyatvaṃ martyatvaṃ karmaṇaḥ phalam

12,037.010c aśubhasyāśubhaṃ vidyāc chubhasya śubham eva ca

12,037.011a etayoś cobhayoḥ syātāṃ śubhāśubhatayā tathā

12,037.011c daivaṃ ca daivayuktaṃ ca prāṇaś ca pralayaś ca ha

12,037.012a aprekṣāpūrvakaraṇād aśubhānāṃ śubhaṃ phalam

12,037.012c ūrdhvaṃ bhavati saṃdehād iha dṛṣṭārtham eva vā

12,037.012e aprekṣāpūrvakaraṇāt prāyaścittaṃ vidhīyate

12,037.013a krodhamohakṛte caiva dṛṣṭāntāgamahetubhiḥ

12,037.013c śarīrāṇām upakleśo manasaś ca priyāpriye

12,037.013e tad auṣadhaiś ca mantraiś ca prāyaścittaiś ca śāmyati

12,037.013f*0051_01 upavāsam ekarātraṃ daṇḍotsarge narādhipaḥ

12,037.013f*0051_02 viśudhyed ātmaśuddhyarthaṃ trirātraṃ tu purohitaḥ

12,037.013f*0051_03 kṣayaṃ śokaṃ prakurvāṇo na mriyeta yadā naraḥ

12,037.013f*0051_04 śastrādibhir upāviṣṭās trirātraṃ tatra nirdiśet

12,037.014a jātiśreṇyadhivāsānāṃ kuladharmāṃś ca sarvataḥ

12,037.014c varjayen na hi taṃ dharmaṃ yeṣāṃ dharmo na vidyate

12,037.015a daśa vā vedaśāstrajñās trayo vā dharmapāṭhakāḥ

12,037.015c yad brūyuḥ kārya utpanne sa dharmo dharmasaṃśaye

12,037.016a aruṇā mṛttikā caiva tathā caiva pipīlakāḥ

12,037.016c śleṣmātakas tathā viprair abhakṣyaṃ viṣam eva ca

12,037.017a abhakṣyā brāhmaṇair matsyāḥ śakalair ye vivarjitāḥ

12,037.017c catuṣpāt kacchapād anyo maṇḍūkā jalajāś ca ye

12,037.018a bhāsā haṃsāḥ suparṇāś ca cakravākā bakāḥ plavāḥ

12,037.018c kaṅko madguś ca gṛdhrāś ca kākolūkaṃ tathaiva ca

12,037.019a kravyādāḥ pakṣiṇaḥ sarve catuṣpādāś ca daṃṣṭriṇaḥ

12,037.019c yeṣāṃ cobhayato dantāś caturdaṃṣṭrāś ca sarvaśaḥ

12,037.020a eḍakāśvakharoṣṭrīṇāṃ sūtikānāṃ gavām api

12,037.020c mānuṣīṇāṃ mṛgīṇāṃ ca na pibed brāhmaṇaḥ payaḥ

12,037.021a pretānnaṃ sūtikānnaṃ ca yac ca kiṃ cid anirdaśam

12,037.021c abhojyaṃ cāpy apeyaṃ ca dhenvā dugdham anirdaśam

12,037.021d*0052_01 rājānnaṃ teja ādatte śūdrānnaṃ brahmavarcasam

12,037.021d*0052_02 āyuḥ suvarṇakārānnam avīrāyāś ca yoṣitaḥ

12,037.021d*0052_03 viṣṭhā vārdhuṣikasyānnaṃ gaṇikānnam athendriyam

12,037.021d*0052_04 mṛṣyanti ye copapatiṃ strījitānāṃ ca sarvaśaḥ

12,037.021d*0052_05 dīkṣitasya kadaryasya kratuvikrayikasya ca

12,037.022a takṣṇaś carmāvakartuś ca puṃś calyā rajakasya ca

12,037.022c cikitsakasya yac cānnam abhojyaṃ rakṣiṇas tathā

12,037.023a gaṇagrāmābhiśastānāṃ raṅgastrījīvinaś ca ye

12,037.023c parivittinapuṃṣāṃ ca bandidyūtavidāṃ tathā

12,037.024a vāryamāṇāhṛtaṃ cānnaṃ śuktaṃ paryuṣitaṃ ca yat

12,037.024c surānugatam ucchiṣṭam abhojyaṃ śeṣitaṃ ca yat

12,037.025a piṣṭamāṃsekṣuśākānāṃ vikārāḥ payasas tathā

12,037.025c saktudhānākarambhāś ca nopabhojyāś cirasthitāḥ

12,037.026a pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpāś ca vṛthā kṛtāḥ

12,037.026c abhojyāś cāpy abhakṣyāś ca brāhmaṇair gṛhamedhibhiḥ

12,037.027a devān pitṝn manuṣyāṃś ca munīn gṛhyāś ca devatāḥ

12,037.027c pūjayitvā tataḥ paścād gṛhastho bhoktum arhati

12,037.028a yathā pravrajito bhikṣur gṛhasthaḥ svagṛhe vaset

12,037.028c evaṃvṛttaḥ priyair dāraiḥ saṃvasan dharmam āpnuyāt

12,037.029a na dadyād yaśase dānaṃ na bhayān nopakāriṇe

12,037.029c na nṛttagītaśīleṣu hāsakeṣu ca dhārmikaḥ

12,037.030a na matte naiva conmatte na stene na cikitsake

12,037.030c na vāgghīne vivarṇe vā nāṅgahīne na vāmane

12,037.031a na durjane dauṣkule vā vratair vā yo na saṃskṛtaḥ

12,037.031c aśrotriye mṛtaṃ dānaṃ brāhmaṇe 'brahmavādini

12,037.032a asamyak caiva yad dattam asamyak ca pratigrahaḥ

12,037.032c ubhayoḥ syād anarthāya dātur ādātur eva ca

12,037.033a yathā khadiram ālambya śilāṃ vāpy arṇavaṃ taran

12,037.033c majjate majjate tadvad dātā yaś ca pratīcchakaḥ

12,037.034a kāṣṭhair ārdrair yathā vahnir upastīrṇo na dīpyate

12,037.034c tapaḥsvādhyāyacāritrair evaṃ hīnaḥ pratigrahī

12,037.035a kapāle yadvad āpaḥ syuḥ śvadṛtau vā yathā payaḥ

12,037.035c āśrayasthānadoṣeṇa vṛttahīne tathā śrutam

12,037.036a nirmantro nirvrato yaḥ syād aśāstrajño 'nasūyakaḥ

12,037.036c anukrośāt pradātavyaṃ dīneṣv evaṃ nareṣv api

12,037.037a na vai deyam anukrośād dīnāyāpy apakāriṇe

12,037.037c āptācaritam ity eva dharma ity eva vā punaḥ

12,037.038a niṣkāraṇaṃ sma tad dattaṃ brāhmaṇe dharmavarjite

12,037.038c bhaved apātradoṣeṇa na me 'trāsti vicāraṇā

12,037.039a yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ

12,037.039c brāhmaṇaś cānadhīyānas trayas te nāmadhārakāḥ

12,037.040a yathā ṣaṇḍho 'phalaḥ strīṣu yathā gaur gavi cāphalā

12,037.040c śakunir vāpy apakṣaḥ syān nirmantro brāhmaṇas tathā

12,037.041a grāmadhānyaṃ yathā śūnyaṃ yathā kūpaś ca nirjalaḥ

12,037.041c yathā hutam anagnau ca tathaiva syān nirākṛtau

12,037.042a devatānāṃ pitṝṇāṃ ca havyakavyavināśanaḥ

12,037.042c śatrur arthaharo mūrkho na lokān prāptum arhati

12,037.043a etat te kathitaṃ sarvaṃ yathā vṛttaṃ yudhiṣṭhira

12,037.043c samāsena mahad dhy etac chrotavyaṃ bharatarṣabha

12,038.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,038.001a śrotum icchāmi bhagavan vistareṇa mahāmune

12,038.001c rājadharmān dvijaśreṣṭha cāturvarṇyasya cākhilān

12,038.002a āpatsu ca yathā nītir vidhātavyā mahīkṣitā

12,038.002c dharmyam ālambya panthānaṃ vijayeyaṃ kathaṃ mahīm

12,038.003a prāyaścittakathā hy eṣā bhakṣyābhakṣyavivardhitā

12,038.003c kautūhalānupravaṇā harṣaṃ janayatīva me

12,038.004a dharmacaryā ca rājyaṃ ca nityam eva virudhyate

12,038.004c yena muhyati me cetaś cintayānasya nityaśaḥ

12,038.005 vaiśaṃpāyana uvāca

12,038.005a tam uvāca mahātejā vyāso vedavidāṃ varaḥ

12,038.005c nāradaṃ samabhiprekṣya sarvaṃ jānan purātanam

12,038.006a śrotum icchasi ced dharmān akhilena yudhiṣṭhira

12,038.006c praihi bhīṣmaṃ mahābāho vṛddhaṃ kurupitāmaham

12,038.007a sa te sarvarahasyeṣu saṃśayān manasi sthitān

12,038.007c chettā bhāgīrathīputraḥ sarvajñaḥ sarvadharmavit

12,038.008a janayām āsa yaṃ devī divyā tripathagā nadī

12,038.008c sākṣād dadarśa yo devān sarvāñ śakrapurogamān

12,038.009a bṛhaspatipurogāṃś ca devarṣīn asakṛt prabhuḥ

12,038.009c toṣayitvopacāreṇa rājanītim adhītavān

12,038.010a uśanā veda yac chāstraṃ devāsuragurur dvijaḥ

12,038.010c tac ca sarvaṃ savaiyākhyaṃ prāptavān kurusattamaḥ

12,038.011a bhārgavāc cyavanāc cāpi vedān aṅgopabṛṃhitān

12,038.011c pratipede mahābuddhir vasiṣṭhāc ca yatavratāt

12,038.012a pitāmahasutaṃ jyeṣṭhaṃ kumāraṃ dīptatejasam

12,038.012c adhyātmagatitattvajñam upāśikṣata yaḥ purā

12,038.013a mārkaṇḍeyamukhāt kṛtsnaṃ yatidharmam avāptavān

12,038.013c rāmād astrāṇi śakrāc ca prāptavān bharatarṣabha

12,038.014a mṛtyur ātmecchayā yasya jātasya manujeṣv api

12,038.014c tathānapatyasya sataḥ puṇyalokā divi śrutāḥ

12,038.015a yasya brahmarṣayaḥ puṇyā nityam āsan sabhāsadaḥ

12,038.015c yasya nāviditaṃ kiṃ cij jñānajñeyeṣu vidyate

12,038.016a sa te vakṣyati dharmajñaḥ sūkṣmadharmārthatattvavit

12,038.016c tam abhyehi purā prāṇān sa vimuñcati dharmavit

12,038.017a evam uktas tu kaunteyo dīrghaprajño mahādyutiḥ

12,038.017c uvāca vadatāṃ śreṣṭhaṃ vyāsaṃ satyavatīsutam

12,038.018a vaiśasaṃ sumahat kṛtvā jñātīnāṃ lomaharṣaṇam

12,038.018c āgaskṛt sarvalokasya pṛthivīnāśakārakaḥ

12,038.019a ghātayitvā tam evājau chalenājihmayodhinam

12,038.019c upasaṃpraṣṭum arhāmi tam ahaṃ kena hetunā

12,038.020a tatas taṃ nṛpatiśreṣṭhaṃ cāturvarṇyahitepsayā

12,038.020c punar āha mahābāhur yaduśreṣṭho mahādyutiḥ

12,038.021a nedānīm atinirbandhaṃ śoke kartum ihārhasi

12,038.021c yad āha bhagavān vyāsas tat kuruṣva nṛpottama

12,038.022a brāhmaṇās tvāṃ mahābāho bhrātaraś ca mahaujasaḥ

12,038.022c parjanyam iva gharmārtā āśaṃsānā upāsate

12,038.023a hataśiṣṭāś ca rājānaḥ kṛtsnaṃ caiva samāgatam

12,038.023c cāturvarṇyaṃ mahārāja rāṣṭraṃ te kurujāṅgalam

12,038.024a priyārtham api caiteṣāṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanām

12,038.024c niyogād asya ca guror vyāsasyāmitatejasaḥ

12,038.025a suhṛdāṃ cāsmad ādīnāṃ draupadyāś ca paraṃtapa

12,038.025c kuru priyam amitraghna lokasya ca hitaṃ kuru

12,038.026a evam uktas tu kṛṣṇena rājā rājīvalocanaḥ

12,038.026c hitārthaṃ sarvalokasya samuttasthau mahātapāḥ

12,038.027a so 'nunīto naravyāghro viṣṭaraśravasā svayam

12,038.027c dvaipāyanena ca tathā devasthānena jiṣṇunā

12,038.028a etaiś cānyaiś ca bahubhir anunīto yudhiṣṭhiraḥ

12,038.028c vyajahān mānasaṃ duḥkhaṃ saṃtāpaṃ ca mahāmanāḥ

12,038.029a śrutavākyaḥ śrutanidhiḥ śrutaśravyaviśāradaḥ

12,038.029c vyavasya manasaḥ śāntim agacchat pāṇḍunandanaḥ

12,038.030a sa taiḥ parivṛto rājā nakṣatrair iva candramāḥ

12,038.030c dhṛtarāṣṭraṃ puraskṛtya svapuraṃ praviveśa ha

12,038.031a pravivikṣuḥ sa dharmajñaḥ kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ

12,038.031c arcayām āsa devāṃś ca brāhmaṇāṃś ca sahasraśaḥ

12,038.032a tato rathaṃ navaṃ śubhraṃ kambalājinasaṃvṛtam

12,038.032c yuktaṃ ṣoḍaśabhir gobhiḥ pāṇḍuraiḥ śubhalakṣaṇaiḥ

12,038.033a mantrair abhyarcitaḥ puṇyaiḥ stūyamāno maharṣibhiḥ

12,038.033c āruroha yathā devaḥ somo 'mṛtamayaṃ ratham

12,038.034a jagrāha raśmīn kaunteyo bhīmo bhīmaparākramaḥ

12,038.034c arjunaḥ pāṇḍuraṃ chatraṃ dhārayām āsa bhānumat

12,038.035a dhriyamāṇaṃ tu tac chatraṃ pāṇḍuraṃ tasya mūrdhani

12,038.035c śuśubhe tārakārājasitam abhram ivāmbare

12,038.036a cāmaravyajane cāsya vīrau jagṛhatus tadā

12,038.036c candraraśmiprabhe śubhre mādrīputrāv alaṃkṛte

12,038.037a te pañca ratham āsthāya bhrātaraḥ samalaṃkṛtāḥ

12,038.037c bhūtānīva samastāni rājan dadṛśire tadā

12,038.038a āsthāya tu rathaṃ śubhraṃ yuktam aśvair mahājavaiḥ

12,038.038c anvayāt pṛṣṭhato rājan yuyutsuḥ pāṇḍavāgrajam

12,038.039a rathaṃ hemamayaṃ śubhraṃ sainyasugrīvayojitam

12,038.039c saha sātyakinā kṛṣṇaḥ samāsthāyānvayāt kurūn

12,038.040a narayānena tu jyeṣṭhaḥ pitā pārthasya bhārata

12,038.040c agrato dharmarājasya gāndhārīsahito yayau

12,038.041a kurustriyaś ca tāḥ sarvāḥ kuntī kṛṣṇā ca draupadī

12,038.041c yānair uccāvacair jagmur vidureṇa puraskṛtāḥ

12,038.042a tato rathāś ca bahulā nāgāś ca samalaṃkṛtāḥ

12,038.042c pādātāś ca hayāś caiva pṛṣṭhataḥ samanuvrajan

12,038.043a tato vaitālikaiḥ sūtair māgadhaiś ca subhāṣitaiḥ

12,038.043c stūyamāno yayau rājā nagaraṃ nāgasāhvayam

12,038.044a tat prayāṇaṃ mahābāhor babhūvāpratimaṃ bhuvi

12,038.044c ākulākulam utsṛṣṭaṃ hṛṣṭapuṣṭajanānvitam

12,038.045a abhiyāne tu pārthasya narair nagaravāsibhiḥ

12,038.045c nagaraṃ rājamārgaś ca yathāvat samalaṃkṛtam

12,038.046a pāṇḍureṇa ca mālyena patākābhiś ca vedibhiḥ

12,038.046c saṃvṛto rājamārgaś ca dhūpanaiś ca sudhūpitaḥ

12,038.047a atha cūrṇaiś ca gandhānāṃ nānāpuṣpaiḥ priyaṅgubhiḥ

12,038.047c mālyadāmabhir āsaktai rājaveśmābhisaṃvṛtam

12,038.048a kumbhāś ca nagaradvāri vāripūrṇā dṛḍhā navāḥ

12,038.048c kanyāḥ sumanasaś chāgāḥ sthāpitās tatra tatra ha

12,038.049a tathā svalaṃkṛtadvāraṃ nagaraṃ pāṇḍunandanaḥ

12,038.049c stūyamānaḥ śubhair vākyaiḥ praviveśa suhṛdvṛtaḥ

12,039.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,039.001a praveśane tu pārthānāṃ janasya puravāsinaḥ

12,039.001c didṛkṣūṇāṃ sahasrāṇi samājagmur bahūny atha

12,039.002a sa rājamārgaḥ śuśubhe samalaṃkṛtacatvaraḥ

12,039.002c yathā candrodaye rājan vardhamāno mahodadhiḥ

12,039.003a gṛhāṇi rājamārge tu ratnavanti bṛhanti ca

12,039.003c prākampanteva bhāreṇa strīṇāṃ pūrṇāni bhārata

12,039.004a tāḥ śanair iva savrīḍaṃ praśaśaṃsur yudhiṣṭhiram

12,039.004c bhīmasenārjunau caiva mādrīputrau ca pāṇḍavau

12,039.005a dhanyā tvam asi pāñcāli yā tvaṃ puruṣasattamān

12,039.005c upatiṣṭhasi kalyāṇi maharṣīn iva gautamī

12,039.006a tava karmāṇy amoghāni vratacaryā ca bhāmini

12,039.006c iti kṛṣṇāṃ mahārāja praśaśaṃsus tadā striyaḥ

12,039.007a praśaṃsāvacanais tāsāṃ mithaḥśabdaiś ca bhārata

12,039.007c prītijaiś ca tadā śabdaiḥ puram āsīt samākulam

12,039.008a tam atītya yathāyuktaṃ rājamārgaṃ yudhiṣṭhiraḥ

12,039.008c alaṃkṛtaṃ śobhamānam upāyād rājaveśma ha

12,039.009a tataḥ prakṛtayaḥ sarvāḥ paurajānapadās tathā

12,039.009c ūcuḥ kathāḥ karṇasukhāḥ samupetya tatas tataḥ

12,039.010a diṣṭyā jayasi rājendra śatrūñ śatrunisūdana

12,039.010c diṣṭyā rājyaṃ punaḥ prāptaṃ dharmeṇa ca balena ca

12,039.011a bhava nas tvaṃ mahārāja rājeha śaradāṃ śatam

12,039.011c prajāḥ pālaya dharmeṇa yathendras tridivaṃ nṛpa

12,039.012a evaṃ rājakuladvāri maṅgalair abhipūjitaḥ

12,039.012c āśīrvādān dvijair uktān pratigṛhya samantataḥ

12,039.013a praviśya bhavanaṃ rājā devarājagṛhopamam

12,039.013c śrutvā vijayasaṃyuktaṃ rathāt paścād avātarat

12,039.014a praviśyābhyantaraṃ śrīmān daivatāny abhigamya ca

12,039.014c pūjayām āsa ratnaiś ca gandhair mālyaiś ca sarvaśaḥ

12,039.015a niścakrāma tataḥ śrīmān punar eva mahāyaśāḥ

12,039.015c dadarśa brāhmaṇāṃś caiva so 'bhirūpān upasthitān

12,039.016a sa saṃvṛtas tadā viprair āśīrvādavivakṣubhiḥ

12,039.016c śuśubhe vimalaś candras tārāgaṇavṛto yathā

12,039.017a tān sa saṃpūjayām āsa kaunteyo vidhivad dvijān

12,039.017c dhaumyaṃ guruṃ puraskṛtya jyeṣṭhaṃ pitaram eva ca

12,039.017d*0053_01 praviveśa sabhāṃ rājā sudharmāṃ vāsavo yathā

12,039.018a sumanomodakai ratnair hiraṇyena ca bhūriṇā

12,039.018c gobhir vastraiś ca rājendra vividhaiś ca kim icchakaiḥ

12,039.019a tataḥ puṇyāhaghoṣo 'bhūd divaṃ stabdhveva bhārata

12,039.019c suhṛdāṃ harṣajananaḥ puṇyaḥ śrutisukhāvahaḥ

12,039.020a haṃsavan neduṣāṃ rājan dvijānāṃ tatra bhāratī

12,039.020c śuśruve vedaviduṣāṃ puṣkalārthapadākṣarā

12,039.021a tato dundubhinirghoṣaḥ śaṅkhānāṃ ca manoramaḥ

12,039.021c jayaṃ pravadatāṃ tatra svanaḥ prādurabhūn nṛpa

12,039.022a niḥśabde ca sthite tatra tato viprajane punaḥ

12,039.022c rājānaṃ brāhmaṇacchadmā cārvāko rākṣaso 'bravīt

12,039.023a tatra duryodhanasakhā bhikṣurūpeṇa saṃvṛtaḥ

12,039.023c sāṃkhyaḥ śikhī tridaṇḍī ca dhṛṣṭo vigatasādhvasaḥ

12,039.024a vṛtaḥ sarvais tadā viprair āśīrvādavivakṣubhiḥ

12,039.024c paraṃsahasrai rājendra taponiyamasaṃsthitaiḥ

12,039.025a sa duṣṭaḥ pāpam āśaṃsan pāṇḍavānāṃ mahātmanām

12,039.025c anāmantryaiva tān viprāṃs tam uvāca mahīpatim

12,039.026a ime prāhur dvijāḥ sarve samāropya vaco mayi

12,039.026c dhig bhavantaṃ kunṛpatiṃ jñātighātinam astu vai

12,039.027a kiṃ te rājyena kaunteya kṛtvemaṃ jñātisaṃkṣayam

12,039.027c ghātayitvā gurūṃś caiva mṛtaṃ śreyo na jīvitam

12,039.028a iti te vai dvijāḥ śrutvā tasya ghorasya rakṣasaḥ

12,039.028c vivyathuś cukruśuś caiva tasya vākyapradharṣitāḥ

12,039.029a tatas te brāhmaṇāḥ sarve sa ca rājā yudhiṣṭhiraḥ

12,039.029c vrīḍitāḥ paramodvignās tūṣṇīm āsan viśāṃ pate

12,039.030 yudhiṣṭhira uvāca

12,039.030a prasīdantu bhavanto me praṇatasyābhiyācataḥ

12,039.030c pratyāpannaṃ vyasaninaṃ na māṃ dhikkartum arhatha

12,039.031 vaiśaṃpāyana uvāca

12,039.031a tato rājan brāhmaṇās te sarva eva viśāṃ pate

12,039.031c ūcur naitad vaco 'smākaṃ śrīr astu tava pārthiva

12,039.032a jajñuś caiva mahātmānas tatas taṃ jñānacakṣuṣā

12,039.032c brāhmaṇā vedavidvāṃsas tapobhir vimalīkṛtāḥ

12,039.033 brāhmaṇā ūcuḥ

12,039.033a eṣa duryodhanasakhā cārvāko nāma rākṣasaḥ

12,039.033c parivrājakarūpeṇa hitaṃ tasya cikīrṣati

12,039.034a na vayaṃ brūma dharmātman vyetu te bhayam īdṛśam

12,039.034c upatiṣṭhatu kalyāṇaṃ bhavantaṃ bhrātṛbhiḥ saha

12,039.035 vaiśaṃpāyana uvāca

12,039.035a tatas te brāhmaṇāḥ sarve huṃkāraiḥ krodhamūrchitāḥ

12,039.035c nirbhartsayantaḥ śucayo nijaghnuḥ pāparākṣasam

12,039.036a sa papāta vinirdagdhas tejasā brahmavādinām

12,039.036c mahendrāśaninirdagdhaḥ pādapo 'ṅkuravān iva

12,039.037*0054_00 vaiśaṃpāyana uvāca

12,039.037*0054_01 tatas tatra tu rājānaṃ tiṣṭhantaṃ bhrātṛbhiḥ saha

12,039.037*0054_02 uvāca devakīputraḥ sarvadarśī janārdanaḥ

12,039.037a pūjitāś ca yayur viprā rājānam abhinandya tam

12,039.037c rājā ca harṣam āpede pāṇḍavaḥ sasuhṛjjanaḥ

12,039.038 vāsudeva uvāca

12,039.038a brāhmaṇās tāta loke 'sminn arcanīyāḥ sadā mama

12,039.038c ete bhūmicarā devā vāgviṣāḥ suprasādakāḥ

12,039.039a purā kṛtayuge tāta cārvāko nāma rākṣasaḥ

12,039.039c tapas tepe mahābāho badaryāṃ bahuvatsaram

12,039.040a chandyamāno vareṇātha brahmaṇā sa punaḥ punaḥ

12,039.040c abhayaṃ sarvabhūtebhyo varayām āsa bhārata

12,039.041a dvijāvamānād anyatra prādād varam anuttamam

12,039.041c abhayaṃ sarvabhūtebhyas tatas tasmai jagatprabhuḥ

12,039.042a sa tu labdhavaraḥ pāpo devān amitavikramaḥ

12,039.042c rākṣasas tāpayām āsa tīvrakarmā mahābalaḥ

12,039.043a tato devāḥ sametyātha brahmāṇam idam abruvan

12,039.043c vadhāya rakṣasas tasya balaviprakṛtās tadā

12,039.044a tān uvācāvyayo devo vihitaṃ tatra vai mayā

12,039.044c yathāsya bhavitā mṛtyur acireṇaiva bhārata

12,039.045a rājā duryodhano nāma sakhāsya bhavitā nṛpa

12,039.045c tasya snehāvabaddho 'sau brāhmaṇān avamaṃsyate

12,039.046a tatrainaṃ ruṣitā viprā viprakārapradharṣitāḥ

12,039.046c dhakṣyanti vāgbalāḥ pāpaṃ tato nāśaṃ gamiṣyati

12,039.047a sa eṣa nihataḥ śete brahmadaṇḍena rākṣasaḥ

12,039.047c cārvāko nṛpatiśreṣṭha mā śuco bharatarṣabha

12,039.048a hatās te kṣatradharmeṇa jñātayas tava pārthiva

12,039.048c svargatāś ca mahātmāno vīrāḥ kṣatriyapuṃgavāḥ

12,039.049a sa tvam ātiṣṭha kalyāṇaṃ mā te bhūd glānir acyuta

12,039.049c śatrūñ jahi prajā rakṣa dvijāṃś ca pratipālaya

12,040.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,040.001a tataḥ kuntīsuto rājā gatamanyur gatajvaraḥ

12,040.001c kāñcane prāṅmukho hṛṣṭo nyaṣīdat paramāsane

12,040.002a tam evābhimukhau pīṭhe sevyāstaraṇasaṃvṛte

12,040.002c sātyakir vāsudevaś ca niṣīdatur ariṃdamau

12,040.003a madhye kṛtvā tu rājānaṃ bhīmasenārjunāv ubhau

12,040.003c niṣīdatur mahātmānau ślakṣṇayor maṇipīṭhayoḥ

12,040.004a dānte śayyāsane śubhre jāmbūnadavibhūṣite

12,040.004c pṛthāpi sahadevena sahāste nakulena ca

12,040.005a sudharmā viduro dhaumyo dhṛtarāṣṭraś ca kauravaḥ

12,040.005c niṣedur jvalanākāreṣv āsaneṣu pṛthak pṛthak

12,040.006a yuyutsuḥ saṃjayaś caiva gāndhārī ca yaśasvinī

12,040.006c dhṛtarāṣṭro yato rājā tataḥ sarva upāviśan

12,040.007a tatropaviṣṭo dharmātmā śvetāḥ sumanaso 'spṛśat

12,040.007c svastikān akṣatān bhūmiṃ suvarṇaṃ rajataṃ maṇīn

12,040.008a tataḥ prakṛtayaḥ sarvāḥ puraskṛtya purohitam

12,040.008c dadṛśur dharmarājānam ādāya bahu maṅgalam

12,040.009a pṛthivīṃ ca suvarṇaṃ ca ratnāni vividhāni ca

12,040.009c ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ sarvasaṃbhārasaṃbhṛtam

12,040.010a kāñcanaudumbarās tatra rājatāḥ pṛthivīmayāḥ

12,040.010c pūrṇakumbhāḥ sumanaso lājā barhīṃṣi gorasāḥ

12,040.011a śamīpalāśapuṃnāgāḥ samidho madhusarpiṣī

12,040.011c sruva audumbaraḥ śaṅkhās tathā hemavibhūṣitāḥ

12,040.011d*0055_01 audumbaraṃ ratnapīṭhaṃ vyāghracarmottaracchadam

12,040.012a dāśārheṇābhyanujñātas tatra dhaumyaḥ purohitaḥ

12,040.012c prāgudakpravaṇāṃ vedīṃ lakṣaṇenopalipya ha

12,040.013a vyāghracarmottare ślakṣṇe sarvatobhadra āsane

12,040.013c dṛḍhapādapratiṣṭhāne hutāśanasamatviṣi

12,040.014a upaveśya mahātmānaṃ kṛṣṇāṃ ca drupadātmajām

12,040.014c juhāva pāvakaṃ dhīmān vidhimantrapuraskṛtam

12,040.014d*0056_01 tata utthāya dāśārhaḥ śaṅkham ādāya pūjitam

12,040.015a abhyaṣiñcat patiṃ pṛthvyāḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram

12,040.015c dhṛtarāṣṭraś ca rājarṣiḥ sarvāḥ prakṛtayas tathā

12,040.015d*0057_01 samanujñāya kṛṣṇena bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍavaḥ

12,040.015d*0057_02 pāñcajanyābhiṣiktaś ca rājāmṛtamukho 'bhavat

12,040.016a tato 'nuvādayām āsuḥ paṇavānakadundubhīḥ

12,040.016c dharmarājo 'pi tat sarvaṃ pratijagrāha dharmataḥ

12,040.017a pūjayām āsa tāṃś cāpi vidhivad bhūridakṣiṇaḥ

12,040.017c tato niṣkasahasreṇa brāhmaṇān svasti vācayat

12,040.017e vedādhyayanasaṃpannāñ śīlavṛttasamanvitān

12,040.018a te prītā brāhmaṇā rājan svasty ūcur jayam eva ca

12,040.018c haṃsā iva ca nardantaḥ praśaśaṃsur yudhiṣṭhiram

12,040.019a yudhiṣṭhira mahābāho diṣṭyā jayasi pāṇḍava

12,040.019c diṣṭyā svadharmaṃ prāpto 'si vikrameṇa mahādyute

12,040.020a diṣṭyā gāṇḍīvadhanvā ca bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ

12,040.020c tvaṃ cāpi kuśalī rājan mādrīputrau ca pāṇḍavau

12,040.020d*0058_01 rathaiḥ kuśalibhiḥ sarvair bhrātṛbhiḥ sasuhṛjjanaḥ

12,040.020d*0058_02 lokanāthasya kṛṣṇasya prasādād bharatarṣabha

12,040.020d*0058_03 vijitya śatrūn akhilān prajā dharmeṇa rañjayan

12,040.020d*0058_04 śāśvataṃ savanadvīpāṃ paripālaya medinīm

12,040.021a muktā vīrakṣayād asmāt saṃgrāmān nihatadviṣaḥ

12,040.021c kṣipram uttarakālāni kuru kāryāṇi pāṇḍava

12,040.022a tataḥ pratyarcitaḥ sadbhir dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,040.022c pratipede mahad rājyaṃ suhṛdbhiḥ saha bhārata

12,040.022d@005_0001 śrīmahābhāratākhyānaṃ vāñchitārthaphalapradam

12,040.022d@005_0002 āyuṣyaṃ puṣṭijananaṃ putrapautrābhivṛddhidam

12,040.022d@005_0003 sarvasaubhāgyadaṃ puṃsāṃ sarvāghaughanivāraṇam

12,040.022d@005_0004 śrīmato vāsudevasya nityabhaktyekasādhakam

12,040.022d@005_0005 śivasya vāsudevasya devadevasya cobhayoḥ

12,040.022d@005_0006 māhātmyena viśuddhena sarvataḥ samalaṃkṛtam

12,040.022d@005_0007 rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtāṃ munīnāṃ ca mahātmanām

12,040.022d@005_0008 māhātmyaṃ ca mahāpuṇyaṃ yuddhānāṃ caiva kauśalam

12,040.022d@005_0009 kṣetrāṇāṃ caiva tīrthānāṃ nadīnāṃ ca prakīrtanam

12,040.022d@005_0010 mahābhāratam ākhyānam itihāsaṃ mahāphalam

12,040.022d@005_0011 ārabhya śaṃtanor janma pāṇḍavānāṃ mahātmanām

12,040.022d@005_0012 rājyābhiṣekaparyantaṃ prayataḥ susamāhitaḥ

12,040.022d@005_0013 śṛṇuyād arthasiddhyarthaṃ sarvān kāmān avāpnuyāt

12,040.022d@005_0014 abhiṣecanikādhyāyaṃ śrutvā nityaṃ samāhitaḥ

12,040.022d@005_0015 payasā sarpiṣā caiva bhakṣyabhojyānnasaṃcayaiḥ

12,040.022d@005_0016 bhojayed brāhmaṇān mukhyāñ śreyasaḥ sādhanaṃ hi tat

12,040.022d@005_0017 mahābhāratavaktāraṃ vyāsabuddhyā prapūjayet

12,040.022d@005_0018 vastrālaṃkāragandhādyair upacāraiḥ samāhitaḥ

12,041.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,041.001a prakṛtīnāṃ tu tad vākyaṃ deśakālopasaṃhitam

12,041.001c śrutvā yudhiṣṭhiro rājāthottaraṃ pratyabhāṣata

12,041.002a dhanyāḥ pāṇḍusutā loke yeṣāṃ brāhmaṇapuṃgavāḥ

12,041.002c tathyān vāpy atha vātathyān guṇān āhuḥ samāgatāḥ

12,041.003a anugrāhyā vayaṃ nūnaṃ bhavatām iti me matiḥ

12,041.003c yatraivaṃ guṇasaṃpannān asmān brūtha vimatsarāḥ

12,041.004a dhṛtarāṣṭro mahārājaḥ pitā no daivataṃ param

12,041.004c sāśane 'sya priye caiva stheyaṃ matpriyakāṅkṣibhiḥ

12,041.005a etadarthaṃ hi jīvāmi kṛtvā jñātivadhaṃ mahat

12,041.005c asya śuśrūṣaṇaṃ kāryaṃ mayā nityam atandriṇā

12,041.006a yadi cāham anugrāhyo bhavatāṃ suhṛdāṃ tataḥ

12,041.006c dhṛtarāṣṭre yathāpūrvaṃ vṛttiṃ vartitum arhatha

12,041.007a eṣa nātho hi jagato bhavatāṃ ca mayā saha

12,041.007c asyaiva pṛthivī kṛtsnā pāṇḍavāḥ sarva eva ca

12,041.007e etan manasi kartavyaṃ bhavadbhir vacanaṃ mama

12,041.008a anugamya ca rājānaṃ yatheṣṭaṃ gamyatām iti

12,041.008c paurajānapadān sarvān visṛjya kurunandanaḥ

12,041.008e yauvarājyena kauravyo bhīmasenam ayojayat

12,041.009a mantre ca niścaye caiva ṣāḍguṇyasya ca cintane

12,041.009c viduraṃ buddhisaṃpannaṃ prītimān vai samādiśat

12,041.010a kṛtākṛtaparijñāne tathāyavyayacintane

12,041.010c saṃjayaṃ yojayām āsa ṛddham ṛddhair guṇair yutam

12,041.011a balasya parimāṇe ca bhaktavetanayos tathā

12,041.011c nakulaṃ vyādiśad rājā karmiṇām anvavekṣaṇe

12,041.012a paracakroparodhe ca dṛptānāṃ cāvamardane

12,041.012c yudhiṣṭhiro mahārājaḥ phalgunaṃ vyādideśa ha

12,041.013a dvijānāṃ vedakāryeṣu kāryeṣv anyeṣu caiva hi

12,041.013c dhaumyaṃ purodhasāṃ śreṣṭhaṃ vyādideśa paraṃtapaḥ

12,041.014a sahadevaṃ samīpasthaṃ nityam eva samādiśat

12,041.014c tena gopyo hi nṛpatiḥ sarvāvastho viśāṃ pate

12,041.015a yān yān amanyad yogyāṃś ca yeṣu yeṣv iha karmasu

12,041.015c tāṃs tāṃs teṣv eva yuyuje prīyamāṇo mahīpatiḥ

12,041.016a viduraṃ saṃjayaṃ caiva yuyutsuṃ ca mahāmatim

12,041.016c abravīt paravīraghno dharmātmā dharmavatsalaḥ

12,041.017a utthāyotthāya yat kāryam asya rājñaḥ pitur mama

12,041.017c sarvaṃ bhavadbhiḥ kartavyam apramattair yathātatham

12,041.018a paurajānapadānāṃ ca yāni kāryāṇi nityaśaḥ

12,041.018c rājānaṃ samanujñāpya tāni kāryāṇi dharmataḥ

12,042.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,042.001a tato yudhiṣṭhiro rājā jñātīnāṃ ye hatā mṛdhe

12,042.001c śrāddhāni kārayām āsa teṣāṃ pṛthag udāradhīḥ

12,042.002a dhṛtarāṣṭro dadau rājā putrāṇām aurdhvadehikam

12,042.002c sarvakāmaguṇopetam annaṃ gāś ca dhanāni ca

12,042.002e ratnāni ca vicitrāṇi mahārhāṇi mahāyaśāḥ

12,042.003a yudhiṣṭhiras tu karṇasya droṇasya ca mahātmanaḥ

12,042.003c dhṛṣṭadyumnābhimanyubhyāṃ haiḍimbasya ca rakṣasaḥ

12,042.004a virāṭaprabhṛtīnāṃ ca suhṛdām upakāriṇām

12,042.004c drupadadraupadeyānāṃ draupadyā sahito dadau

12,042.005a brāhmaṇānāṃ sahasrāṇi pṛthag ekaikam uddiśan

12,042.005c dhanaiś ca vastrai ratnaiś ca gobhiś ca samatarpayat

12,042.006a ye cānye pṛthivīpālā yeṣāṃ nāsti suhṛjjanaḥ

12,042.006c uddiśyoddiśya teṣāṃ ca cakre rājaurdhvadaihikam

12,042.007a sabhāḥ prapāś ca vividhās taḍāgāni ca pāṇḍavaḥ

12,042.007c suhṛdāṃ kārayām āsa sarveṣām aurdhvadaihikam

12,042.008a sa teṣām anṛṇo bhūtvā gatvā lokeṣv avācyatām

12,042.008c kṛtakṛtyo 'bhavad rājā prajā dharmeṇa pālayan

12,042.009a dhṛtarāṣṭraṃ yathāpūrvaṃ gāndhārīṃ viduraṃ tathā

12,042.009c sarvāṃś ca kauravāmātyān bhṛtyāṃś ca samapūjayat

12,042.010a yāś ca tatra striyaḥ kāś cid dhatavīrā hatātmajāḥ

12,042.010c sarvās tāḥ kauravo rājā saṃpūjyāpālayad ghṛṇī

12,042.011a dīnāndhakṛpaṇānāṃ ca gṛhācchādanabhojanaiḥ

12,042.011c ānṛśaṃsyaparo rājā cakārānugrahaṃ prabhuḥ

12,042.012a sa vijitya mahīṃ kṛtsnām ānṛṇyaṃ prāpya vairiṣu

12,042.012c niḥsapatnaḥ sukhī rājā vijahāra yudhiṣṭhiraḥ

12,043.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,043.001a abhiṣikto mahāprājño rājyaṃ prāpya yudhiṣṭhiraḥ

12,043.001c dāśārhaṃ puṇḍarīkākṣam uvāca prāñjaliḥ śuciḥ

12,043.002a tava kṛṣṇa prasādena nayena ca balena ca

12,043.002c buddhyā ca yaduśārdūla tathā vikramaṇena ca

12,043.003a punaḥ prāptam idaṃ rājyaṃ pitṛpaitāmahaṃ mayā

12,043.003c namas te puṇḍarīkākṣa punaḥ punar ariṃdama

12,043.004a tvām ekam āhuḥ puruṣaṃ tvām āhuḥ sātvatāṃ patim

12,043.004c nāmabhis tvāṃ bahuvidhaiḥ stuvanti paramarṣayaḥ

12,043.005a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava

12,043.005c viṣṇo jiṣṇo hare kṛṣṇa vaikuṇṭha puruṣottama

12,043.006a adityāḥ saptarātraṃ tu purāṇe garbhatāṃ gataḥ

12,043.006c pṛśnigarbhas tvam evaikas triyugaṃ tvāṃ vadanty api

12,043.007a śuciśravā hṛṣīkeśo ghṛtārcir haṃsa ucyase

12,043.007c tricakṣuḥ śambhur ekas tvaṃ vibhur dāmodaro 'pi ca

12,043.008a varāho 'gnir bṛhadbhānur vṛṣaṇas tārkṣyalakṣaṇaḥ

12,043.008c anīkasāhaḥ puruṣaḥ śipiviṣṭa urukramaḥ

12,043.009a vāciṣṭha ugraḥ senānīḥ satyo vājasanir guhaḥ

12,043.009c acyutaś cyāvano 'rīṇāṃ saṃkṛtir vikṛtir vṛṣaḥ

12,043.010a kṛtavartmā tvam evādrir vṛṣagarbho vṛṣākapiḥ

12,043.010c sindhukṣid ūrmis trikakut tridhāmā trivṛd acyutaḥ

12,043.011a samrāḍ virāṭ svarāṭ caiva surarāḍ dharmado bhavaḥ

12,043.011c vibhur bhūr abhibhūḥ kṛṣṇaḥ kṛṣṇavartmā tvam eva ca

12,043.012a sviṣṭakṛd bhiṣagāvartaḥ kapilas tvaṃ ca vāmanaḥ

12,043.012c yajño dhruvaḥ pataṃgaś ca jayatsenas tvam ucyase

12,043.013a śikhaṇḍī nahuṣo babhrur divaspṛk tvaṃ punarvasuḥ

12,043.013c subabhrur ukṣo rukmas tvaṃ suṣeṇo dundubhis tathā

12,043.014a gabhastinemiḥ śrīpadmaṃ puṣkaraṃ puṣpadhāraṇaḥ

12,043.014c ṛbhur vibhuḥ sarvasūkṣmas tvaṃ sāvitraṃ ca paṭhyase

12,043.015a ambhonidhis tvaṃ brahmā tvaṃ pavitraṃ dhāma dhanva ca

12,043.015c hiraṇyagarbhaṃ tvām āhuḥ svadhā svāhā ca keśava

12,043.016a yonis tvam asya pralayaś ca kṛṣṇa; tvam evedaṃ sṛjasi viśvam agre

12,043.016c viśvaṃ cedaṃ tvadvaśe viśvayone; namo 'stu te śārṅgacakrāsipāṇe

12,043.017a evaṃ stuto dharmarājena kṛṣṇaḥ; sabhāmadhye prītimān puṣkarākṣaḥ

12,043.017c tam abhyanandad bhārataṃ puṣkalābhir; vāgbhir jyeṣṭhaṃ pāṇḍavaṃ yādavāgryaḥ

12,043.017d*0060_01 etan nāmaśataṃ viṣṇor dharmarājena kīrtitam

12,043.017d*0060_02 yaḥ paṭhec chṛṇuyād vāpi sarvapāpaiḥ pramucyate

12,044.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,044.001a tato visarjayām āsa sarvāḥ prakṛtayo nṛpaḥ

12,044.001c viviśuś cābhyanujñātā yathāsvāni gṛhāṇi ca

12,044.002a tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmaṃ bhīmaparākramam

12,044.002c sāntvayann abravīd dhīmān arjunaṃ yamajau tathā

12,044.003a śatrubhir vividhaiḥ śastraiḥ kṛttadehā mahāraṇe

12,044.003c śrāntā bhavantaḥ subhṛśaṃ tāpitāḥ śokamanyubhiḥ

12,044.004a araṇye duḥkhavasatīr matkṛte puruṣottamāḥ

12,044.004c bhavadbhir anubhūtāś ca yathā kupuruṣais tathā

12,044.005a yathāsukhaṃ yathājoṣaṃ jayo 'yam anubhūyatām

12,044.005c viśrāntāṃl labdhavijñānāñ śvaḥ sametāsmi vaḥ punaḥ

12,044.006a tato duryodhanagṛhaṃ prāsādair upaśobhitam

12,044.006c bahuratnasamākīrṇaṃ dāsīdāsasamākulam

12,044.007a dhṛtarāṣṭrābhyanujñātaṃ bhrātrā dattaṃ vṛkodaraḥ

12,044.007c pratipede mahābāhur mandaraṃ maghavān iva

12,044.008a yathā duryodhanagṛhaṃ tathā duḥśāsanasya ca

12,044.008c prāsādamālāsaṃyuktaṃ hematoraṇabhūṣitam

12,044.009a dāsīdāsasusaṃpūrṇaṃ prabhūtadhanadhānyavat

12,044.009c pratipede mahābāhur arjuno rājaśāsanāt

12,044.009d*0061_01 duḥśāsanasya tu gṛhaṃ bheje sarvasamṛddhimat

12,044.010a durmarṣaṇasya bhavanaṃ duḥśāsanagṛhād varam

12,044.010c kuberabhavanaprakhyaṃ maṇihemavibhūṣitam

12,044.011a nakulāya varārhāya karśitāya mahāvane

12,044.011c dadau prīto mahārāja dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,044.012a durmukhasya ca veśmāgryaṃ śrīmat kanakabhūṣitam

12,044.012c pūrṇaṃ padmadalākṣīṇāṃ strīṇāṃ śayanasaṃkulam

12,044.013a pradadau sahadevāya satataṃ priyakāriṇe

12,044.013c mumude tac ca labdhvā sa kailāsaṃ dhanado yathā

12,044.014a yuyutsur viduraś caiva saṃjayaś ca mahādyutiḥ

12,044.014c sudharmā caiva dhaumyaś ca yathāsvaṃ jagmur ālayān

12,044.015a saha sātyakinā śaurir arjunasya niveśanam

12,044.015c viveśa puruṣavyāghro vyāghro giriguhām iva

12,044.016a tatra bhakṣānnapānais te samupetāḥ sukhoṣitāḥ

12,044.016c sukhaprabuddhā rājānam upatasthur yudhiṣṭhiram

12,045.001 janamejaya uvāca

12,045.001a prāpya rājyaṃ mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,045.001c yad anyad akarod vipra tan me vaktum ihārhasi

12,045.002a bhagavān vā hṛṣīkeśas trailokyasya paro guruḥ

12,045.002c ṛṣe yad akarod vīras tac ca vyākhyātum arhasi

12,045.003 vaiśaṃpāyana uvāca

12,045.003a śṛṇu rājendra tattvena kīrtyamānaṃ mayānagha

12,045.003c vāsudevaṃ puraskṛtya yad akurvata pāṇḍavāḥ

12,045.004a prāpya rājyaṃ mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,045.004c cāturvarṇyaṃ yathāyogaṃ sve sve dharme nyaveśayat

12,045.004d*0062_01 varṇān saṃsthāpayām āsa nayena vinayena ca

12,045.005a brāhmaṇānāṃ sahasraṃ ca snātakānāṃ mahātmanām

12,045.005c sahasraniṣkam ekaikaṃ vācayām āsa pāṇḍavaḥ

12,045.006a tathānujīvino bhṛtyān saṃśritān atithīn api

12,045.006c kāmaiḥ saṃtarpayām āsa kṛpaṇāṃs tarkakān api

12,045.007a purohitāya dhaumyāya prādād ayutaśaḥ sa gāḥ

12,045.007c dhanaṃ suvarṇaṃ rajataṃ vāsāṃsi vividhāni ca

12,045.008a kṛpāya ca mahārāja guruvṛttim avartata

12,045.008c vidurāya ca dharmātmā pūjāṃ cakre yatavrataḥ

12,045.009a bhakṣānnapānair vividhair vāsobhiḥ śayanāsanaiḥ

12,045.009c sarvān saṃtoṣayām āsa saṃśritān dadatāṃ varaḥ

12,045.010a labdhapraśamanaṃ kṛtvā sa rājā rājasattama

12,045.010c yuyutsor dhārtarāṣṭrasya pūjāṃ cakre mahāyaśāḥ

12,045.011a dhṛtarāṣṭrāya tad rājyaṃ gāndhāryai vidurāya ca

12,045.011c nivedya svasthavad rājann āste rājā yudhiṣṭhiraḥ

12,045.012a tathā sarvaṃ sa nagaraṃ prasādya janamejaya

12,045.012c vāsudevaṃ mahātmānam abhyagacchat kṛtāñjaliḥ

12,045.013a tato mahati paryaṅke maṇikāñcanabhūṣite

12,045.013c dadarśa kṛṣṇam āsīnaṃ nīlaṃ merāv ivāmbudam

12,045.014a jājvalyamānaṃ vapuṣā divyābharaṇabhūṣitam

12,045.014c pītakauśeyasaṃvītaṃ hemnīvopahitaṃ maṇim

12,045.015a kaustubhena uraḥsthena maṇinābhivirājitam

12,045.015c udyatevodayaṃ śailaṃ sūryeṇāptakirīṭinam

12,045.015e naupamyaṃ vidyate yasya triṣu lokeṣu kiṃ cana

12,045.016a so 'bhigamya mahātmānaṃ viṣṇuṃ puruṣavigraham

12,045.016c uvāca madhurābhāṣaḥ smitapūrvam idaṃ tadā

12,045.017a sukhena te niśā kaccid vyuṣṭā buddhimatāṃ vara

12,045.017c kaccij jñānāni sarvāṇi prasannāni tavācyuta

12,045.018a tava hy āśritya tāṃ devīṃ buddhiṃ buddhimatāṃ vara

12,045.018c vayaṃ rājyam anuprāptāḥ pṛthivī ca vaśe sthitā

12,045.019a bhavatprasādād bhagavaṃs trilokagativikrama

12,045.019c jayaḥ prāpto yaśaś cāgryaṃ na ca dharmāc cyutā vayam

12,045.020a taṃ tathā bhāṣamāṇaṃ tu dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram

12,045.020c novāca bhagavān kiṃ cid dhyānam evānvapadyata

12,046.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,046.001a kim idaṃ paramāścaryaṃ dhyāyasy amitavikrama

12,046.001c kaccil lokatrayasyāsya svasti lokaparāyaṇa

12,046.002a caturthaṃ dhyānamārgaṃ tvam ālambya puruṣottama

12,046.002c apakrānto yato deva tena me vismitaṃ manaḥ

12,046.003a nigṛhīto hi vāyus te pañcakarmā śarīragaḥ

12,046.003c indriyāṇi ca sarvāṇi manasi sthāpitāni te

12,046.004a indriyāṇi manaś caiva buddhau saṃveśitāni te

12,046.004c sarvaś caiva gaṇo deva kṣetrajñe te niveśitaḥ

12,046.005a neṅganti tava romāṇi sthirā buddhis tathā manaḥ

12,046.005c sthāṇukuḍyaśilābhūto nirīhaś cāsi mādhava

12,046.006a yathā dīpo nivātastho niriṅgo jvalate 'cyuta

12,046.006c tathāsi bhagavan deva niścalo dṛḍhaniścayaḥ

12,046.006d*0063_01 tathāpi bhagavan deva prapannāyābhiyācate

12,046.007a yadi śrotum ihārhāmi na rahasyaṃ ca te yadi

12,046.007c chindhi me saṃśayaṃ deva prapannāyābhiyācate

12,046.008a tvaṃ hi kartā vikartā ca tvaṃ kṣaraṃ cākṣaraṃ ca hi

12,046.008c anādinidhanaś cādyas tvam eva puruṣottama

12,046.009a tvatprapannāya bhaktāya śirasā praṇatāya ca

12,046.009c dhyānasyāsya yathātattvaṃ brūhi dharmabhṛtāṃ vara

12,046.010 vaiśaṃpāyana uvāca

12,046.010a tataḥ svagocare nyasya mano buddhīndriyāṇi ca

12,046.010c smitapūrvam uvācedaṃ bhagavān vāsavānujaḥ

12,046.011a śaratalpagato bhīṣmaḥ śāmyann iva hutāśanaḥ

12,046.011c māṃ dhyāti puruṣavyāghras tato me tadgataṃ manaḥ

12,046.012a yasya jyātalanirghoṣaṃ visphūrjitam ivāśaneḥ

12,046.012c na sahed devarājo 'pi tam asmi manasā gataḥ

12,046.013a yenābhidrutya tarasā samastaṃ rājamaṇḍalam

12,046.013c ūḍhās tisraḥ purā kanyās tam asmi manasā gataḥ

12,046.014a trayoviṃśatirātraṃ yo yodhayām āsa bhārgavam

12,046.014c na ca rāmeṇa nistīrṇas tam asmi manasā gataḥ

12,046.015a yaṃ gaṅgā garbhavidhinā dhārayām āsa pārthivam

12,046.015c vasiṣṭhaśiṣyaṃ taṃ tāta manasāsmi gato nṛpa

12,046.016a divyāstrāṇi mahātejā yo dhārayati buddhimān

12,046.016c sāṅgāṃś ca caturo vedāṃs tam asmi manasā gataḥ

12,046.017a rāmasya dayitaṃ śiṣyaṃ jāmadagnyasya pāṇḍava

12,046.017c ādhāraṃ sarvavidyānāṃ tam asmi manasā gataḥ

12,046.018a ekīkṛtyendriyagrāmaṃ manaḥ saṃyamya medhayā

12,046.018c śaraṇaṃ mām upāgacchat tato me tadgataṃ manaḥ

12,046.019a sa hi bhūtaṃ ca bhavyaṃ ca bhavac ca puruṣarṣabha

12,046.019c vetti dharmabhṛtāṃ śreṣṭhas tato me tadgataṃ manaḥ

12,046.020a tasmin hi puruṣavyāghre karmabhiḥ svair divaṃ gate

12,046.020c bhaviṣyati mahī pārtha naṣṭacandreva śarvarī

12,046.021a tad yudhiṣṭhira gāṅgeyaṃ bhīṣmaṃ bhīmaparākramam

12,046.021c abhigamyopasaṃgṛhya pṛccha yat te manogatam

12,046.022a cāturvedyaṃ cāturhotraṃ cāturāśramyam eva ca

12,046.022c cāturvarṇyasya dharmaṃ ca pṛcchainaṃ pṛthivīpate

12,046.023a tasminn astamite bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare

12,046.023c jñānāny alpībhaviṣyanti tasmāt tvāṃ codayāmy aham

12,046.024a tac chrutvā vāsudevasya tathyaṃ vacanam uttamam

12,046.024c sāśrukaṇṭhaḥ sa dharmajño janārdanam uvāca ha

12,046.025a yad bhavān āha bhīṣmasya prabhāvaṃ prati mādhava

12,046.025c tathā tan nātra saṃdeho vidyate mama mānada

12,046.026a mahābhāgyaṃ hi bhīṣmasya prabhāvaś ca mahātmanaḥ

12,046.026c śrutaṃ mayā kathayatāṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanām

12,046.027a bhavāṃś ca kartā lokānāṃ yad bravīty arisūdana

12,046.027c tathā tad anabhidhyeyaṃ vākyaṃ yādavanandana

12,046.028a yatas tv anugrahakṛtā buddhis te mayi mādhava

12,046.028c tvām agrataḥ puraskṛtya bhīṣmaṃ paśyāmahe vayam

12,046.029a āvṛtte bhagavaty arke sa hi lokān gamiṣyati

12,046.029c tvaddarśanaṃ mahābāho tasmād arhati kauravaḥ

12,046.030a tava hy ādyasya devasya kṣarasyaivākṣarasya ca

12,046.030c darśanaṃ tasya lābhaḥ syāt tvaṃ hi brahmamayo nidhiḥ

12,046.031a śrutvaitad dharmarājasya vacanaṃ madhusūdanaḥ

12,046.031c pārśvasthaṃ sātyakiṃ prāha ratho me yujyatām iti

12,046.032a sātyakis tūpaniṣkramya keśavasya samīpataḥ

12,046.032c dārukaṃ prāha kṛṣṇasya yujyatāṃ ratha ity uta

12,046.033a sa sātyaker āśu vaco niśamya; rathottamaṃ kāñcanabhūṣitāṅgam

12,046.033c masāragalvarkamayair vibhaṅgair; vibhūṣitaṃ hemapinaddhacakram

12,046.034a divākarāṃśuprabham āśugāminaṃ; vicitranānāmaṇiratnabhūṣitam

12,046.034c navoditaṃ sūryam iva pratāpinaṃ; vicitratārkṣyadhvajinaṃ patākinam

12,046.035a sugrīvasainyapramukhair varāśvair; manojavaiḥ kāñcanabhūṣitāṅgaiḥ

12,046.035c suyuktam āvedayad acyutāya; kṛtāñjalir dāruko rājasiṃha

12,047.001 janamejaya uvāca

12,047.001a śaratalpe śayānas tu bharatānāṃ pitāmahaḥ

12,047.001c katham utsṛṣṭavān dehaṃ kaṃ ca yogam adhārayat

12,047.002 vaiśaṃpāyana uvāca

12,047.002a śṛṇuṣvāvahito rājañ śucir bhūtvā samāhitaḥ

12,047.002c bhīṣmasya kuruśārdūla dehotsargaṃ mahātmanaḥ

12,047.002d*0064_01 śuklapakṣasya cāṣṭamyāṃ māghamāsasya pārthiva

12,047.002d*0064_02 prājāpatye ca nakṣatre madhyaṃ prāpte divākare

12,047.003a nivṛttamātre tv ayana uttare vai divākare

12,047.003c samāveśayad ātmānam ātmany eva samāhitaḥ

12,047.004a vikīrṇāṃśur ivādityo bhīṣmaḥ śaraśataiś citaḥ

12,047.004c śiśye paramayā lakṣmyā vṛto brāhmaṇasattamaiḥ

12,047.005a vyāsena vedaśravasā nāradena surarṣiṇā

12,047.005c devasthānena vātsyena tathāśmakasumantunā

12,047.005d*0065_01 tathā jaimininā caiva pailena ca mahātmanā

12,047.005d*0065_02 śāṇḍilyadevalābhyāṃ ca maitreyeṇa ca dhīmatā

12,047.005d*0066_01 asitena vasiṣṭhena kauśikena mahātmanā

12,047.005d*0066_02 hārītalomaśābhyāṃ ca tathātreyeṇa dhīmatā

12,047.005d*0066_03 bṛhaspatiś ca śukraś ca cyavanaś ca mahāmuniḥ

12,047.005d*0066_04 sanatkumāraḥ kapilo vālmīkis tumburuḥ kuruḥ

12,047.005d*0066_05 maudgalyo bhārgavo rāmas tṛṇabindur mahāmuniḥ

12,047.005d*0066_06 pippalādaś ca vāyuś ca saṃvartaḥ pulahaḥ kacaḥ

12,047.005d*0066_07 kāśyapaś ca pulastyaś ca kratur dakṣaḥ parāśaraḥ

12,047.005d*0066_08 marīcir aṅgirāḥ kāśyo gautamo gālavo muniḥ

12,047.005d*0066_09 dhaumyo vibhāṇḍo māṇḍavyo dhaumraḥ kṛṣṇānubhautikaḥ

12,047.005d*0066_10 ulūkaḥ paramo vipro mārkaṇḍeyo mahāmuniḥ

12,047.005d*0066_11 bhāskariḥ pūraṇaḥ kṛṣṇaḥ sūtaḥ paramadhārmikaḥ

12,047.005d*0067_01 taṃ bāhyamuninā caiva gālavena mahātmanā

12,047.005d*0067_02 śrīmatā yājñavalkyena śaṅkhena pulahena ca

12,047.006a etaiś cānyair munigaṇair mahābhāgair mahātmabhiḥ

12,047.006c śraddhādamapuraskārair vṛtaś candra iva grahaiḥ

12,047.006d*0068_01 tathānyair munibhiś caiva pulastyena mahātmanā

12,047.007a bhīṣmas tu puruṣavyāghraḥ karmaṇā manasā girā

12,047.007c śaratalpagataḥ kṛṣṇaṃ pradadhyau prāñjaliḥ sthitaḥ

12,047.008a svareṇa puṣṭanādena tuṣṭāva madhusūdanam

12,047.008c yogeśvaraṃ padmanābhaṃ viṣṇuṃ jiṣṇuṃ jagatpatim

12,047.008d*0069_01 anādinidhanaṃ jiṣṇum ātmayoniṃ sanātanam

12,047.009a kṛtāñjaliḥ śucir bhūtvā vāgvidāṃ pravaraḥ prabhum

12,047.009c bhīṣmaḥ paramadharmātmā vāsudevam athāstuvat

12,047.010a ārirādhayiṣuḥ kṛṣṇaṃ vācaṃ jigamiṣāmi yām

12,047.010c tayā vyāsasamāsinyā prīyatāṃ puruṣottamaḥ

12,047.011a śuciḥ śuciṣadaṃ haṃsaṃ tatparaḥ parameṣṭhinam

12,047.011c yuktvā sarvātmanātmānaṃ taṃ prapadye prajāpatim

12,047.011d*0070_01 anādyantaṃ paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ

12,047.011d*0070_02 eko 'yaṃ veda bhagavān dhātā nārāyaṇo hariḥ

12,047.011d*0070_03 nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā siddhamahoragāḥ

12,047.011d*0070_04 devā devarṣayaś caiva yaṃ viduḥ param avyayam

12,047.011d*0070_05 devadānavagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ

12,047.011d*0070_06 yaṃ na jānanti ko hy eṣa kuto vā bhagavān iti

12,047.012a yasmin viśvāni bhūtāni tiṣṭhanti ca viśanti ca

12,047.012c guṇabhūtāni bhūteśe sūtre maṇigaṇā iva

12,047.013a yasmin nitye tate tantau dṛḍhe srag iva tiṣṭhati

12,047.013c sadasadgrathitaṃ viśvaṃ viśvāṅge viśvakarmaṇi

12,047.014a hariṃ sahasraśirasaṃ sahasracaraṇekṣaṇam

12,047.014b*0071_01 sahasrabāhumukuṭaṃ sahasravadanojjvalam

12,047.014c prāhur nārāyaṇaṃ devaṃ yaṃ viśvasya parāyaṇam

12,047.015a aṇīyasām aṇīyāṃsaṃ sthaviṣṭhaṃ ca sthavīyasām

12,047.015c garīyasāṃ gariṣṭhaṃ ca śreṣṭhaṃ ca śreyasām api

12,047.016a yaṃ vākeṣv anuvākeṣu niṣatsūpaniṣatsu ca

12,047.016c gṛṇanti satyakarmāṇaṃ satyaṃ satyeṣu sāmasu

12,047.017a caturbhiś caturātmānaṃ sattvasthaṃ sātvatāṃ patim

12,047.017c yaṃ divyair devam arcanti guhyaiḥ paramanāmabhiḥ

12,047.017d*0072_01 yasmin nityaṃ tapas taptaṃ yad aṅgeṣv anutiṣṭhati

12,047.017d*0072_02 sarvātmā sarvavit sarvaḥ sarvajñaḥ sarvabhāvanaḥ

12,047.018a yaṃ devaṃ devakī devī vasudevād ajījanat

12,047.018c bhaumasya brahmaṇo guptyai dīptam agnim ivāraṇiḥ

12,047.019a yam ananyo vyapetāśīr ātmānaṃ vītakalmaṣam

12,047.019c iṣṭvānantyāya govindaṃ paśyaty ātmany avasthitam

12,047.020a purāṇe puruṣaḥ prokto brahmā prokto yugādiṣu

12,047.020c kṣaye saṃkarṣaṇaḥ proktas tam upāsyam upāsmahe

12,047.020d*0073_01 yam ekaṃ bahudhātmānaṃ prādurbhūtam adhokṣajam

12,047.020d*0073_02 nānyabhaktāḥ kriyāvanto yajante sarvakāmadam

12,047.020d*0073_03 yam āhur jagataḥ kośaṃ yasmin saṃnihitāḥ prajāḥ

12,047.020d*0073_04 yasmiṃl lokāḥ sphurantīme jale śakunayo yathā

12,047.020d*0073_05 ṛtam ekākṣaraṃ brahma yat tat sadasataḥ param

12,047.020d*0073_06 anādimadhyaparyantaṃ na devā narṣayo viduḥ

12,047.020d*0073_07 yaṃ surāsuragandharvāḥ sasiddharṣimahoragāḥ

12,047.020d*0073_08 prayatā nityam arcanti paramaṃ duḥkhabheṣajam

12,047.020d*0073_09 anādinidhanaṃ devam ātmayoniṃ sanātanam

12,047.020d*0073_10 apratarkyam avijñeyaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum

12,047.021a ativāyvindrakarmāṇam atisūryāgnitejasam

12,047.021c atibuddhīndriyātmānaṃ taṃ prapadye prajāpatim

12,047.022a yaṃ vai viśvasya kartāraṃ jagatas tasthuṣāṃ patim

12,047.022c vadanti jagato 'dhyakṣam akṣaraṃ paramaṃ padam

12,047.023a hiraṇyavarṇaṃ yaṃ garbham aditir daityanāśanam

12,047.023c ekaṃ dvādaśadhā jajñe tasmai sūryātmane namaḥ

12,047.024a śukle devān pitṝn kṛṣṇe tarpayaty amṛtena yaḥ

12,047.024c yaś ca rājā dvijātīnāṃ tasmai somātmane namaḥ

12,047.024d*0074_01 hutāśanamukhair devair dhyāyate sakalaṃ jagat

12,047.024d*0074_02 haviḥ prathamabhoktā ca tasmai hotrātmane namaḥ

12,047.025a mahatas tamasaḥ pāre puruṣaṃ jvalanadyutim

12,047.025c yaṃ jñātvā mṛtyum atyeti tasmai jñeyātmane namaḥ

12,047.026a yaṃ bṛhantaṃ bṛhaty ukthe yam agnau yaṃ mahādhvare

12,047.026c yaṃ viprasaṃghā gāyanti tasmai vedātmane namaḥ

12,047.027a ṛgyajuḥsāmadhāmānaṃ daśārdhahavirākṛtim

12,047.027c yaṃ saptatantuṃ tanvanti tasmai yajñātmane namaḥ

12,047.027d*0075_01 caturbhiś ca caturbhiś ca dvābhyāṃ pañcabhir eva ca

12,047.027d*0075_02 hūyate ca punar dvābhyāṃ tasmai homātmane namaḥ

12,047.028a yaḥ suparṇo yajur nāma chandogātras trivṛcchirāḥ

12,047.028c rathaṃtarabṛhatyakṣas tasmai stotrātmane namaḥ

12,047.029a yaḥ sahasrasave satre jajñe viśvasṛjām ṛṣiḥ

12,047.029c hiraṇyavarṇaḥ śakunis tasmai haṃsātmane namaḥ

12,047.030a padāṅgaṃ saṃdhiparvāṇaṃ svaravyañjanalakṣaṇam

12,047.030c yam āhur akṣaraṃ nityaṃ tasmai vāgātmane namaḥ

12,047.030d*0076_01 yajñāṅgo yo varāho vai bhūtvā gām ujjahāra ha

12,047.030d*0076_02 lokatrayahitārthāya tasmai vīryātmane namaḥ

12,047.030d*0076_03 yaḥ śete yogam āsthāya paryaṅke nāgabhūṣite

12,047.030d*0076_04 phaṇāsahasraracite tasmai nidrātmane namaḥ

12,047.030d*0077_01 viśve ca marutaś caiva rudrādityāśvināv api

12,047.030d*0077_02 vasavaḥ siddhasādhyāś ca tasmai devātmane namaḥ

12,047.030d@006_0001 avyaktaṃ buddhyahaṃkāro mano buddhīndriyāṇi ca

12,047.030d@006_0002 tanmātrāṇi viśeṣāś ca tasmai tattvātmane namaḥ

12,047.030d@006_0003 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca bhūtādiprabhavāpyayaḥ

12,047.030d@006_0004 yo 'grajaḥ sarvabhūtānāṃ tasmai bhūtātmane namaḥ

12,047.030d@006_0005 yasya yajñe varāhasya viṣṇor amitatejasaḥ

12,047.030d@006_0006 praṇāmaṃ ye prakurvanti teṣām api namo namaḥ

12,047.030d@006_0007 yaṃ hi sūkṣmaṃ vicinvanti paraṃ sūkṣmavido janāḥ

12,047.030d@006_0008 sūkṣmāsūkṣmaṃ ca yad brahma tasmai sūkṣmātmane namaḥ

12,047.030d@006_0009 matsyo bhūtvā viriñcāya yena vedāḥ samāhṛtāḥ

12,047.030d@006_0010 rasātalagatāḥ śīghraṃ tasmai matsyātmane namaḥ

12,047.030d@006_0011 mandarādrir dhṛto yena prāpte hy amṛtamanthane

12,047.030d@006_0012 atikarkaśadehāya tasmai kūrmātmane namaḥ

12,047.030d@006_0013 vārāhaṃ rūpam āsthāya mahīṃ savanaparvatām

12,047.030d@006_0014 uddharaty ekadaṃṣṭreṇa tasmai kroḍātmane namaḥ

12,047.030d@006_0015 nārasiṃhavapuḥ kṛtvā sarvalokabhayaṃkaram

12,047.030d@006_0016 hiraṇyakaśipuṃ jaghne tasmai siṃhātmane namaḥ

12,047.030d@006_0017 piṅgekṣaṇasaṭaṃ yasya rūpaṃ daṃṣṭranakhair yutam

12,047.030d@006_0018 dānavendrāntakaraṇaṃ tasmai dṛptātmane namaḥ

12,047.030d@006_0019 vāmanaṃ rūpam āsthāya baliṃ saṃyamya māyayā

12,047.030d@006_0020 trailokyaṃ krāntavān yas tu tasmai krāntātmane namaḥ

12,047.030d@006_0021 jamadagnisuto bhūtvā rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ

12,047.030d@006_0022 mahīṃ niḥkṣatriyāṃ cakre tasmai rāmātmane namaḥ

12,047.030d@006_0023 triḥsaptakṛtvo yaś caiko dharmavyutkrāntigauravāt

12,047.030d@006_0024 jaghāna kṣatriyān saṃghe tasmai krodhātmane namaḥ

12,047.030d@006_0025 rāmo dāśarathir bhūtvā pulastyakulanandanam

12,047.030d@006_0026 jaghāna rāvaṇaṃ saṃkhye tasmai kṣatrātmane namaḥ

12,047.030d@006_0027 yo halī musalī śrīmān nīlāmbaradharaḥ sthitaḥ

12,047.030d@006_0028 rāmāya rauhiṇeyāya tasmai bhogātmane namaḥ

12,047.030d@006_0029 śaṅkhine cakriṇe nityaṃ śārṅgiṇe pītavāsase

12,047.030d@006_0030 vanamālādharāyaiva tasmai kṛṣṇātmane namaḥ

12,047.030d@006_0031 vasudevasutaḥ śrīmān krīḍito nandagokule

12,047.030d@006_0032 kaṃsasya nidhanārthāya tasmai krīḍātmane namaḥ

12,047.030d@006_0033 vasudevatvam āgamya yador vaṃśasamudbhavaḥ

12,047.030d@006_0034 bhūbhāraharaṇaṃ cakre tasmai kṛṣṇātmane namaḥ

12,047.030d@006_0035 sārathyam arjunasyājau kurvan gītāmṛtaṃ dadau

12,047.030d@006_0036 lokatrayopakārāya tasmai brahmātmane namaḥ

12,047.030d@006_0037 dānavāṃs tu vaśe kṛtvā punar buddhatvam āgataḥ

12,047.030d@006_0038 sargasya rakṣaṇārthāya tasmai śuddhātmane namaḥ

12,047.030d@006_0039 haniṣyati kalau prāpte mlecchāṃs turagavāhanaḥ

12,047.030d@006_0040 dharmasaṃsthāpako yas tu tasmai kalkyātmane namaḥ

12,047.030d@006_0041 kṣatriyāṇāṃ sahasrāṇi prayutāny arbudāni ca

12,047.030d@006_0042 yo 'vadhīd bhārate yuddhe tasmai krīḍātmane namaḥ

12,047.030d@006_0043 tārānvaye kālanemiṃ hatvā dānavapuṃgavam

12,047.030d@006_0044 dadau rājyaṃ mahendrāya tasmai mukhyātmane namaḥ

12,047.030d@006_0045 yaḥ sarvaprāṇināṃ dehe sākṣībhūto vyavasthitaḥ

12,047.030d@006_0046 akṣarakṣaramāṇānāṃ tasmai sākṣyātmane namaḥ

12,047.030d@006_0047 namo 'stu te mahādeva namas te bhaktavatsala

12,047.030d@006_0048 subrahmaṇya namas te 'stu prasīda parameśvara

12,047.030d@006_0049 avyaktavyaktarūpeṇa vyāptaṃ sarvaṃ tvayā vibho

12,047.030d@006_0050 nārāyaṇaṃ sahasrākṣaṃ sarvalokamaheśvaram

12,047.030d@006_0051 hiraṇyanābhaṃ yajñāṅgam amṛtaṃ viśvatomukham

12,047.030d@006_0052 sarvadā sarvakāryeṣu nāsti teṣām amaṅgalam

12,047.030d@006_0053 yeṣāṃ hṛdistho deveśo maṅgalāyatanaṃ hariḥ

12,047.030d@006_0054 maṅgalaṃ bhagavān viṣṇur maṅgalaṃ madhusūdanaḥ

12,047.030d@006_0055 maṅgalaṃ puṇḍarīkākṣo maṅgalaṃ garuḍadhvajaḥ

12,047.031a yaś cinoti satāṃ setum ṛtenāmṛtayoninā

12,047.031c dharmārthavyavahārāṅgais tasmai satyātmane namaḥ

12,047.032a yaṃ pṛthagdharmacaraṇāḥ pṛthagdharmaphalaiṣiṇaḥ

12,047.032c pṛthagdharmaiḥ samarcanti tasmai dharmātmane namaḥ

12,047.032d*0078_01 yataḥ sarve prasūyante hy anaṅgātmāṅgadehinaḥ

12,047.032d*0078_02 unmādaḥ sarvabhūtānāṃ tasmai kāmātmane namaḥ

12,047.033a yaṃ taṃ vyaktastham avyaktaṃ vicinvanti maharṣayaḥ

12,047.033c kṣetre kṣetrajñam āsīnaṃ tasmai kṣetrātmane namaḥ

12,047.034a yaṃ dṛgātmānam ātmasthaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ

12,047.034c prāhuḥ saptadaśaṃ sāṃkhyās tasmai sāṃkhyātmane namaḥ

12,047.035a yaṃ vinidrā jitaśvāsāḥ sattvasthāḥ saṃyatendriyāḥ

12,047.035c jyotiḥ paśyanti yuñjānās tasmai yogātmane namaḥ

12,047.036a apuṇyapuṇyoparame yaṃ punarbhavanirbhayāḥ

12,047.036c śāntāḥ saṃnyāsino yānti tasmai mokṣātmane namaḥ

12,047.037a yo 'sau yugasahasrānte pradīptārcir vibhāvasuḥ

12,047.037c saṃbhakṣayati bhūtāni tasmai ghorātmane namaḥ

12,047.038a saṃbhakṣya sarvabhūtāni kṛtvā caikārṇavaṃ jagat

12,047.038c bālaḥ svapiti yaś caikas tasmai māyātmane namaḥ

12,047.039a sahasraśirase tasmai puruṣāyāmitātmane

12,047.039c catuḥsamudraparyāyayoganidrātmane namaḥ

12,047.040a ajasya nābhāv adhyekaṃ yasmin viśvaṃ pratiṣṭhitam

12,047.040c puṣkaraṃ puṣkarākṣasya tasmai padmātmane namaḥ

12,047.041a yasya keśeṣu jīmūtā nadyaḥ sarvāṅgasaṃdhiṣu

12,047.041c kukṣau samudrāś catvāras tasmai toyātmane namaḥ

12,047.041d*0079_01 yasmāt sarvāḥ prasūyante sargapralayavikriyāḥ

12,047.041d*0079_02 yasmiṃś caiva pralīyante tasmai hetvātmane namaḥ

12,047.041d*0079_03 yo niṣaṇṇo bhaved rātrau divā bhavati viṣṭhitaḥ

12,047.041d*0079_04 iṣṭāniṣṭasya ca draṣṭā tasmai draṣṭātmane namaḥ

12,047.041d*0079_05 akuṇṭhaṃ sarvakāryeṣu dharmakāryārtham udyatam

12,047.041d*0079_06 vaikuṇṭhasya hi tad rūpaṃ tasmai kāryātmane namaḥ

12,047.041d*0079_07 triḥsaptakṛtvo yaḥ kṣatraṃ dharmavyutkrāntagauravam

12,047.041d*0079_08 kruddho nijaghne samare tasmai krauryātmane namaḥ

12,047.041d*0079_09 vibhajya paṃcadhātmānaṃ vāyur bhūtvā śarīragaḥ

12,047.041d*0079_10 yaś ceṣṭayati bhūtāni tasmai vāyvātmane namaḥ

12,047.042a yugeṣv āvartate yo 'ṃśair dinartvanayahāyanaiḥ

12,047.042c sargapralayayoḥ kartā tasmai kālātmane namaḥ

12,047.043a brahma vaktraṃ bhujau kṣatraṃ kṛtsnam ūrūdaraṃ viśaḥ

12,047.043c pādau yasyāśritāḥ śūdrās tasmai varṇātmane namaḥ

12,047.044a yasyāgnir āsyaṃ dyaur mūrdhā khaṃ nābhiś caraṇau kṣitiḥ

12,047.044c sūryaś cakṣur diśaḥ śrotre tasmai lokātmane namaḥ

12,047.045a viṣaye vartamānānāṃ yaṃ taṃ vaiśeṣikair guṇaiḥ

12,047.045c prāhur viṣayagoptāraṃ tasmai goptrātmane namaḥ

12,047.046a annapānendhanamayo rasaprāṇavivardhanaḥ

12,047.046c yo dhārayati bhūtāni tasmai prāṇātmane namaḥ

12,047.046d*0080_01 prāṇānāṃ dhāraṇārthāya yo 'nnaṃ bhuṅkte caturvidham

12,047.046d*0080_02 antarbhūtaḥ pacaty agnis tasmai pākātmane namaḥ

12,047.046d*0080_03 piṅgekṣaṇasaṭaṃ yasya rūpaṃ daṃṣṭrānakhāyudham

12,047.046d*0080_04 dānavendrāntakaraṇaṃ tasmai dṛptātmane namaḥ

12,047.046d*0080_05 rasātalagataḥ śrīmān ananto bhagavān vibhuḥ

12,047.046d*0080_06 jagad dhārayate kṛtsnaṃ tasmai vīryātmane namaḥ

12,047.046d*0081_01 viṣaye vartamānānāṃ śrotrādīnāṃ ca yaḥ prabhuḥ

12,047.046d*0081_02 vedate sarvaviṣayāṃs tasmai citrātmane namaḥ

12,047.046d*0082_01 yaṃ na devā na gandharvā na daityā na ca dānavāḥ

12,047.046d*0082_02 tattvato hi vijānanti tasmai sūkṣmātmane namaḥ

12,047.046d*0083_01 jvalanārkendutārāṇāṃ jyotiṣāṃ divyamūrtinām

12,047.046d*0083_02 yas tejayati tejāṃsi tasmai tejātmane namaḥ

12,047.047a paraḥ kālāt paro yajñāt paraḥ sadasatoś ca yaḥ

12,047.047c anādir ādir viśvasya tasmai viśvātmane namaḥ

12,047.047d*0084_01 vaidyuto jāṭharaś caiva pāvakaḥ śucir eva ca

12,047.047d*0084_02 dahanaḥ sarvabhakṣāṇāṃ tasmai vahnyātmane namaḥ

12,047.047d@007_0001 sutale talamadhyastho hatvā tu madhukaiṭabhau

12,047.047d@007_0002 uddhṛtā yena vai vedās tasmai matsyātmane namaḥ

12,047.047d@007_0003 sasāgaranagāṃ bibhratsaptadvīpāṃ vasuṃdharām

12,047.047d@007_0004 yo dhārayati pṛṣṭhena tasmai kūrmātmane namaḥ

12,047.047d@007_0005 ekārṇave mahīṃ magnāṃ vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ

12,047.047d@007_0006 uddadhāra mahīṃ yo 'sau tasmai kroḍātmane namaḥ

12,047.047d@007_0007 nārasiṃhaṃ tataḥ kṛtvā yas trailokyabhayaṃkaram

12,047.047d@007_0008 hiraṇyakaśipuṃ jaghne tasmai siṃhātmane namaḥ

12,047.047d@007_0009 vāmanaṃ rūpam āsthāya baliṃ saṃyamya māyayā

12,047.047d@007_0010 ime krāntās trayo lokās tasmai krāntātmane namaḥ

12,047.047d@007_0011 jamadagnisuto bhūtvā rāmaḥ paraśudhṛk prabhuḥ

12,047.047d@007_0012 sahasrārjunahantā yas tasmā ugrātmane namaḥ

12,047.047d@007_0013 rāmo dāśarathir bhūtvā paulastyakulanandanam

12,047.047d@007_0014 jaghāna rāvaṇaṃ saṃkhye tasmai kṣatrātmane namaḥ

12,047.047d@007_0015 vasudevasutaḥ śrīmān vāsudevo jagatpatiḥ

12,047.047d@007_0016 jahāra vasudhābhāraṃ tasmai kṛṣṇātmane namaḥ

12,047.047d@007_0017 buddharūpaṃ samāsthāya sarvadharmaparāyaṇaḥ

12,047.047d@007_0018 mohayan sarvabhūtāni tasmai mohātmane namaḥ

12,047.047d@007_0019 haniṣyati kaler ante mlecchāṃs turagavāhanaḥ

12,047.047d@007_0020 dharmasaṃsthāpanārthāya tasmai kālātmane namaḥ

12,047.047d@007_0021 anādir ādir viśvasya tasmai viśvātmane namaḥ

12,047.048a yo mohayati bhūtāni sneharāgānubandhanaiḥ

12,047.048c sargasya rakṣaṇārthāya tasmai mohātmane namaḥ

12,047.048d*0085_01 caitanyaṃ sarvato nityaṃ sarvaprāṇihṛdi sthitam

12,047.048d*0085_02 sarvātītataraṃ sūkṣmaṃ tasmai sūkṣmātmane namaḥ

12,047.049a ātmajñānam idaṃ jñānaṃ jñātvā pañcasv avasthitam

12,047.049c yaṃ jñānino 'dhigacchanti tasmai jñānātmane namaḥ

12,047.049d*0086_01 sāṃkhyair yogair viniścitya sādhyaiś ca paramarṣibhiḥ

12,047.049d*0086_02 yasya na jñāyate tattvaṃ tasmai guhyātmane namaḥ

12,047.050a aprameyaśarīrāya sarvato 'nantacakṣuṣe

12,047.050c apāraparimeyāya tasmai cintyātmane namaḥ

12,047.051a jaṭine daṇḍine nityaṃ lambodaraśarīriṇe

12,047.051c kamaṇḍaluniṣaṅgāya tasmai brahmātmane namaḥ

12,047.051d*0087_01 yo jāto vasudevena devakyāṃ yadunandanaḥ

12,047.051d*0087_02 śaṅkhacakragadāpāṇir vāsudevātmane namaḥ

12,047.052a śūline tridaśeśāya tryambakāya mahātmane

12,047.052c bhasmadigdhordhvaliṅgāya tasmai rudrātmane namaḥ

12,047.052d*0088_01 śiraḥkapālamālāya vyāghracarmanivāsine

12,047.052d*0088_02 bhasmadigdhaśarīrāya tasmai rudrātmane namaḥ

12,047.052d*0089_01 candrārdhakṛtaśīrṣāya vyālayajñopavītine

12,047.052d*0089_02 pinākaśūlahastāya tasmā ugrātmane namaḥ

12,047.053a pañcabhūtātmabhūtāya bhūtādinidhanātmane

12,047.053c akrodhadrohamohāya tasmai śāntātmane namaḥ

12,047.054a yasmin sarvaṃ yataḥ sarvaṃ yaḥ sarvaṃ sarvataś ca yaḥ

12,047.054c yaś ca sarvamayo nityaṃ tasmai sarvātmane namaḥ

12,047.055a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava

12,047.055c apavargo 'si bhūtānāṃ pañcānāṃ parataḥ sthitaḥ

12,047.056a namas te triṣu lokeṣu namas te paratastriṣu

12,047.056c namas te dikṣu sarvāsu tvaṃ hi sarvaparāyaṇam

12,047.057a namas te bhagavan viṣṇo lokānāṃ prabhavāpyaya

12,047.057c tvaṃ hi kartā hṛṣīkeśa saṃhartā cāparājitaḥ

12,047.058a tena paśyāmi te divyān bhāvān hi triṣu vartmasu

12,047.058c tac ca paśyāmi tattvena yat te rūpaṃ sanātanam

12,047.059a divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ devī vasuṃdharā

12,047.059c vikrameṇa trayo lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ

12,047.059d*0090_01 diśo bhujā raviś cakṣur vīryaṃ śukraprajāpatī

12,047.059d*0090_02 sapta mārgā niruddhās te vāyor amitatejasaḥ

12,047.059d*0091_01 avyaktaṃ vyaktarūpeṇa vyāptaṃ sarvaṃ tvayā vibho

12,047.059d*0091_02 vyaktāvyaktasvarūpeṇa vyāptaṃ sarvaṃ tvayā vibho

12,047.059d*0091_03 avyaktaṃ brahmaṇo rūpaṃ vyaktam etac carācaram

12,047.060a atasīpuṣpasaṃkāśaṃ pītavāsasam acyutam

12,047.060b*0092_01 vapuṃṣy anumimītas te meghasyeva savidyutaḥ

12,047.060b*0093_01 namo narakasaṃtrāsarakṣāmaṇḍalakāriṇe

12,047.060b*0093_02 saṃsāranimnagāvartatarakāṣṭhāya viṣṇave

12,047.060b*0093_03 namo brahmaṇyadevāya gobrāhmaṇahitāya ca

12,047.060b*0093_04 jagaddhitāya kṛṣṇāya govindāya namo namaḥ

12,047.060b*0093_05 prāṇakāntārapātheyaṃ saṃsāracchedabheṣajam

12,047.060b*0093_06 duḥkhaśokaparitrāṇaṃ harir ity akṣaradvayam

12,047.060b*0094_01 eko 'pi kṛṣṇasya kṛtaḥ praṇāmo

12,047.060b*0094_02 daśāśvamedhāvabhṛthena tulyaḥ

12,047.060b*0094_03 daśāśvamedhī punar eti janma

12,047.060b*0094_04 kṛṣṇapraṇāmī na punarbhavāya

12,047.060b*0094_05 kṛṣṇavratāḥ kṛṣṇam anusmaranto

12,047.060b*0094_06 rātrau ca kṛṣṇaṃ punar utthitā ye

12,047.060b*0094_07 te kṛṣṇadehāḥ praviśanti kṛṣṇam

12,047.060b*0094_08 ājyaṃ yathā mantrahutaṃ hutāśe

12,047.060b*0095_01 nārāyaṇaṃ sahasrākṣaṃ sarvalokanamaskṛtam

12,047.060b*0095_02 hiraṇyanābhaṃ yajñāṅgam amṛtaṃ viśvatomukham

12,047.060c ye namasyanti govindaṃ na teṣāṃ vidyate bhayam

12,047.061a yathā viṣṇumayaṃ satyaṃ yathā viṣṇumayaṃ haviḥ

12,047.061c yathā viṣṇumayaṃ sarvaṃ pāpmā me naśyatāṃ tathā

12,047.061d*0096_01 tasya yajñavarāhasya viṣṇor amitatejasaḥ

12,047.061d*0096_02 praṇāmaṃ ye 'pi kurvanti teṣām api namo namaḥ

12,047.062a tvāṃ prapannāya bhaktāya gatim iṣṭāṃ jigīṣave

12,047.062c yac chreyaḥ puṇḍarīkākṣa tad dhyāyasva surottama

12,047.063a iti vidyātapoyonir ayonir viṣṇur īḍitaḥ

12,047.063c vāgyajñenārcito devaḥ prīyatāṃ me janārdanaḥ

12,047.063d*0097_01 nārāyaṇaparaṃ brahma nārāyaṇaparaṃ tapaḥ

12,047.063d*0097_02 nārāyaṇaparaṃ cedaṃ sarvaṃ nārāyaṇātmakam

12,047.064a etāvad uktvā vacanaṃ bhīṣmas tadgatamānasaḥ

12,047.064c nama ity eva kṛṣṇāya praṇāmam akarot tadā

12,047.065a abhigamya tu yogena bhaktiṃ bhīṣmasya mādhavaḥ

12,047.065c traikālyadarśanaṃ jñānaṃ divyaṃ dātuṃ yayau hariḥ

12,047.065d*0098_01 anādinidhanaṃ viṣṇuṃ sarvalokamaheśvaram

12,047.065d*0098_02 lokādhyakṣaṃ stuvan nityaṃ sarvapāpaiḥ pramucyate

12,047.065d*0098_03 stavarājaḥ samāpto 'yaṃ viṣṇor adbhutakarmaṇaḥ

12,047.065d*0098_04 gāṅgeyena purā gītaḥ mahāpātakanāśanaḥ

12,047.066a tasminn uparate śabde tatas te brahmavādinaḥ

12,047.066c bhīṣmaṃ vāgbhir bāṣpakaṇṭhās tam ānarcur mahāmatim

12,047.067a te stuvantaś ca viprāgryāḥ keśavaṃ puruṣottamam

12,047.067c bhīṣmaṃ ca śanakaiḥ sarve praśaśaṃsuḥ punaḥ punaḥ

12,047.068a viditvā bhaktiyogaṃ tu bhīṣmasya puruṣottamaḥ

12,047.068c sahasotthāya saṃhṛṣṭo yānam evānvapadyata

12,047.069a keśavaḥ sātyakiś caiva rathenaikena jagmatuḥ

12,047.069c apareṇa mahātmānau yudhiṣṭhiradhanaṃjayau

12,047.070a bhīmaseno yamau cobhau ratham ekaṃ samāsthitau

12,047.070c kṛpo yuyutsuḥ sūtaś ca saṃjayaś cāparaṃ ratham

12,047.071a te rathair nagarākāraiḥ prayātāḥ puruṣarṣabhāḥ

12,047.071c nemighoṣeṇa mahatā kampayanto vasuṃdharām

12,047.072a tato giraḥ puruṣavaras tavānvitā; dvijeritāḥ pathi sumanāḥ sa śuśruve

12,047.072c kṛtāñjaliṃ praṇatam athāparaṃ janaṃ; sa keśihā muditamanābhyanandata

12,047.072d*0099_01 iti smaran paṭhati ca śārṅgadhanvanaḥ

12,047.072d*0099_02 śṛṇoti vā yadukulanandanastavam

12,047.072d*0099_03 sa cakrabhṛtpratihatasarvakilbiṣo

12,047.072d*0099_04 janārdanaṃ praviśati dehasaṃkṣaye

12,047.072d*0099_05 yaṃ yoginaḥ prāṇaviyogakāle

12,047.072d*0099_06 yatnena citte viniveśayanti

12,047.072d*0099_07 sa taṃ purastād dharim īkṣamāṇaḥ

12,047.072d*0099_08 prāṇāñ jahau prāptaphalo hi bhīṣmaḥ

12,047.072d*0099_09 stavarājaḥ samāpto 'yaṃ viṣṇor adbhutakarmaṇaḥ

12,047.072d*0099_10 gāṅgeyena purā gīto mahāpātakanāśanaḥ

12,047.072d*0099_11 idaṃ naraḥ stavarājaṃ mumukṣuḥ

12,047.072d*0099_12 paṭhañ śuciḥ kaluṣitakalmaṣāpaham

12,047.072d*0099_13 vyatītya lokān mahataḥ samāgatān

12,047.072d*0099_14 padaṃ saṃgacchaty amṛtaṃ mahātmanaḥ

12,048.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,048.001a tataḥ sa ca hṛṣīkeśaḥ sa ca rājā yudhiṣṭhiraḥ

12,048.001c kṛpādayaś ca te sarve catvāraḥ pāṇḍavāś ca ha

12,048.002a rathais te nagarākāraiḥ patākādhvajaśobhitaiḥ

12,048.002c yayur āśu kurukṣetraṃ vājibhiḥ śīghragāmibhiḥ

12,048.003a te 'vatīrya kurukṣetraṃ keśamajjāsthisaṃkulam

12,048.003c dehanyāsaḥ kṛto yatra kṣatriyais tair mahātmabhiḥ

12,048.004a gajāśvadehāsthicayaiḥ parvatair iva saṃcitam

12,048.004c naraśīrṣakapālaiś ca śaṅkhair iva samācitam

12,048.005a citāsahasrair nicitaṃ varmaśastrasamākulam

12,048.005c āpānabhūmiṃ kālasya tadā bhuktojjhitām iva

12,048.006a bhūtasaṃghānucaritaṃ rakṣogaṇaniṣevitam

12,048.006c paśyantas te kurukṣetraṃ yayur āśu mahārathāḥ

12,048.007a gacchann eva mahābāhuḥ sarvayādavanandanaḥ

12,048.007c yudhiṣṭhirāya provāca jāmadagnyasya vikramam

12,048.008a amī rāmahradāḥ pañca dṛśyante pārtha dūrataḥ

12,048.008c yeṣu saṃtarpayām āsa pūrvān kṣatriyaśoṇitaiḥ

12,048.009a triḥsaptakṛtvo vasudhāṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ

12,048.009c ihedānīṃ tato rāmaḥ karmaṇo virarāma ha

12,048.010 yudhiṣṭhira uvāca

12,048.010a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivī kṛtā niḥkṣatriyā tadā

12,048.010c rāmeṇeti yad āttha tvam atra me saṃśayo mahān

12,048.011a kṣatrabījaṃ yadā dagdhaṃ rāmeṇa yadupuṃgava

12,048.011c kathaṃ bhūyaḥ samutpattiḥ kṣatrasyāmitavikrama

12,048.012a mahātmanā bhagavatā rāmeṇa yadupuṃgava

12,048.012c katham utsāditaṃ kṣatraṃ kathaṃ vṛddhiṃ punar gatam

12,048.013a mahābhāratayuddhe hi koṭiśaḥ kṣatriyā hatāḥ

12,048.013c tathābhūc ca mahī kīrṇā kṣatriyair vadatāṃ vara

12,048.013d*0100_01 kimarthaṃ bhārgaveṇedaṃ kṣatram utsāditaṃ purā

12,048.013d*0100_02 rāmeṇa yaduśārdūla kurukṣetre mahātmanā

12,048.014a evaṃ me chindhi vārṣṇeya saṃśayaṃ tārkṣyaketana

12,048.014c āgamo hi paraḥ kṛṣṇa tvatto no vāsavānuja

12,048.015 vaiśaṃpāyana uvāca

12,048.015a tato vrajann eva gadāgrajaḥ prabhuḥ; śaśaṃsa tasmai nikhilena tattvataḥ

12,048.015c yudhiṣṭhirāyāpratimaujase tadā; yathābhavat kṣatriyasaṃkulā mahī

12,049.001 vāsudeva uvāca

12,049.001a śṛṇu kaunteya rāmasya mayā yāvat pariśrutam

12,049.001c maharṣīṇāṃ kathayatāṃ kāraṇaṃ tasya janma ca

12,049.002a yathā ca jāmadagnyena koṭiśaḥ kṣatriyā hatāḥ

12,049.002c udbhūtā rājavaṃśeṣu ye bhūyo bhārate hatāḥ

12,049.003a jahnor ajahnus tanayo ballavas tasya cātmajaḥ

12,049.003c kuśiko nāma dharmajñas tasya putro mahīpatiḥ

12,049.004a ugraṃ tapaḥ samātiṣṭhat sahasrākṣasamo bhuvi

12,049.004c putraṃ labheyam ajitaṃ trilokeśvaram ity uta

12,049.005a tam ugratapasaṃ dṛṣṭvā sahasrākṣaḥ puraṃdaraḥ

12,049.005c samarthaḥ putrajanane svayam evaitya bhārata

12,049.006a putratvam agamad rājaṃs tasya lokeśvareśvaraḥ

12,049.006c gādhir nāmābhavat putraḥ kauśikaḥ pākaśāsanaḥ

12,049.007a tasya kanyābhavad rājan nāmnā satyavatī prabho

12,049.007c tāṃ gādhiḥ kaviputrāya sorcīkāya dadau prabhuḥ

12,049.008a tataḥ prītas tu kaunteya bhārgavaḥ kurunandana

12,049.008c putrārthe śrapayām āsa caruṃ gādhes tathaiva ca

12,049.009a āhūya cāha tāṃ bhāryām ṛcīko bhārgavas tadā

12,049.009c upayojyaś carur ayaṃ tvayā mātrāpy ayaṃ tava

12,049.010a tasyā janiṣyate putro dīptimān kṣatriyarṣabhaḥ

12,049.010c ajayyaḥ kṣatriyair loke kṣatriyarṣabhasūdanaḥ

12,049.011a tavāpi putraṃ kalyāṇi dhṛtimantaṃ taponvitam

12,049.011c śamātmakaṃ dvijaśreṣṭhaṃ carur eṣa vidhāsyati

12,049.012a ity evam uktvā tāṃ bhāryām ṛcīko bhṛgunandanaḥ

12,049.012c tapasy abhirato dhīmāñ jagāmāraṇyam eva ha

12,049.013a etasminn eva kāle tu tīrthayātrāparo nṛpaḥ

12,049.013c gādhiḥ sadāraḥ saṃprāpta ṛcīkasyāśramaṃ prati

12,049.014a carudvayaṃ gṛhītvā tu rājan satyavatī tadā

12,049.014c bhartur vākyād athāvyagrā mātre hṛṣṭā nyavedayat

12,049.015a mātā tu tasyāḥ kaunteya duhitre svaṃ caruṃ dadau

12,049.015c tasyāś carum athājñātam ātmasaṃsthaṃ cakāra ha

12,049.016a atha satyavatī garbhaṃ kṣatriyāntakaraṃ tadā

12,049.016c dhārayām āsa dīptena vapuṣā ghoradarśanam

12,049.017a tām ṛcīkas tadā dṛṣṭvā dhyānayogena vai tataḥ

12,049.017c abravīd rājaśārdūla svāṃ bhāryāṃ varavarṇinīm

12,049.018a mātrāsi vyaṃsitā bhadre caruvyatyāsahetunā

12,049.018c janiṣyate hi te putraḥ krūrakarmā mahābalaḥ

12,049.019a janiṣyate hi te bhrātā brahmabhūtas tapodhanaḥ

12,049.019c viśvaṃ hi brahma tapasā mayā tatra samarpitam

12,049.019d*0101_01 kṣatravīryaṃ ca sakalaṃ tava mātre samarpitam

12,049.019d*0101_02 viparyayeṇa te bhadre naitad evaṃ bhaviṣyati

12,049.019d*0101_03 mātus te brāhmaṇo bhūyāt tava ca kṣatriyaḥ sutaḥ

12,049.020a saivam uktā mahābhāgā bhartrā satyavatī tadā

12,049.020c papāta śirasā tasmai vepantī cābravīd idam

12,049.021a nārho 'si bhagavann adya vaktum evaṃvidhaṃ vacaḥ

12,049.021c brāhmaṇāpasadaṃ putraṃ prāpsyasīti mahāmune

12,049.022 ṛcīka uvāca

12,049.022a naiṣa saṃkalpitaḥ kāmo mayā bhadre tathā tvayi

12,049.022c ugrakarmā bhavet putraś carur mātā ca kāraṇam

12,049.023 satyavaty uvāca

12,049.023a icchaṃl lokān api mune sṛjethāḥ kiṃ punar mama

12,049.023c śamātmakam ṛjuṃ putraṃ labheyaṃ japatāṃ vara

12,049.024 ṛcīka uvāca

12,049.024a noktapūrvaṃ mayā bhadre svaireṣv apy anṛtaṃ vacaḥ

12,049.024c kim utāgniṃ samādhāya mantravac carusādhane

12,049.024d*0102_01 dṛṣṭam etat purā bhadre jñātaṃ ca tapasā mayā

12,049.024d*0102_02 brahmabhūtaṃ hi sakalaṃ pitus tava kulaṃ bhavet

12,049.025 satyavaty uvāca

12,049.025a kāmam evaṃ bhavet pautro mameha tava caiva ha

12,049.025c śamātmakam ṛjuṃ putraṃ labheyaṃ japatāṃ vara

12,049.026 ṛcīka uvāca

12,049.026a putre nāsti viśeṣo me pautre vā varavarṇini

12,049.026c yathā tvayoktaṃ tu vacas tathā bhadre bhaviṣyati

12,049.027 vāsudeva uvāca

12,049.027a tataḥ satyavatī putraṃ janayām āsa bhārgavam

12,049.027c tapasy abhirataṃ śāntaṃ jamadagniṃ śamātmakam

12,049.027d*0103_01 so 'pi putraṃ hy ajanayaj jāmadagnyaṃ sudāruṇam

12,049.028a viśvāmitraṃ ca dāyādaṃ gādhiḥ kuśikanandanaḥ

12,049.028c prāpa brahmarṣisamitaṃ viśvena brahmaṇā yutam

12,049.029a ārcīko janayām āsa jamadagniḥ sudāruṇam

12,049.029a*0104_01 **** **** jamadagniṃ taponidhim

12,049.029a*0104_02 so 'pi putraṃ hy ajanayad

12,049.029c sarvavidyāntagaṃ śreṣṭhaṃ dhanurvede ca pāragam

12,049.029e rāmaṃ kṣatriyahantāraṃ pradīptam iva pāvakam

12,049.029f*0105_01 toṣayitvā mahādevaṃ parvate gandhamādane

12,049.029f*0105_02 astrāṇi varayām āsa paraśuṃ cātitejasam

12,049.029f*0105_03 sa tenākuṇṭhadhāreṇa jvalitānalavarcasā

12,049.029f*0105_04 kuṭhāreṇāprameyeṇa lokeṣv apratimo 'bhavat

12,049.030a etasminn eva kāle tu kṛtavīryātmajo balī

12,049.030c arjuno nāma tejasvī kṣatriyo haihayānvayaḥ

12,049.030d*0106_01 dattātreyaprasādena rājā bāhusahasravān

12,049.030d*0106_02 cakravartī mahātejā viprāṇām āśvamedhike

12,049.031a dadāha pṛthivīṃ sarvāṃ saptadvīpāṃ sapattanām

12,049.031c svabāhvastrabalenājau dharmeṇa parameṇa ca

12,049.032a tṛṣitena sa kauravya bhikṣitaś citrabhānunā

12,049.032c sahasrabāhur vikrāntaḥ prādād bhikṣām athāgnaye

12,049.033a grāmān purāṇi ghoṣāṃś ca pattanāni ca vīryavān

12,049.033c jajvāla tasya bāṇais tu citrabhānur didhakṣayā

12,049.034a sa tasya puruṣendrasya prabhāvena mahātapāḥ

12,049.034c dadāha kārtavīryasya śailān atha vanāni ca

12,049.035a sa śūnyam āśramāraṇyaṃ varuṇasyātmajasya tat

12,049.035c dadāha pavaneneddhaś citrabhānuḥ sahaihayaḥ

12,049.036a āpavas taṃ tato roṣāc chaśāpārjunam acyuta

12,049.036c dagdhe ''śrame mahārāja kārtavīryeṇa vīryavān

12,049.037a tvayā na varjitaṃ mohād yasmād vanam idaṃ mama

12,049.037c dagdhaṃ tasmād raṇe rāmo bāhūṃs te chetsyate 'rjuna

12,049.038a arjunas tu mahārāja balī nityaṃ śamātmakaḥ

12,049.038c brahmaṇyaś ca śaraṇyaś ca dātā śūraś ca bhārata

12,049.038d*0107_01 nācintayat tadā śāpaṃ tena dattaṃ mahātmanā

12,049.039a tasya putrāḥ subalinaḥ śāpenāsan pitur vadhe

12,049.039c nimittam avaliptā vai nṛśaṃsāś caiva nityadā

12,049.040a jamadagnidhenvās te vatsam āninyur bharatarṣabha

12,049.040c ajñātaṃ kārtavīryasya haihayendrasya dhīmataḥ

12,049.040d*0108_01 tannimittam abhūd yuddhaṃ jāmadagner mahātmanaḥ

12,049.041a tato 'rjunasya bāhūṃs tu chittvā vai pauruṣānvitaḥ

12,049.041c taṃ ruvantaṃ tato vatsaṃ jāmadagnyaḥ svam āśramam

12,049.041e pratyānayata rājendra teṣām antaḥpurāt prabhuḥ

12,049.042a arjunasya sutās te tu saṃbhūyābuddhayas tadā

12,049.042c gatvāśramam asaṃbuddhaṃ jamadagner mahātmanaḥ

12,049.043a apātayanta bhallāgraiḥ śiraḥ kāyān narādhipa

12,049.043c samitkuśārthaṃ rāmasya nirgatasya mahātmanaḥ

12,049.043d*0109_01 pratyakṣaṃ rāmamātuś ca tathaivāśramavāsinām

12,049.043d*0109_02 śrutvā rāmas tam arthaṃ ca kruddhaḥ kālānalopamaḥ

12,049.043d*0109_03 dhanurvede 'dvitīyo hi divyāstraiḥ samalaṃkṛtaḥ

12,049.043d*0109_04 candrabimbārdhasaṃkāśaṃ paraśuṃ gṛhya bhārgavaḥ

12,049.044a tataḥ pitṛvadhāmarṣād rāmaḥ paramamanyumān

12,049.044c niḥkṣatriyāṃ pratiśrutya mahīṃ śastram agṛhṇata

12,049.045a tataḥ sa bhṛguśārdūlaḥ kārtavīryasya vīryavān

12,049.045c vikramya nijaghānāśu putrān pautrāṃś ca sarvaśaḥ

12,049.046a sa haihayasahasrāṇi hatvā paramamanyumān

12,049.046c cakāra bhārgavo rājan mahīṃ śoṇitakardamām

12,049.047a sa tathā sumahātejāḥ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ mahīm

12,049.047c kṛpayā parayāviṣṭo vanam eva jagāma ha

12,049.048a tato varṣasahasreṣu samatīteṣu keṣu cit

12,049.048c kṣobhaṃ saṃprāptavāṃs tīvraṃ prakṛtyā kopanaḥ prabhuḥ

12,049.049a viśvāmitrasya pautras tu raibhyaputro mahātapāḥ

12,049.049c parāvasur mahārāja kṣiptvāha janasaṃsadi

12,049.050a ye te yayātipatane yajñe santaḥ samāgatāḥ

12,049.050c pratardanaprabhṛtayo rāma kiṃ kṣatriyā na te

12,049.051a mithyāpratijño rāma tvaṃ katthase janasaṃsadi

12,049.051c bhayāt kṣatriyavīrāṇāṃ parvataṃ samupāśritaḥ

12,049.052a sa punaḥ kṣatriyaśataiḥ pṛthivīm anusaṃtatām

12,049.052c parāvasos tadā śrutvā śastraṃ jagrāha bhārgavaḥ

12,049.053a tato ye kṣatriyā rājañ śataśas tena jīvitāḥ

12,049.053c te vivṛddhā mahāvīryāḥ pṛthivīpatayo 'bhavan

12,049.054a sa punas tāñ jaghānāśu bālān api narādhipa

12,049.054c garbhasthais tu mahī vyāptā punar evābhavat tadā

12,049.055a jātaṃ jātaṃ sa garbhaṃ tu punar eva jaghāna ha

12,049.055c arakṣaṃś ca sutān kāṃś cit tadā kṣatriyayoṣitaḥ

12,049.056a triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ

12,049.056c dakṣiṇām aśvamedhānte kaśyapāyādadat tataḥ

12,049.057a kṣatriyāṇāṃ tu śeṣārthaṃ kareṇoddiśya kaśyapaḥ

12,049.057c srukpragrahavatā rājañ śrīmān vākyam athābravīt

12,049.058a gaccha pāraṃ samudrasya dakṣiṇasya mahāmune

12,049.058c na te madviṣaye rāma vastavyam iha karhi cit

12,049.058d*0110_01 pṛthivī dakṣiṇā dattā vājimedhe mama tvayā

12,049.058d*0110_02 punar asyāḥ pṛthivyā hi dattvā dātum anīśvaraḥ

12,049.059a tataḥ śūrpārakaṃ deśaṃ sāgaras tasya nirmame

12,049.059c saṃtrāsāj jāmadagnyasya so 'parāntaṃ mahītalam

12,049.060a kaśyapas tu mahārāja pratigṛhya mahīm imām

12,049.060c kṛtvā brāhmaṇasaṃsthāṃ vai praviveśa mahāvanam

12,049.061a tataḥ śūdrāś ca vaiśyāś ca yathāsvairapracāriṇaḥ

12,049.061c avartanta dvijāgryāṇāṃ dāreṣu bharatarṣabha

12,049.062a arājake jīvaloke durbalā balavattaraiḥ

12,049.062c bādhyante na ca vitteṣu prabhutvam iha kasya cit

12,049.062d*0111_01 brāhmaṇā madyapāḥ ke cin mūrkhāḥ paṇḍitamāninaḥ

12,049.062d*0111_02 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś cotpathagāminaḥ

12,049.062d*0111_03 parasparaṃ samāśritya ghātayanty apathi sthitāḥ

12,049.062d*0111_04 svadharmaṃ brāhmaṇās tyaktvā pāṣaṇḍāṃś ca samāśritāḥ

12,049.062d*0111_05 caurikānṛtamāyāś ca sarve caiva prakurvate

12,049.062d*0111_06 svadharmasthān dvijān hatvā tathāśramanivāsinaḥ

12,049.062d*0111_07 vaiśyāḥ satpathasaṃsthāś ca śūdrā ye caiva dhārmikāḥ

12,049.062d*0111_08 tān sarvān ghātayanti sma durācārāḥ sunirbhayāḥ

12,049.062d*0111_09 yajñādhyayanaśīlāṃś ca āśramasthāṃs tapasvinaḥ

12,049.062d*0111_10 gopālavṛddhanārīṇāṃ nāśaṃ kurvanti cāpare

12,049.062d*0111_11 ānvīkṣakī trayī vārtā na ca nītiḥ pravartate

12,049.062d*0111_12 vrātyatāṃ samanuprāptā bahavo hi dvijātayaḥ

12,049.062d*0111_13 adharottarāpacāreṇa mlecchabhūtāś ca sarvaśaḥ

12,049.063a tataḥ kālena pṛthivī praviveśa rasātalam

12,049.063a*0112_01 **** **** pīḍyamānā durātmabhiḥ

12,049.063a*0112_02 viparyayeṇa tenāśu

12,049.063c arakṣyamāṇā vidhivat kṣatriyair dharmarakṣibhiḥ

12,049.063d*0113_01 tāṃ dṛṣṭvā dravatīṃ tatra saṃbhrāntaḥ sa mahāmanāḥ

12,049.064a ūruṇā dhārayām āsa kaśyapaḥ pṛthivīṃ tataḥ

12,049.064c nimajjantīṃ tadā rājaṃs tenorvīti mahī smṛtā

12,049.065a rakṣiṇaś ca samuddiśya prāyācat pṛthivī tadā

12,049.065c prasādya kaśyapaṃ devī kṣatriyān bāhuśālinaḥ

12,049.066a santi brahman mayā guptā nṛṣu kṣatriyapuṃgavāḥ

12,049.066c haihayānāṃ kule jātās te saṃrakṣantu māṃ mune

12,049.067a asti pauravadāyādo viḍūrathasutaḥ prabho

12,049.067c ṛkṣaiḥ saṃvardhito vipra ṛkṣavaty eva parvate

12,049.068a tathānukampamānena yajvanāthāmitaujasā

12,049.068c parāśareṇa dāyādaḥ saudāsasyābhirakṣitaḥ

12,049.069a sarvakarmāṇi kurute tasyarṣeḥ śūdravad dhi saḥ

12,049.069c sarvakarmety abhikhyātaḥ sa māṃ rakṣatu pārthivaḥ

12,049.070a śibeḥ putro mahātejā gopatir nāma nāmataḥ

12,049.070c vane saṃrakṣito gobhiḥ so 'bhirakṣatu māṃ mune

12,049.071a pratardanasya putras tu vatso nāma mahāyaśāḥ

12,049.071c vatsaiḥ saṃvardhito goṣṭhe sa māṃ rakṣatu pārthivaḥ

12,049.072a dadhivāhanapautras tu putro divirathasya ha

12,049.072c aṅgaḥ sa gautamenāpi gaṅgākūle 'bhirakṣitaḥ

12,049.073a bṛhadratho mahābāhur bhuvi bhūtipuraskṛtaḥ

12,049.073c golāṅgūlair mahābhāgo gṛdhrakūṭe 'bhirakṣitaḥ

12,049.074a maruttasyānvavāye tu kṣatriyās turvasos trayaḥ

12,049.074c marutpatisamā vīrye samudreṇābhirakṣitāḥ

12,049.075a ete kṣatriyadāyādās tatra tatra pariśrutāḥ

12,049.075b*0114_01 vyokārahemakārādijātiṃ nityam apāśritāḥ

12,049.075c samyaṅ mām abhirakṣantu tataḥ sthāsyāmi niścalā

12,049.076a eteṣāṃ pitaraś caiva tathaiva ca pitāmahāḥ

12,049.076c madarthaṃ nihatā yuddhe rāmeṇākliṣṭakarmaṇā

12,049.077a teṣām apacitiś caiva mayā kāryā na saṃśayaḥ

12,049.077c na hy ahaṃ kāmaye nityam avikrāntena rakṣaṇam

12,049.077d*0115_01 vartamānena varteyaṃ tat kṣipraṃ saṃvidhīyatām

12,049.078a tataḥ pṛthivyā nirdiṣṭāṃs tān samānīya kaśyapaḥ

12,049.078c abhyaṣiñcan mahīpālān kṣatriyān vīryasaṃmatān

12,049.079a teṣāṃ putrāś ca pautrāś ca yeṣāṃ vaṃśāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,049.079c evam etat purā vṛttaṃ yan māṃ pṛcchasi pāṇḍava

12,049.080 vaiśaṃpāyana uvāca

12,049.080a evaṃ bruvann eva yadupravīro; yudhiṣṭhiraṃ dharmabhṛtāṃ variṣṭham

12,049.080c rathena tenāśu yayau yathārko; viśan prabhābhir bhagavāṃs trilokam

12,050.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,050.001a tato rāmasya tat karma śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ

12,050.001c vismayaṃ paramaṃ gatvā pratyuvāca janārdanam

12,050.002a aho rāmasya vārṣṇeya śakrasyeva mahātmanaḥ

12,050.002c vikramo yena vasudhā krodhān niḥkṣatriyā kṛtā

12,050.003a gobhiḥ samudreṇa tathā golāṅgūlarkṣavānaraiḥ

12,050.003c guptā rāmabhayodvignāḥ kṣatriyāṇāṃ kulodvahāḥ

12,050.004a aho dhanyo hi loko 'yaṃ sabhāgyāś ca narā bhuvi

12,050.004c yatra karmedṛśaṃ dharmyaṃ dvijena kṛtam acyuta

12,050.005a tathā yāntau tadā tāta tāv acyutayudhiṣṭhirau

12,050.005c jagmatur yatra gāṅgeyaḥ śaratalpagataḥ prabhuḥ

12,050.006a tatas te dadṛśur bhīṣmaṃ śaraprastaraśāyinam

12,050.006c svaraśmijālasaṃvītaṃ sāyaṃsūryam ivānalam

12,050.007a upāsyamānaṃ munibhir devair iva śatakratum

12,050.007c deśe paramadharmiṣṭhe nadīmoghavatīm anu

12,050.008a dūrād eva tam ālokya kṛṣṇo rājā ca dharmarāṭ

12,050.008c catvāraḥ pāṇḍavāś caiva te ca śāradvatādayaḥ

12,050.009a avaskandyātha vāhebhyaḥ saṃyamya pracalaṃ manaḥ

12,050.009c ekīkṛtyendriyagrāmam upatasthur mahāmunīn

12,050.010a abhivādya ca govindaḥ sātyakis te ca kauravāḥ

12,050.010c vyāsādīṃs tān ṛṣīn paścād gāṅgeyam upatasthire

12,050.011a tapovṛddhiṃ tataḥ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ yadukauravāḥ

12,050.011c parivārya tataḥ sarve niṣeduḥ puruṣarṣabhāḥ

12,050.012a tato niśamya gāṅgeyaṃ śāmyamānam ivānalam

12,050.012c kiṃ cid dīnamanā bhīṣmam iti hovāca keśavaḥ

12,050.013a kaccij jñānāni te rājan prasannāni yathā purā

12,050.013c kaccid avyākulā caiva buddhis te vadatāṃ vara

12,050.014a śarābhighātaduḥkhāt te kaccid gātraṃ na dūyate

12,050.014c mānasād api duḥkhād dhi śārīraṃ balavattaram

12,050.015a varadānāt pituḥ kāmaṃ chandamṛtyur asi prabho

12,050.015c śaṃtanor dharmaśīlasya na tv etac chamakāraṇam

12,050.016a susūkṣmo 'pīha dehe vai śalyo janayate rujam

12,050.016c kiṃ punaḥ śarasaṃghātaiś citasya tava bhārata

12,050.017a kāmaṃ naitat tavākhyeyaṃ prāṇināṃ prabhavāpyayau

12,050.017c bhavān hy upadiśec chreyo devānām api bhārata

12,050.018a yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca bhavac ca puruṣarṣabha

12,050.018c sarvaṃ taj jñānavṛddhasya tava pāṇāv ivāhitam

12,050.019a saṃsāraś caiva bhūtānāṃ dharmasya ca phalodayaḥ

12,050.019c viditas te mahāprājña tvaṃ hi brahmamayo nidhiḥ

12,050.020a tvāṃ hi rājye sthitaṃ sphīte samagrāṅgam arogiṇam

12,050.020c strīsahasraiḥ parivṛtaṃ paśyāmīhordhvaretasam

12,050.021a ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt triṣu lokeṣu pārthiva

12,050.021c satyasaṃdhān mahāvīryāc chūrād dharmaikatatparāt

12,050.022a mṛtyum āvārya tarasā śaraprastaraśāyinaḥ

12,050.022c nisargaprabhavaṃ kiṃ cin na ca tātānuśuśruma

12,050.023a satye tapasi dāne ca yajñādhikaraṇe tathā

12,050.023c dhanurvede ca vede ca nityaṃ caivānvavekṣaṇe

12,050.024a anṛśaṃsaṃ śuciṃ dāntaṃ sarvabhūtahite ratam

12,050.024c mahārathaṃ tvatsadṛśaṃ na kaṃ cid anuśuśruma

12,050.025a tvaṃ hi devān sagandharvān sasurāsurarākṣasān

12,050.025c śakta ekarathenaiva vijetuṃ nātra saṃśayaḥ

12,050.026a tvaṃ hi bhīṣma mahābāho vasūnāṃ vāsavopamaḥ

12,050.026c nityaṃ vipraiḥ samākhyāto navamo 'navamo guṇaiḥ

12,050.027a ahaṃ hi tvābhijānāmi yas tvaṃ puruṣasattama

12,050.027c tridaśeṣv api vikhyātaḥ svaśaktyā sumahābalaḥ

12,050.028a manuṣyeṣu manuṣyendra na dṛṣṭo na ca me śrutaḥ

12,050.028c bhavato yo guṇais tulyaḥ pṛthivyāṃ puruṣaḥ kva cit

12,050.029a tvaṃ hi sarvair guṇai rājan devān apy atiricyase

12,050.029c tapasā hi bhavāñ śaktaḥ sraṣṭuṃ lokāṃś carācarān

12,050.029d*0116_01 kiṃ punaś cātmano lokān uttamān uttamair guṇaiḥ

12,050.030a tad asya tapyamānasya jñātīnāṃ saṃkṣayeṇa vai

12,050.030c jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya śokaṃ bhīṣma vyapānuda

12,050.031a ye hi dharmāḥ samākhyātāś cāturvarṇyasya bhārata

12,050.031c cāturāśramyasaṃsṛṣṭās te sarve viditās tava

12,050.032a cāturvedye ca ye proktāś cāturhotre ca bhārata

12,050.032c sāṃkhye yoge ca niyatā ye ca dharmāḥ sanātanāḥ

12,050.033a cāturvarṇyena yaś caiko dharmo na sma virudhyate

12,050.033c sevyamānaḥ sa caivādyo gāṅgeya viditas tava

12,050.033d*0117_01 pratilomaprasūtānāṃ mlecchānāṃ caiva yaḥ smṛtaḥ

12,050.033d*0117_02 deśajātikulānāṃ ca jānīṣe dharmalakṣaṇam

12,050.033d*0117_03 vedokto yaś ca śiṣṭoktaḥ sa caiva viditas tava

12,050.033d*0118_01 pravṛttaś ca nivṛttaś ca sa cāpi viditas tava

12,050.034a itihāsapurāṇaṃ ca kārtsnyena viditaṃ tava

12,050.034c dharmaśāstraṃ ca sakalaṃ nityaṃ manasi te sthitam

12,050.035a ye ca ke cana loke 'sminn arthāḥ saṃśayakārakāḥ

12,050.035c teṣāṃ chettā nāsti loke tvad anyaḥ puruṣarṣabha

12,050.036a sa pāṇḍaveyasya manaḥsamutthitaṃ; narendra śokaṃ vyapakarṣa medhayā

12,050.036c bhavadvidhā hy uttamabuddhivistarā; vimuhyamānasya janasya śāntaye

12,051.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,051.001a śrutvā tu vacanaṃ bhīṣmo vāsudevasya dhīmataḥ

12,051.001c kiṃ cid unnāmya vadanaṃ prāñjalir vākyam abravīt

12,051.002a namas te bhagavan viṣṇo lokānāṃ nidhanodbhava

12,051.002c tvaṃ hi kartā hṛṣīkeśa saṃhartā cāparājitaḥ

12,051.003a viśvakarman namas te 'stu viśvātman viśvasaṃbhava

12,051.003c apavargo 'si bhūtānāṃ pañcānāṃ parataḥ sthitaḥ

12,051.004a namas te triṣu lokeṣu namas te paratas triṣu

12,051.004c yogeśvara namas te 'stu tvaṃ hi sarvaparāyaṇam

12,051.005a matsaṃśritaṃ yad āttha tvaṃ vacaḥ puruṣasattama

12,051.005c tena paśyāmi te divyān bhāvān hi triṣu vartmasu

12,051.006a tac ca paśyāmi tattvena yat te rūpaṃ sanātanam

12,051.006c sapta mārgā niruddhās te vāyor amitatejasaḥ

12,051.007a divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ devī vasuṃdharā

12,051.007c diśo bhujau raviś cakṣur vīrye śakraḥ pratiṣṭhitaḥ

12,051.008a atasīpuṣpasaṃkāśaṃ pītavāsasam acyutam

12,051.008c vapur hy anumimīmas te meghasyeva savidyutaḥ

12,051.009a tvatprapannāya bhaktāya gatim iṣṭāṃ jigīṣave

12,051.009c yac chreyaḥ puṇḍarīkākṣa tad dhyāyasva surottama

12,051.010 vāsudeva uvāca

12,051.010a yataḥ khalu parā bhaktir mayi te puruṣarṣabha

12,051.010c tato vapur mayā divyaṃ tava rājan pradarśitam

12,051.011a na hy abhaktāya rājendra bhaktāyānṛjave na ca

12,051.011c darśayāmy aham ātmānaṃ na cādāntāya bhārata

12,051.012a bhavāṃs tu mama bhaktaś ca nityaṃ cārjavam āsthitaḥ

12,051.012c dame tapasi satye ca dāne ca nirataḥ śuciḥ

12,051.013a arhas tvaṃ bhīṣma māṃ draṣṭuṃ tapasā svena pārthiva

12,051.013c tava hy upasthitā lokā yebhyo nāvartate punaḥ

12,051.014a pañcāśataṃ ṣaṭ ca kurupravīra; śeṣaṃ dinānāṃ tava jīvitasya

12,051.014c tataḥ śubhaiḥ karmaphalodayais tvaṃ; sameṣyase bhīṣma vimucya deham

12,051.015a ete hi devā vasavo vimānāny; āsthāya sarve jvalitāgnikalpāḥ

12,051.015c antarhitās tvāṃ pratipālayanti; kāṣṭhāṃ prapadyantam udak pataṃgam

12,051.016a vyāvṛttamātre bhagavaty udīcīṃ; sūrye diśaṃ kālavaśāt prapanne

12,051.016c gantāsi lokān puruṣapravīra; nāvartate yān upalabhya vidvān

12,051.017a amuṃ ca lokaṃ tvayi bhīṣma yāte; jñānāni naṅkṣyanty akhilena vīra

12,051.017c ataḥ sma sarve tvayi saṃnikarṣaṃ; samāgatā dharmavivecanāya

12,051.018a tajjñātiśokopahataśrutāya; satyābhisaṃdhāya yudhiṣṭhirāya

12,051.018c prabrūhi dharmārthasamādhiyuktam; arthyaṃ vaco 'syāpanudāsya śokam

12,052.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,052.001a tataḥ kṛṣṇasya tad vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam

12,052.001c śrutvā śāṃtanavo bhīṣmaḥ pratyuvāca kṛtāñjaliḥ

12,052.002a lokanātha mahābāho śiva nārāyaṇācyuta

12,052.002c tava vākyam abhiśrutya harṣeṇāsmi pariplutaḥ

12,052.003a kiṃ cāham abhidhāsyāmi vākpate tava saṃnidhau

12,052.003c yadā vācogataṃ sarvaṃ tava vāci samāhitam

12,052.004a yad dhi kiṃ cit kṛtaṃ loke kartavyaṃ kriyate ca yat

12,052.004c tvattas tan niḥsṛtaṃ deva lokā buddhimayā hi te

12,052.005a kathayed devalokaṃ yo devarājasamīpataḥ

12,052.005c dharmakāmārthaśāstrāṇāṃ so 'rthān brūyāt tavāgrataḥ

12,052.006a śarābhighātād vyathitaṃ mano me madhusūdana

12,052.006c gātrāṇi cāvasīdanti na ca buddhiḥ prasīdati

12,052.007a na ca me pratibhā kā cid asti kiṃ cit prabhāṣitum

12,052.007c pīḍyamānasya govinda viṣānalasamaiḥ śaraiḥ

12,052.008a balaṃ medhāḥ prajarati prāṇāḥ saṃtvarayanti ca

12,052.008c marmāṇi paritapyante bhrāntaṃ cetas tathaiva ca

12,052.009a daurbalyāt sajjate vāṅ me sa kathaṃ vaktum utsahe

12,052.009c sādhu me tvaṃ prasīdasva dāśārhakulanandana

12,052.010a tat kṣamasva mahābāho na brūyāṃ kiṃ cid acyuta

12,052.010c tvatsaṃnidhau ca sīdeta vācaspatir api bruvan

12,052.011a na diśaḥ saṃprajānāmi nākāśaṃ na ca medinīm

12,052.011c kevalaṃ tava vīryeṇa tiṣṭhāmi madhusūdana

12,052.012a svayam eva prabho tasmād dharmarājasya yad dhitam

12,052.012c tad bravīhy āśu sarveṣām āgamānāṃ tvam āgamaḥ

12,052.013a kathaṃ tvayi sthite loke śāśvate lokakartari

12,052.013c prabrūyān madvidhaḥ kaś cid gurau śiṣya iva sthite

12,052.014 vāsudeva uvāca

12,052.014a upapannam idaṃ vākyaṃ kauravāṇāṃ dhuraṃdhare

12,052.014c mahāvīrye mahāsattve sthite sarvārthadarśini

12,052.015a yac ca mām āttha gāṅgeya bāṇaghātarujaṃ prati

12,052.015c gṛhāṇātra varaṃ bhīṣma matprasādakṛtaṃ vibho

12,052.016a na te glānir na te mūrchā na dāho na ca te rujā

12,052.016c prabhaviṣyanti gāṅgeya kṣutpipāse na cāpy uta

12,052.017a jñānāni ca samagrāṇi pratibhāsyanti te 'nagha

12,052.017c na ca te kva cid āsaktir buddheḥ prādurbhaviṣyati

12,052.018a sattvasthaṃ ca mano nityaṃ tava bhīṣma bhaviṣyati

12,052.018c rajas tamobhyāṃ rahitaṃ ghanair mukta ivoḍurāṭ

12,052.019a yad yac ca dharmasaṃyuktam arthayuktam athāpi vā

12,052.019c cintayiṣyasi tatrāgryā buddhis tava bhaviṣyati

12,052.020a imaṃ ca rājaśārdūla bhūtagrāmaṃ caturvidham

12,052.020c cakṣur divyaṃ samāśritya drakṣyasy amitavikrama

12,052.021a caturvidhaṃ prajājālaṃ saṃyukto jñānacakṣuṣā

12,052.021c bhīṣma drakṣyasi tattvena jale mīna ivāmale

12,052.022 vaiśaṃpāyana uvāca

12,052.022a tatas te vyāsasahitāḥ sarva eva maharṣayaḥ

12,052.022c ṛgyajuḥsāmasaṃyuktair vacobhiḥ kṛṣṇam arcayan

12,052.023a tataḥ sarvārtavaṃ divyaṃ puṣpavarṣaṃ nabhastalāt

12,052.023c papāta yatra vārṣṇeyaḥ sagāṅgeyaḥ sapāṇḍavaḥ

12,052.024a vāditrāṇi ca divyāni jaguś cāpsarasāṃ gaṇāḥ

12,052.024c na cāhitam aniṣṭaṃ vā kiṃ cit tatra vyadṛśyata

12,052.025a vavau śivaḥ sukho vāyuḥ sarvagandhavahaḥ śuciḥ

12,052.025c śāntāyāṃ diśi śāntāś ca prāvadan mṛgapakṣiṇaḥ

12,052.026a tato muhūrtād bhagavān sahasrāṃśur divākaraḥ

12,052.026c dahan vanam ivaikānte pratīcyāṃ pratyadṛśyata

12,052.027a tato maharṣayaḥ sarve samutthāya janārdanam

12,052.027c bhīṣmam āmantrayāṃ cakrū rājānaṃ ca yudhiṣṭhiram

12,052.028a tataḥ praṇāmam akarot keśavaḥ pāṇḍavas tathā

12,052.028c sātyakiḥ saṃjayaś caiva sa ca śāradvataḥ kṛpaḥ

12,052.029a tatas te dharmaniratāḥ samyak tair abhipūjitāḥ

12,052.029c śvaḥ sameṣyāma ity uktvā yatheṣṭaṃ tvaritā yayuḥ

12,052.030a tathaivāmantrya gāṅgeyaṃ keśavas te ca pāṇḍavāḥ

12,052.030c pradakṣiṇam upāvṛtya rathān āruruhuḥ śubhān

12,052.031a tato rathaiḥ kāñcanadantakūbarair; mahīdharābhaiḥ samadaiś ca dantibhiḥ

12,052.031c hayaiḥ suparṇair iva cāśugāmibhiḥ; padātibhiś cāttaśarāsanādibhiḥ

12,052.032a yayau rathānāṃ purato hi sā camūs; tathaiva paścād atimātrasāriṇī

12,052.032c puraś ca paścāc ca yathā mahānadī; purarkṣavantaṃ girim etya narmadā

12,052.033a tataḥ purastād bhagavān niśākaraḥ; samutthitas tām abhiharṣayaṃś camūm

12,052.033c divākarāpītarasās tathauṣadhīḥ; punaḥ svakenaiva guṇena yojayan

12,052.034a tataḥ puraṃ surapurasaṃnibhadyuti; praviśya te yaduvṛṣapāṇḍavās tadā

12,052.034c yathocitān bhavanavarān samāviśañ; śramānvitā mṛgapatayo guhā iva

12,053.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,053.001a tataḥ praviśya bhavanaṃ prasupto madhusūdanaḥ

12,053.001c yāmamātrāvaśeṣāyāṃ yāminyāṃ pratyabudhyata

12,053.002a sa dhyānapatham āśritya sarvajñānāni mādhavaḥ

12,053.002c avalokya tataḥ paścād dadhyau brahma sanātanam

12,053.003a tataḥ śrutipurāṇajñāḥ śikṣitā raktakaṇṭhinaḥ

12,053.003c astuvan viśvakarmāṇaṃ vāsudevaṃ prajāpatim

12,053.004a paṭhanti pāṇisvanikās tathā gāyanti gāyanāḥ

12,053.004c śaṅkhānakamṛdaṅgāṃś ca pravādyanta sahasraśaḥ

12,053.005a vīṇāpaṇavaveṇūnāṃ svanaś cātimanoramaḥ

12,053.005c prahāsa iva vistīrṇaḥ śuśruve tasya veśmanaḥ

12,053.006a tathā yudhiṣṭhirasyāpi rājño maṅgalasaṃhitāḥ

12,053.006c uccerur madhurā vāco gītavāditrasaṃhitāḥ

12,053.007a tata utthāya dāśārhaḥ snātaḥ prāñjalir acyutaḥ

12,053.007c japtvā guhyaṃ mahābāhur agnīn āśritya tasthivān

12,053.008a tataḥ sahasraṃ viprāṇāṃ caturvedavidāṃ tathā

12,053.008c gavāṃ sahasreṇaikaikaṃ vācayām āsa mādhavaḥ

12,053.009a maṅgalālambhanaṃ kṛtvā ātmānam avalokya ca

12,053.009c ādarśe vimale kṛṣṇas tataḥ sātyakim abravīt

12,053.010a gaccha śaineya jānīhi gatvā rājaniveśanam

12,053.010c api sajjo mahātejā bhīṣmaṃ draṣṭuṃ yuthiṣṭhiraḥ

12,053.011a tataḥ kṛṣṇasya vacanāt sātyakis tvarito yayau

12,053.011c upagamya ca rājānaṃ yudhiṣṭhiram uvāca ha

12,053.012a yukto rathavaro rājan vāsudevasya dhīmataḥ

12,053.012c samīpam āpageyasya prayāsyati janārdanaḥ

12,053.013a bhavatpratīkṣaḥ kṛṣṇo 'sau dharmarāja mahādyute

12,053.013c yad atrānantaraṃ kṛtyaṃ tad bhavān kartum arhati

12,053.013d*0119_01 evam uktaḥ pratyuvāca dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,053.014 yudhiṣṭhira uvāca

12,053.014a yujyatāṃ me rathavaraḥ phalgunāpratimadyute

12,053.014c na sainikaiś ca yātavyaṃ yāsyāmo vayam eva hi

12,053.015a na ca pīḍayitavyo me bhīṣmo dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,053.015c ataḥ puraḥsarāś cāpi nivartantu dhanaṃjaya

12,053.016a adyaprabhṛti gāṅgeyaḥ paraṃ guhyaṃ pravakṣyati

12,053.016c tato necchāmi kaunteya pṛthagjanasamāgamam

12,053.017 vaiśaṃpāyana uvāca

12,053.017a tad vākyam ākarṇya tathā kuntīputro dhanaṃjayaḥ

12,053.017c yuktaṃ rathavaraṃ tasmā ācacakṣe nararṣabha

12,053.018a tato yudhiṣṭhiro rājā yamau bhīmārjunāv api

12,053.018c bhūtānīva samastāni yayuḥ kṛṣṇaniveśanam

12,053.019a āgacchatsv atha kṛṣṇo 'pi pāṇḍaveṣu mahātmasu

12,053.019c śaineyasahito dhīmān ratham evānvapadyata

12,053.020a rathasthāḥ saṃvidaṃ kṛtvā sukhāṃ pṛṣṭvā ca śarvarīm

12,053.020c meghaghoṣai rathavaraiḥ prayayus te mahārathāḥ

12,053.021a meghapuṣpaṃ balāhaṃ ca sainyaṃ sugrīvam eva ca

12,053.021c dārukaś codayām āsa vāsudevasya vājinaḥ

12,053.022a te hayā vāsudevasya dārukeṇa pracoditāḥ

12,053.022c gāṃ khurāgrais tathā rājaṃl likhantaḥ prayayus tadā

12,053.023a te grasanta ivākāśaṃ vegavanto mahābalāḥ

12,053.023c kṣetraṃ dharmasya kṛtsnasya kurukṣetram avātaran

12,053.024a tato yayur yatra bhīṣmaḥ śaratalpagataḥ prabhuḥ

12,053.024c āste brahmarṣibhiḥ sārdhaṃ brahmā devagaṇair yathā

12,053.025a tato 'vatīrya govindo rathāt sa ca yudhiṣṭhiraḥ

12,053.025c bhīmo gāṇḍīvadhanvā ca yamau sātyakir eva ca

12,053.025e ṛṣīn abhyarcayām āsuḥ karān udyamya dakṣiṇān

12,053.026a sa taiḥ parivṛto rājā nakṣatrair iva candramāḥ

12,053.026c abhyājagāma gāṅgeyaṃ brahmāṇam iva vāsavaḥ

12,053.027a śaratalpe śayānaṃ tam ādityaṃ patitaṃ yathā

12,053.027c dadarśa sa mahābāhur bhayād āgatasādhvasaḥ

12,054.001 janamejaya uvāca

12,054.001a dharmātmani mahāsattve satyasaṃdhe jitātmani

12,054.001c devavrate mahābhāge śaratalpagate 'cyute

12,054.002a śayāne vīraśayane bhīṣme śaṃtanunandane

12,054.002c gāṅgeye puruṣavyāghre pāṇḍavaiḥ paryupasthite

12,054.003a kāḥ kathāḥ samavartanta tasmin vīrasamāgame

12,054.003c hateṣu sarvasainyeṣu tan me śaṃsa mahāmune

12,054.004 vaiśaṃpāyana uvāca

12,054.004a śaratalpagate bhīṣme kauravāṇāṃ dhuraṃdhare

12,054.004c ājagmur ṛṣayaḥ siddhā nāradapramukhā nṛpa

12,054.005a hataśiṣṭāś ca rājāno yudhiṣṭhirapurogamāḥ

12,054.005c dhṛtarāṣṭraś ca kṛṣṇaś ca bhīmārjunayamās tathā

12,054.006a te 'bhigamya mahātmāno bharatānāṃ pitāmaham

12,054.006c anvaśocanta gāṅgeyam ādityaṃ patitaṃ yathā

12,054.007a muhūrtam iva ca dhyātvā nārado devadarśanaḥ

12,054.007c uvāca pāṇḍavān sarvān hataśiṣṭāṃś ca pārthivān

12,054.008a prāptakālaṃ ca ācakṣe bhīṣmo 'yam anuyujyatām

12,054.008c astam eti hi gāṅgeyo bhānumān iva bhārata

12,054.009a ayaṃ prāṇān utsisṛkṣus taṃ sarve 'bhyetya pṛcchata

12,054.009c kṛtsnān hi vividhān dharmāṃś cāturvarṇyasya vetty ayam

12,054.010a eṣa vṛddhaḥ purā lokān saṃprāpnoti tanutyajām

12,054.010c taṃ śīghram anuyuñjadhvaṃ saṃśayān manasi sthitān

12,054.011a evam uktā nāradena bhīṣmam īyur narādhipāḥ

12,054.011c praṣṭuṃ cāśaknuvantas te vīkṣāṃ cakruḥ parasparam

12,054.012a athovāca hṛṣīkeśaṃ pāṇḍuputro yudhiṣṭhiraḥ

12,054.012c nānyas tvad devakīputra śaktaḥ praṣṭuṃ pitāmaham

12,054.013a pravyāhāraya durdharṣa tvam agre madhusūdana

12,054.013c tvaṃ hi nas tāta sarveṣāṃ sarvadharmavid uttamaḥ

12,054.014a evam uktaḥ pāṇḍavena bhagavān keśavas tadā

12,054.014c abhigamya durādharṣaṃ pravyāhārayad acyutaḥ

12,054.015 vāsudeva uvāca

12,054.015a kaccit sukhena rajanī vyuṣṭā te rājasattama

12,054.015c vispaṣṭalakṣaṇā buddhiḥ kaccic copasthitā tava

12,054.016a kaccij jñānāni sarvāṇi pratibhānti ca te 'nagha

12,054.016c na glāyate ca hṛdayaṃ na ca te vyākulaṃ manaḥ

12,054.017 bhīṣma uvāca

12,054.017a dāho mohaḥ śramaś caiva klamo glānis tathā rujā

12,054.017c tava prasādād govinda sadyo vyapagatānagha

12,054.018a yac ca bhūtaṃ bhaviṣyac ca bhavac ca paramadyute

12,054.018c tat sarvam anupaśyāmi pāṇau phalam ivāhitam

12,054.019a vedoktāś caiva ye dharmā vedāntanihitāś ca ye

12,054.019c tān sarvān saṃprapaśyāmi varadānāt tavācyuta

12,054.020a śiṣṭaiś ca dharmo yaḥ proktaḥ sa ca me hṛdi vartate

12,054.020c deśajātikulānāṃ ca dharmajño 'smi janārdana

12,054.021a caturṣv āśramadharmeṣu yo 'rthaḥ sa ca hṛdi sthitaḥ

12,054.021c rājadharmāṃś ca sakalān avagacchāmi keśava

12,054.021d*0120_01 sarvadharmeṣu yo hy arthaḥ sa ca me hṛdi saṃsthitaḥ

12,054.022a yatra yatra ca vaktavyaṃ tad vakṣyāmi janārdana

12,054.022c tava prasādād dhi śubhā mano me buddhir āviśat

12,054.023a yuveva cāsmi saṃvṛttas tvadanudhyānabṛṃhitaḥ

12,054.023c vaktuṃ śreyaḥ samartho 'smi tvatprasādāj janārdana

12,054.024a svayaṃ kimarthaṃ tu bhavāñ śreyo na prāha pāṇḍavam

12,054.024c kiṃ te vivakṣitaṃ cātra tad āśu vada mādhava

12,054.025 vāsudeva uvāca

12,054.025a yaśasaḥ śreyasaś caiva mūlaṃ māṃ viddhi kaurava

12,054.025c mattaḥ sarve 'bhinirvṛttā bhāvāḥ sadasadātmakāḥ

12,054.026a śītāṃśuś candra ity ukte ko loke vismayiṣyati

12,054.026c tathaiva yaśasā pūrṇe mayi ko vismayiṣyati

12,054.027a ādheyaṃ tu mayā bhūyo yaśas tava mahādyute

12,054.027c tato me vipulā buddhis tvayi bhīṣma samāhitā

12,054.028a yāvad dhi pṛthivīpāla pṛthivī sthāsyate dhruvā

12,054.028c tāvat tavākṣayā kīrtir lokān anu cariṣyati

12,054.029a yac ca tvaṃ vakṣyase bhīṣma pāṇḍavāyānupṛcchate

12,054.029c vedapravādā iva te sthāsyanti vasudhātale

12,054.030a yaś caitena pramāṇena yokṣyaty ātmānam ātmanā

12,054.030c sa phalaṃ sarvapuṇyānāṃ pretya cānubhaviṣyati

12,054.031a etasmāt kāraṇād bhīṣma matir divyā mayā hi te

12,054.031c dattā yaśo vipratheta kathaṃ bhūyas taveti ha

12,054.032a yāvad dhi prathate loke puruṣasya yaśo bhuvi

12,054.032c tāvat tasyākṣayaṃ sthānaṃ bhavatīti viniścitam

12,054.033a rājāno hataśiṣṭās tvāṃ rājann abhita āsate

12,054.033c dharmān anuyuyukṣantas tebhyaḥ prabrūhi bhārata

12,054.034a bhavān hi vayasā vṛddhaḥ śrutācārasamanvitaḥ

12,054.034c kuśalo rājadharmāṇāṃ pūrveṣām aparāś ca ye

12,054.035a janmaprabhṛti te kaś cid vṛjinaṃ na dadarśa ha

12,054.035c jñātāram anudharmāṇāṃ tvāṃ viduḥ sarvapārthivāḥ

12,054.036a tebhyaḥ piteva putrebhyo rājan brūhi paraṃ nayam

12,054.036c ṛṣayaś ca hi devāś ca tvayā nityam upāsitāḥ

12,054.037a tasmād vaktavyam eveha tvayā paśyāmy aśeṣataḥ

12,054.037c dharmāñ śuśrūṣamāṇebhyaḥ pṛṣṭena ca satā punaḥ

12,054.038a vaktavyaṃ viduṣā ceti dharmam āhur manīṣiṇaḥ

12,054.038c apratibruvataḥ kaṣṭo doṣo hi bhavati prabho

12,054.039a tasmāt putraiś ca pautraiś ca dharmān pṛṣṭaḥ sanātanān

12,054.039c vidvāñ jijñāsamānais tvaṃ prabrūhi bharatarṣabha

12,055.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,055.001a athābravīn mahātejā vākyaṃ kauravanandanaḥ

12,055.001c hanta dharmān pravakṣyāmi dṛḍhe vāṅmanasī mama

12,055.001e tava prasādād govinda bhūtātmā hy asi śāśvataḥ

12,055.002a yudhiṣṭhiras tu māṃ rājā dharmān samanupṛcchatu

12,055.002c evaṃ prīto bhaviṣyāmi dharmān vakṣyāmi cānagha

12,055.003a yasmin rājarṣabhe jāte dharmātmani mahātmani

12,055.003c ahṛṣyann ṛṣayaḥ sarve sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.004a sarveṣāṃ dīptayaśasāṃ kurūṇāṃ dharmacāriṇām

12,055.004c yasya nāsti samaḥ kaś cit sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.005a dhṛtir damo brahmacaryaṃ kṣamā dharmaś ca nityadā

12,055.005c yasminn ojaś ca tejaś ca sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.006a satyaṃ dānaṃ tapaḥ śaucaṃ śāntir dākṣyam asaṃbhramaḥ

12,055.006c yasminn etāni sarvāṇi sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.007a yo na kāmān na saṃrambhān na bhayān nārthakāraṇāt

12,055.007c kuryād adharmaṃ dharmātmā sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.008a saṃbandhino 'tithīn bhṛtyān saṃśritopāśritāṃś ca yaḥ

12,055.008c saṃmānayati satkṛtya sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.009a satyanityaḥ kṣamānityo jñānanityo 'tithipriyaḥ

12,055.009c yo dadāti satāṃ nityaṃ sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.010a ijyādhyayananityaś ca dharme ca nirataḥ sadā

12,055.010c śāntaḥ śrutarahasyaś ca sa māṃ pṛcchatu pāṇḍavaḥ

12,055.011 vāsudeva uvāca

12,055.011a lajjayā parayopeto dharmātmā sa yudhiṣṭhiraḥ

12,055.011c abhiśāpabhayād bhīto bhavantaṃ nopasarpati

12,055.012a lokasya kadanaṃ kṛtvā lokanātho viśāṃ pate

12,055.012c abhiśāpabhayād bhīto bhavantaṃ nopasarpati

12,055.013a pūjyān mānyāṃś ca bhaktāṃś ca gurūn saṃbandhibāndhavān

12,055.013c arghyārhān iṣubhir hatvā bhavantaṃ nopasarpati

12,055.014 bhīṣma uvāca

12,055.014a brāhmaṇānāṃ yathā dharmo dānam adhyayanaṃ tapaḥ

12,055.014c kṣatriyāṇāṃ tathā kṛṣṇa samare dehapātanam

12,055.015a pitṝn pitāmahān putrān gurūn saṃbandhibāndhavān

12,055.015c mithyāpravṛttān yaḥ saṃkhye nihanyād dharma eva saḥ

12,055.016a samayatyāgino lubdhān gurūn api ca keśava

12,055.016c nihanti samare pāpān kṣatriyo yaḥ sa dharmavit

12,055.016d*0121_01 yo lobhān na samīkṣeta dharmasetuṃ sanātanam

12,055.016d*0121_02 nihanti yas taṃ samare kṣatriyo vai sa dharmavit

12,055.016d*0121_03 lohitodāṃ keśatṛṇāṃ gajaśailāṃ dhvajadrumām

12,055.016d*0121_04 mahīṃ karoti yuddheṣu kṣatriyo yaḥ sa dharmavit

12,055.017a āhūtena raṇe nityaṃ yoddhavyaṃ kṣatrabandhunā

12,055.017c dharmyaṃ svargyaṃ ca lokyaṃ ca yuddhaṃ hi manur abravīt

12,055.018 vaiśaṃpāyana uvāca

12,055.018a evam uktas tu bhīṣmeṇa dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,055.018c vinītavad upāgamya tasthau saṃdarśane 'grataḥ

12,055.019a athāsya pādau jagrāha bhīṣmaś cābhinananda tam

12,055.019c mūrdhni cainam upāghrāya niṣīdety abravīt tadā

12,055.020a tam uvācātha gāṅgeya ṛṣabhaḥ sarvadhanvinām

12,055.020c pṛccha māṃ tāta visrabdhaṃ mā bhais tvaṃ kurusattama

12,056.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,056.001a praṇipatya hṛṣīkeśam abhivādya pitāmaham

12,056.001c anumānya gurūn sarvān paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ

12,056.002a rājyaṃ vai paramo dharma iti dharmavido viduḥ

12,056.002c mahāntam etaṃ bhāraṃ ca manye tad brūhi pārthiva

12,056.003a rājadharmān viśeṣeṇa kathayasva pitāmaha

12,056.003c sarvasya jīvalokasya rājadharmāḥ parāyaṇam

12,056.004a trivargo 'tra samāsakto rājadharmeṣu kaurava

12,056.004c mokṣadharmaś ca vispaṣṭaḥ sakalo 'tra samāhitaḥ

12,056.005a yathā hi raśmayo 'śvasya dviradasyāṅkuśo yathā

12,056.005c narendradharmo lokasya tathā pragrahaṇaṃ smṛtam

12,056.006a atra vai saṃpramūḍhe tu dharme rājarṣisevite

12,056.006c lokasya saṃsthā na bhavet sarvaṃ ca vyākulaṃ bhavet

12,056.007a udayan hi yathā sūryo nāśayaty āsuraṃ tamaḥ

12,056.007c rājadharmās tathālokyām ākṣipanty aśubhāṃ gatim

12,056.008a tad agre rājadharmāṇām arthatattvaṃ pitāmaha

12,056.008c prabrūhi bharataśreṣṭha tvaṃ hi buddhimatāṃ varaḥ

12,056.009a āgamaś ca paras tvattaḥ sarveṣāṃ naḥ paraṃtapa

12,056.009c bhavantaṃ hi paraṃ buddhau vāsudevo 'bhimanyate

12,056.010 bhīṣma uvāca

12,056.010a namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase

12,056.010c brāhmaṇebhyo namaskṛtya dharmān vakṣyāmi śāśvatān

12,056.011a śṛṇu kārtsnyena mattas tvaṃ rājadharmān yudhiṣṭhira

12,056.011c nirucyamānān niyato yac cānyad abhivāñchasi

12,056.012a ādāv eva kuruśreṣṭha rājñā rañjanakāmyayā

12,056.012c devatānāṃ dvijānāṃ ca vartitavyaṃ yathāvidhi

12,056.013a daivatāny arcayitvā hi brāhmaṇāṃś ca kurūdvaha

12,056.013c ānṛṇyaṃ yāti dharmasya lokena ca sa mānyate

12,056.014a utthāne ca sadā putra prayatethā yudhiṣṭhira

12,056.014c na hy utthānam ṛte daivaṃ rājñām arthaprasiddhaye

12,056.015a sādhāraṇaṃ dvayaṃ hy etad daivam utthānam eva ca

12,056.015c pauruṣaṃ hi paraṃ manye daivaṃ niścityam ucyate

12,056.016a vipanne ca samārambhe saṃtāpaṃ mā sma vai kṛthāḥ

12,056.016c ghaṭate vinayas tāta rājñām eṣa nayaḥ paraḥ

12,056.017a na hi satyād ṛte kiṃ cid rājñāṃ vai siddhikāraṇam

12,056.017c satye hi rājā nirataḥ pretya ceha ca nandati

12,056.018a ṛṣīṇām api rājendra satyam eva paraṃ dhanam

12,056.018c tathā rājñaḥ paraṃ satyān nānyad viśvāsakāraṇam

12,056.019a guṇavāñ śīlavān dānto mṛdur dharmyo jitendriyaḥ

12,056.019c sudarśaḥ sthūlalakṣyaś ca na bhraśyeta sadā śriyaḥ

12,056.020a ārjavaṃ sarvakāryeṣu śrayethāḥ kurunandana

12,056.020b*0122_01 ārjavena samāyuktā modante ṛṣayo divi

12,056.020c punar nayavicāreṇa trayīsaṃvaraṇena ca

12,056.021a mṛdur hi rājā satataṃ laṅghyo bhavati sarvaśaḥ

12,056.021c tīkṣṇāc codvijate lokas tasmād ubhayam ācara

12,056.022a adaṇḍyāś caiva te nityaṃ viprāḥ syur dadatāṃ vara

12,056.022c bhūtam etat paraṃ loke brāhmaṇā nāma bhārata

12,056.023a manunā cāpi rājendra gītau ślokau mahātmanā

12,056.023c dharmeṣu sveṣu kauravya hṛdi tau kartum arhasi

12,056.024a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam

12,056.024c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati

12,056.025a ayo hanti yadāśmānam agniś cāpo 'bhipadyate

12,056.025c brahma ca kṣatriyo dveṣṭi tadā sīdanti te trayaḥ

12,056.026a etaj jñātvā mahārāja namasyā eva te dvijāḥ

12,056.026c bhaumaṃ brahma dvijaśreṣṭhā dhārayanti śamānvitāḥ

12,056.027a evaṃ caiva naravyāghra lokatantravighātakāḥ

12,056.027c nigrāhyā eva satataṃ bāhubhyāṃ ye syur īdṛśāḥ

12,056.028a ślokau cośanasā gītau purā tāta maharṣiṇā

12,056.028c tau nibodha mahāprājña tvam ekāgramanā nṛpa

12,056.029a udyamya śastram āyāntam api vedāntagaṃ raṇe

12,056.029c nigṛhṇīyāt svadharmeṇa dharmāpekṣī nareśvaraḥ

12,056.030a vinaśyamānaṃ dharmaṃ hi yo rakṣati sa dharmavit

12,056.030c na tena bhrūṇahā sa syān manyus taṃ manum ṛcchati

12,056.031a evaṃ caiva naraśreṣṭha rakṣyā eva dvijātayaḥ

12,056.031c svaparāddhān api hi tān viṣayānte samutsṛjet

12,056.032a abhiśastam api hy eṣāṃ kṛpāyīta viśāṃ pate

12,056.032c brahmaghne gurutalpe ca bhrūṇahatye tathaiva ca

12,056.033a rājadviṣṭe ca viprasya viṣayānte visarjanam

12,056.033b*0123_01 vapanaṃ draviṇādānaṃ svapuryāś ca visarjanam

12,056.033c vidhīyate na śārīraṃ bhayam eṣāṃ kadā cana

12,056.034a dayitāś ca narās te syur nityaṃ puruṣasattama

12,056.034c na kośaḥ paramo hy anyo rājñāṃ puruṣasaṃcayāt

12,056.035a durgeṣu ca mahārāja ṣaṭsu ye śāstraniścitāḥ

12,056.035c sarveṣu teṣu manyante naradurgaṃ sudustaram

12,056.036a tasmān nityaṃ dayā kāryā cāturvarṇye vipaścitā

12,056.036c dharmātmā satyavāk caiva rājā rañjayati prajāḥ

12,056.037a na ca kṣāntena te bhāvyaṃ nityaṃ puruṣasattama

12,056.037c adharmyo hi mṛdū rājā kṣamāvān iva kuñjaraḥ

12,056.038a bārhaspatye ca śāstre vai ślokā viniyatāḥ purā

12,056.038c asminn arthe mahārāja tan me nigadataḥ śṛṇu

12,056.039a kṣamamāṇaṃ nṛpaṃ nityaṃ nīcaḥ paribhavej janaḥ

12,056.039c hastiyantā gajasyeva śira evārurukṣati

12,056.040a tasmān naiva mṛdur nityaṃ tīkṣṇo vāpi bhaven nṛpaḥ

12,056.040c vasante 'rka iva śrīmān na śīto na ca gharmadaḥ

12,056.041a pratyakṣeṇānumānena tathaupamyopadeśataḥ

12,056.041c parīkṣyās te mahārāja sve pare caiva sarvadā

12,056.042a vyasanāni ca sarvāṇi tyajethā bhūridakṣiṇa

12,056.042c na caiva na prayuñjīta saṅgaṃ tu parivarjayet

12,056.043a nityaṃ hi vyasanī loke paribhūto bhavaty uta

12,056.043c udvejayati lokaṃ cāpy atidveṣī mahīpatiḥ

12,056.044a bhavitavyaṃ sadā rājñā garbhiṇīsahadharmiṇā

12,056.044c kāraṇaṃ ca mahārāja śṛṇu yenedam iṣyate

12,056.045a yathā hi garbhiṇī hitvā svaṃ priyaṃ manaso 'nugam

12,056.045c garbhasya hitam ādhatte tathā rājñāpy asaṃśayam

12,056.046a vartitavyaṃ kuruśreṣṭha nityaṃ dharmānuvartinā

12,056.046c svaṃ priyaṃ samabhityajya yad yal lokahitaṃ bhavet

12,056.047a na saṃtyājyaṃ ca te dhairyaṃ kadā cid api pāṇḍava

12,056.047c dhīrasya spaṣṭadaṇḍasya na hy ājñā pratihanyate

12,056.048a parihāsaś ca bhṛtyais te na nityaṃ vadatāṃ vara

12,056.048c kartavyo rājaśārdūla doṣam atra hi me śṛṇu

12,056.049a avamanyanti bhartāraṃ saṃharṣād upajīvinaḥ

12,056.049c sve sthāne na ca tiṣṭhanti laṅghayanti hi tad vacaḥ

12,056.050a preṣyamāṇā vikalpante guhyaṃ cāpy anuyuñjate

12,056.050c ayācyaṃ caiva yācante 'bhojyāny āhārayanti ca

12,056.051a krudhyanti paridīpyanti bhūmim adhyāsate 'sya ca

12,056.051c utkocair vañcanābhiś ca kāryāṇy anuvihanti ca

12,056.052a jarjaraṃ cāsya viṣayaṃ kurvanti pratirūpakaiḥ

12,056.052c strīr akṣibhiś ca sajjante tulyaveṣā bhavanti ca

12,056.053a vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ caiva kurvate cāsya saṃnidhau

12,056.053c nirlajjā naraśārdūla vyāharanti ca tadvacaḥ

12,056.054a hayaṃ vā dantinaṃ vāpi rathaṃ nṛpatisaṃmatam

12,056.054c adhirohanty anādṛtya harṣule pārthive mṛdau

12,056.055a idaṃ te duṣkaraṃ rājann idaṃ te durviceṣṭitam

12,056.055c ity evaṃ suhṛdo nāma bruvanti pariṣadgatāḥ

12,056.056a kruddhe cāsmin hasanty eva na ca hṛṣyanti pūjitāḥ

12,056.056c saṃgharṣaśīlāś ca sadā bhavanty anyonyakāraṇāt

12,056.057a visraṃsayanti mantraṃ ca vivṛṇvanti ca duṣkṛtam

12,056.057c līlayā caiva kurvanti sāvajñās tasya śāsanam

12,056.057e alaṃkaraṇabhojyaṃ ca tathā snānānulepanam

12,056.058a helamānā naravyāghra svasthās tasyopaśṛṇvate

12,056.058c nindanti svān adhīkārān saṃtyajanti ca bhārata

12,056.059a na vṛttyā parituṣyanti rājadeyaṃ haranti ca

12,056.059c krīḍituṃ tena cecchanti sasūtreṇeva pakṣiṇā

12,056.059e asmatpraṇeyo rājeti loke caiva vadanty uta

12,056.060a ete caivāpare caiva doṣāḥ prādurbhavanty uta

12,056.060c nṛpatau mārdavopete harṣule ca yudhiṣṭhira

12,057.001 bhīṣma uvāca

12,057.001a nityodyuktena vai rājñā bhavitavyaṃ yudhiṣṭhira

12,057.001c praśāmyate ca rājā hi nārīvodyamavarjitaḥ

12,057.002a bhagavān uśanā cāha ślokam atra viśāṃ pate

12,057.002c tam ihaikamanā rājan gadatas tvaṃ nibodha me

12,057.003a dvāv etau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva

12,057.003c rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam

12,057.004a tad etan naraśārdūla hṛdi tvaṃ kartum arhasi

12,057.004c saṃdheyān api saṃdhatsva virodhyāṃś ca virodhaya

12,057.004d*0124_01 svāmyamātyasuhṛtkośarāṣṭradurgabalāni ca

12,057.005a saptāṅge yaś ca te rājye vaiparītyaṃ samācaret

12,057.005c gurur vā yadi vā mitraṃ pratihantavya eva saḥ

12,057.006a maruttena hi rājñāyaṃ gītaḥ ślokaḥ purātanaḥ

12,057.006c rājyādhikāre rājendra bṛhaspatimataḥ purā

12,057.007a guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ

12,057.007c utpathapratipannasya parityāgo vidhīyate

12,057.008a bāhoḥ putreṇa rājñā ca sagareṇeha dhīmatā

12,057.008c asamañjāḥ suto jyeṣṭhas tyaktaḥ paurahitaiṣiṇā

12,057.009a asamañjāḥ sarayvāṃ prāk paurāṇāṃ bālakān nṛpa

12,057.009c nyamajjayad ataḥ pitrā nirbhartsya sa vivāsitaḥ

12,057.010a ṛṣiṇoddālakenāpi śvetaketur mahātapāḥ

12,057.010c mithyā viprān upacaran saṃtyakto dayitaḥ sutaḥ

12,057.011a lokarañjanam evātra rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ

12,057.011c satyasya rakṣaṇaṃ caiva vyavahārasya cārjavam

12,057.012a na hiṃsyāt paravittāni deyaṃ kāle ca dāpayet

12,057.012c vikrāntaḥ satyavāk kṣānto nṛpo na calate pathaḥ

12,057.013a guptamantro jitakrodho śāstrārthagataniścayaḥ

12,057.013c dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca satataṃ rataḥ

12,057.014a trayyā saṃvṛtarandhraś ca rājā bhavitum arhati

12,057.014c vṛjinasya narendrāṇāṃ nānyat saṃvaraṇāt param

12,057.015a cāturvarṇyasya dharmāś ca rakṣitavyā mahīkṣitā

12,057.015c dharmasaṃkararakṣā hi rājñāṃ dharmaḥ sanātanaḥ

12,057.016a na viśvasec ca nṛpatir na cātyarthaṃ na viśvaset

12,057.016c ṣāḍguṇyaguṇadoṣāṃś ca nityaṃ buddhyāvalokayet

12,057.017a dviṭchidradarśī nṛpatir nityam eva praśasyate

12,057.017c trivargaviditārthaś ca yuktacāropadhiś ca yaḥ

12,057.018a kośasyopārjanaratir yamavaiśravaṇopamaḥ

12,057.018c vettā ca daśavargasya sthānavṛddhikṣayātmanaḥ

12,057.019a abhṛtānāṃ bhaved bhartā bhṛtānāṃ cānvavekṣakaḥ

12,057.019c nṛpatiḥ sumukhaś ca syāt smitapūrvābhibhāṣitā

12,057.020a upāsitā ca vṛddhānāṃ jitatandrīr alolupaḥ

12,057.020c satāṃ vṛtte sthitamatiḥ santo hy ācāradarśinaḥ

12,057.021a na cādadīta vittāni satāṃ hastāt kadā cana

12,057.021c asadbhyas tu samādadyāt sadbhyaḥ saṃpratipādayet

12,057.022a svayaṃ prahartādātā ca vaśyātmā vaśyasādhanaḥ

12,057.022c kāle dātā ca bhoktā ca śuddhācāras tathaiva ca

12,057.023a śūrān bhaktān asaṃhāryān kule jātān arogiṇaḥ

12,057.023c śiṣṭāñ śiṣṭābhisaṃbandhān mānino nāvamāninaḥ

12,057.024a vidyāvido lokavidaḥ paralokānvavekṣakān

12,057.024c dharmeṣu niratān sādhūn acalān acalān iva

12,057.025a sahāyān satataṃ kuryād rājā bhūtipuraskṛtaḥ

12,057.025c tais tulyaś ca bhaved bhogaiś chatramātrājñayādhikaḥ

12,057.026a pratyakṣā ca parokṣā ca vṛttiś cāsya bhavet sadā

12,057.026c evaṃ kṛtvā narendro hi na khedam iha vindati

12,057.027a sarvātiśaṅkī nṛpatir yaś ca sarvaharo bhavet

12,057.027c sa kṣipram anṛjur lubdhaḥ svajanenaiva bādhyate

12,057.028a śucis tu pṛthivīpālo lokacittagrahe rataḥ

12,057.028c na pataty aribhir grastaḥ patitaś cāvatiṣṭhate

12,057.029a akrodhano 'thāvyasanī mṛdudaṇḍo jitendriyaḥ

12,057.029c rājā bhavati bhūtānāṃ viśvāsyo himavān iva

12,057.030a prājño nyāyaguṇopetaḥ pararandhreṣu tatparaḥ

12,057.030c sudarśaḥ sarvavarṇānāṃ nayāpanayavit tathā

12,057.031a kṣiprakārī jitakrodhaḥ suprasādo mahāmanāḥ

12,057.031c arogaprakṛtir yuktaḥ kriyāvān avikatthanaḥ

12,057.032a ārabdhāny eva kāryāṇi na paryavasitāni ca

12,057.032c yasya rājñaḥ pradṛśyante sa rājā rājasattamaḥ

12,057.033a putrā iva pitur gehe viṣaye yasya mānavāḥ

12,057.033c nirbhayā vicariṣyanti sa rājā rājasattamaḥ

12,057.034a agūḍhavibhavā yasya paurā rāṣṭranivāsinaḥ

12,057.034c nayāpanayavettāraḥ sa rājā rājasattamaḥ

12,057.035a svakarmaniratā yasya janā viṣayavāsinaḥ

12,057.035c asaṃghātaratā dāntāḥ pālyamānā yathāvidhi

12,057.036a vaśyā neyā vinītāś ca na ca saṃgharṣaśīlinaḥ

12,057.036c viṣaye dānarucayo narā yasya sa pārthivaḥ

12,057.037a na yasya kūṭakapaṭaṃ na māyā na ca matsaraḥ

12,057.037c viṣaye bhūmipālasya tasya dharmaḥ sanātanaḥ

12,057.038a yaḥ satkaroti jñānāni neyaḥ paurahite rataḥ

12,057.038c satāṃ dharmānugas tyāgī sa rājā rājyam arhati

12,057.039a yasya cāraś ca mantraś ca nityaṃ caiva kṛtākṛte

12,057.039c na jñāyate hi ripubhiḥ sa rājā rājyam arhati

12,057.040a ślokaś cāyaṃ purā gīto bhārgaveṇa mahātmanā

12,057.040c ākhyāte rāmacarite nṛpatiṃ prati bhārata

12,057.041a rājānaṃ prathamaṃ vindet tato bhāryāṃ tato dhanam

12,057.041c rājany asati lokasya kuto bhāryā kuto dhanam

12,057.042a tad rājan rājasiṃhānāṃ nānyo dharmaḥ sanātanaḥ

12,057.042c ṛte rakṣāṃ suvispaṣṭāṃ rakṣā lokasya dhāraṇam

12,057.043a prācetasena manunā ślokau cemāv udāhṛtau

12,057.043c rājadharmeṣu rājendra tāv ihaikamanāḥ śṛṇu

12,057.044a ṣaḍ etān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave

12,057.044c apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam

12,057.045a arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm

12,057.045c grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam

12,058.000*0125_00 śrīvaiśaṃpāyanaḥ

12,058.000*0125_01 etāvad uktvā bhūyo 'pi bhīṣmaḥ kurupitāmahaḥ

12,058.000*0125_02 uvāca vacanaṃ dhīmān sarvataḥ sārasaṃgraham

12,058.001 bhīṣma uvāca

12,058.001a etat te rājadharmāṇāṃ navanītaṃ yudhiṣṭhira

12,058.001c bṛhaspatir hi bhagavān nānyaṃ dharmaṃ praśaṃsati

12,058.002a viśālākṣaś ca bhagavān kāvyaś caiva mahātapāḥ

12,058.002c sahasrākṣo mahendraś ca tathā prācetaso manuḥ

12,058.003a bharadvājaś ca bhagavāṃs tathā gauraśirā muniḥ

12,058.003c rājaśāstrapraṇetāro brahmaṇyā brahmavādinaḥ

12,058.004a rakṣām eva praśaṃsanti dharmaṃ dharmabhṛtāṃ vara

12,058.004c rājñāṃ rājīvatāmrākṣa sādhanaṃ cātra vai śṛṇu

12,058.005a cāraś ca praṇidhiś caiva kāle dānam amatsaraḥ

12,058.005c yuktyādānaṃ na cādānam ayogena yudhiṣṭhira

12,058.006a satāṃ saṃgrahaṇaṃ śauryaṃ dākṣyaṃ satyaṃ prajāhitam

12,058.006c anārjavair ārjavaiś ca śatrupakṣasya bhedanam

12,058.007a sādhūnām aparityāgaḥ kulīnānāṃ ca dhāraṇam

12,058.007c nicayaś ca niceyānāṃ sevā buddhimatām api

12,058.008a balānāṃ harṣaṇaṃ nityaṃ prajānām anvavekṣaṇam

12,058.008c kāryeṣv akhedaḥ kośasya tathaiva ca vivardhanam

12,058.009a puraguptir aviśvāsaḥ paurasaṃghātabhedanam

12,058.009c ketanānāṃ ca jīrṇānām avekṣā caiva sīdatām

12,058.010a dvividhasya ca daṇḍasya prayogaḥ kālacoditaḥ

12,058.010c arimadhyasthamitrāṇāṃ yathāvac cānvavekṣaṇam

12,058.011a upajāpaś ca bhṛtyānām ātmanaḥ paradarśanāt

12,058.011c aviśvāsaḥ svayaṃ caiva parasyāśvāsanaṃ tathā

12,058.012a nītidharmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca

12,058.012c ripūṇām anavajñānaṃ nityaṃ cānāryavarjanam

12,058.013a utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata

12,058.013c rājadharmasya yan mūlaṃ ślokāṃś cātra nibodha me

12,058.014a utthānenāmṛtaṃ labdham utthānenāsurā hatāḥ

12,058.014c utthānena mahendreṇa śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ divīha ca

12,058.015a utthānadhīraḥ puruṣo vāgdhīrān adhitiṣṭhati

12,058.015c utthānadhīraṃ vāgdhīrā ramayanta upāsate

12,058.016a utthānahīno rājā hi buddhimān api nityaśaḥ

12,058.016c dharṣaṇīyo ripūṇāṃ syād bhujaṃga iva nirviṣaḥ

12,058.017a na ca śatrur avajñeyo durbalo 'pi balīyasā

12,058.017c alpo 'pi hi dahaty agnir viṣam alpaṃ hinasti ca

12,058.018a ekāśvenāpi saṃbhūtaḥ śatrur durgasamāśritaḥ

12,058.018c taṃ taṃ tāpayate deśam api rājñaḥ samṛddhinaḥ

12,058.019a rājño rahasyaṃ yad vākyaṃ jayārthaṃ lokasaṃgrahaḥ

12,058.019c hṛdi yac cāsya jihmaṃ syāt kāraṇārthaṃ ca yad bhavet

12,058.020a yac cāsya kāryaṃ vṛjinam ārjavenaiva dhāryate

12,058.020c dambhanārthāya lokasya dharmiṣṭhām ācaret kriyām

12,058.021a rājyaṃ hi sumahat tantraṃ durdhāryam akṛtātmabhiḥ

12,058.021c na śakyaṃ mṛdunā voḍhum āghātasthānam uttamam

12,058.022a rājyaṃ sarvāmiṣaṃ nityam ārjaveneha dhāryate

12,058.022c tasmān miśreṇa satataṃ vartitavyaṃ yudhiṣṭhira

12,058.023a yady apy asya vipattiḥ syād rakṣamāṇasya vai prajāḥ

12,058.023c so 'py asya vipulo dharma evaṃvṛttā hi bhūmipāḥ

12,058.024a eṣa te rājadharmāṇāṃ leśaḥ samanuvarṇitaḥ

12,058.024c bhūyas te yatra saṃdehas tad brūhi vadatāṃ vara

12,058.025 vaiśaṃpāyana uvāca

12,058.025a tato vyāsaś ca bhagavān devasthāno 'śmanā saha

12,058.025c vāsudevaḥ kṛpaś caiva sātyakiḥ saṃjayas tathā

12,058.026a sādhu sādhv iti saṃhṛṣṭāḥ puṣyamāṇair ivānanaiḥ

12,058.026c astuvaṃs te naravyāghraṃ bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam

12,058.027a tato dīnamanā bhīṣmam uvāca kurusattamaḥ

12,058.027c netrābhyām aśrupūrṇābhyāṃ pādau tasya śanaiḥ spṛśan

12,058.028a śva idānīṃ svasaṃdehaṃ prakṣyāmi tvaṃ pitāmaha

12,058.028c upaiti savitāpy astaṃ rasam āpīya pārthivam

12,058.029a tato dvijātīn abhivādya keśavaḥ; kṛpaś ca te caiva yudhiṣṭhirādayaḥ

12,058.029c pradakṣiṇīkṛtya mahānadīsutaṃ; tato rathān āruruhur mudā yutāḥ

12,058.030a dṛṣadvatīṃ cāpy avagāhya suvratāḥ; kṛtodakāryāḥ kṛtajapyamaṅgalāḥ

12,058.030c upāsya saṃdhyāṃ vidhivat paraṃtapās; tataḥ puraṃ te viviśur gajāhvayam

12,059.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,059.001a tataḥ kālyaṃ samutthāya kṛtapaurvāhṇikakriyāḥ

12,059.001c yayus te nagarākārai rathaiḥ pāṇḍavayādavāḥ

12,059.002a prapadya ca kurukṣetraṃ bhīṣmam āsādya cānagham

12,059.002c sukhāṃ ca rajanīṃ pṛṣṭvā gāṅgeyaṃ rathināṃ varam

12,059.003a vyāsādīn abhivādyarṣīn sarvais taiś cābhinanditāḥ

12,059.003c niṣedur abhito bhīṣmaṃ parivārya samantataḥ

12,059.004a tato rājā mahātejā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,059.004c abravīt prāñjalir bhīṣmaṃ pratipūjyābhivādya ca

12,059.005a ya eṣa rājā-rājeti śabdaś carati bhārata

12,059.005c katham eṣa samutpannas tan me brūhi pitāmaha

12,059.006a tulyapāṇiśirogrīvas tulyabuddhīndriyātmakaḥ

12,059.006c tulyaduḥkhasukhātmā ca tulyapṛṣṭhabhujodaraḥ

12,059.007a tulyaśukrāsthimajjaś ca tulyamāṃsāsṛg eva ca

12,059.007c niḥśvāsocchvāsatulyaś ca tulyaprāṇaśarīravān

12,059.008a samānajanmamaraṇaḥ samaḥ sarvaguṇair nṛṇām

12,059.008c viśiṣṭabuddhīñ śūrāṃś ca katham eko 'dhitiṣṭhati

12,059.009a katham eko mahīṃ kṛtsnāṃ vīraśūrāryasaṃkulām

12,059.009c rakṣaty api ca loko 'sya prasādam abhivāñchati

12,059.010a ekasya ca prasādena kṛtsno lokaḥ prasīdati

12,059.010c vyākulenākulaḥ sarvo bhavatīti viniścayaḥ

12,059.011a etad icchāmy ahaṃ sarvaṃ tattvena bharatarṣabha

12,059.011c śrotuṃ tan me yathātattvaṃ prabrūhi vadatāṃ vara

12,059.012a naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati viśāṃ pate

12,059.012c yad ekasmiñ jagat sarvaṃ devavad yāti saṃnatim

12,059.013 bhīṣma uvāca

12,059.013a niyatas tvaṃ naraśreṣṭha śṛṇu sarvam aśeṣataḥ

12,059.013c yathā rājyaṃ samutpannam ādau kṛtayuge 'bhavat

12,059.014a naiva rājyaṃ na rājāsīn na daṇḍo na ca dāṇḍikaḥ

12,059.014c dharmeṇaiva prajāḥ sarvā rakṣanti ca parasparam

12,059.015a pālayānās tathānyonyaṃ narā dharmeṇa bhārata

12,059.015c khedaṃ paramam ājagmus tatas tān moha āviśat

12,059.016a te mohavaśam āpannā mānavā manujarṣabha

12,059.016c pratipattivimohāc ca dharmas teṣām anīnaśat

12,059.017a naṣṭāyāṃ pratipattau tu mohavaśyā narās tadā

12,059.017c lobhasya vaśam āpannāḥ sarve bhāratasattama

12,059.018a aprāptasyābhimarśaṃ tu kurvanto manujās tataḥ

12,059.018c kāmo nāmāparas tatra samapadyata vai prabho

12,059.019a tāṃs tu kāmavaśaṃ prāptān rāgo nāma samaspṛśat

12,059.019c raktāś ca nābhyajānanta kāryākāryaṃ yudhiṣṭhira

12,059.020a agamyāgamanaṃ caiva vācyāvācyaṃ tathaiva ca

12,059.020c bhakṣyābhakṣyaṃ ca rājendra doṣādoṣaṃ ca nātyajan

12,059.021a viplute naraloke 'smiṃs tato brahma nanāśa ha

12,059.021c nāśāc ca brahmaṇo rājan dharmo nāśam athāgamat

12,059.022a naṣṭe brahmaṇi dharme ca devās trāsam athāgaman

12,059.022c te trastā naraśārdūla brahmāṇaṃ śaraṇaṃ yayuḥ

12,059.023a prapadya bhagavantaṃ te devā lokapitāmaham

12,059.023c ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve duḥkhaśokabhayārditāḥ

12,059.024a bhagavan naralokasthaṃ naṣṭaṃ brahma sanātanam

12,059.024c lobhamohādibhir bhāvais tato no bhayam āviśat

12,059.025a brahmaṇaś ca praṇāśena dharmo 'py anaśad īśvara

12,059.025c tataḥ sma samatāṃ yātā martyais tribhuvaneśvara

12,059.026a adho hi varṣam asmākaṃ martyās tūrdhvapravarṣiṇaḥ

12,059.026c kriyāvyuparamāt teṣāṃ tato 'gacchāma saṃśayam

12,059.027a atra niḥśreyasaṃ yan nas tad dhyāyasva pitāmaha

12,059.027c tvatprabhāvasamuttho 'sau prabhāvo no vinaśyati

12,059.028a tān uvāca surān sarvān svayaṃbhūr bhagavāṃs tataḥ

12,059.028c śreyo 'haṃ cintayiṣyāmi vyetu vo bhīḥ surarṣabhāḥ

12,059.029a tato 'dhyāyasahasrāṇāṃ śataṃ cakre svabuddhijam

12,059.029c yatra dharmas tathaivārthaḥ kāmaś caivānuvarṇitaḥ

12,059.030a trivarga iti vikhyāto gaṇa eṣa svayaṃbhuvā

12,059.030c caturtho mokṣa ity eva pṛthagarthaḥ pṛthaggaṇaḥ

12,059.031a mokṣasyāpi trivargo 'nyaḥ proktaḥ sattvaṃ rajas tamaḥ

12,059.031c sthānaṃ vṛddhiḥ kṣayaś caiva trivargaś caiva daṇḍajaḥ

12,059.032a ātmā deśaś ca kālaś cāpy upāyāḥ kṛtyam eva ca

12,059.032c sahāyāḥ kāraṇaṃ caiva ṣaḍvargo nītijaḥ smṛtaḥ

12,059.033a trayī cānvīkṣikī caiva vārtā ca bharatarṣabha

12,059.033c daṇḍanītiś ca vipulā vidyās tatra nidarśitāḥ

12,059.034a amātyarakṣāpraṇidhī rājaputrasya rakṣaṇam

12,059.034c cāraś ca vividhopāyaḥ praṇidhiś ca pṛthagvidhaḥ

12,059.035a sāma copapradānaṃ ca bhedo daṇḍaś ca pāṇḍava

12,059.035c upekṣā pañcamī cātra kārtsnyena samudāhṛtā

12,059.036a mantraś ca varṇitaḥ kṛtsnas tathā bhedārtha eva ca

12,059.036c vibhraṃśaś caiva mantrasya siddhyasiddhyoś ca yat phalam

12,059.037a saṃdhiś ca vividhābhikhyo hīno madhyas tathottamaḥ

12,059.037c bhayasatkāravittākhyaḥ kārtsnyena parivarṇitaḥ

12,059.038a yātrākālāś ca catvāras trivargasya ca vistaraḥ

12,059.038c vijayo dharmayuktaś ca tathārthavijayaś ca ha

12,059.039a āsuraś caiva vijayas tathā kārtsnyena varṇitaḥ

12,059.039c lakṣaṇaṃ pañcavargasya trividhaṃ cātra varṇitam

12,059.040a prakāśaś cāprakāśaś ca daṇḍo 'tha pariśabditaḥ

12,059.040c prakāśo 'ṣṭavidhas tatra guhyas tu bahuvistaraḥ

12,059.041a rathā nāgā hayāś caiva pādātāś caiva pāṇḍava

12,059.041c viṣṭir nāvaś carāś caiva deśikāḥ pathi cāṣṭakam

12,059.042a aṅgāny etāni kauravya prakāśāni balasya tu

12,059.042c jaṅgamājaṅgamāś coktāś cūrṇayogā viṣādayaḥ

12,059.043a sparśe cābhyavahārye cāpy upāṃśur vividhaḥ smṛtaḥ

12,059.043b*0126_01 krīḍāpūrve raṇe dyūte visrambheṇa samanvitam

12,059.043b*0126_02 uktaṃ kaitavyam ity etad upāyo navamo budhaiḥ

12,059.043b*0126_03 upekṣā sarvakāryeṣu karmaṇāṃ karaṇeṣu ca

12,059.043b*0126_04 aniṣṭānāṃ samutthāne trivargo naśyate yayā

12,059.043b*0126_05 indrajālādikā māyā vāgjīvanakuśīlavaiḥ

12,059.043b*0126_06 sunimittair durnimittair utpātaiś ca samanvitam

12,059.043b*0126_07 ḍambho liṅgaṃ samāśritya śatruvarge prayujyate

12,059.043b*0126_08 śāṭhyaṃ niśceṣṭatā proktā cittadoṣapradūṣikā

12,059.043c arir mitram udāsīna ity ete 'py anuvarṇitāḥ

12,059.044a kṛtsnā mārgaguṇāś caiva tathā bhūmiguṇāś ca ha

12,059.044c ātmarakṣaṇam āśvāsaḥ spaśānāṃ cānvavekṣaṇam

12,059.045a kalpanā vividhāś cāpi nṛnāgarathavājinām

12,059.045c vyūhāś ca vividhābhikhyā vicitraṃ yuddhakauśalam

12,059.046a utpātāś ca nipātāś ca suyuddhaṃ supalāyanam

12,059.046c śastrāṇāṃ pāyanajñānaṃ tathaiva bharatarṣabha

12,059.047a balavyasanamuktaṃ ca tathaiva balaharṣaṇam

12,059.047c pīḍanāskandakālaś ca bhayakālaś ca pāṇḍava

12,059.048a tathā khātavidhānaṃ ca yogasaṃcāra eva ca

12,059.048c caurāṭavyabalaiś cograiḥ pararāṣṭrasya pīḍanam

12,059.049a agnidair garadaiś caiva pratirūpakacārakaiḥ

12,059.049c śreṇimukhyopajāpena vīrudhaś chedanena ca

12,059.050a dūṣaṇena ca nāgānām āśaṅkājananena ca

12,059.050c ārodhanena bhaktasya pathaś copārjanena ca

12,059.051a saptāṅgasya ca rājyasya hrāsavṛddhisamañjasam

12,059.051c dūtasāmarthyayogaś ca rāṣṭrasya ca vivardhanam

12,059.052a arimadhyasthamitrāṇāṃ samyak coktaṃ prapañcanam

12,059.052c avamardaḥ pratīghātas tathaiva ca balīyasām

12,059.053a vyavahāraḥ susūkṣmaś ca tathā kaṇṭakaśodhanam

12,059.053c śamo vyāyāmayogaś ca yogo dravyasya saṃcayaḥ

12,059.054a abhṛtānāṃ ca bharaṇaṃ bhṛtānāṃ cānvavekṣaṇam

12,059.054c arthakāle pradānaṃ ca vyasaneṣv aprasaṅgitā

12,059.055a tathā rājaguṇāś caiva senāpatiguṇāś ca ye

12,059.055c kāraṇasya ca kartuś ca guṇadoṣās tathaiva ca

12,059.056a duṣṭeṅgitaṃ ca vividhaṃ vṛttiś caivānujīvinām

12,059.056c śaṅkitatvaṃ ca sarvasya pramādasya ca varjanam

12,059.057a alabdhalipsā labdhasya tathaiva ca vivardhanam

12,059.057c pradānaṃ ca vivṛddhasya pātrebhyo vidhivat tathā

12,059.058a visargo 'rthasya dharmārtham arthārthaṃ kāmahetunā

12,059.058c caturtho vyasanāghāte tathaivātrānuvarṇitaḥ

12,059.059a krodhajāni tathogrāṇi kāmajāni tathaiva ca

12,059.059c daśoktāni kuruśreṣṭha vyasanāny atra caiva ha

12,059.060a mṛgayākṣās tathā pānaṃ striyaś ca bharatarṣabha

12,059.060c kāmajāny āhur ācāryāḥ proktānīha svayaṃbhuvā

12,059.061a vākpāruṣyaṃ tathogratvaṃ daṇḍapāruṣyam eva ca

12,059.061c ātmano nigrahas tyāgo 'thārthadūṣaṇam eva ca

12,059.062a yantrāṇi vividhāny eva kriyās teṣāṃ ca varṇitāḥ

12,059.062c avamardaḥ pratīghātaḥ ketanānāṃ ca bhañjanam

12,059.063a caityadrumāṇām āmardo rodhaḥkarmāntanāśanam

12,059.063c apaskaro 'tha gamanaṃ tathopāsyā ca varṇitā

12,059.064a paṇavānakaśaṅkhānāṃ bherīṇāṃ ca yudhāṃ vara

12,059.064c upārjanaṃ ca dravyāṇāṃ paramarma ca tāni ṣaṭ

12,059.065a labdhasya ca praśamanaṃ satāṃ caiva hi pūjanam

12,059.065c vidvadbhir ekībhāvaś ca prātarhomavidhijñatā

12,059.066a maṅgalālambhanaṃ caiva śarīrasya pratikriyā

12,059.066c āhārayojanaṃ caiva nityam āstikyam eva ca

12,059.067a ekena ca yathottheyaṃ satyatvaṃ madhurā giraḥ

12,059.067c utsavānāṃ samājānāṃ kriyāḥ ketanajās tathā

12,059.068a pratyakṣā ca parokṣā ca sarvādhikaraṇeṣu ca

12,059.068c vṛttir bharataśārdūla nityaṃ caivānvavekṣaṇam

12,059.069a adaṇḍyatvaṃ ca viprāṇāṃ yuktyā daṇḍanipātanam

12,059.069c anujīvisvajātibhyo guṇeṣu parirakṣaṇam

12,059.070a rakṣaṇaṃ caiva paurāṇāṃ svarāṣṭrasya vivardhanam

12,059.070c maṇḍalasthā ca yā cintā rājan dvādaśarājikā

12,059.071a dvāsaptatimatiś caiva proktā yā ca svayaṃbhuvā

12,059.071c deśajātikulānāṃ ca dharmāḥ samanuvarṇitāḥ

12,059.072a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca mokṣaś cātrānuvarṇitaḥ

12,059.072c upāyaś cārthalipsā ca vividhā bhūridakṣiṇāḥ

12,059.073a mūlakarmakriyā cātra māyā yogaś ca varṇitaḥ

12,059.073c dūṣaṇaṃ srotasām atra varṇitaṃ ca sthirāmbhasām

12,059.074a yair yair upāyair lokaś ca na caled āryavartmanaḥ

12,059.074c tat sarvaṃ rājaśārdūla nītiśāstre 'nuvarṇitam

12,059.075a etat kṛtvā śubhaṃ śāstraṃ tataḥ sa bhagavān prabhuḥ

12,059.075c devān uvāca saṃhṛṣṭaḥ sarvāñ śakrapurogamān

12,059.076a upakārāya lokasya trivargasthāpanāya ca

12,059.076c navanītaṃ sarasvatyā buddhir eṣā prabhāvitā

12,059.077a daṇḍena sahitā hy eṣā lokarakṣaṇakārikā

12,059.077c nigrahānugraharatā lokān anu cariṣyati

12,059.078a daṇḍena nīyate ceyaṃ daṇḍaṃ nayati cāpy uta

12,059.078c daṇḍanītir iti proktā trīṃl lokān anuvartate

12,059.079a ṣāḍguṇyaguṇasāraiṣā sthāsyaty agre mahātmasu

12,059.079c mahattvāt tasya daṇḍasya nītir vispaṣṭalakṣaṇā

12,059.080a nayacāraś ca vipulo yena sarvam idaṃ tatam

12,059.080c āgamaś ca purāṇānāṃ maharṣīṇāṃ ca saṃbhavaḥ

12,059.081a tīrthavaṃśaś ca vaṃśaś ca nakṣatrāṇāṃ yudhiṣṭhira

12,059.081c sakalaṃ cāturāśramyaṃ cāturhotraṃ tathaiva ca

12,059.082a cāturvarṇyaṃ tathaivātra cāturvedyaṃ ca varṇitam

12,059.082c itihāsopavedāś ca nyāyaḥ kṛtsnaś ca varṇitaḥ

12,059.083a tapo jñānam ahiṃsā ca satyāsatye nayaḥ paraḥ

12,059.083c vṛddhopasevā dānaṃ ca śaucam utthānam eva ca

12,059.084a sarvabhūtānukampā ca sarvam atropavarṇitam

12,059.084c bhuvi vācogataṃ yac ca tac ca sarvaṃ samarpitam

12,059.085a tasmin paitāmahe śāstre pāṇḍavaitad asaṃśayam

12,059.085c dharmārthakāmamokṣāś ca sakalā hy atra śabditāḥ

12,059.086a tatas tāṃ bhagavān nītiṃ pūrvaṃ jagrāha śaṃkaraḥ

12,059.086c bahurūpo viśālākṣaḥ śivaḥ sthāṇur umāpatiḥ

12,059.086d*0127_01 anādinidhano devaś caitanyādisamanvitaḥ

12,059.086d*0127_02 jñānāni ca vaśe yasya tārakādīny aśeṣataḥ

12,059.086d*0127_03 aṇimādiguṇopetam aiśvaryaṃ na ca kṛtrimam

12,059.086d*0127_04 tuṣṭyarthaṃ brahmaṇaḥ putro lalāṭād utthitaḥ prabhuḥ

12,059.086d*0127_05 arudat sasvanaṃ ghoraṃ jagataḥ prabhur avyayaḥ

12,059.086d*0127_06 jāyamānaḥ pitā putre putraḥ pitari caiva hi

12,059.086d*0127_07 buddhiṃ viśvasṛje dattvā brahmāṇḍaṃ yena nirmitam

12,059.086d*0127_08 yasmin hiraṇmayo haṃsaḥ śakuniḥ samapadyata

12,059.086d*0127_09 kartā sarvasya lokasya brahmā lokapitāmahaḥ

12,059.086d*0127_10 sa devaḥ sarvabhūtātmā mahādevaḥ sanātanaḥ

12,059.086d*0127_11 asaṃkhyātasahasrāṇāṃ rudrāṇāṃ sthānam avyayam

12,059.087a yugānām āyuṣo hrāsaṃ vijñāya bhagavāñ śivaḥ

12,059.087c saṃcikṣepa tataḥ śāstraṃ mahārthaṃ brahmaṇā kṛtam

12,059.088a vaiśālākṣam iti proktaṃ tad indraḥ pratyapadyata

12,059.088c daśādhyāyasahasrāṇi subrahmaṇyo mahātapāḥ

12,059.089a bhagavān api tac chāstraṃ saṃcikṣepa puraṃdaraḥ

12,059.089a*0128_01 **** **** devāt prāpya maheśvarāt

12,059.089a*0128_02 prajānāṃ hitam anvicchan

12,059.089c sahasraiḥ pañcabhis tāta yad uktaṃ bāhudantakam

12,059.090a adhyāyānāṃ sahasrais tu tribhir eva bṛhaspatiḥ

12,059.090c saṃcikṣepeśvaro buddhyā bārhaspatyaṃ tad ucyate

12,059.091a adhyāyānāṃ sahasreṇa kāvyaḥ saṃkṣepam abravīt

12,059.091c tac chāstram amitaprajño yogācāryo mahātapāḥ

12,059.092a evaṃ lokānurodhena śāstram etan maharṣibhiḥ

12,059.092c saṃkṣiptam āyur vijñāya martyānāṃ hrāsi pāṇḍava

12,059.093a atha devāḥ samāgamya viṣṇum ūcuḥ prajāpatim

12,059.093c eko yo 'rhati martyebhyaḥ śraiṣṭhyaṃ taṃ vai samādiśa

12,059.094a tataḥ saṃcintya bhagavān devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,059.094c taijasaṃ vai virajasaṃ so 'sṛjan mānasaṃ sutam

12,059.095a virajās tu mahābhāga vibhutvaṃ bhuvi naicchata

12,059.095c nyāsāyaivābhavad buddhiḥ praṇītā tasya pāṇḍava

12,059.096a kīrtimāṃs tasya putro 'bhūt so 'pi pañcātigo 'bhavat

12,059.096c kardamas tasya ca sutaḥ so 'py atapyan mahat tapaḥ

12,059.097a prajāpateḥ kardamasya anaṅgo nāma vai sutaḥ

12,059.097c prajānāṃ rakṣitā sādhur daṇḍanītiviśāradaḥ

12,059.098a anaṅgaputro 'tibalo nītimān adhigamya vai

12,059.098c abhipede mahīrājyam athendriyavaśo 'bhavat

12,059.098d*0129_01 prāpya nārīṃ mahābhāgāṃ rūpiṇīṃ kāmamohitaḥ

12,059.098d*0129_02 saubhāgyena ca saṃpannāṃ guṇaiś cānuttamāṃ satīm

12,059.099a mṛtyos tu duhitā rājan sunīthā nāma mānasī

12,059.099c prakhyātā triṣu lokeṣu yā sā venam ajījanat

12,059.100a taṃ prajāsu vidharmāṇaṃ rāgadveṣavaśānugam

12,059.100c mantrapūtaiḥ kuśair jaghnur ṛṣayo brahmavādinaḥ

12,059.101a mamanthur dakṣiṇaṃ corum ṛṣayas tasya mantrataḥ

12,059.101c tato 'sya vikṛto jajñe hrasvāṅgaḥ puruṣo bhuvi

12,059.102a dagdhasthāṇupratīkāśo raktākṣaḥ kṛṣṇamūrdhajaḥ

12,059.102c niṣīdety evam ūcus tam ṛṣayo brahmavādinaḥ

12,059.103a tasmān niṣādāḥ saṃbhūtāḥ krūrāḥ śailavanāśrayāḥ

12,059.103c ye cānye vindhyanilayā mlecchāḥ śatasahasraśaḥ

12,059.104a bhūyo 'sya dakṣiṇaṃ pāṇiṃ mamanthus te maharṣayaḥ

12,059.104c tataḥ puruṣa utpanno rūpeṇendra ivāparaḥ

12,059.105a kavacī baddhanistriṃśaḥ saśaraḥ saśarāsanaḥ

12,059.105c vedavedāṅgavic caiva dhanurvede ca pāragaḥ

12,059.106a taṃ daṇḍanītiḥ sakalā śritā rājan narottamam

12,059.106c tataḥ sa prāñjalir vainyo maharṣīṃs tān uvāca ha

12,059.107a susūkṣmā me samutpannā buddhir dharmārthadarśinī

12,059.107c anayā kiṃ mayā kāryaṃ tan me tattvena śaṃsata

12,059.108a yan māṃ bhavanto vakṣyanti kāryam arthasamanvitam

12,059.108c tad ahaṃ vai kariṣyāmi nātra kāryā vicāraṇā

12,059.109a tam ūcur atha devās te te caiva paramarṣayaḥ

12,059.109c niyato yatra dharmo vai tam aśaṅkaḥ samācara

12,059.110a priyāpriye parityajya samaḥ sarveṣu jantuṣu

12,059.110c kāmakrodhau ca lobhaṃ ca mānaṃ cotsṛjya dūrataḥ

12,059.111a yaś ca dharmāt pravicalel loke kaś cana mānavaḥ

12,059.111c nigrāhyas te sa bāhubhyāṃ śaśvad dharmam avekṣataḥ

12,059.112a pratijñāṃ cādhirohasva manasā karmaṇā girā

12,059.112c pālayiṣyāmy ahaṃ bhaumaṃ brahma ity eva cāsakṛt

12,059.113a yaś cātra dharmanīty ukto daṇḍanītivyapāśrayaḥ

12,059.113c tam aśaṅkaḥ kariṣyāmi svavaśo na kadā cana

12,059.114a adaṇḍyā me dvijāś ceti pratijānīṣva cābhibho

12,059.114c lokaṃ ca saṃkarāt kṛtsnāt trātāsmīti paraṃtapa

12,059.115a vainyas tatas tān uvāca devān ṛṣipurogamān

12,059.115c brāhmaṇā me sahāyāś ced evam astu surarṣabhāḥ

12,059.116a evam astv iti vainyas tu tair ukto brahmavādibhiḥ

12,059.116c purodhāś cābhavat tasya śukro brahmamayo nidhiḥ

12,059.117a mantriṇo vālakhilyās tu sārasvatyo gaṇo hy abhūt

12,059.117c maharṣir bhagavān gargas tasya sāṃvatsaro 'bhavat

12,059.118a ātmanāṣṭama ity eva śrutir eṣā parā nṛṣu

12,059.118c utpannau bandinau cāsya tatpūrvau sūtamāgadhau

12,059.118d*0130_01 tayoḥ prīto dadau rājā pṛthur vainyaḥ pratāpavān

12,059.118d*0130_02 anūpadeśaṃ sūtāya magadhaṃ māgadhāya ca

12,059.118d*0131_01 atrir mahātmā bhagavāṃs tasyāsīd vedakārakaḥ

12,059.118d*0131_02 nāradaś cetihāsādīni nityam eva samādadhat

12,059.119a samatāṃ vasudhāyāś ca sa samyag upapādayat

12,059.119c vaiṣamyaṃ hi paraṃ bhūmer āsīd iti ha naḥ śrutam

12,059.119d*0132_01 manvantareṣu sarveṣu viṣamā jāyate mahī

12,059.119d*0132_02 ujjahāra tato vainyaḥ śilājālān samantataḥ

12,059.119d*0132_03 dhanuṣkoṭyā mahārāja tena śailā vivardhitāḥ

12,059.120a sa viṣṇunā ca devena śakreṇa vibudhaiḥ saha

12,059.120c ṛṣibhiś ca prajāpālye brahmaṇā cābhiṣecitaḥ

12,059.121a taṃ sākṣāt pṛthivī bheje ratnāny ādāya pāṇḍava

12,059.121c sāgaraḥ saritāṃ bhartā himavāṃś cācalottamaḥ

12,059.122a śakraś ca dhanam akṣayyaṃ prādāt tasya yudhiṣṭhira

12,059.122c rukmaṃ cāpi mahāmeruḥ svayaṃ kanakaparvataḥ

12,059.123a yakṣarākṣasabhartā ca bhagavān naravāhanaḥ

12,059.123c dharme cārthe ca kāme ca samarthaṃ pradadau dhanam

12,059.124a hayā rathāś ca nāgāś ca koṭiśaḥ puruṣās tathā

12,059.124c prādurbabhūvur vainyasya cintanād eva pāṇḍava

12,059.124e na jarā na ca durbhikṣaṃ nādhayo vyādhayas tathā

12,059.125a sarīsṛpebhyaḥ stenebhyo na cānyonyāt kadā cana

12,059.125c bhayam utpadyate tatra tasya rājño 'bhirakṣaṇāt

12,059.125d*0133_01 āpas tastambhire cāsya samudram abhiyāsyataḥ

12,059.125d*0133_02 parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat

12,059.126a teneyaṃ pṛthivī dugdhā sasyāni daśa sapta ca

12,059.126c yakṣarākṣasanāgaiś cāpīpsitaṃ yasya yasya yat

12,059.127a tena dharmottaraś cāyaṃ kṛto loko mahātmanā

12,059.127c rañjitāś ca prajāḥ sarvās tena rājeti śabdyate

12,059.128a brāhmaṇānāṃ kṣatatrāṇāt tataḥ kṣatriya ucyate

12,059.128c prathitā dhanataś ceyaṃ pṛthivī sādhubhiḥ smṛtā

12,059.129a sthāpanaṃ cākarod viṣṇuḥ svayam eva sanātanaḥ

12,059.129c nātivartiṣyate kaś cid rājaṃs tvām iti pārthiva

12,059.130a tapasā bhagavān viṣṇur āviveśa ca bhūmipam

12,059.130c devavan naradevānāṃ namate yaj jagan nṛpa

12,059.131a daṇḍanītyā ca satataṃ rakṣitaṃ taṃ nareśvara

12,059.131c nādharṣayat tataḥ kaś cic cāranityāc ca darśanāt

12,059.132a ātmanā karaṇaiś caiva samasyeha mahīkṣitaḥ

12,059.132c ko hetur yad vaśe tiṣṭhel loko daivād ṛte guṇāt

12,059.133a viṣṇor lalāṭāt kamalaṃ sauvarṇam abhavat tadā

12,059.133c śrīḥ saṃbhūtā yato devī patnī dharmasya dhīmataḥ

12,059.134a śriyaḥ sakāśād arthaś ca jāto dharmeṇa pāṇḍava

12,059.134c atha dharmas tathaivārthaḥ śrīś ca rājye pratiṣṭhitā

12,059.135a sukṛtasya kṣayāc caiva svarlokād etya medinīm

12,059.135c pārthivo jāyate tāta daṇḍanītivaśānugaḥ

12,059.136a mahattvena ca saṃyukto vaiṣṇavena naro bhuvi

12,059.136c buddhyā bhavati saṃyukto māhātmyaṃ cādhigacchati

12,059.137a sthāpanām atha devānāṃ na kaś cid ativartate

12,059.137c tiṣṭhaty ekasya ca vaśe taṃ ced anuvidhīyate

12,059.138a śubhaṃ hi karma rājendra śubhatvāyopakalpate

12,059.138c tulyasyaikasya yasyāyaṃ loko vacasi tiṣṭhati

12,059.139a yo hy asya mukham adrākṣīt somya so 'sya vaśānugaḥ

12,059.139c subhagaṃ cārthavantaṃ ca rūpavantaṃ ca paśyati

12,059.140a tato jagati rājendra satataṃ śabditaṃ budhaiḥ

12,059.140c devāś ca naradevāś ca tulyā iti viśāṃ pate

12,059.141a etat te sarvam ākhyātaṃ mahattvaṃ prati rājasu

12,059.141c kārtsnyena bharataśreṣṭha kim anyad iha vartatām

12,060.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,060.001a tataḥ punaḥ sa gāṅgeyam abhivādya pitāmaham

12,060.001c prāñjalir niyato bhūtvā paryapṛcchad yudhiṣṭhiraḥ

12,060.002a ke dharmāḥ sarvavarṇānāṃ cāturvarṇyasya ke pṛthak

12,060.002c caturṇām āśramāṇāṃ ca rājadharmāś ca ke matāḥ

12,060.003a kena svid vardhate rāṣṭraṃ rājā kena vivardhate

12,060.003c kena paurāś ca bhṛtyāś ca vardhante bharatarṣabha

12,060.004a kośaṃ daṇḍaṃ ca durgaṃ ca sahāyān mantriṇas tathā

12,060.004c ṛtvikpurohitācāryān kīdṛśān varjayen nṛpaḥ

12,060.005a keṣu viśvasitavyaṃ syād rājñāṃ kasyāṃ cid āpadi

12,060.005c kuto vātmā dṛḍho rakṣyas tan me brūhi pitāmaha

12,060.005d*0134_01 dvaidhībhāve ca bhūtānāṃ śapathaḥ kīdṛśo bhavet

12,060.005d*0134_02 adharmasya phalaṃ yac ca śapathasya vilaṅghane

12,060.005d*0134_03 sarvam etad yathātattvaṃ vyavahāraṃ ca tādṛśam

12,060.005d*0134_04 samāsavyāsayogena kathayasva pitāmaha

12,060.006 bhīṣma uvāca

12,060.006a namo dharmāya mahate namaḥ kṛṣṇāya vedhase

12,060.006c brāhmaṇebhyo namaskṛtvā dharmān vakṣyāmi śāśvatān

12,060.007a akrodhaḥ satyavacanaṃ saṃvibhāgaḥ kṣamā tathā

12,060.007c prajanaḥ sveṣu dāreṣu śaucam adroha eva ca

12,060.008a ārjavaṃ bhṛtyabharaṇaṃ navaite sārvavarṇikāḥ

12,060.008c brāhmaṇasya tu yo dharmas taṃ te vakṣyāmi kevalam

12,060.009a damam eva mahārāja dharmam āhuḥ purātanam

12,060.009c svādhyāyo 'dhyāpanaṃ caiva tatra karma samāpyate

12,060.010a taṃ ced vittam upāgacched vartamānaṃ svakarmaṇi

12,060.010c akurvāṇaṃ vikarmāṇi śāntaṃ prajñānatarpitam

12,060.011a kurvītāpatyasaṃtānam atho dadyād yajeta ca

12,060.011c saṃvibhajya hi bhoktavyaṃ dhanaṃ sadbhir itīṣyate

12,060.012a pariniṣṭhitakāryas tu svādhyāyenaiva brāhmaṇaḥ

12,060.012c kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate

12,060.013a kṣatriyasyāpi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata

12,060.013c dadyād rājā na yāceta yajeta na tu yājayet

12,060.014a nādhyāpayed adhīyīta prajāś ca paripālayet

12,060.014c nityodyukto dasyuvadhe raṇe kuryāt parākramam

12,060.015a ye ca kratubhir ījānāḥ śrutavantaś ca bhūmipāḥ

12,060.015c ya evāhavajetāras ta eṣāṃ lokajittamāḥ

12,060.016a avikṣatena dehena samarād yo nivartate

12,060.016c kṣatriyo nāsya tat karma praśaṃsanti purāvidaḥ

12,060.017a vadhaṃ hi kṣatrabandhūnāṃ dharmam āhuḥ pradhānataḥ

12,060.017c nāsya kṛtyatamaṃ kiṃ cid anyad dasyunibarhaṇāt

12,060.018a dānam adhyayanaṃ yajño yogaḥ kṣemo vidhīyate

12,060.018c tasmād rājñā viśeṣeṇa yoddhavyaṃ dharmam īpsatā

12,060.019a sveṣu dharmeṣv avasthāpya prajāḥ sarvā mahīpatiḥ

12,060.019c dharmeṇa sarvakṛtyāni samaniṣṭhāni kārayet

12,060.020a pariniṣṭhitakāryaḥ syān nṛpatiḥ paripālanāt

12,060.020c kuryād anyan na vā kuryād aindro rājanya ucyate

12,060.021a vaiśyasyāpīha yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata

12,060.021c dānam adhyayanaṃ yajñaḥ śaucena dhanasaṃcayaḥ

12,060.022a pitṛvat pālayed vaiśyo yuktaḥ sarvapaśūn iha

12,060.022c vikarma tad bhaved anyat karma yad yat samācaret

12,060.022e rakṣayā sa hi teṣāṃ vai mahat sukham avāpnuyāt

12,060.023a prajāpatir hi vaiśyāya sṛṣṭvā paridade paśūn

12,060.023c brāhmaṇāya ca rājñe ca sarvāḥ paridade prajāḥ

12,060.024a tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam

12,060.024b*0135_01 avaśyabharaṇīyo hi vaiśyo rājñā janādhipa

12,060.024c ṣaṇṇām ekāṃ pibed dhenuṃ śatāc ca mithunaṃ haret

12,060.025a laye ca saptamo bhāgas tathā śṛṅge kalā khure

12,060.025c sasyasya sarvabījānām eṣā sāṃvatsarī bhṛtiḥ

12,060.026a na ca vaiśyasya kāmaḥ syān na rakṣeyaṃ paśūn iti

12,060.026c vaiśye cecchati nānyena rakṣitavyāḥ kathaṃ cana

12,060.027a śūdrasyāpi hi yo dharmas taṃ te vakṣyāmi bhārata

12,060.027c prajāpatir hi varṇānāṃ dāsaṃ śūdram akalpayat

12,060.028a tasmāc chūdrasya varṇānāṃ paricaryā vidhīyate

12,060.028c teṣāṃ śuśrūṣaṇāc caiva mahat sukham avāpnuyāt

12,060.029a śūdra etān paricaret trīn varṇān anasūyakaḥ

12,060.029c saṃcayāṃś ca na kurvīta jātu śūdraḥ kathaṃ cana

12,060.030a pāpīyān hi dhanaṃ labdhvā vaśe kuryād garīyasaḥ

12,060.030c rājñā vā samanujñātaḥ kāmaṃ kurvīta dhārmikaḥ

12,060.031a tasya vṛttiṃ pravakṣyāmi yac ca tasyopajīvanam

12,060.031c avaśyabharaṇīyo hi varṇānāṃ śūdra ucyate

12,060.032a chatraṃ veṣṭanam auśīram upānad vyajanāni ca

12,060.032c yātayāmāni deyāni śūdrāya paricāriṇe

12,060.033a adhāryāṇi viśīrṇāni vasanāni dvijātibhiḥ

12,060.033c śūdrāyaiva vidheyāni tasya dharmadhanaṃ hi tat

12,060.034a yaś ca kaś cid dvijātīnāṃ śūdraḥ śuśrūṣur āvrajet

12,060.034c kalpyāṃ tasya tu tenāhur vṛttiṃ dharmavido janāḥ

12,060.034e deyaḥ piṇḍo 'napetāya bhartavyau vṛddhadurbalau

12,060.035a śūdreṇa ca na hātavyo bhartā kasyāṃ cid āpadi

12,060.035c atirekeṇa bhartavyo bhartā dravyaparikṣaye

12,060.035e na hi svam asti śūdrasya bhartṛhāryadhano hy asau

12,060.036a uktas trayāṇāṃ varṇānāṃ yajñas trayyaiva bhārata

12,060.036c svāhākāranamaskārau mantraḥ śūdre vidhīyate

12,060.037a tābhyāṃ śūdraḥ pākayajñair yajeta vratavān svayam

12,060.037c pūrṇapātramayīm āhuḥ pākayajñasya dakṣiṇām

12,060.038a śūdraḥ paijavano nāma sahasrāṇāṃ śataṃ dadau

12,060.038c aindrāgnena vidhānena dakṣiṇām iti naḥ śrutam

12,060.039a ato hi sarvavarṇānāṃ śraddhāyajño vidhīyate

12,060.039a*0136_01 **** **** yajñas tasyaiva bhārata

12,060.039a*0136_02 agre sarveṣu yajñeṣu

12,060.039c daivataṃ hi mahac chraddhā pavitraṃ yajatāṃ ca yat

12,060.040a daivataṃ paramaṃ viprāḥ svena svena parasparam

12,060.040c ayajann iha satrais te tais taiḥ kāmaiḥ sanātanaiḥ

12,060.041a saṃsṛṣṭā brāhmaṇair eva triṣu varṇeṣu sṛṣṭayaḥ

12,060.041c devānām api ye devā yad brūyus te paraṃ hi tat

12,060.041e tasmād varṇaiḥ sarvayajñāḥ saṃsṛjyante na kāmyayā

12,060.042a ṛgyajuḥsāmavit pūjyo nityaṃ syād devavad dvijaḥ

12,060.042c anṛgyajur asāmā tu prājāpatya upadravaḥ

12,060.043a yajño manīṣayā tāta sarvavarṇeṣu bhārata

12,060.043c nāsya yajñahano devā īhante netare janāḥ

12,060.043e tasmāt sarveṣu varṇeṣu śraddhāyajño vidhīyate

12,060.044a svaṃ daivataṃ brāhmaṇāḥ svena nityaṃ; parān varṇān ayajann evam āsīt

12,060.044c ārocitā naḥ sumahān sa dharmaḥ; sṛṣṭo brahmaṇā triṣu varṇeṣu dṛṣṭaḥ

12,060.044d*0137_01 saṃpūjyo vai brāhmaṇas triṣu varṇeṣu hṛṣṭaḥ

12,060.045a tasmād varṇā ṛjavo jātidharmāḥ; saṃsṛjyante tasya vipāka eṣaḥ

12,060.045b*0138_01 tasmād varṇas tata[to] vai jātidharmaḥ

12,060.045b*0138_02 saṃsṛjyate tasya vai kopa eṣaḥ

12,060.045c ekaṃ sāma yajur ekam ṛg ekā; vipraś caiko 'niścayas teṣu dṛṣṭaḥ

12,060.046a atra gāthā yajñagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ

12,060.046c vaikhānasānāṃ rājendra munīnāṃ yaṣṭum icchatām

12,060.047a udite 'nudite vāpi śraddadhāno jitendriyaḥ

12,060.047c vahniṃ juhoti dharmeṇa śraddhā vai kāraṇaṃ mahat

12,060.048a yat skannam asya tat pūrvaṃ yad askannaṃ tad uttaram

12,060.048c bahūni yajñarūpāṇi nānākarmaphalāni ca

12,060.049a tāni yaḥ saṃvijānāti jñānaniścayaniścitaḥ

12,060.049c dvijātiḥ śraddhayopetaḥ sa yaṣṭuṃ puruṣo 'rhati

12,060.050a steno vā yadi vā pāpo yadi vā pāpakṛttamaḥ

12,060.050c yaṣṭum icchati yajñaṃ yaḥ sādhum eva vadanti tam

12,060.051a ṛṣayas taṃ praśaṃsanti sādhu caitad asaṃśayam

12,060.051c sarvathā sarvavarṇair hi yaṣṭavyam iti niścayaḥ

12,060.051e na hi yajñasamaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate

12,060.052a tasmād yaṣṭavyam ity āhuḥ puruṣeṇānasūyatā

12,060.052c śraddhāpavitram āśritya yathāśakti prayacchatā

12,061.001 bhīṣma uvāca

12,061.001a āśramāṇāṃ mahābāho śṛṇu satyaparākrama

12,061.001c caturṇām iha varṇānāṃ karmāṇi ca yudhiṣṭhira

12,061.002a vānaprasthaṃ bhaikṣacaryāṃ gārhasthyaṃ ca mahāśramam

12,061.002c brahmacaryāśramaṃ prāhuś caturthaṃ brāhmaṇair vṛtam

12,061.003a jaṭākaraṇasaṃskāraṃ dvijātitvam avāpya ca

12,061.003c ādhānādīni karmāṇi prāpya vedam adhītya ca

12,061.004a sadāro vāpy adāro vā ātmavān saṃyatendriyaḥ

12,061.004c vānaprasthāśramaṃ gacchet kṛtakṛtyo gṛhāśramāt

12,061.005a tatrāraṇyakaśāstrāṇi samadhītya sa dharmavit

12,061.005c ūrdhvaretāḥ prajāyitvā gacchaty akṣarasātmatām

12,061.006a etāny eva nimittāni munīnām ūrdhvaretasām

12,061.006c kartavyānīha vipreṇa rājann ādau vipaścitā

12,061.007a caritabrahmacaryasya brāhmaṇasya viśāṃ pate

12,061.007c bhaikṣacaryāsv adhīkāraḥ praśasta iha mokṣiṇaḥ

12,061.008a yatrāstamitaśāyī syān niragnir aniketanaḥ

12,061.008c yathopalabdhajīvī syān munir dānto jitendriyaḥ

12,061.009a nirāśīḥ syāt sarvasamo nirbhogo nirvikāravān

12,061.009c vipraḥ kṣemāśramaṃ prāpto gacchaty akṣarasātmatām

12,061.010a adhītya vedān kṛtasarvakṛtyaḥ; saṃtānam utpādya sukhāni bhuktvā

12,061.010c samāhitaḥ pracared duścaraṃ taṃ; gārhasthyadharmaṃ munidharmadṛṣṭam

12,061.011a svadāratuṣṭa ṛtukālagāmī; niyogasevī naśaṭho najihmaḥ

12,061.011c mitāśano devaparaḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduś cānṛśaṃsaḥ kṣamāvān

12,061.012a dānto vidheyo havyakavye 'pramatto; annasya dātā satataṃ dvijebhyaḥ

12,061.012c amatsarī sarvaliṅgipradātā; vaitānanityaś ca gṛhāśramī syāt

12,061.013a athātra nārāyaṇagītam āhur; maharṣayas tāta mahānubhāvāḥ

12,061.013c mahārtham atyarthatapaḥprayuktaṃ; tad ucyamānaṃ hi mayā nibodha

12,061.014a satyārjavaṃ cātithipūjanaṃ ca; dharmas tathārthaś ca ratiś ca dāre

12,061.014c niṣevitavyāni sukhāni loke; hy asmin pare caiva mataṃ mamaitat

12,061.015a bharaṇaṃ putradārāṇāṃ vedānāṃ pāraṇaṃ tathā

12,061.015c satāṃ tam āśramaṃ śreṣṭhaṃ vadanti paramarṣayaḥ

12,061.016a evaṃ hi yo brāhmaṇo yajñaśīlo; gārhasthyam adhyāvasate yathāvat

12,061.016c gṛhasthavṛttiṃ praviśodhya samyak; svarge viṣuddhaṃ phalam āpnute saḥ

12,061.017a tasya dehaparityāgād iṣṭāḥ kāmākṣayā matāḥ

12,061.017c ānantyāyopatiṣṭhanti sarvatokṣiśiromukhāḥ

12,061.018a khādann eko japann ekaḥ sarpann eko yudhiṣṭhira

12,061.018c ekasminn eva ācārye śuśrūṣur malapaṅkavān

12,061.019a brahmacārī vratī nityaṃ nityaṃ dīkṣāparo vaśī

12,061.019b*0139_01 guroś chāyānugo nityam adhīyānaḥ suyantritaḥ

12,061.019c avicārya tathā vedaṃ kṛtyaṃ kurvan vaset sadā

12,061.020a śuśrūṣāṃ satataṃ kurvan guroḥ saṃpraṇameta ca

12,061.020b*0140_01 aniketaś carann ekaḥ sarvān eva yudhiṣṭhira

12,061.020c ṣaṭkarmasv anivṛttaś ca napravṛttaś ca sarvaśaḥ

12,061.021a na caraty adhikāreṇa sevitaṃ dviṣato na ca

12,061.021c eṣo ''śramapadas tāta brahmacāriṇa iṣyate

12,062.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,062.001a śivān sukhān mahodarkān ahiṃsrāṃl lokasaṃmatān

12,062.001c brūhi dharmān sukhopāyān madvidhānāṃ sukhāvahān

12,062.002 bhīṣma uvāca

12,062.002a brāhmaṇasyeha catvāra āśramā vihitāḥ prabho

12,062.002c varṇās tān anuvartante trayo bharatasattama

12,062.003a uktāni karmāṇi bahūni rājan; svargyāṇi rājanyaparāyaṇāni

12,062.003c nemāni dṛṣṭāntavidhau smṛtāni; kṣātre hi sarvaṃ vihitaṃ yathāvat

12,062.004a kṣātrāṇi vaiśyāni ca sevamānaḥ; śaudrāṇi karmāṇi ca brāhmaṇaḥ san

12,062.004c asmiṃl loke nindito mandacetāḥ; pare ca loke nirayaṃ prayāti

12,062.005a yā saṃjñā vihitā loke dāse śuni vṛke paśau

12,062.005c vikarmaṇi sthite vipre tāṃ saṃjñāṃ kuru pāṇḍava

12,062.006a ṣaṭkarmasaṃpravṛttasya āśrameṣu caturṣv api

12,062.006c sarvadharmopapannasya saṃbhūtasya kṛtātmanaḥ

12,062.007a brāhmaṇasya viśuddhasya tapasy abhiratasya ca

12,062.007c nirāśiṣo vadānyasya lokā hy akṣarasaṃjñitāḥ

12,062.008a yo yasmin kurute karma yādṛśaṃ yena yatra ca

12,062.008c tādṛśaṃ tādṛśenaiva sa guṇaṃ pratipadyate

12,062.009a vṛddhyā kṛṣivaṇiktvena jīvasaṃjīvanena ca

12,062.009c vettum arhasi rājendra svādhyāyagaṇitaṃ mahat

12,062.010a kālasaṃcoditaḥ kālaḥ kālaparyāyaniścitaḥ

12,062.010c uttamādhamamadhyāni karmāṇi kurute 'vaśaḥ

12,062.011a antavanti pradānāni purā śreyaskarāṇi ca

12,062.011c svakarmanirato loko hy akṣaraḥ sarvatomukhaḥ

12,063.001 bhīṣma uvāca

12,063.001a jyākarṣaṇaṃ śatrunibarhaṇaṃ ca; kṛṣir vaṇijyā paśupālanaṃ ca

12,063.001c śuśrūṣaṇaṃ cāpi tathārthahetor; akāryam etat paramaṃ dvijasya

12,063.002a sevyaṃ tu brahmaṣaṭkarma gṛhasthena manīṣiṇā

12,063.002c kṛtakṛtyasya cāraṇye vāso viprasya śasyate

12,063.003a rājapraiṣyaṃ kṛṣidhanaṃ jīvanaṃ ca vaṇijyayā

12,063.003c kauṭilyaṃ kaulaṭeyaṃ ca kusīdaṃ ca vivarjayet

12,063.004a śūdro rājan bhavati brahmabandhur; duścāritryo yaś ca dharmād apetaḥ

12,063.004c vṛṣalīpatiḥ piśuno nartakaś ca; grāmapraiṣyo yaś ca bhaved vikarmā

12,063.004d*0141_01 evaṃvidho brāhmaṇaḥ kauravendra

12,063.004d*0141_02 vṛttād apeto yo bhaven mandacetāḥ

12,063.005a japan vedān ajapaṃś cāpi rājan; samaḥ śūdrair dāsavac cāpi bhojyaḥ

12,063.005c ete sarve śūdrasamā bhavanti; rājann etān varjayed devakṛtye

12,063.006a nirmaryāde cāśane krūravṛttau; hiṃsātmake tyaktadharmasvavṛtte

12,063.006c havyaṃ kavyaṃ yāni cānyāni rājan; deyāny adeyāni bhavanti tasmin

12,063.007a tasmād dharmo vihito brāhmaṇasya; damaḥ śaucaṃ cārjavaṃ cāpi rājan

12,063.007c tathā viprasyāśramāḥ sarva eva; purā rājan brahmaṇā vai nisṛṣṭāḥ

12,063.008a yaḥ syād dāntaḥ somapa āryaśīlaḥ; sānukrośaḥ sarvasaho nirāśīḥ

12,063.008c ṛjur mṛdur anṛśaṃsaḥ kṣamāvān; sa vai vipro netaraḥ pāpakarmā

12,063.009a śūdraṃ vaiśyaṃ rājaputraṃ ca rājaṃl; lokāḥ sarve saṃśritā dharmakāmāḥ

12,063.009c tasmād varṇāñ jātidharmeṣu saktān; matvā viṣṇur necchati pāṇḍuputra

12,063.010a loke cedaṃ sarvalokasya na syāc; cāturvarṇyaṃ vedavādāś ca na syuḥ

12,063.010c sarvāś cejyāḥ sarvalokakriyāś ca; sadyaḥ sarve cāśramasthā na vai syuḥ

12,063.011a yaś ca trayāṇāṃ varṇānām icched āśramasevanam

12,063.011c kartum āśramadṛṣṭāṃś ca dharmāṃs tāñ śṛṇu pāṇḍava

12,063.012a śuśrūṣākṛtakṛtyasya kṛtasaṃtānakarmaṇaḥ

12,063.012c abhyanujñāpya rājānaṃ śūdrasya jagatīpate

12,063.013a alpāntaragatasyāpi daśadharmagatasya vā

12,063.013c āśramā vihitāḥ sarve varjayitvā nirāśiṣam

12,063.014a bhaikṣacaryāṃ na tu prāhus tasya tad dharmacāriṇaḥ

12,063.014c tathā vaiśyasya rājendra rājaputrasya caiva hi

12,063.015a kṛtakṛtyo vayotīto rājñaḥ kṛtapariśramaḥ

12,063.015c vaiśyo gacched anujñāto nṛpeṇāśramamaṇḍalam

12,063.016a vedān adhītya dharmeṇa rājaśāstrāṇi cānagha

12,063.016c saṃtānādīni karmāṇi kṛtvā somaṃ niṣevya ca

12,063.017a pālayitvā prajāḥ sarvā dharmeṇa vadatāṃ vara

12,063.017c rājasūyāśvamedhādīn makhān anyāṃs tathaiva ca

12,063.018a samānīya yathāpāṭhaṃ viprebhyo dattadakṣiṇaḥ

12,063.018c saṃgrāme vijayaṃ prāpya tathālpaṃ yadi vā bahu

12,063.019a sthāpayitvā prajāpālaṃ putraṃ rājye ca pāṇḍava

12,063.019c anyagotraṃ praśastaṃ vā kṣatriyaṃ kṣatriyarṣabha

12,063.020a arcayitvā pitṝn samyak pitṛyajñair yathāvidhi

12,063.020c devān yajñair ṛṣīn vedair arcitvā caiva yatnataḥ

12,063.021a antakāle ca saṃprāpte ya icched āśramāntaram

12,063.021c ānupūrvyāśramān rājan gatvā siddhim avāpnuyāt

12,063.022a rājarṣitvena rājendra bhaikṣacaryādhvasevayā

12,063.022c apetagṛhadharmo 'pi carej jīvitakāmyayā

12,063.023a na caitan naiṣṭhikaṃ karma trayāṇāṃ bharatarṣabha

12,063.023c caturṇāṃ rājaśārdūla prāhur āśramavāsinām

12,063.024a bahv āyattaṃ kṣatriyair mānavānāṃ; lokaśreṣṭhaṃ dharmam āsevamānaiḥ

12,063.024c sarve dharmāḥ sopadharmās trayāṇāṃ; rājño dharmād iti vedāc chṛṇomi

12,063.025a yathā rājan hastipade padāni; saṃlīyante sarvasattvodbhavāni

12,063.025c evaṃ dharmān rājadharmeṣu sarvān; sarvāvasthaṃ saṃpralīnān nibodha

12,063.026a alpāśrayān alpaphalān vadanti; dharmān anyān dharmavido manuṣyāḥ

12,063.026c mahāśrayaṃ bahukalyāṇarūpaṃ; kṣātraṃ dharmaṃ netaraṃ prāhur āryāḥ

12,063.027a sarve dharmā rājadharmapradhānāḥ; sarve dharmāḥ pālyamānā bhavanti

12,063.027b*0142_01 sarve dharmā rājadharmeṣu dṛṣṭāḥ

12,063.027b*0142_02 sarvā vidyā rājadharmeṣu coktāḥ

12,063.027c sarvatyāgo rājadharmeṣu rājaṃs; tyāge cāhur dharmam agryaṃ purāṇam

12,063.027d*0143_01 sarvodyogā rājadharmeṣu rājan

12,063.027d*0143_02 sthānaṃ cāhū rājadharme purāṇam

12,063.028a majjet trayī daṇḍanītau hatāyāṃ; sarve dharmā na bhaveyur viruddhāḥ

12,063.028c sarve dharmāś cāśramāṇāṃ gatāḥ syuḥ; kṣātre tyakte rājadharme purāṇe

12,063.029a sarve tyāgā rājadharmeṣu dṛṣṭāḥ; sarvā dīkṣā rājadharmeṣu coktāḥ

12,063.029c sarve yogā rājadharmeṣu coktāḥ; sarve lokā rājadharmān praviṣṭāḥ

12,063.029d*0144_01 tasmād dharmo rājadharmād viśiṣṭo

12,063.029d*0144_02 nānyo loke vidyate 'jātaśatro

12,063.029d*0144_03 sarvāṇy etāni karmāṇi kṣātre bharatasattama

12,063.029d*0144_04 bhavanti jīvalokaś ca kṣatradharme pratiṣṭhitaḥ

12,063.030a yathā jīvāḥ prakṛtau vadhyamānā; dharmāśritānām upapīḍanāya

12,063.030c evaṃ dharmā rājadharmair viyuktāḥ; sarvāvasthaṃ nādriyante svadharmam

12,064.001 bhīṣma uvāca

12,064.001a cāturāśramyadharmāś ca jātidharmāś ca pāṇḍava

12,064.001c lokapālottarāś caiva kṣātre dharme vyavasthitāḥ

12,064.002a sarvāṇy etāni dharmāṇi kṣātre bharatasattama

12,064.002c nirāśiṣo jīvaloke kṣātre dharme vyavasthitāḥ

12,064.003a apratyakṣaṃ bahudvāraṃ dharmam āśramavāsinām

12,064.003c prarūpayanti tadbhāvam āgamair eva śāśvatam

12,064.004a apare vacanaiḥ puṇyair vādino lokaniścayam

12,064.004c aniścayajñā dharmāṇām adṛṣṭānte pare ratāḥ

12,064.005a pratyakṣasukhabhūyiṣṭham ātmasākṣikam acchalam

12,064.005c sarvalokahitaṃ dharmaṃ kṣatriyeṣu pratiṣṭhitam

12,064.006a dharmāśramavyavasināṃ brāhmaṇānāṃ yudhiṣṭhira

12,064.006c yathā trayāṇāṃ varṇānāṃ saṃkhyātopaśrutiḥ purā

12,064.006e rājadharmeṣv anupamā lokyā sucaritair iha

12,064.007a udāhṛtaṃ te rājendra yathā viṣṇuṃ mahaujasam

12,064.007c sarvabhūteśvaraṃ devaṃ prabhuṃ nārāyaṇaṃ purā

12,064.007e jagmuḥ subahavaḥ śūrā rājāno daṇḍanītaye

12,064.008a ekaikam ātmanaḥ karma tulayitvāśrame purā

12,064.008c rājānaḥ paryupātiṣṭhan dṛṣṭāntavacane sthitāḥ

12,064.009a sādhyā devā vasavaś cāśvinau ca; rudrāś ca viśve marutāṃ gaṇāś ca

12,064.009c sṛṣṭāḥ purā ādidevena devā; kṣātre dharme vartayante ca siddhāḥ

12,064.010a atra te vartayiṣyāmi dharmam arthaviniścayam

12,064.010c nirmaryāde vartamāne dānavaikāyane kṛte

12,064.010e babhūva rājā rājendra māndhātā nāma vīryavān

12,064.011a purā vasumatīpālo yajñaṃ cakre didṛkṣayā

12,064.011c anādimadhyanidhanaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ prati

12,064.012a sa rājā rājaśārdūla māndhātā parameṣṭhinaḥ

12,064.012c jagrāha śirasā pādau yajñe viṣṇor mahātmanaḥ

12,064.013a darśayām āsa taṃ viṣṇū rūpam āsthāya vāsavam

12,064.013c sa pārthivair vṛtaḥ sadbhir arcayām āsa taṃ prabhum

12,064.014a tasya pārthivasaṃghasya tasya caiva mahātmanaḥ

12,064.014c saṃvādo 'yaṃ mahān āsīd viṣṇuṃ prati mahādyute

12,064.015 indra uvāca

12,064.015a kim iṣyate dharmabhṛtāṃ variṣṭha; yad draṣṭukāmo 'si tam aprameyam

12,064.015c anantamāyāmitasattvavīryaṃ; nārāyaṇaṃ hy ādidevaṃ purāṇam

12,064.016a nāsau devo viśvarūpo mayāpi; śakyo draṣṭuṃ brahmaṇā vāpi sākṣāt

12,064.016c ye 'nye kāmās tava rājan hṛdisthā; dāsyāmi tāṃs tvaṃ hi martyeṣu rājā

12,064.017a satye sthito dharmaparo jitendriyaḥ; śūro dṛḍhaṃ prītirataḥ surāṇām

12,064.017c buddhyā bhaktyā cottamaśraddhayā ca; tatas te 'haṃ dadmi varaṃ yatheṣṭam

12,064.018 māndhātovāca

12,064.018a asaṃśayaṃ bhagavann ādidevaṃ; drakṣyāmy ahaṃ śirasāhaṃ prasādya

12,064.018c tyaktvā bhogān dharmakāmo hy araṇyam; icche gantuṃ satpathaṃ lokajuṣṭam

12,064.019a kṣātrād dharmād vipulād aprameyāl; lokāḥ prāptāḥ sthāpitaṃ svaṃ yaśaś ca

12,064.019c dharmo yo 'sāv ādidevāt pravṛtto; lokajyeṣṭhas taṃ na jānāmi kartum

12,064.020 indra uvāca

12,064.020a asainiko 'dharmaparaś carethāḥ; parāṃ gatiṃ lapsyase cāpramattaḥ

12,064.020c kṣātro dharmo hy ādidevāt pravṛttaḥ; paścād anye śeṣabhūtāś ca dharmāḥ

12,064.021a śeṣāḥ sṛṣṭā hy antavanto hy anantāḥ; suprasthānāḥ kṣatradharmāviśiṣṭāḥ

12,064.021c asmin dharme sarvadharmāḥ praviṣṭās; tasmād dharmaṃ śreṣṭham imaṃ vadanti

12,064.022a karmaṇā vai purā devā ṛṣayaś cāmitaujasaḥ

12,064.022c trātāḥ sarve pramathyārīn kṣatradharmeṇa viṣṇunā

12,064.023a yadi hy asau bhagavān nāhaniṣyad; ripūn sarvān vasumān aprameyaḥ

12,064.023c na brāhmaṇā na ca lokādikartā; na saddharmā nādidharmā bhaveyuḥ

12,064.024a imām urvīṃ na jayed vikrameṇa; devaśreṣṭho 'sau purā ced ameyaḥ

12,064.024c cāturvarṇyaṃ cāturāśramyadharmāḥ; sarve na syur brahmaṇo vai vināśāt

12,064.025a dṛṣṭā dharmāḥ śatadhā śāśvatena; kṣātreṇa dharmeṇa punaḥ pravṛttāḥ

12,064.025c yuge yuge hy ādidharmāḥ pravṛttā; lokajyeṣṭhaṃ kṣatradharmaṃ vadanti

12,064.026a ātmatyāgaḥ sarvabhūtānukampā; lokajñānaṃ mokṣaṇaṃ pālanaṃ ca

12,064.026c viṣaṇṇānāṃ mokṣaṇaṃ pīḍitānāṃ; kṣātre dharme vidyate pārthivānām

12,064.027a nirmaryādāḥ kāmamanyupravṛttā; bhītā rājño nādhigacchanti pāpam

12,064.027c śiṣṭāś cānye sarvadharmopapannāḥ; sādhvācārāḥ sādhu dharmaṃ caranti

12,064.028a putravat paripālyāni liṅgadharmeṇa pārthivaiḥ

12,064.028c loke bhūtāni sarvāṇi vicaranti na saṃśayaḥ

12,064.029a sarvadharmaparaṃ kṣatraṃ lokajyeṣṭhaṃ sanātanam

12,064.029c śaśvad akṣaraparyantam akṣaraṃ sarvatomukham

12,065.001 indra uvāca

12,065.001a evaṃvīryaḥ sarvadharmopapannaḥ; kṣātraḥ śreṣṭhaḥ sarvadharmeṣu dharmaḥ

12,065.001c pālyo yuṣmābhir lokasiṃhair udārair; viparyaye syād abhāvaḥ prajānām

12,065.002a bhuvaḥ saṃskāraṃ rājasaṃskārayogam; abhaikṣacaryāṃ pālanaṃ ca prajānām

12,065.002c vidyād rājā sarvabhūtānukampāṃ; dehatyāgaṃ cāhave dharmam agryam

12,065.003a tyāgaṃ śreṣṭhaṃ munayo vai vadanti; sarvaśreṣṭho yaḥ śarīraṃ tyajeta

12,065.003c nityaṃ tyaktaṃ rājadharmeṣu sarvaṃ; pratyakṣaṃ te bhūmipālāḥ sadaite

12,065.004a bahuśrutyā guruśuśrūṣayā vā; parasya vā saṃhananād vadanti

12,065.004c nityaṃ dharmaṃ kṣatriyo brahmacārī; cared eko hy āśramaṃ dharmakāmaḥ

12,065.005a sāmānyārthe vyavahāre pravṛtte; priyāpriye varjayann eva yatnāt

12,065.005c cāturvarṇyasthāpanāt pālanāc ca; tais tair yogair niyamair aurasaiś ca

12,065.006a sarvodyogair āśramaṃ dharmam āhuḥ; kṣātraṃ jyeṣṭhaṃ sarvadharmopapannam

12,065.006c svaṃ svaṃ dharmaṃ ye na caranti varṇās; tāṃs tān dharmān ayathāvad vadanti

12,065.007a nirmaryāde nityam arthe vinaṣṭān; āhus tān vai paśubhūtān manuṣyān

12,065.007c yathā nītiṃ gamayaty arthalobhāc; chreyāṃs tasmād āśramaḥ kṣatradharmaḥ

12,065.008a traividyānāṃ yā gatir brāhmaṇānāṃ; yaś caivokto 'thāśramo brāhmaṇānām

12,065.008c etat karma brāhmaṇasyāhur agryam; anyat kurvañ śūdravac chastravadhyaḥ

12,065.009a cāturāśramyadharmāś ca vedadharmāś ca pārthiva

12,065.009c brāhmaṇenānugantavyā nānyo vidyāt kathaṃ cana

12,065.010a anyathā vartamānasya na sā vṛttiḥ prakalpyate

12,065.010c karmaṇā vyajyate dharmo yathaiva śvā tathaiva saḥ

12,065.011a yo vikarmasthito vipro na sa sanmānam arhati

12,065.011c karmasv anupayuñjānam aviśvāsyaṃ hi taṃ viduḥ

12,065.012a ete dharmāḥ sarvavarṇāś ca vīrair; utkraṣṭavyāḥ kṣatriyair eṣa dharmaḥ

12,065.012c tasmāj jyeṣṭhā rājadharmā na cānye; vīryajyeṣṭhā vīradharmā matā me

12,065.013 māndhātovāca

12,065.013a yavanāḥ kirātā gāndhārāś cīnāḥ śabarabarbarāḥ

12,065.013b*0145_01 bāhlīkāś ca turuṣkāś ca pāñcālāś ca tathā smṛtāḥ

12,065.013c śakās tuṣārāḥ kahvāś ca pahlavāś cāndhramadrakāḥ

12,065.014a oḍrāḥ pulindā ramaṭhāḥ kācā mlecchāś ca sarvaśaḥ

12,065.014c brahmakṣatraprasūtāś ca vaiśyāḥ śūdrāś ca mānavāḥ

12,065.015a kathaṃ dharmaṃ careyus te sarve viṣayavāsinaḥ

12,065.015c madvidhaiś ca kathaṃ sthāpyāḥ sarve te dasyujīvinaḥ

12,065.016a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ bhagavaṃs tad bravīhi me

12,065.016c tvaṃ bandhubhūto hy asmākaṃ kṣatriyāṇāṃ sureśvara

12,065.017 indra uvāca

12,065.017a mātāpitror hi kartavyā śuśrūṣā sarvadasyubhiḥ

12,065.017c ācāryaguruśuśrūṣā tathaivāśramavāsinām

12,065.018a bhūmipālānāṃ ca śuśrūṣā kartavyā sarvadasyubhiḥ

12,065.018c vedadharmakriyāś caiva teṣāṃ dharmo vidhīyate

12,065.019a pitṛyajñās tathā kūpāḥ prapāś ca śayanāni ca

12,065.019c dānāni ca yathākālaṃ dvijeṣu dadyur eva te

12,065.020a ahiṃsā satyam akrodho vṛttidāyānupālanam

12,065.020c bharaṇaṃ putradārāṇāṃ śaucam adroha eva ca

12,065.021a dakṣiṇā sarvayajñānāṃ dātavyā bhūtim icchatā

12,065.021c pākayajñā mahārhāś ca kartavyāḥ sarvadasyubhiḥ

12,065.022a etāny evaṃprakārāṇi vihitāni purānagha

12,065.022c sarvalokasya karmāṇi kartavyānīha pārthiva

12,065.023 māndhātovāca

12,065.023a dṛśyante mānavā loke sarvavarṇeṣu dasyavaḥ

12,065.023c liṅgāntare vartamānā āśrameṣu caturṣv api

12,065.024 indra uvāca

12,065.024a vinaṣṭāyāṃ daṇḍanītau rājadharme nirākṛte

12,065.024c saṃpramuhyanti bhūtāni rājadaurātmyato nṛpa

12,065.025a asaṃkhyātā bhaviṣyanti bhikṣavo liṅginas tathā

12,065.025c āśramāṇāṃ vikalpāś ca nivṛtte 'smin kṛte yuge

12,065.026a aśṛṇvānāḥ purāṇānāṃ dharmāṇāṃ pravarā gatīḥ

12,065.026c utpathaṃ pratipatsyante kāmamanyusamīritāḥ

12,065.027a yadā nivartyate pāpo daṇḍanītyā mahātmabhiḥ

12,065.027c tadā dharmo na calate sadbhūtaḥ śāśvataḥ paraḥ

12,065.028a paralokaguruṃ caiva rājānaṃ yo 'vamanyate

12,065.028c na tasya dattaṃ na hutaṃ na śrāddhaṃ phalati kva cit

12,065.029a mānuṣāṇām adhipatiṃ devabhūtaṃ sanātanam

12,065.029c devāś ca bahu manyante dharmakāmaṃ nareśvaram

12,065.030a prajāpatir hi bhagavān yaḥ sarvam asṛjaj jagat

12,065.030c sa pravṛttinivṛttyarthaṃ dharmāṇāṃ kṣatram icchati

12,065.031a pravṛttasya hi dharmasya buddhyā yaḥ smarate gatim

12,065.031c sa me mānyaś ca pūjyaś ca tatra kṣatraṃ pratiṣṭhitam

12,065.032 bhīṣma uvāca

12,065.032a evam uktvā sa bhagavān marudgaṇavṛtaḥ prabhuḥ

12,065.032c jagāma bhavanaṃ viṣṇur akṣaraṃ paramaṃ padam

12,065.033a evaṃ pravartite dharme purā sucarite 'nagha

12,065.033c kaḥ kṣatram avamanyeta cetanāvān bahuśrutaḥ

12,065.034a anyāyena pravṛttāni nivṛttāni tathaiva ca

12,065.034c antarā vilayaṃ yānti yathā pathi vicakṣuṣaḥ

12,065.035a ādau pravartite cakre tathaivādiparāyaṇe

12,065.035c vartasva puruṣavyāghra saṃvijānāmi te 'nagha

12,066.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,066.001a śrutā me kathitāḥ pūrvaiś catvāro mānavāśramāḥ

12,066.001c vyākhyānam eṣām ācakṣva pṛcchato me pitāmaha

12,066.002 bhīṣma uvāca

12,066.002a viditāḥ sarva eveha dharmās tava yudhiṣṭhira

12,066.002c yathā mama mahābāho viditāḥ sādhusaṃmatāḥ

12,066.003a yat tu liṅgāntaragataṃ pṛcchase māṃ yudhiṣṭhira

12,066.003c dharmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha tan nibodha narādhipa

12,066.004a sarvāṇy etāni kaunteya vidyante manujarṣabha

12,066.004c sādhvācārapravṛttānāṃ cāturāśramyakarmaṇām

12,066.005a akāmadveṣayuktasya daṇḍanītyā yudhiṣṭhira

12,066.005c samekṣiṇaś ca bhūteṣu bhaikṣāśramapadaṃ bhavet

12,066.006a vetty ādānavisargaṃ yo nigrahānugrahau tathā

12,066.006c yathoktavṛtter vīrasya kṣemāśramapadaṃ bhavet

12,066.006d*0146_01 arhān pūjayato nityaṃ saṃvibhāgena pāṇḍava

12,066.006d*0146_02 sarvatas tasya kaunteya bhaikṣyāśramapadaṃ bhavet

12,066.007a jñātisaṃbandhimitrāṇi vyāpannāni yudhiṣṭhira

12,066.007c samabhyuddharamāṇasya dīkṣāśramapadaṃ bhavet

12,066.007d*0147_01 lokamukhyeṣu satkāraṃ liṅgimukhyeṣu cāsakṛt

12,066.007d*0147_02 kurvatas tasya kaunteya vanyāśramapadaṃ bhavet

12,066.008a āhnikaṃ bhūtayajñāṃś ca pitṛyajñāṃś ca mānuṣān

12,066.008c kurvataḥ pārtha vipulān vanyāśramapadaṃ bhavet

12,066.008d*0148_01 saṃvibhāgena bhūtānām atithīnāṃ tathārcanāt

12,066.008d*0148_02 devayajñaiś ca rājendra vanyāśramapadaṃ bhavet

12,066.008d*0148_03 mardanaṃ pararāṣṭrāṇāṃ śiṣṭārthaṃ satyavikrama

12,066.008d*0148_04 kurvataḥ puruṣavyāghra vanyāśramapadaṃ bhavet

12,066.009a pālanāt sarvabhūtānāṃ svarāṣṭraparipālanāt

12,066.009c dīkṣā bahuvidhā rājño vanyāśramapadaṃ bhavet

12,066.010a vedādhyayananityatvaṃ kṣamāthācāryapūjanam

12,066.010c tathopādhyāyaśuśrūṣā brahmāśramapadaṃ bhavet

12,066.010d*0149_01 āhnikaṃ japamānasya devān pūjayataḥ sadā

12,066.010d*0149_02 dharmeṇa puruṣavyāghra dharmāśramapadaṃ bhavet

12,066.010d*0149_03 mṛtyur vā rakṣaṇaṃ veti yasya rājño viniścayaḥ

12,066.010d*0149_04 prāṇadyūte tatas tasya brahmāśramapadaṃ bhavet

12,066.011a ajihmam aśaṭhaṃ mārgaṃ sevamānasya bhārata

12,066.011c sarvadā sarvabhūteṣu brahmāśramapadaṃ bhavet

12,066.012a vānaprastheṣu vipreṣu traividyeṣu ca bhārata

12,066.012c prayacchato 'rthān vipulān vanyāśramapadaṃ bhavet

12,066.013a sarvabhūteṣv anukrośaṃ kurvatas tasya bhārata

12,066.013c ānṛśaṃsyapravṛttasya sarvāvasthaṃ padaṃ bhavet

12,066.014a bālavṛddheṣu kauravya sarvāvasthaṃ yudhiṣṭhira

12,066.014c anukrośaṃ vidadhataḥ sarvāvasthaṃ padaṃ bhavet

12,066.015a balātkṛteṣu bhūteṣu paritrāṇaṃ kurūdvaha

12,066.015c śaraṇāgateṣu kauravya kurvan gārhasthyam āvaset

12,066.016a carācarāṇāṃ bhūtānāṃ rakṣām api ca sarvaśaḥ

12,066.016c yathārhapūjāṃ ca sadā kurvan gārhasthyam āvaset

12,066.017a jyeṣṭhānujyeṣṭhapatnīnāṃ bhrātṝṇāṃ putranaptṛṇām

12,066.017c nigrahānugrahau pārtha gārhasthyam iti tat tapaḥ

12,066.018a sādhūnām arcanīyānāṃ prajāsu viditātmanām

12,066.018c pālanaṃ puruṣavyāghra gṛhāśramapadaṃ bhavet

12,066.019a āśramasthāni sarvāṇi yas tu veśmani bhārata

12,066.019c ādadīteha bhojyena tad gārhasthyaṃ yudhiṣṭhira

12,066.020a yaḥ sthitaḥ puruṣo dharme dhātrā sṛṣṭe yathārthavat

12,066.020c āśramāṇāṃ sa sarveṣāṃ phalaṃ prāpnoty anuttamam

12,066.021a yasmin na naśyanti guṇāḥ kaunteya puruṣe sadā

12,066.021c āśramasthaṃ tam apy āhur naraśreṣṭhaṃ yudhiṣṭhira

12,066.022a sthānamānaṃ vayomānaṃ kulamānaṃ tathaiva ca

12,066.022c kurvan vasati sarveṣu hy āśrameṣu yudhiṣṭhira

12,066.023a deśadharmāṃś ca kaunteya kuladharmāṃs tathaiva ca

12,066.023c pālayan puruṣavyāghra rājā sarvāśramī bhavet

12,066.024a kāle vibhūtiṃ bhūtānām upahārāṃs tathaiva ca

12,066.024c arhayan puruṣavyāghra sādhūnām āśrame vaset

12,066.025a daśadharmagataś cāpi yo dharmaṃ pratyavekṣate

12,066.025c sarvalokasya kaunteya rājā bhavati so ''śramī

12,066.026a ye dharmakuśalā loke dharmaṃ kurvanti sādhavaḥ

12,066.026c pālitā yasya viṣaye pādo 'ṃśas tasya bhūpateḥ

12,066.027a dharmārāmān dharmaparān ye na rakṣanti mānavān

12,066.027c pārthivāḥ puruṣavyāghra teṣāṃ pāpaṃ haranti te

12,066.028a ye ca rakṣāsahāyāḥ syuḥ pārthivānāṃ yudhiṣṭhira

12,066.028c te caivāṃśaharāḥ sarve dharme parakṛte 'nagha

12,066.029a sarvāśramapade hy āhur gārhasthyaṃ dīptanirṇayam

12,066.029c pāvanaṃ puruṣavyāghra yaṃ vayaṃ paryupāsmahe

12,066.030a ātmopamas tu bhūteṣu yo vai bhavati mānavaḥ

12,066.030c nyastadaṇḍo jitakrodhaḥ sa pretya labhate sukham

12,066.031a dharmotthitā sattvavīryā dharmasetuvaṭākarā

12,066.031c tyāgavātādhvagā śīghrā naus tvā saṃtārayiṣyati

12,066.032a yadā nivṛttaḥ sarvasmāt kāmo yo 'sya hṛdi sthitaḥ

12,066.032c tadā bhavati sattvasthas tato brahma samaśnute

12,066.033a suprasannas tu bhāvena yogena ca narādhipa

12,066.033c dharmaṃ puruṣaśārdūla prāpsyase pālane rataḥ

12,066.034a vedādhyayanaśīlānāṃ viprāṇāṃ sādhukarmaṇām

12,066.034c pālane yatnam ātiṣṭha sarvalokasya cānagha

12,066.035a vane carati yo dharmam āśrameṣu ca bhārata

12,066.035c rakṣayā tac chataguṇaṃ dharmaṃ prāpnoti pārthivaḥ

12,066.036a eṣa te vividho dharmaḥ pāṇḍavaśreṣṭha kīrtitaḥ

12,066.036c anutiṣṭha tvam enaṃ vai pūrvair dṛṣṭaṃ sanātanam

12,066.037a cāturāśramyam ekāgraḥ cāturvarṇyaṃ ca pāṇḍava

12,066.037c dharmaṃ puruṣaśārdūla prāpsyase pālane rataḥ

12,067.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,067.001a cāturāśramya ukto 'tra cāturvarṇyas tathaiva ca

12,067.001c rāṣṭrasya yat kṛtyatamaṃ tan me brūhi pitāmaha

12,067.002 bhīṣma uvāca

12,067.002a rāṣṭrasyaitat kṛtyatamaṃ rājña evābhiṣecanam

12,067.002c anindram abalaṃ rāṣṭraṃ dasyavo 'bhibhavanti ca

12,067.003a arājakeṣu rāṣṭreṣu dharmo na vyavatiṣṭhate

12,067.003c parasparaṃ ca khādanti sarvathā dhig arājakam

12,067.004a indram enaṃ pravṛṇute yad rājānam iti śrutiḥ

12,067.004c yathaivendras tathā rājā saṃpūjyo bhūtim icchatā

12,067.005a nārājakeṣu rāṣṭreṣu vastavyam iti vaidikam

12,067.005c nārājakeṣu rāṣṭreṣu havyam agnir vahaty api

12,067.006a atha ced abhivarteta rājyārthī balavattaraḥ

12,067.006c arājakāni rāṣṭrāṇi hatarājāni vā punaḥ

12,067.007a pratyudgamyābhipūjyaḥ syād etad atra sumantritam

12,067.007c na hi pāpāt pāpataram asti kiṃ cid arājakāt

12,067.008a sa cet samanupaśyeta samagraṃ kuśalaṃ bhavet

12,067.008c balavān hi prakupitaḥ kuryān niḥśeṣatām api

12,067.008d*0150_01 yo durbalo na namati sa mahatkleśabhāg bhavet

12,067.009a bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā

12,067.009c suduhā yā tu bhavati naiva tāṃ kleśayanty uta

12,067.010a yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty uta

12,067.010c yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api

12,067.011a etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase

12,067.011c indrāya sa praṇamate namate yo balīyase

12,067.012a tasmād rājaiva kartavyaḥ satataṃ bhūtim icchatā

12,067.012c na dhanārtho na dārārthas teṣāṃ yeṣām arājakam

12,067.013a prīyate hi haran pāpaḥ paravittam arājake

12,067.013c yadāsya uddharanty anye tadā rājānam icchati

12,067.014a pāpā api tadā kṣemaṃ na labhante kadā cana

12,067.014c ekasya hi dvau harato dvayoś ca bahavo 'pare

12,067.015a adāsaḥ kriyate dāso hriyante ca balāt striyaḥ

12,067.015a*0151_01 **** **** vivayomānaṃ tathaiva ca (sic)

12,067.015c etasmāt kāraṇād devāḥ prajāpālān pracakrire

12,067.016a rājā cen na bhavel loke pṛthivyāṃ daṇḍadhārakaḥ

12,067.016c śūle matsyān ivāpakṣyan durbalān balavattarāḥ

12,067.017a arājakāḥ prajāḥ pūrvaṃ vineśur iti naḥ śrutam

12,067.017c parasparaṃ bhakṣayanto matsyā iva jale kṛśān

12,067.018a tāḥ sametya tataś cakruḥ samayān iti naḥ śrutam

12,067.018c vākkrūro daṇḍapuruṣo yaś ca syāt pāradārikaḥ

12,067.018e yaś ca na svam athādadyāt tyājyā nas tādṛśā iti

12,067.019a viśvāsanārthaṃ varṇānāṃ sarveṣām aviśeṣataḥ

12,067.019c tās tathā samayaṃ kṛtvā samaye nāvatasthire

12,067.020a sahitās tās tadā jagmur asukhārtāḥ pitāmaham

12,067.020c anīśvarā vinaśyāmo bhagavann īśvaraṃ diśa

12,067.021a yaṃ pūjayema saṃbhūya yaś ca naḥ paripālayet

12,067.021c tābhyo manuṃ vyādideśa manur nābhinananda tāḥ

12,067.022 manur uvāca

12,067.022a bibhemi karmaṇaḥ krūrād rājyaṃ hi bhṛśaduṣkaram

12,067.022c viśeṣato manuṣyeṣu mithyāvṛttiṣu nityadā

12,067.023 bhīṣma uvāca

12,067.023a tam abruvan prajā mā bhaiḥ karmaṇaino gamiṣyati

12,067.023c paśūnām adhipañcāśad dhiraṇyasya tathaiva ca

12,067.023e dhānyasya daśamaṃ bhāgaṃ dāsyāmaḥ kośavardhanam

12,067.023f*0152_01 kanyāṃ śulke cārurūpāṃ vivāheṣūdyatāsu ca

12,067.024a mukhyena śastrapatreṇa ye manuṣyāḥ pradhānataḥ

12,067.024c bhavantaṃ te 'nuyāsyanti mahendram iva devatāḥ

12,067.025a sa tvaṃ jātabalo rājan duṣpradharṣaḥ pratāpavān

12,067.025c sukhe dhāsyasi naḥ sarvān kubera iva nairṛtān

12,067.026a yaṃ ca dharmaṃ cariṣyanti prajā rājñā surakṣitāḥ

12,067.026c caturthaṃ tasya dharmasya tvatsaṃsthaṃ no bhaviṣyati

12,067.027a tena dharmeṇa mahatā sukhalabdhena bhāvitaḥ

12,067.027c pāhy asmān sarvato rājan devān iva śatakratuḥ

12,067.028a vijayāyāśu niryāhi pratapan raśmimān iva

12,067.028c mānaṃ vidhama śatrūṇāṃ dharmo jayatu naḥ sadā

12,067.029a sa niryayau mahātejā balena mahatā vṛtaḥ

12,067.029c mahābhijanasaṃpannas tejasā prajvalann iva

12,067.030a tasya tāṃ mahimāṃ dṛṣṭvā mahendrasyeva devatāḥ

12,067.030c apatatrasire sarve svadharme ca dadhur manaḥ

12,067.030d*0153_01 varṇinaś cāśramāś caiva mlecchāḥ sarve ca dasyavaḥ

12,067.031a tato mahīṃ pariyayau parjanya iva vṛṣṭimān

12,067.031c śamayan sarvataḥ pāpān svakarmasu ca yojayan

12,067.032a evaṃ ye bhūtim iccheyuḥ pṛthivyāṃ mānavāḥ kva cit

12,067.032c kuryū rājānam evāgre prajānugrahakāraṇāt

12,067.033a namasyeyuś ca taṃ bhaktyā śiṣyā iva guruṃ sadā

12,067.033c devā iva sahasrākṣaṃ prajā rājānam antike

12,067.034a satkṛtaṃ svajaneneha paro 'pi bahu manyate

12,067.034c svajanena tv avajñātaṃ pare paribhavanty uta

12,067.035a rājñaḥ paraiḥ paribhavaḥ sarveṣām asukhāvahaḥ

12,067.035c tasmāc chatraṃ ca patraṃ ca vāsāṃsy ābharaṇāni ca

12,067.036a bhojanāny atha pānāni rājñe dadyur gṛhāṇi ca

12,067.036c āsanāni ca śayyāś ca sarvopakaraṇāni ca

12,067.037a guptātmā syād durādharṣaḥ smitapūrvābhibhāṣitā

12,067.037c ābhāṣitaś ca madhuraṃ pratibhāṣeta mānavān

12,067.038a kṛtajño dṛḍhabhaktiḥ syāt saṃvibhāgī jitendriyaḥ

12,067.038c īkṣitaḥ prativīkṣeta mṛdu carju ca valgu ca

12,068.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,068.001a kim āhur daivataṃ viprā rājānaṃ bharatarṣabha

12,068.001c manuṣyāṇām adhipatiṃ tan me brūhi pitāmaha

12,068.002 bhīṣma uvāca

12,068.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,068.002c bṛhaspatiṃ vasumanā yathā papraccha bhārata

12,068.003a rājā vasumanā nāma kausalyo dhīmatāṃ varaḥ

12,068.003c maharṣiṃ paripapraccha kṛtaprajño bṛhaspatim

12,068.004a sarvaṃ vainayikaṃ kṛtvā vinayajño bṛhaspateḥ

12,068.004c dakṣiṇānantaro bhūtvā praṇamya vidhipūrvakam

12,068.005a vidhiṃ papraccha rājyasya sarvabhūtahite rataḥ

12,068.005c prajānāṃ hitam anvicchan dharmamūlaṃ viśāṃ pate

12,068.006a kena bhūtāni vardhante kṣayaṃ gacchanti kena ca

12,068.006c kam arcanto mahāprājña sukham atyantam āpnuyuḥ

12,068.006d*0154_01 etan me śaṃsa devarṣe dharmakāmārthasaṃśayam

12,068.007a iti pṛṣṭo mahārājñā kausalyenāmitaujasā

12,068.007c rājasatkāram avyagraḥ śaśaṃsāsmai bṛhaspatiḥ

12,068.007c*0155_01 **** **** rājyasya ca vivecanam

12,068.007c*0155_02 daṇḍanītiṃ samāśritya

12,068.008a rājamūlo mahārāja dharmo lokasya lakṣyate

12,068.008c prajā rājabhayād eva na khādanti parasparam

12,068.009a rājā hy evākhilaṃ lokaṃ samudīrṇaṃ samutsukam

12,068.009c prasādayati dharmeṇa prasādya ca virājate

12,068.010a yathā hy anudaye rājan bhūtāni śaśisūryayoḥ

12,068.010c andhe tamasi majjeyur apaśyantaḥ parasparam

12,068.011a yathā hy anudake matsyā nirākrande vihaṃgamāḥ

12,068.011c vihareyur yathākāmam abhisṛtya punaḥ punaḥ

12,068.012a vimathyātikrameraṃś ca viṣahyāpi parasparam

12,068.012c abhāvam acireṇaiva gaccheyur nātra saṃśayaḥ

12,068.013a evam eva vinā rājñā vinaśyeyur imāḥ prajāḥ

12,068.013c andhe tamasi majjeyur agopāḥ paśavo yathā

12,068.014a hareyur balavanto hi durbalānāṃ parigrahān

12,068.014c hanyur vyāyacchamānāṃś ca yadi rājā na pālayet

12,068.015a yānaṃ vastram alaṃkārān ratnāni vividhāni ca

12,068.015c hareyuḥ sahasā pāpā yadi rājā na pālayet

12,068.016a mamedam iti loke 'smin na bhavet saṃparigrahaḥ

12,068.016b*0156_01 na dārā na ca putraḥ syān na dhanaṃ na parigrahaḥ

12,068.016c viśvalopaḥ pravarteta yadi rājā na pālayet

12,068.017a mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum

12,068.017c kliśnīyur api hiṃsyur vā yadi rājā na pālayet

12,068.018a pated bahuvidhaṃ śastraṃ bahudhā dharmacāriṣu

12,068.018c adharmaḥ pragṛhītaḥ syād yadi rājā na pālayet

12,068.019a vadhabandhaparikleśo nityam arthavatāṃ bhavet

12,068.019c mamatvaṃ ca na vindeyur yadi rājā na pālayet

12,068.020a antaś cākāśam eva syāl loko 'yaṃ dasyusād bhavet

12,068.020c patec ca narakaṃ ghoraṃ yadi rājā na pālayet

12,068.021a na yonipoṣo varteta na kṛṣir na vaṇikpathaḥ

12,068.021c majjed dharmas trayī na syād yadi rājā na pālayet

12,068.022a na yajñāḥ saṃpravarteran vidhivat svāptadakṣiṇāḥ

12,068.022c na vivāhāḥ samājā vā yadi rājā na pālayet

12,068.023a na vṛṣāḥ saṃpravarteran na mathyeraṃś ca gargarāḥ

12,068.023c ghoṣāḥ praṇāśaṃ gaccheyur yadi rājā na pālayet

12,068.024a trastam udvignahṛdayaṃ hāhābhūtam acetanam

12,068.024c kṣaṇena vinaśet sarvaṃ yadi rājā na pālayet

12,068.025a na saṃvatsarasatrāṇi tiṣṭheyur akutobhayāḥ

12,068.025c vidhivad dakṣiṇāvanti yadi rājā na pālayet

12,068.026a brāhmaṇāś caturo vedān nādhīyeraṃs tapasvinaḥ

12,068.026c vidyāsnātās tapaḥsnātā yadi rājā na pālayet

12,068.027a hasto hastaṃ sa muṣṇīyād bhidyeran sarvasetavaḥ

12,068.027c bhayārtaṃ vidravet sarvaṃ yadi rājā na pālayet

12,068.028a na labhed dharmasaṃśleṣaṃ hataviprahato janaḥ

12,068.028c kartā svecchendriyo gacched yadi rājā na pālayet

12,068.029a anayāḥ saṃpravarteran bhaved vai varṇasaṃkaraḥ

12,068.029c durbhikṣam āviśed rāṣṭraṃ yadi rājā na pālayet

12,068.030a vivṛtya hi yathākāmaṃ gṛhadvārāṇi śerate

12,068.030c manuṣyā rakṣitā rājñā samantād akutobhayāḥ

12,068.031a nākruṣṭaṃ sahate kaś cit kuto hastasya laṅghanam

12,068.031c yadi rājā manuṣyeṣu trātā bhavati dhārmikaḥ

12,068.032a striyaś cāpuruṣā mārgaṃ sarvālaṃkārabhūṣitāḥ

12,068.032c nirbhayāḥ pratipadyante yadā rakṣati bhūmipaḥ

12,068.033a dharmam eva prapadyante na hiṃsanti parasparam

12,068.033c anugṛhṇanti cānyonyaṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ

12,068.034a yajante ca trayo varṇā mahāyajñaiḥ pṛthagvidhaiḥ

12,068.034c yuktāś cādhīyate śāstraṃ yadā rakṣati bhūmipaḥ

12,068.035a vārtāmūlo hy ayaṃ lokas trayyā vai dhāryate sadā

12,068.035c tat sarvaṃ vartate samyag yadā rakṣati bhūmipaḥ

12,068.036a yadā rājā dhuraṃ śreṣṭhām ādāya vahati prajāḥ

12,068.036c mahatā balayogena tadā lokaḥ prasīdati

12,068.037a yasyābhāve ca bhūtānām abhāvaḥ syāt samantataḥ

12,068.037c bhāve ca bhāvo nityaḥ syāt kas taṃ na pratipūjayet

12,068.038a tasya yo vahate bhāraṃ sarvalokasukhāvaham

12,068.038c tiṣṭhet priyahite rājña ubhau lokau hi yo jayet

12,068.039a yas tasya puruṣaḥ pāpaṃ manasāpy anucintayet

12,068.039c asaṃśayam iha kliṣṭaḥ pretyāpi narakaṃ patet

12,068.040a na hi jātv avamantavyo manuṣya iti bhūmipaḥ

12,068.040c mahatī devatā hy eṣā nararūpeṇa tiṣṭhati

12,068.041a kurute pañca rūpāṇi kālayuktāni yaḥ sadā

12,068.041c bhavaty agnis tathādityo mṛtyur vaiśravaṇo yamaḥ

12,068.042a yadā hy āsīd ataḥ pāpān dahaty ugreṇa tejasā

12,068.042c mithyopacarito rājā tadā bhavati pāvakaḥ

12,068.043a yadā paśyati cāreṇa sarvabhūtāni bhūmipaḥ

12,068.043c kṣemaṃ ca kṛtvā vrajati tadā bhavati bhāskaraḥ

12,068.044a aśucīṃś ca yadā kruddhaḥ kṣiṇoti śataśo narān

12,068.044c saputrapautrān sāmātyāṃs tadā bhavati so 'ntakaḥ

12,068.045a yadā tv adhārmikān sarvāṃs tīkṣṇair daṇḍair niyacchati

12,068.045c dhārmikāṃś cānugṛhṇāti bhavaty atha yamas tadā

12,068.046a yadā tu dhanadhārābhis tarpayaty upakāriṇaḥ

12,068.046c ācchinatti ca ratnāni vividhāny apakāriṇām

12,068.047a śriyaṃ dadāti kasmai cit kasmāc cid apakarṣati

12,068.047c tadā vaiśravaṇo rājaṃl loke bhavati bhūmipaḥ

12,068.048a nāsyāpavāde sthātavyaṃ dakṣeṇākliṣṭakarmaṇā

12,068.048c dharmyam ākāṅkṣatā lābham īśvarasyānasūyatā

12,068.049a na hi rājñaḥ pratīpāni kurvan sukham avāpnuyāt

12,068.049c putro bhrātā vayasyo vā yady apy ātmasamo bhavet

12,068.050a kuryāt kṛṣṇagatiḥ śeṣaṃ jvalito 'nilasārathiḥ

12,068.050c na tu rājñābhipannasya śeṣaṃ kva cana vidyate

12,068.051a tasya sarvāṇi rakṣyāṇi dūrataḥ parivarjayet

12,068.051c mṛtyor iva jugupseta rājasvaharaṇān naraḥ

12,068.052a naśyed abhimṛśan sadyo mṛgaḥ kūṭam iva spṛśan

12,068.052c ātmasvam iva saṃrakṣed rājasvam iha buddhimān

12,068.053a mahāntaṃ narakaṃ ghoram apratiṣṭham acetasaḥ

12,068.053c patanti cirarātrāya rājavittāpahāriṇaḥ

12,068.054a rājā bhojo virāṭ samrāṭ kṣatriyo bhūpatir nṛpaḥ

12,068.054c ya evaṃ stūyate śabdaiḥ kas taṃ nārcitum icchati

12,068.055a tasmād bubhūṣur niyato jitātmā saṃyatendriyaḥ

12,068.055c medhāvī smṛtimān dakṣaḥ saṃśrayeta mahīpatim

12,068.056a kṛtajñaṃ prājñam akṣudraṃ dṛḍhabhaktiṃ jitendriyam

12,068.056c dharmanityaṃ sthitaṃ sthityāṃ mantriṇaṃ pūjayen nṛpaḥ

12,068.057a dṛḍhabhaktiṃ kṛtaprajñaṃ dharmajñaṃ saṃyatendriyam

12,068.057c śūram akṣudrakarmāṇaṃ niṣiddhajanam āśrayet

12,068.058a rājā pragalbhaṃ puruṣaṃ karoti; rājā kṛśaṃ bṛṃhayate manuṣyam

12,068.058c rājābhipannasya kutaḥ sukhāni; rājābhyupetaṃ sukhinaṃ karoti

12,068.058d*0157_01 rājā prajānāṃ prathamaṃ śarīraṃ

12,068.058d*0157_02 prajāś ca rājño 'pratimaṃ śarīram

12,068.058d*0157_03 rājñā vihīnā na bhavanti deśā

12,068.058d*0157_04 deśair vihīnā na nṛpā bhavanti

12,068.059a rājā prajānāṃ hṛdayaṃ garīyo; gatiḥ pratiṣṭhā sukham uttamaṃ ca

12,068.059c yam āśritā lokam imaṃ paraṃ ca; jayanti samyak puruṣā narendram

12,068.060a narādhipaś cāpy anuśiṣya medinīṃ; damena satyena ca sauhṛdena

12,068.060c mahadbhir iṣṭvā kratubhir mahāyaśās; triviṣṭape sthānam upaiti satkṛtam

12,068.061a sa evam ukto guruṇā kausalyo rājasattamaḥ

12,068.061c prayatnāt kṛtavān vīraḥ prajānāṃ paripālanam

12,069.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,069.001a pārthivena viśeṣeṇa kiṃ kāryam avaśiṣyate

12,069.001c kathaṃ rakṣyo janapadaḥ kathaṃ rakṣyāś ca śatravaḥ

12,069.002a kathaṃ cāraṃ prayuñjīta varṇān viśvāsayet katham

12,069.002c kathaṃ bhṛtyān kathaṃ dārān kathaṃ putrāṃś ca bhārata

12,069.003 bhīṣma uvāca

12,069.003a rājavṛttaṃ mahārāja śṛṇuṣvāvahito 'khilam

12,069.003c yat kāryaṃ pārthivenādau pārthivaprakṛtena vā

12,069.004a ātmā jeyaḥ sadā rājñā tato jeyāś ca śatravaḥ

12,069.004c ajitātmā narapatir vijayeta kathaṃ ripūn

12,069.005a etāvān ātmavijayaḥ pañcavargavinigrahaḥ

12,069.005c jitendriyo narapatir bādhituṃ śaknuyād arīn

12,069.006a nyaseta gulmān durgeṣu saṃdhau ca kurunandana

12,069.006c nagaropavane caiva purodyāneṣu caiva ha

12,069.007a saṃsthāneṣu ca sarveṣu pureṣu nagarasya ca

12,069.007c madhye ca naraśārdūla tathā rājaniveśane

12,069.008a praṇidhīṃś ca tataḥ kuryāj jaḍāndhabadhirākṛtīn

12,069.008c puṃsaḥ parīkṣitān prājñān kṣutpipāsātapakṣamān

12,069.009a amātyeṣu ca sarveṣu mitreṣu trividheṣu ca

12,069.009c putreṣu ca mahārāja praṇidadhyāt samāhitaḥ

12,069.010a pure janapade caiva tathā sāmantarājasu

12,069.010c yathā na vidyur anyonyaṃ praṇidheyās tathā hi te

12,069.011a cārāṃś ca vidyāt prahitān pareṇa bharatarṣabha

12,069.011c āpaṇeṣu vihāreṣu samavāyeṣu bhikṣuṣu

12,069.012a ārāmeṣu tathodyāne paṇḍitānāṃ samāgame

12,069.012c veśeṣu catvare caiva sabhāsv āvasatheṣu ca

12,069.013a evaṃ vihanyāc cāreṇa paracāraṃ vicakṣaṇaḥ

12,069.013c cāreṇa vihataṃ sarvaṃ hataṃ bhavati pāṇḍava

12,069.014a yadā tu hīnaṃ nṛpatir vidyād ātmānam ātmanā

12,069.014c amātyaiḥ saha saṃmantrya kuryāt saṃdhiṃ balīyasā

12,069.014d*0158_01 vidvāṃsaḥ kṣatriyā vaiśyā brāhmaṇāś ca bahuśrutāḥ

12,069.014d*0158_02 daṇḍanītau tu niṣpannā mantriṇaḥ pṛthivīpateḥ

12,069.014d*0158_03 praṣṭavyo brāhmaṇaḥ pūrvaṃ nītiśāstrārthatattvavit

12,069.014d*0158_04 paścāt pṛccheta bhūpālaḥ kṣatriyaṃ nītikovidam

12,069.014d*0158_05 vaiśyaśūdrau tathā bhūyaḥ śāstrajñau hitakāriṇau

12,069.015a ajñāyamāno hīnatve kuryāt saṃdhiṃ pareṇa vai

12,069.015c lipsur vā kaṃ cid evārthaṃ tvaramāṇo vicakṣaṇaḥ

12,069.016a guṇavanto mahotsāhā dharmajñāḥ sādhavaś ca ye

12,069.016c saṃdadhīta nṛpas taiś ca rāṣṭraṃ dharmeṇa pālayan

12,069.017a ucchidyamānam ātmānaṃ jñātvā rājā mahāmatiḥ

12,069.017c pūrvāpakāriṇo hanyāl lokadviṣṭāṃś ca sarvaśaḥ

12,069.018a yo nopakartuṃ śaknoti nāpakartuṃ mahīpatiḥ

12,069.018c aśakyarūpaś coddhartum upekṣyas tādṛśo bhavet

12,069.019a yātrāṃ yāyād avijñātam anākrandam anantaram

12,069.019c vyāsaktaṃ ca pramattaṃ ca durbalaṃ ca vicakṣaṇaḥ

12,069.020a yātrām ājñāpayed vīraḥ kalyapuṣṭabalaḥ sukhī

12,069.020c pūrvaṃ kṛtvā vidhānaṃ ca yātrāyāṃ nagare tathā

12,069.020d*0159_01 antaḥpure ca rāṣṭre ca adhyakṣeṣu ca sarvaśaḥ

12,069.021a na ca vaśyo bhaved asya nṛpo yady api vīryavān

12,069.021c hīnaś ca balavīryābhyāṃ karśayaṃs taṃ parāvaset

12,069.022a rāṣṭraṃ ca pīḍayet tasya śastrāgniviṣamūrchanaiḥ

12,069.022c amātyavallabhānāṃ ca vivādāṃs tasya kārayet

12,069.022e varjanīyaṃ sadā yuddhaṃ rājyakāmena dhīmatā

12,069.023a upāyais tribhir ādānam arthasyāha bṛhaspatiḥ

12,069.023c sāntvenānupradānena bhedena ca narādhipa

12,069.023e yam arthaṃ śaknuyāt prāptuṃ tena tuṣyed dhi paṇḍitaḥ

12,069.024a ādadīta baliṃ caiva prajābhyaḥ kurunandana

12,069.024c ṣaḍbhāgam amitaprajñas tāsām evābhiguptaye

12,069.025a daśadharmagatebhyo yad vasu bahv alpam eva ca

12,069.025c tan nādadīta sahasā paurāṇāṃ rakṣaṇāya vai

12,069.026a yathā putrās tathā paurā draṣṭavyās te na saṃśayaḥ

12,069.026c bhaktiś caiṣāṃ prakartavyā vyavahāre pradarśite

12,069.027a sutaṃ ca sthāpayed rājā prājñaṃ sarvārthadarśinam

12,069.027c vyavahāreṣu satataṃ tatra rājyaṃ vyavasthitam

12,069.028a ākare lavaṇe śulke tare nāgavane tathā

12,069.028c nyased amātyān nṛpatiḥ svāptān vā puruṣān hitān

12,069.029a samyag daṇḍadharo nityaṃ rājā dharmam avāpnuyāt

12,069.029c nṛpasya satataṃ daṇḍaḥ samyag dharme praśasyate

12,069.030a vedavedāṅgavit prājñaḥ sutapasvī nṛpo bhavet

12,069.030c dānaśīlaś ca satataṃ yajñaśīlaś ca bhārata

12,069.031a ete guṇāḥ samastāḥ syur nṛpasya satataṃ sthirāḥ

12,069.031c kriyālope tu nṛpateḥ kutaḥ svargaḥ kuto yaśaḥ

12,069.032a yadā tu pīḍito rājā bhaved rājñā balīyasā

12,069.032b*0160_01 tadābhisaṃśrayed durgaṃ buddhimān pṛthivīpatiḥ

12,069.032b*0161_01 guptāś caiva dadurgāś ca deśās teṣu praveśayet (sic)

12,069.032c tridhā tv ākrandya mitrāṇi vidhānam upakalpayet

12,069.032d*0162_01 sāmabhedān virodhārthaṃ vidhānam upakalpayet

12,069.033a ghoṣān nyaseta mārgeṣu grāmān utthāpayed api

12,069.033c praveśayec ca tān sarvāñ śākhānagarakeṣv api

12,069.034a ye guptāś caiva durgāś ca deśās teṣu praveśayet

12,069.034c dhanino balamukhyāṃś ca sāntvayitvā punaḥ punaḥ

12,069.035a sasyābhihāraṃ kuryāc ca svayam eva narādhipaḥ

12,069.035c asaṃbhave praveśasya dāhayed agninā bhṛśam

12,069.036a kṣetrastheṣu ca sasyeṣu śatror upajapen narān

12,069.036c vināśayed vā sarvasvaṃ balenātha svakena vai

12,069.037a nadīṣu mārgeṣu sadā saṃkramān avasādayet

12,069.037c jalaṃ nisrāvayet sarvam anisrāvyaṃ ca dūṣayet

12,069.038a tadātvenāyatībhiś ca vivadan bhūmyanantaram

12,069.038c pratīghātaḥ parasyājau mitrakāle 'py upasthite

12,069.039a durgāṇāṃ cābhito rājā mūlacchedaṃ prakārayet

12,069.039c sarveṣāṃ kṣudravṛkṣāṇāṃ caityavṛkṣān vivarjayet

12,069.040a pravṛddhānāṃ ca vṛkṣāṇāṃ śākhāḥ pracchedayet tathā

12,069.040c caityānāṃ sarvathā varjyam api patrasya pātanam

12,069.040d*0163_01 daivānām āśrayāś caityā yakṣarākṣasabhoginām

12,069.040d*0163_02 piśācapannagānāṃ ca gandharvāpsarasām api

12,069.040d*0163_03 raudrāṇāṃ caiva bhūtānāṃ tasmāt tān parivarjayet

12,069.040d*0163_04 śrūyate hi nikumbhena saudāsasya balaṃ hatam

12,069.040d*0163_05 maheśvaragaṇeśena vārāṇasyāṃ narādhipa

12,069.041a prakaṇṭhīḥ kārayet samyag ākāśajananīs tathā

12,069.041c āpūrayec ca parikhāḥ sthāṇunakrajhaṣākulāḥ

12,069.042a kaḍaṅgadvārakāṇi syur ucchvāsārthe purasya ha

12,069.042c teṣāṃ ca dvāravad guptiḥ kāryā sarvātmanā bhavet

12,069.043a dvāreṣu ca gurūṇy eva yantrāṇi sthāpayet sadā

12,069.043c āropayec chataghnīś ca svādhīnāni ca kārayet

12,069.044a kāṣṭhāni cābhihāryāṇi tathā kūpāṃś ca khānayet

12,069.044c saṃśodhayet tathā kūpān kṛtān pūrvaṃ payorthibhiḥ

12,069.045a tṛṇacchannāni veśmāni paṅkenāpi pralepayet

12,069.045c nirharec ca tṛṇaṃ māse caitre vahnibhayāt puraḥ

12,069.046a naktam eva ca bhaktāni pācayeta narādhipaḥ

12,069.046c na divāgnir jvaled gehe varjayitvāgnihotrikam

12,069.046d*0164_01 yathāsaṃbhavaśailāni ceṣṭakāni ca kārayet

12,069.046d*0164_02 mṛṇmayāni ca kurvīta jñātvā deśe balābalam

12,069.047a karmārāriṣṭaśālāsu jvaled agniḥ samāhitaḥ

12,069.047c gṛhāṇi ca praviśyātha vidheyaḥ syād dhutāśanaḥ

12,069.048a mahādaṇḍaś ca tasya syād yasyāgnir vai divā bhavet

12,069.048c praghoṣayed athaivaṃ ca rakṣaṇārthaṃ purasya vai

12,069.049a bhikṣukāṃś cākrikāṃś caiva kṣībonmattān kuśīlavān

12,069.049c bāhyān kuryān naraśreṣṭha doṣāya syur hi te 'nyathā

12,069.050a catvareṣu ca tīrtheṣu sabhāsv āvasatheṣu ca

12,069.050c yathārhavarṇaṃ praṇidhiṃ kuryāt sarvatra pārthivaḥ

12,069.051a viśālān rājamārgāṃś ca kārayeta narādhipaḥ

12,069.051c prapāś ca vipaṇīś caiva yathoddeśaṃ samādiśet

12,069.052a bhāṇḍāgārāyudhāgārān dhānyāgārāṃś ca sarvaśaḥ

12,069.052c aśvāgārān gajāgārān balādhikaraṇāni ca

12,069.053a parikhāś caiva kauravya pratolīḥ saṃkaṭāni ca

12,069.053c na jātu kaś cit paśyet tu guhyam etad yudhiṣṭhira

12,069.054a atha saṃnicayaṃ kuryād rājā parabalārditaḥ

12,069.054c tailaṃ madhu ghṛtaṃ sasyam auṣadhāni ca sarvaśaḥ

12,069.055a aṅgārakuśamuñjānāṃ palāśaśaraparṇinām

12,069.055c yavasendhanadigdhānāṃ kārayeta ca saṃcayān

12,069.056a āyudhānāṃ ca sarveṣāṃ śaktyṛṣṭiprāsavarmaṇām

12,069.056c saṃcayān evamādīnāṃ kārayeta narādhipaḥ

12,069.057a auṣadhāni ca sarvāṇi mūlāni ca phalāni ca

12,069.057c caturvidhāṃś ca vaidyān vai saṃgṛhṇīyād viśeṣataḥ

12,069.058a naṭāś ca nartakāś caiva mallā māyāvinas tathā

12,069.058c śobhayeyuḥ puravaraṃ modayeyuś ca sarvaśaḥ

12,069.059a yataḥ śaṅkā bhavec cāpi bhṛtyato vāpi mantritaḥ

12,069.059c paurebhyo nṛpater vāpi svādhīnān kārayeta tān

12,069.060a kṛte karmaṇi rājendra pūjayed dhanasaṃcayaiḥ

12,069.060c mānena ca yathārheṇa sāntvena vividhena ca

12,069.061a nirvedayitvā tu paraṃ hatvā vā kurunandana

12,069.061c gatānṛṇyo bhaved rājā yathā śāstreṣu darśitam

12,069.062a rājñā saptaiva rakṣyāṇi tāni cāpi nibodha me

12,069.062c ātmāmātyaś ca kośaś ca daṇḍo mitrāṇi caiva hi

12,069.063a tathā janapadaś caiva puraṃ ca kurunandana

12,069.063c etat saptātmakaṃ rājyaṃ paripālyaṃ prayatnataḥ

12,069.064a ṣāḍguṇyaṃ ca trivargaṃ ca trivargam aparaṃ tathā

12,069.064c yo vetti puruṣavyāghra sa bhunakti mahīm imām

12,069.065a ṣāḍguṇyam iti yat proktaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,069.065c saṃdhāyāsanam ity eva yātrāsaṃdhānam eva ca

12,069.066a vigṛhyāsanam ity eva yātrāṃ saṃparigṛhya ca

12,069.066c dvaidhībhāvas tathānyeṣāṃ saṃśrayo 'tha parasya ca

12,069.067a trivargaś cāpi yaḥ proktas tam ihaikamanāḥ śṛṇu

12,069.067a*0165_01 **** **** tan nibodha yudhiṣṭhira

12,069.067a*0165_02 vadiṣyāmi mahābāho

12,069.067c kṣayaḥ sthānaṃ ca vṛddhiś ca trivargam aparaṃ tathā

12,069.067d*0166_01 dharmaś cārthaś ca kāmaś ca trivargo vai sanātanaḥ

12,069.067d*0166_02 mantraś caiva prabhāvaś ca utsāhaś caiva tāntrikaḥ

12,069.067d*0166_03 śaktitrayaṃ samākhyātaṃ trivargasya ca tatparam

12,069.067d*0166_04 kāryaṃ ca kāraṇaṃ caiva kartā ca parikīrtitaḥ

12,069.067d*0166_05 etat parataraṃ vidyāt trivargād api bhārata

12,069.067d*0166_06 sarveṣāṃ ca kṣaye rājan yas trivargaḥ sanātanaḥ

12,069.067d*0166_07 sattvaṃ rajas tamaś caiva trivargaḥ kāraṇaṃ smṛtam

12,069.067d*0166_08 tenātyantavimuktaś ca muktaḥ puruṣa ucyate

12,069.067d*0166_09 kāryasya sarvathā nāśo mokṣa ity abhidhīyate

12,069.067d*0166_10 tena mokṣaparaś caiva devadevaḥ pitāmahaḥ

12,069.067d*0166_11 tuṣṭyarthasya trivargasya rakṣām āha narādhipa

12,069.067d*0166_12 jagato laukikī yātrā yatra nityaṃ pratiṣṭhitā

12,069.068a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca sevitavyo 'tha kālataḥ

12,069.068b*0167_01 sevā dharmasya kartavyā satataṃ bhūtitatparaiḥ

12,069.068b*0167_02 puruṣair naraśārdūla tanmūlāḥ sarvathā kriyāḥ

12,069.068c dharmeṇa hi mahīpālaś ciraṃ pālayate mahīm

12,069.068d*0168_01 yaḥ kaś cid dhārmiko rājā sa vipanno 'pi bhūpatiḥ

12,069.068d*0168_02 arthakāmavihīno 'pi ciraṃ pālayate mahīm

12,069.069a asminn arthe ca yau ślokau gītāv aṅgirasā svayam

12,069.069c yādavīputra bhadraṃ te śrotum arhasi tāv api

12,069.070a kṛtvā sarvāṇi kāryāṇi samyak saṃpālya medinīm

12,069.070c pālayitvā tathā paurān paratra sukham edhate

12,069.071a kiṃ tasya tapasā rājñaḥ kiṃ ca tasyādhvarair api

12,069.071c apālitāḥ prajā yasya sarvā dharmavinākṛtāḥ

12,069.071d*0169_01 ślokāś cośanasā gītās tān nibodha yudhiṣṭhira

12,069.071d*0169_02 daṇḍanīteś ca yan mūlaṃ trivargasya ca bhūpate

12,069.071d*0169_03 bhārgavāṅgirasaṃ karma ṣoḍaśāṅgaṃ ca yad balam

12,069.071d*0169_04 viṣaṃ māyāś ca daivaṃ ca pauruṣaṃ cārthasiddhaye

12,069.071d*0169_05 prāgudakpravaṇaṃ durgaṃ samāsādya mahīpatiḥ

12,069.071d*0169_06 trivargatrayasaṃpūrṇam upādāya tam udvahet

12,069.071d*0169_07 ṣaṭ pañca ca vinirjitya daśa cāṣṭau ca bhūpatiḥ

12,069.071d*0169_08 trivargair daśabhir yuktaḥ surair api na jīyate

12,069.071d*0169_09 na buddhiṃ parigṛhṇīta strīṇāṃ mūrkhajanasya ca

12,069.071d*0169_10 daivopahatabuddhīnāṃ ye ca vedair vivarjitāḥ

12,069.071d*0169_11 na teṣāṃ śṛṇuyād rājā buddhis teṣāṃ parāṅmukhī

12,069.071d*0169_12 strīpradhānāni rājyāni vidvadbhir varjitāni ca

12,069.071d*0169_13 mūrkhāmātyaprataptāni śuṣyante jalabinduvat

12,069.071d*0169_14 vidvāṃsaḥ prathitā ye ca ye cāptāḥ sarvakarmasu

12,069.071d*0169_15 yuddheṣu dṛṣṭakarmāṇas teṣāṃ ca śṛṇuyān nṛpaḥ

12,069.071d*0169_16 daivaṃ puruṣakāraṃ ca trivargaṃ ca samāśritaḥ

12,069.071d*0169_17 daivatāni ca viprāṃś ca praṇamya vijayī bhavet

12,070.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,070.001a daṇḍanītiś ca rājā ca samastau tāv ubhāv api

12,070.001c kasya kiṃ kurvataḥ siddhyai tan me brūhi pitāmaha

12,070.002 bhīṣma uvāca

12,070.002a mahābhāgyaṃ daṇḍanītyāḥ siddhaiḥ śabdaiḥ sahetukaiḥ

12,070.002c śṛṇu me śaṃsato rājan yathāvad iha bhārata

12,070.003a daṇḍanītiḥ svadharmebhyaś cāturvarṇyaṃ niyacchati

12,070.003c prayuktā svāminā samyag adharmebhyaś ca yacchati

12,070.004a cāturvarṇye svadharmasthe maryādānām asaṃkare

12,070.004c daṇḍanītikṛte kṣeme prajānām akutobhaye

12,070.005a some prayatnaṃ kurvanti trayo varṇā yathāvidhi

12,070.005c tasmād devamanuṣyāṇāṃ sukhaṃ viddhi samāhitam

12,070.006a kālo vā kāraṇaṃ rājño rājā vā kālakāraṇam

12,070.006c iti te saṃśayo mā bhūd rājā kālasya kāraṇam

12,070.007a daṇḍanītyā yadā rājā samyak kārtsnyena vartate

12,070.007c tadā kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate

12,070.008a bhavet kṛtayuge dharmo nādharmo vidyate kva cit

12,070.008c sarveṣām eva varṇānāṃ nādharme ramate manaḥ

12,070.009a yogakṣemāḥ pravartante prajānāṃ nātra saṃśayaḥ

12,070.009c vaidikāni ca karmāṇi bhavanty aviguṇāny uta

12,070.010a ṛtavaś ca sukhāḥ sarve bhavanty uta nirāmayāḥ

12,070.010c prasīdanti narāṇāṃ ca svaravarṇamanāṃsi ca

12,070.011a vyādhayo na bhavanty atra nālpāyur dṛśyate naraḥ

12,070.011c vidhavā na bhavanty atra nṛśaṃso nābhijāyate

12,070.012a akṛṣṭapacyā pṛthivī bhavanty oṣadhayas tathā

12,070.012c tvakpatraphalamūlāni vīryavanti bhavanti ca

12,070.013a nādharmo vidyate tatra dharma eva tu kevalaḥ

12,070.013c iti kārtayugān etān guṇān viddhi yudhiṣṭhira

12,070.014a daṇḍanītyā yadā rājā trīn aṃśān anuvartate

12,070.014c caturtham aṃśam utsṛjya tadā tretā pravartate

12,070.015a aśubhasya caturthāṃśas trīn aṃśān anuvartate

12,070.015c kṛṣṭapacyaiva pṛthivī bhavanty oṣadhayas tathā

12,070.016a ardhaṃ tyaktvā yadā rājā nītyardham anuvartate

12,070.016c tatas tu dvāparaṃ nāma sa kālaḥ saṃpravartate

12,070.017a aśubhasya tadā ardhaṃ dvāv aṃśāv anuvartate

12,070.017c kṛṣṭapacyaiva pṛthivī bhavaty alpaphalā tathā

12,070.018a daṇḍanītiṃ parityajya yadā kārtsnyena bhūmipaḥ

12,070.018c prajāḥ kliśnāty ayogena praviśyati tadā kaliḥ

12,070.019a kalāv adharmo bhūyiṣṭhaṃ dharmo bhavati tu kva cit

12,070.019c sarveṣām eva varṇānāṃ svadharmāc cyavate manaḥ

12,070.020a śūdrā bhaikṣeṇa jīvanti brāhmaṇāḥ paricaryayā

12,070.020c yogakṣemasya nāśaś ca vartate varṇasaṃkaraḥ

12,070.021a vaidikāni ca karmāṇi bhavanti viguṇāny uta

12,070.021c ṛtavo nasukhāḥ sarve bhavanty āmayinas tathā

12,070.022a hrasanti ca manuṣyāṇāṃ svaravarṇamanāṃsy uta

12,070.022c vyādhayaś ca bhavanty atra mriyante cāgatāyuṣaḥ

12,070.023a vidhavāś ca bhavanty atra nṛśaṃsā jāyate prajā

12,070.023c kva cid varṣati parjanyaḥ kva cit sasyaṃ prarohati

12,070.024a rasāḥ sarve kṣayaṃ yānti yadā necchati bhūmipaḥ

12,070.024c prajāḥ saṃrakṣituṃ samyag daṇḍanītisamāhitaḥ

12,070.025a rājā kṛtayugasraṣṭā tretāyā dvāparasya ca

12,070.025c yugasya ca caturthasya rājā bhavati kāraṇam

12,070.026a kṛtasya karaṇād rājā svargam atyantam aśnute

12,070.026c tretāyāḥ karaṇād rājā svargaṃ nātyantam aśnute

12,070.027a pravartanād dvāparasya yathābhāgam upāśnute

12,070.027c kaleḥ pravartanād rājā pāpam atyantam aśnute

12,070.028a tato vasati duṣkarmā narake śāśvatīḥ samāḥ

12,070.028c prajānāṃ kalmaṣe magno 'kīrtiṃ pāpaṃ ca vindati

12,070.028d*0170_01 daṇḍanītiṃ puraskṛtya yadā rājā praśāsti

12,070.028d*0171_01 yogakṣemāḥ pravartante prajānāṃ nātra saṃśayaḥ

12,070.029a daṇḍanītiṃ puraskṛtya vijānan kṣatriyaḥ sadā

12,070.029b*0172_01 paripālyāḥ prajāḥ samyag iha pretya ca kāmadāḥ

12,070.029c anavāptaṃ ca lipseta labdhaṃ ca paripālayet

12,070.029d*0173_01 **** **** kṣatriyeṇa vijānatā

12,070.029d*0173_02 lipsitavyam alabdhaṃ ca labdhaṃ rakṣyaṃ ca bhārata

12,070.030a lokasya sīmantakarī maryādā lokabhāvanī

12,070.030c samyaṅ nītā daṇḍanītir yathā mātā yathā pitā

12,070.031a yasyāṃ bhavanti bhūtāni tad viddhi bharatarṣabha

12,070.031c eṣa eva paro dharmo yad rājā daṇḍanītimān

12,070.032a tasmāt kauravya dharmeṇa prajāḥ pālaya nītimān

12,070.032c evaṃvṛttaḥ prajā rakṣan svargaṃ jetāsi durjayam

12,071.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,071.001a kena vṛttena vṛttajña vartamāno mahīpatiḥ

12,071.001c sukhenārthān sukhodarkān iha ca pretya cāpnuyāt

12,071.002 bhīṣma uvāca

12,071.002a iyaṃ guṇānāṃ ṣaṭtriṃśat ṣaṭtriṃśad guṇasaṃyutā

12,071.002c yān guṇāṃs tu guṇopetaḥ kurvan guṇam avāpnuyāt

12,071.003a cared dharmān akaṭuko muñcet snehaṃ na nāstikaḥ

12,071.003c anṛśaṃsaś cared arthaṃ caret kāmam anuddhataḥ

12,071.004a priyaṃ brūyād akṛpaṇaḥ śūraḥ syād avikatthanaḥ

12,071.004c dātā nāpātravarṣī syāt pragalbhaḥ syād aniṣṭhuraḥ

12,071.005a saṃdadhīta na cānāryair vigṛhṇīyān na bandhubhiḥ

12,071.005c nānāptaiḥ kārayec cāraṃ kuryāt kāryam apīḍayā

12,071.006a arthān brūyān na cāsatsu guṇān brūyān na cātmanaḥ

12,071.006c ādadyān na ca sādhubhyo nāsatpuruṣam āśrayet

12,071.007a nāparīkṣya nayed daṇḍaṃ na ca mantraṃ prakāśayet

12,071.007c visṛjen na ca lubdhebhyo viśvasen nāpakāriṣu

12,071.008a anīrṣur guptadāraḥ syāc cokṣaḥ syād aghṛṇī nṛpaḥ

12,071.008c striyaṃ seveta nātyarthaṃ mṛṣṭaṃ bhuñjīta nāhitam

12,071.009a astabdhaḥ pūjayen mānyān gurūn seved amāyayā

12,071.009c arced devān na dambhena śriyam icched akutsitām

12,071.010a seveta praṇayaṃ hitvā dakṣaḥ syān na tv akālavit

12,071.010c sāntvayen na ca bhogārtham anugṛhṇan na cākṣipet

12,071.011a praharen na tv avijñāya hatvā śatrūn na śeṣayet

12,071.011c krodhaṃ kuryān na cākasmān mṛduḥ syān nāpakāriṣu

12,071.012a evaṃ carasva rājyastho yadi śreya ihecchasi

12,071.012c ato 'nyathā narapatir bhayam ṛcchaty anuttamam

12,071.013a iti sarvān guṇān etān yathoktān yo 'nuvartate

12,071.013c anubhūyeha bhadrāṇi pretya svarge mahīyate

12,071.014 vaiśaṃpāyana uvāca

12,071.014a idaṃ vacaḥ śāṃtanavasya śuśruvān; yudhiṣṭhiraḥ pāṇḍavamukhyasaṃvṛtaḥ

12,071.014c tadā vavande ca pitāmahaṃ nṛpo; yathoktam etac ca cakāra buddhimān

12,072.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,072.001a kathaṃ rājā prajā rakṣan nādhibandhena yujyate

12,072.001c dharme ca nāparādhnoti tan me brūhi pitāmaha

12,072.002 bhīṣma uvāca

12,072.002a samāsenaiva te tāta dharmān vakṣyāmi niścitān

12,072.002c vistareṇa hi dharmāṇāṃ na jātv antam avāpnuyāt

12,072.003a dharmaniṣṭhāñ śrutavato vedavratasamāhitān

12,072.003c arcitān vāsayethās tvaṃ gṛhe guṇavato dvijān

12,072.004a pratyutthāyopasaṃgṛhya caraṇāv abhivādya ca

12,072.004c atha sarvāṇi kurvīthāḥ kāryāṇi sapurohitaḥ

12,072.005a dharmakāryāṇi nirvartya maṅgalāni prayujya ca

12,072.005c brāhmaṇān vācayethās tvam arthasiddhijayāśiṣaḥ

12,072.006a ārjavena ca saṃpanno dhṛtyā buddhyā ca bhārata

12,072.006c arthārthaṃ parigṛhṇīyāt kāmakrodhau ca varjayet

12,072.007a kāmakrodhau puraskṛtya yo 'rthaṃ rājānutiṣṭhati

12,072.007c na sa dharmaṃ na cāpy arthaṃ parigṛhṇāti bāliśaḥ

12,072.008a mā sma lubdhāṃś ca mūrkhāṃś ca kāme cārtheṣu yūyujaḥ

12,072.008c alubdhān buddhisaṃpannān sarvakarmasu yojayet

12,072.009a mūrkho hy adhikṛto 'rtheṣu kāryāṇām aviśāradaḥ

12,072.009c prajāḥ kliśnāty ayogena kāmadveṣasamanvitaḥ

12,072.010a baliṣaṣṭhena śulkena daṇḍenāthāparādhinām

12,072.010c śāstranītena lipsethā vetanena dhanāgamam

12,072.011a dāpayitvā karaṃ dharmyaṃ rāṣṭraṃ nityaṃ yathāvidhi

12,072.011c aśeṣān kalpayed rājā yogakṣemān atandritaḥ

12,072.012a gopāyitāraṃ dātāraṃ dharmanityam atandritam

12,072.012c akāmadveṣasaṃyuktam anurajyanti mānavāḥ

12,072.013a mā smādharmeṇa lābhena lipsethās tvaṃ dhanāgamam

12,072.013c dharmārthāv adhruvau tasya yo 'paśāstraparo bhavet

12,072.014a apaśāstraparo rājā saṃcayān nādhigacchati

12,072.014c asthāne cāsya tad vittaṃ sarvam eva vinaśyati

12,072.015a arthamūlo 'pahiṃsāṃ ca kurute svayam ātmanaḥ

12,072.015c karair aśāstradṛṣṭair hi mohāt saṃpīḍayan prajāḥ

12,072.016a ūdhaś chindyād dhi yo dhenvāḥ kṣīrārthī na labhet payaḥ

12,072.016b*0174_01 yo hi pakvaṃ drumaṃ chidya labhate na punaḥ phalam

12,072.016c evaṃ rāṣṭram ayogena pīḍitaṃ na vivardhate

12,072.016d*0175_01 yavasodakam ādāya sāntvena vinayena ca

12,072.017a yo hi dogdhrīm upāste tu sa nityaṃ labhate payaḥ

12,072.017c evaṃ rāṣṭram upāyena bhuñjāno labhate phalam

12,072.018a atha rāṣṭram upāyena bhujyamānaṃ surakṣitam

12,072.018c janayaty atulāṃ nityaṃ kośavṛddhiṃ yudhiṣṭhira

12,072.019a dogdhi dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca prajā rājñi surakṣitā

12,072.019c nityaṃ svebhyaḥ parebhyaś ca tṛptā mātā yathā payaḥ

12,072.020a mālākāropamo rājan bhava māṅgārikopamaḥ

12,072.020c tathā yuktaś ciraṃ rāṣṭraṃ bhoktuṃ śakyasi pālayan

12,072.021a paracakrābhiyānena yadi te syād dhanakṣayaḥ

12,072.021c atha sāmnaiva lipsethā dhanam abrāhmaṇeṣu yat

12,072.022a mā sma te brāhmaṇaṃ dṛṣṭvā dhanasthaṃ pracalen manaḥ

12,072.022c antyāyām apy avasthāyāṃ kim u sphītasya bhārata

12,072.023a dhanāni tebhyo dadyās tvaṃ yathāśakti yathārhataḥ

12,072.023c sāntvayan parirakṣaṃś ca svargam āpsyasi durjayam

12,072.024a evaṃ dharmeṇa vṛttena prajās tvaṃ paripālayan

12,072.024c svantaṃ puṇyaṃ yaśovantaṃ prāpsyase kurunandana

12,072.025a dharmeṇa vyavahāreṇa prajāḥ pālaya pāṇḍava

12,072.025c yudhiṣṭhira tathā yukto nādhibandhena yokṣyase

12,072.026a eṣa eva paro dharmo yad rājā rakṣate prajāḥ

12,072.026c bhūtānāṃ hi yathā dharme rakṣaṇaṃ ca parā dayā

12,072.026d*0176_01 iha loke sukhaṃ prāpya paratra ca mahītale

12,072.026d*0176_02 evaṃ tebhyaḥ paracceto (sic) brāhmaṇebhyo yathāvidhi

12,072.026d*0176_03 sattvena paribhogāya svargaṃ jeṣyasi durjayam

12,072.027a tasmād evaṃ paraṃ dharmaṃ manyante dharmakovidāḥ

12,072.027c yad rājā rakṣaṇe yukto bhūteṣu kurute dayām

12,072.028a yad ahnā kurute pāpam arakṣan bhayataḥ prajāḥ

12,072.028c rājā varṣasahasreṇa tasyāntam adhigacchati

12,072.029a yad ahnā kurute puṇyaṃ prajā dharmeṇa pālayan

12,072.029c daśa varṣasahasrāṇi tasya bhuṅkte phalaṃ divi

12,072.029d*0177_01 yadā na kurute dharmaṃ rājā bhūtāni pālayan

12,072.029d*0177_02 prajāpuṇyaṃ caturbhāgaṃ tadā na prāpnuyān nṛpaḥ

12,072.030a sviṣṭiḥ svadhītiḥ sutapā lokāñ jayati yāvataḥ

12,072.030c kṣaṇena tān avāpnoti prajā dharmeṇa pālayan

12,072.031a evaṃ dharmaṃ prayatnena kaunteya paripālayan

12,072.031c iha puṇyaphalaṃ labdhvā nādhibandhena yokṣyase

12,072.032a svargaloke ca mahatīṃ śriyaṃ prāpsyasi pāṇḍava

12,072.032c asaṃbhavaś ca dharmāṇām īdṛśānām arājasu

12,072.032e tasmād rājaiva nānyo 'sti yo mahat phalam āpnuyāt

12,072.033a sa rājyam ṛddhimat prāpya dharmeṇa paripālayan

12,072.033c indraṃ tarpaya somena kāmaiś ca suhṛdo janān

12,073.001 bhīṣma uvāca

12,073.001a ya eva tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet

12,073.001c sa eva rājñā kartavyo rājan rājapurohitaḥ

12,073.001d*0178_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,073.001d*0178_01 kīdṛśo brāhmaṇo rājñāṃ kāryākāryavicāraṇe

12,073.001d*0178_02 kṣamaḥ kartuṃ samartho vā tan me brūhi pitāmaha

12,073.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,073.002c purūravasa ailasya saṃvādaṃ mātariśvanaḥ

12,073.003 aila uvāca

12,073.003a kutaḥ svid brāhmaṇo jāto varṇāś cāpi kutas trayaḥ

12,073.003c kasmāc ca bhavati śreyān etad vāyo vicakṣva me

12,073.004 vāyur uvāca

12,073.004a brahmaṇo mukhataḥ sṛṣṭo brāhmaṇo rājasattama

12,073.004c bāhubhyāṃ kṣatriyaḥ sṛṣṭa ūrubhyāṃ vaiśya ucyate

12,073.005a varṇānāṃ paricaryārthaṃ trayāṇāṃ puruṣarṣabha

12,073.005c varṇaś caturthaḥ paścāt tu padbhyāṃ śūdro vinirmitaḥ

12,073.006a brāhmaṇo jātamātras tu pṛthivīm anvajāyata

12,073.006c īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ dharmakośasya guptaye

12,073.006d*0179_01 sarvasvaṃ brāhmaṇasyedaṃ yat kiṃ cid iha dṛśyate

12,073.006d*0179_02 dharmayuktaṃ praśastaṃ ca jagaty asmin nṛpātmaja

12,073.007a tataḥ pṛthivyā goptāraṃ kṣatriyaṃ daṇḍadhāriṇam

12,073.007c dvitīyaṃ varṇam akarot prajānām anuguptaye

12,073.008a vaiśyas tu dhanadhānyena trīn varṇān bibhṛyād imān

12,073.008c śūdro hy enān paricared iti brahmānuśāsanam

12,073.009 aila uvāca

12,073.009a dvijasya kṣatrabandhor vā kasyeyaṃ pṛthivī bhavet

12,073.009c dharmataḥ saha vittena samyag vāyo pracakṣva me

12,073.010 vāyur uvāca

12,073.010a viprasya sarvam evaitad yat kiṃ cij jagatīgatam

12,073.010b*0180_01 dhanaṃ dhānyaṃ hiraṇyaṃ ca striyo ratnāni vāhanam

12,073.010b*0180_02 maṅgalaṃ ca praśastaṃ ca yac cānyad api vidyate

12,073.010c jyeṣṭhenābhijaneneha tad dharmakuśalā viduḥ

12,073.011a svam eva brāhmaṇo bhuṅkte svaṃ vaste svaṃ dadāti ca

12,073.011c gurur hi sarvavarṇānāṃ jyeṣṭhaḥ śreṣṭhaś ca vai dvijaḥ

12,073.012a patyabhāve yathā strī hi devaraṃ kurute patim

12,073.012c ānantaryāt tathā kṣatraṃ pṛthivī kurute patim

12,073.013a eṣa te prathamaḥ kalpa āpady anyo bhaved ataḥ

12,073.013c yadi svarge paraṃ sthānaṃ dharmataḥ parimārgasi

12,073.014a yaḥ kaś cid vijayed bhūmiṃ brāhmaṇāya nivedayet

12,073.014c śrutavṛttopapannāya dharmajñāya tapasvine

12,073.015a svadharmaparitṛptāya yo na vittaparo bhavet

12,073.015c yo rājānaṃ nayed buddhyā sarvataḥ paripūrṇayā

12,073.016a brāhmaṇo hi kule jātaḥ kṛtaprajño vinītavāk

12,073.016c śreyo nayati rājānaṃ bruvaṃś citrāṃ sarasvatīm

12,073.017a rājā carati yaṃ dharmaṃ brāhmaṇena nidarśitam

12,073.017c śuśrūṣur anahaṃvādī kṣatradharmavrate sthitaḥ

12,073.018a tāvatā sa kṛtaprajñaś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati

12,073.018c tasya dharmasya sarvasya bhāgī rājapurohitaḥ

12,073.019a evam eva prajāḥ sarvā rājānam abhisaṃśritāḥ

12,073.019b*0181_01 brāhmaṇaṃ ca suvidvāṃsaṃ rājaśāstravipaścitam

12,073.019c samyagvṛttāḥ svadharmasthā na kutaś cid bhayānvitāḥ

12,073.020a rāṣṭre caranti yaṃ dharmaṃ rājñā sādhv abhirakṣitāḥ

12,073.020c caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhāgaṃ sa vindati

12,073.021a devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ

12,073.021c yajñam evopajīvanti nāsti ceṣṭam arājake

12,073.022a ito dattena jīvanti devatāḥ pitaras tathā

12,073.022c rājany evāsya dharmasya yogakṣemaḥ pratiṣṭhitaḥ

12,073.023a chāyāyām apsu vāyau ca sukham uṣṇe 'dhigacchati

12,073.023c agnau vāsasi sūrye ca sukhaṃ śīte 'dhigacchati

12,073.024a śabde sparśe rase rūpe gandhe ca ramate manaḥ

12,073.024c teṣu bhogeṣu sarveṣu nabhīto labhate sukham

12,073.025a abhayasyaiva yo dātā tasyaiva sumahat phalam

12,073.025c na hi prāṇasamaṃ dānaṃ triṣu lokeṣu vidyate

12,073.026a indro rājā yamo rājā dharmo rājā tathaiva ca

12,073.026c rājā bibharti rūpāṇi rājñā sarvam idaṃ dhṛtam

12,074.000*0182_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,074.000*0182_01 rājñā purohitaḥ kāryaḥ kīdṛśo varṇato bhavet

12,074.000*0182_02 bhīṣma uvāca

12,074.000*0182_02 purodhā yādṛśaḥ kāryaḥ kathayasva pitāmaha

12,074.000*0182_03 gauro vā lohito vāpi śyāmo vā nīrujaḥ sukhī

12,074.000*0182_04 akrodhano nacapalaḥ sarvataś ca jitendriyaḥ

12,074.001 bhīṣma uvāca

12,074.001a rājñā purohitaḥ kāryo bhaved vidvān bahuśrutaḥ

12,074.001c ubhau samīkṣya dharmārthāv aprameyāv anantaram

12,074.002a dharmātmā dharmavid yeṣāṃ rājñāṃ rājan purohitaḥ

12,074.002b@008_0001 teṣām arthaś ca kāmaś ca dharmaś ceti viniścayaḥ

12,074.002b@008_0002 ślokāṃś cośanasā gītāṃs tān nibodha yudhiṣṭhiraḥ

12,074.002b@008_0003 ucchiṣṭaḥ sa bhaved rājā yasya nāsti purohitaḥ

12,074.002b@008_0004 rakṣasām asurāṇāṃ ca piśācoragapakṣiṇām

12,074.002b@008_0005 śatrūṇāṃ ca bhaved vadhyo yasya nāsti purohitaḥ

12,074.002b@008_0006 brahmatvaṃ sarvayajñeṣu kurvītātharvaṇo dvijaḥ

12,074.002b@008_0007 rājñaś cātharvavedena sarvakarmāṇi kārayet

12,074.002b@008_0008 brūyād garhyāṇi satataṃ mahotpātāny aghāni ca

12,074.002b@008_0009 iṣṭamaṅgalayuktāni tathāntaḥpurakāṇi ca

12,074.002b@008_0010 gītanṛttādhikāreṣu saṃmateṣu mahīpateḥ

12,074.002b@008_0011 kartavyaṃ karaṇīyāni vaiśvadevabalī tathā

12,074.002b@008_0012 pakṣasaṃdhiṣu kurvīta mahāśāntiṃ purohitaḥ

12,074.002b@008_0013 raudrahomasahasraṃ ca svasya rājñaḥ priyaṃ hitam

12,074.002b@008_0014 rājñaḥ pāpamalāḥ sapta yān ṛcchati purohitaḥ

12,074.002b@008_0015 amātyāś ca kukarmāṇo mantriṇaś cāpy upekṣakāḥ

12,074.002b@008_0016 cauryam avyavahāraṃ ca vyavahāropasevinām

12,074.002b@008_0017 adaṇḍyadaṇḍanaṃ caiva daṇḍyānāṃ cāpy adaṇḍanam

12,074.002b@008_0018 hiṃsā cānyatra saṃgrāmād yajñāc ca mala ucyate

12,074.002b@008_0019 kubhṛtyais tu prajānāśaḥ saptamas tu mahāmalaḥ

12,074.002b@008_0020 raudrair homair mahāśāntyā ghṛtakambalakarmaṇā

12,074.002b@008_0021 bhṛgvaṅgiro vidhijño vai purodhā nirṇuden malān

12,074.002b@008_0022 etān hitvā divaṃ yāti rājā sapta mahāmalān

12,074.002b@008_0023 sāmātyaḥ sapurodhāś ca prajānāṃ pālane rataḥ

12,074.002b@008_0024 etasminn eva kauravya paurohitye mahāmate

12,074.002b@008_0025 ślokān āha surendrasya gurur devo bṛhaspatiḥ

12,074.002b@008_0026 tān nibodha mahābhāga mahīpālahitāñ śubhān

12,074.002b@008_0027 ṛgvede sāmavede ca yajurvede ca vājinām

12,074.002b@008_0028 na nirdiṣṭāni karmāṇi triṣu sthāneṣu bhūbhṛtām

12,074.002b@008_0029 śāntikaṃ pauṣṭikaṃ caiva aniṣṭānāṃ ca śātanam

12,074.002b@008_0030 śaptās te yājñavalkyena yajñānāṃ hitam īhatā

12,074.002b@008_0031 brahmiṣṭhānāṃ variṣṭhena brahmaṇaḥ saṃmate vibhoḥ

12,074.002b@008_0032 bahvṛcaṃ sāmagaṃ caiva vājinaṃ ca vivarjayet

12,074.002b@008_0033 bahvṛco rāṣṭranāśāya rājanāśāya sāmagaḥ

12,074.002b@008_0034 adhvaryur balanāśāya prokto vājasaneyakaḥ

12,074.002b@008_0035 abrāhmaṇeṣu varṇeṣu mantrān vājasaneyakān

12,074.002b@008_0036 śāntike pauṣṭike caiva nityaṃ karmaṇi varjayet

12,074.002b@008_0037 brāhmaṇasya mahīpasya sarvathā na virodhinaḥ

12,074.002b@008_0038 vedāś catvāra ity ete brāhmaṇā ye ca tad viduḥ

12,074.002b@008_0039 paurohitye pramāṇaṃ tu brāhmaṇaś ca mahīpate

12,074.002b@008_0040 jātyā na kṣatriyaḥ proktaḥ kṣatatrāṇaṃ karoti yaḥ

12,074.002b@008_0041 cāturvarṇyabahiṣṭho 'pi sa eva kṣatriyaḥ smṛtaḥ

12,074.002b@008_0042 bhārgavāṅgirasair mantrais teṣāṃ karma vidhīyate

12,074.002b@008_0043 vaitānaṃ karma yac caiva gṛhyakarma ca yat smṛtam

12,074.002b@008_0044 dvijātīnāṃ trayāṇāṃ tu sarvakarma vidhīyate

12,074.002b@008_0045 rājadharmapravṛttānāṃ hitārthaṃ trīṇi kārayet

12,074.002b@008_0046 śāntikaṃ pauṣṭikaṃ caiva tathābhicaraṇaṃ ca yat

12,074.002b@008_0047 agniṣṭomamukhair yajñair dūṣitā bhūpakarmabhiḥ

12,074.002b@008_0048 na samyak phalam icchanti ye yajanti dvijātayaḥ

12,074.002b@008_0049 paurohityaṃ hi kurvāṇā nāśaṃ yāsyanti bhūbhṛtām

12,074.002b@008_0050 yajñakarmāṇi kurvāṇā ṛtvijas tu virodhinaḥ

12,074.002b@008_0051 brahmakṣatraviśaḥ sarve paurohitye vivarjitāḥ

12,074.002b@008_0052 tadabhāve ca pārakyaṃ nirdiṣṭaṃ rājakarmasu

12,074.002b@008_0053 ṛṣiṇā yājñavalkyena tat tathā na tad anyathā

12,074.002b@008_0054 bhārgavāṅgirasāṃ vede kṛtavidyaḥ ṣaḍaṅgavit

12,074.002b@008_0055 yajñakarmavidhijñaś ca vidhijñaḥ pauṣṭikeṣu ca

12,074.002b@008_0056 aṣṭādaśavikalpānāṃ vidhijñaḥ śāntikarmaṇām

12,074.002b@008_0057 sarvarogavihīnaś ca saṃyataḥ saṃyatendriyaḥ

12,074.002b@008_0058 śvitrakuṣṭhakṣayakṣīṇair grahāpasmāradūṣitaiḥ

12,074.002b@008_0059 aśastair vātaduṣṭaiś ca dūrasthaiḥ saṃvaden nṛpaḥ

12,074.002b@008_0060 rogiṇaṃ tv ṛtvijaṃ caiva varjayec ca purohitam

12,074.002b@008_0061 na cānyasya kṛtaṃ yena paurohityaṃ kadā cana

12,074.002b@008_0062 yasya yājyo mṛtaś caiva bhraṣṭaḥ pravrajito 'tha vā

12,074.002b@008_0063 yuddhe parājitaś caiva sarvāṃs tān varjayen nṛpaḥ

12,074.002b@008_0064 nakṣatrasyānukūlyena yaḥ saṃjāto nareśvaraḥ

12,074.002b@008_0065 rājaśāstravinītaś ca śreyān rājñaḥ purohitaḥ

12,074.002b@008_0066 adhanyānāṃ nimittānām utpātānām athārthavit

12,074.002b@008_0067 śatrupakṣakṣayajñaś ca śreyān rājñaḥ purohitaḥ

12,074.002b@008_0068 vājinaṃ tadabhāve ca carakādhvaryavān atha

12,074.002b@008_0069 bahvṛcaṃ sāmagaṃ caiva nītiśāstrakṛtaśramān

12,074.002b@008_0070 kṛtino 'tharvaṇe vede sthāpayet tu purohitān

12,074.002b@008_0071 hiṃsāliṅgā hi nirdiṣṭā mantrā vaitānikair dvijaiḥ

12,074.002b@008_0072 na tān uccārayet prājñaḥ kṣātradharmavirodhinaḥ

12,074.002b@008_0073 prajāguṇaḥ purodhāś ca purohitaguṇāḥ prajāḥ

12,074.002c rājā caivaṃ guṇo yeṣāṃ kuśalaṃ teṣu sarvaśaḥ

12,074.003a ubhau prajā vardhayato devān pūrvān parān pitṝn

12,074.003c yau sameyāsthitau dharme śraddheyau sutapasvinau

12,074.004a parasparasya suhṛdau saṃmatau samacetasau

12,074.004c brahmakṣatrasya saṃmānāt prajāḥ sukham avāpnuyuḥ

12,074.005a vimānanāt tayor eva prajā naśyeyur eva ha

12,074.005c brahmakṣatraṃ hi sarveṣāṃ dharmāṇāṃ mūlam ucyate

12,074.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,074.006c ailakaśyapasaṃvādaṃ taṃ nibodha yudhiṣṭhira

12,074.007 aila uvāca

12,074.007a yadā hi brahma prajahāti kṣatraṃ; kṣatraṃ yadā vā prajahāti brahma

12,074.007c anvag balaṃ katame 'smin bhajante; tathābalyaṃ katame 'smin viyanti

12,074.008 kaśyapa uvāca

12,074.008a vyṛddhaṃ rāṣṭraṃ bhavati kṣatriyasya; brahma kṣatraṃ yatra virudhyate ha

12,074.008c anvag balaṃ dasyavas tad bhajante; 'balyaṃ tathā tatra viyanti santaḥ

12,074.009a naiṣām ukṣā vardhate nota usrā; na gargaro mathyate no yajante

12,074.009c naiṣāṃ putrā vedam adhīyate ca; yadā brahma kṣatriyāḥ saṃtyajanti

12,074.010a naiṣām ukṣā vardhate jātu gehe; nādhīyate saprajā no yajante

12,074.010c apadhvastā dasyubhūtā bhavanti; ye brāhmaṇāḥ kṣatriyān saṃtyajanti

12,074.011a etau hi nityasaṃyuktāv itaretaradhāraṇe

12,074.011c kṣatraṃ hi brahmaṇo yonir yoniḥ kṣatrasya ca dvijāḥ

12,074.012a ubhāv etau nityam abhiprapannau; saṃprāpatur mahatīṃ śrīpratiṣṭhām

12,074.012c tayoḥ saṃdhir bhidyate cet purāṇas; tataḥ sarvaṃ bhavati hi saṃpramūḍham

12,074.013a nātra plavaṃ labhate pāragāmī; mahāgādhe naur iva saṃpraṇunnā

12,074.013c cāturvarṇyaṃ bhavati ca saṃpramūḍhaṃ; tataḥ prajāḥ kṣayasaṃsthā bhavanti

12,074.014a brahmavṛkṣo rakṣyamāṇo madhu hema ca varṣati

12,074.014c arakṣyamāṇaḥ satatam aśru pāpaṃ ca varṣati

12,074.015a abrahmacārī caraṇād apeto; yadā brahmā brahmaṇi trāṇam icchet

12,074.015c āścaryaśo varṣati tatra devas; tatrābhīkṣṇaṃ duḥsahāś cāviśanti

12,074.016a striyaṃ hatvā brāhmaṇaṃ vāpi pāpaḥ; sabhāyāṃ yatra labhate 'nuvādam

12,074.016c rājñaḥ sakāśe na bibheti cāpi; tato bhayaṃ jāyate kṣatriyasya

12,074.017a pāpaiḥ pāpe kriyamāṇe 'tivelaṃ; tato rudro jāyate deva eṣaḥ

12,074.017c pāpaiḥ pāpāḥ saṃjanayanti rudraṃ; tataḥ sarvān sādhvasādhūn hinasti

12,074.018 aila uvāca

12,074.018a kuto rudraḥ kīdṛśo vāpi rudraḥ; sattvaiḥ sattvaṃ dṛśyate vadhyamānam

12,074.018c etad vidvan kaśyapa me pracakṣva; yato rudro jāyate deva eṣaḥ

12,074.019 kaśyapa uvāca

12,074.019a ātmā rudro hṛdaye mānavānāṃ; svaṃ svaṃ dehaṃ paradehaṃ ca hanti

12,074.019c vātotpātaiḥ sadṛśaṃ rudram āhur; dāvair jīmūtaiḥ sadṛśaṃ rūpam asya

12,074.020 aila uvāca

12,074.020a na vai vātaṃ parivṛnoti kaś cin; na jīmūto varṣati naiva dāvaḥ

12,074.020c tathāyukto dṛśyate mānaveṣu; kāmadveṣād badhyate mucyate ca

12,074.021 kaśyapa uvāca

12,074.021a yathaikagehe jātavedāḥ pradīptaḥ; kṛtsnaṃ grāmaṃ pradahet sa tvarāvān

12,074.021c vimohanaṃ kurute deva eṣa; tataḥ sarvaṃ spṛśyate puṇyapāpaiḥ

12,074.022 aila uvāca

12,074.022a yadi daṇḍaḥ spṛśate puṇyabhājaṃ; pāpaiḥ pāpe kriyamāṇe 'viśeṣāt

12,074.022c kasya hetoḥ sukṛtaṃ nāma kuryād; duṣkṛtaṃ vā kasya hetor na kuryāt

12,074.023 kaśyapa uvāca

12,074.023a asaṃtyāgāt pāpakṛtām apāpāṃs; tulyo daṇḍaḥ spṛśate miśrabhāvāt

12,074.023c śuṣkeṇārdraṃ dahyate miśrabhāvān; na miśraḥ syāt pāpakṛdbhiḥ kathaṃ cit

12,074.024 aila uvāca

12,074.024a sādhvasādhūn dhārayatīha bhūmiḥ; sādhvasādhūṃs tāpayatīha sūryaḥ

12,074.024c sādhvasādhūn vātayatīha vāyur; āpas tathā sādhvasādhūn vahanti

12,074.025 kaśyapa uvāca

12,074.025a evam asmin vartate loka eva; nāmutraivaṃ vartate rājaputra

12,074.025c pretyaitayor antaravān viśeṣo; yo vai puṇyaṃ carate yaś ca pāpam

12,074.026a puṇyasya loko madhumān ghṛtārcir; hiraṇyajyotir amṛtasya nābhiḥ

12,074.026c tatra pretya modate brahmacārī; na tatra mṛtyur na jarā nota duḥkham

12,074.027a pāpasya loko nirayo 'prakāśo; nityaṃ duḥkhaḥ śokabhūyiṣṭha eva

12,074.027c tatrātmānaṃ śocate pāpakarmā; bahvīḥ samāḥ prapatann apratiṣṭhaḥ

12,074.028a mitho bhedād brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ; prajā duḥkhaṃ duḥsahaṃ cāviśanti

12,074.028c evaṃ jñātvā kārya eveha vidvān; purohito naikavidyo nṛpeṇa

12,074.029a taṃ caivānvabhiṣicyeta tathā dharmo vidhīyate

12,074.029c agryo hi brāhmaṇaḥ proktaḥ sarvasyaiveha dharmataḥ

12,074.030a pūrvaṃ hi brāhmaṇāḥ sṛṣṭā iti dharmavido viduḥ

12,074.030c jyeṣṭhenābhijanenāsya prāptaṃ sarvaṃ yad uttaram

12,074.031a tasmān mānyaś ca pūjyaś ca brāhmaṇaḥ prasṛtāgrabhuk

12,074.031c sarvaṃ śreṣṭhaṃ variṣṭhaṃ ca nivedyaṃ tasya dharmataḥ

12,074.032a avaśyam etat kartavyaṃ rājñā balavatāpi hi

12,074.032c brahma vardhayati kṣatraṃ kṣatrato brahma vardhate

12,074.032d*0183_01 evaṃ rājñā viśeṣeṇa pūjyā vai brāhmaṇāḥ sadā

12,074.032d*0184_01 rājñaḥ sarvasya cānyasya svāmī rājapurohitaḥ

12,075.001 bhīṣma uvāca

12,075.001a yogakṣemo hi rāṣṭrasya rājanyāyatta ucyate

12,075.001c yogakṣemaś ca rājño 'pi samāyattaḥ purohite

12,075.001d*0185_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,075.001d*0185_01 brahmakṣatrasya sāmarthyaṃ kathitaṃ te pitāmaha

12,075.001d*0185_02 purohitaprabhāvaś ca lakṣaṇaṃ ca purodhasaḥ

12,075.001d*0185_03 idānīṃ śrotum icchāmi brahmakṣatravinirṇayam

12,075.001d*0185_04 brahmakṣatraṃ hi sarvasya kāraṇaṃ jagataḥ param

12,075.001d*0185_05 yogakṣemo hi rāṣṭrasya tābhyām āyatta eva hi

12,075.002a yatādṛṣṭaṃ bhayaṃ brahma prajānāṃ śamayaty uta

12,075.002c dṛṣṭaṃ ca rājā bāhubhyāṃ tad rāṣṭraṃ sukham edhate

12,075.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,075.003c mucukundasya saṃvādaṃ rājño vaiśravaṇasya ca

12,075.004a mucukundo vijityemāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpatiḥ

12,075.004c jijñāsamānaḥ svabalam abhyayād alakādhipam

12,075.005a tato vaiśravaṇo rājā rakṣāṃsi samavāsṛjat

12,075.005c te balāny avamṛdnantaḥ prācaraṃs tasya nairṛtāḥ

12,075.006a sa hanyamāne sainye sve mucukundo narādhipaḥ

12,075.006c garhayām āsa vidvāṃsaṃ purohitam ariṃdamaḥ

12,075.007a tata ugraṃ tapas taptvā vasiṣṭho brahmavittamaḥ

12,075.007c rakṣāṃsy apāvadhīt tatra panthānaṃ cāpy avindata

12,075.008a tato vaiśravaṇo rājā mucukundam adarśayat

12,075.008c vadhyamāneṣu sainyeṣu vacanaṃ cedam abravīt

12,075.009a tvatto hi balinaḥ pūrve rājānaḥ sapurohitāḥ

12,075.009c na caivaṃ samavartaṃs te yathā tvam iha vartase

12,075.010a te khalv api kṛtāstrāś ca balavantaś ca bhūmipāḥ

12,075.010c āgamya paryupāsante mām īśaṃ sukhaduḥkhayoḥ

12,075.011a yady asti bāhuvīryaṃ te tad darśayitum arhasi

12,075.011c kiṃ brāhmaṇabalena tvam atimātraṃ pravartase

12,075.012a mucukundas tataḥ kruddhaḥ pratyuvāca dhaneśvaram

12,075.012c nyāyapūrvam asaṃrabdham asaṃbhrāntam idaṃ vacaḥ

12,075.013a brahmakṣatram idaṃ sṛṣṭam ekayoni svayaṃbhuvā

12,075.013c pṛthag balavidhānaṃ ca tal lokaṃ parirakṣati

12,075.014a tapomantrabalaṃ nityaṃ brāhmaṇeṣu pratiṣṭhitam

12,075.014c astrabāhubalaṃ nityaṃ kṣatriyeṣu pratiṣṭhitam

12,075.015a tābhyāṃ saṃbhūya kartavyaṃ prajānāṃ paripālanam

12,075.015c tathā ca māṃ pravartantaṃ garhayasy alakādhipa

12,075.016a tato 'bravīd vaiśravaṇo rājānaṃ sapurohitam

12,075.016c nāhaṃ rājyam anirdiṣṭaṃ kasmai cid vidadhāmy uta

12,075.017a nācchinde cāpi nirdiṣṭam iti jānīhi pārthiva

12,075.017c praśādhi pṛthivīṃ vīra maddattām akhilām imām

12,075.017d*0186_01 evam uktaḥ pratyuvāca mucukundo mahīpatiḥ

12,075.018 mucukunda uvāca

12,075.018a nāhaṃ rājyaṃ bhavaddattaṃ bhoktum icchāmi pārthiva

12,075.018c bāhuvīryārjitaṃ rājyam aśnīyām iti kāmaye

12,075.019 bhīṣma uvāca

12,075.019a tato vaiśravaṇo rājā vismayaṃ paramaṃ yayau

12,075.019c kṣatradharme sthitaṃ dṛṣṭvā mucukundam asaṃbhramam

12,075.020a tato rājā mucukundaḥ so 'nvaśāsad vasuṃdharām

12,075.020c bāhuvīryārjitāṃ samyak kṣatradharmam anuvrataḥ

12,075.021a evaṃ yo brahmavid rājā brahmapūrvaṃ pravartate

12,075.021c jayaty avijitām urvīṃ yaśaś ca mahad aśnute

12,075.022a nityodako brāhmaṇaḥ syān nityaśastraś ca kṣatriyaḥ

12,075.022c tayor hi sarvam āyattaṃ yat kiṃ cij jagatīgatam

12,075.022d*0187_01 yaśaś ca tejaś ca mahīṃ ca kṛtsnāṃ

12,075.022d*0187_02 prāpnoti rājan vipulāṃ ca kīrtim

12,075.022d*0187_03 pradhānadharmaṃ nṛpate niyaccha

12,075.022d*0187_04 tathā ca dharmasya caturtham aṃśam

12,076.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,076.001a yayā vṛttyā mahīpālo vivardhayati mānavān

12,076.001c puṇyāṃś ca lokāñ jayati tan me brūhi pitāmaha

12,076.002 bhīṣma uvāca

12,076.002a dānaśīlo bhaved rājā yajñaśīlaś ca bhārata

12,076.002c upavāsatapaḥśīlaḥ prajānāṃ pālane rataḥ

12,076.003a sarvāś caiva prajā nityaṃ rājā dharmeṇa pālayet

12,076.003c utthānenāpramādena pūjayec caiva dhārmikān

12,076.004a rājñā hi pūjito dharmas tataḥ sarvatra pūjyate

12,076.004c yad yad ācarate rājā tat prajānāṃ hi rocate

12,076.005a nityam udyatadaṇḍaś ca bhaven mṛtyur ivāriṣu

12,076.005c nihanyāt sarvato dasyūn na kāmāt kasya cit kṣamet

12,076.006a yaṃ hi dharmaṃ carantīha prajā rājñā surakṣitāḥ

12,076.006c caturthaṃ tasya dharmasya rājā bhārata vindati

12,076.007a yad adhīte yad yajate yad dadāti yad arcati

12,076.007c rājā caturthabhāk tasya prajā dharmeṇa pālayan

12,076.008a yad rāṣṭre 'kuśalaṃ kiṃ cid rājño 'rakṣayataḥ prajāḥ

12,076.008c caturthaṃ tasya pāpasya rājā bhārata vindati

12,076.009a apy āhuḥ sarvam eveti bhūyo 'rdham iti niścayaḥ

12,076.009c karmaṇaḥ pṛthivīpāla nṛśaṃso 'nṛtavāg api

12,076.009e tādṛśāt kilbiṣād rājā śṛṇu yena pramucyate

12,076.010a pratyāhartum aśakyaṃ syād dhanaṃ corair hṛtaṃ yadi

12,076.010c svakośāt tat pradeyaṃ syād aśaktenopajīvatā

12,076.011a sarvavarṇaiḥ sadā rakṣyaṃ brahmasvaṃ brāhmaṇās tathā

12,076.011c na stheyaṃ viṣaye teṣu yo 'pakuryād dvijātiṣu

12,076.012a brahmasve rakṣyamāṇe hi sarvaṃ bhavati rakṣitam

12,076.012c teṣāṃ prasāde nirvṛtte kṛtakṛtyo bhaven nṛpaḥ

12,076.013a parjanyam iva bhūtāni mahādrumam iva dvijāḥ

12,076.013c narās tam upajīvanti nṛpaṃ sarvārthasādhakam

12,076.014a na hi kāmātmanā rājñā satataṃ śaṭhabuddhinā

12,076.014c nṛśaṃsenātilubdhena śakyāḥ pālayituṃ prajāḥ

12,076.015 yudhiṣṭhira uvāca

12,076.015a nāhaṃ rājyasukhānveṣī rājyam icchāmy api kṣaṇam

12,076.015c dharmārthaṃ rocaye rājyaṃ dharmaś cātra na vidyate

12,076.016a tad alaṃ mama rājyena yatra dharmo na vidyate

12,076.016c vanam eva gamiṣyāmi tasmād dharmacikīrṣayā

12,076.017a tatra medhyeṣv araṇyeṣu nyastadaṇḍo jitendriyaḥ

12,076.017c dharmam ārādhayiṣyāmi munir mūlaphalāśanaḥ

12,076.018 bhīṣma uvāca

12,076.018a vedāhaṃ tava yā buddhir ānṛśaṃsyaguṇaiva sā

12,076.018c na ca śuddhānṛśaṃsyena śakyaṃ mahad upāsitum

12,076.019a api tu tvā mṛduṃ dāntam atyāryam atidhārmikam

12,076.019c klībaṃ dharmaghṛṇāyuktaṃ na loko bahu manyate

12,076.020a rājadharmān avekṣasva pitṛpaitāmahocitān

12,076.020c naitad rājñām atho vṛttaṃ yathā tvaṃ sthātum icchasi

12,076.021a na hi vaiklavyasaṃsṛṣṭam ānṛśaṃsyam ihāsthitaḥ

12,076.021c prajāpālanasaṃbhūtaṃ prāptā dharmaphalaṃ hy asi

12,076.022a na hy etām āśiṣaṃ pāṇḍur na ca kunty anvayācata

12,076.022b*0188_01 vicitravīryo dharmātmā citravīryo na pārthivaḥ

12,076.022b*0188_02 śaṃtanuś ca mahīpālaḥ sarvakṣatrasya pūjitaḥ

12,076.022c na caitāṃ prājñatāṃ tāta yayā carasi medhayā

12,076.023a śauryaṃ balaṃ ca sattvaṃ ca pitā tava sadābravīt

12,076.023c māhātmyaṃ balam audāryaṃ tava kunty anvayācata

12,076.024a nityaṃ svāhā svadhā nityam ubhe mānuṣadaivate

12,076.024c putreṣv āśāsate nityaṃ pitaro daivatāni ca

12,076.025a dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajānāṃ paripālanam

12,076.025c dharmam etam adharmaṃ vā janmanaivābhyajāyithāḥ

12,076.026a kāle dhuri niyuktānāṃ vahatāṃ bhāra āhite

12,076.026c sīdatām api kaunteya na kīrtir avasīdati

12,076.027a samantato viniyato vahaty askhalito hi yaḥ

12,076.027c nirdoṣakarmavacanāt siddhiḥ karmaṇa eva sā

12,076.028a naikāntavinipātena vicacāreha kaś cana

12,076.028c dharmī gṛhī vā rājā vā brahmacāry atha vā punaḥ

12,076.029a alpaṃ tu sādhubhūyiṣṭhaṃ yat karmodāram eva tat

12,076.029c kṛtam evākṛtāc chreyo na pāpīyo 'sty akarmaṇaḥ

12,076.030a yadā kulīno dharmajñaḥ prāpnoty aiśvaryam uttamam

12,076.030c yogakṣemas tadā rājan kuśalāyaiva kalpate

12,076.031a dānenānyaṃ balenānyam anyaṃ sūnṛtayā girā

12,076.031c sarvataḥ parigṛhṇīyād rājyaṃ prāpyeha dhārmikaḥ

12,076.032a yaṃ hi vaidyāḥ kule jātā avṛttibhayapīḍitāḥ

12,076.032c prāpya tṛptāḥ pratiṣṭhanti dharmaḥ ko 'bhyadhikas tataḥ

12,076.033 yudhiṣṭhira uvāca

12,076.033a kiṃ nv ataḥ paramaṃ svargyaṃ kā nv ataḥ prītir uttamā

12,076.033c kiṃ nv ataḥ paramaiśvaryaṃ brūhi me yadi manyase

12,076.034 bhīṣma uvāca

12,076.034a yasmin pratiṣṭhitāḥ samyak kṣemaṃ vindanti tatkṣaṇam

12,076.034c sa svargajittamo 'smākaṃ satyam etad bravīmi te

12,076.035a tvam eva prītimāṃs tasmāt kurūṇāṃ kurusattama

12,076.035c bhava rājā jaya svargaṃ sato rakṣāsato jahi

12,076.036a anu tvā tāta jīvantu suhṛdaḥ sādhubhiḥ saha

12,076.036c parjanyam iva bhūtāni svādudrumam ivāṇḍajāḥ

12,076.037a dhṛṣṭaṃ śūraṃ prahartāram anṛśaṃsaṃ jitendriyam

12,076.037c vatsalaṃ saṃvibhaktāram anu jīvantu tvāṃ janāḥ

12,077.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,077.001a svakarmaṇy apare yuktās tathaivānye vikarmaṇi

12,077.001c teṣāṃ viśeṣam ācakṣva brāhmaṇānāṃ pitāmaha

12,077.002 bhīṣma uvāca

12,077.002a vidyālakṣaṇasaṃpannāḥ sarvatrāmnāyadarśinaḥ

12,077.002c ete brahmasamā rājan brāhmaṇāḥ parikīrtitāḥ

12,077.003a ṛtvigācāryasaṃpannāḥ sveṣu karmasv avasthitāḥ

12,077.003c ete devasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta

12,077.004a ṛtvik purohito mantrī dūto 'thārthānuśāsakaḥ

12,077.004c ete kṣatrasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta

12,077.004d*0189_01 gojāvimahiṣāṇāṃ ca vaḍavānāṃ ca poṣakāḥ

12,077.004d*0189_02 vṛttyartham abhipadyante tān vaiśyān saṃpracakṣate

12,077.004d*0189_03 aiśvaryakāmā ye cāpi sāmiṣārthāś ca bhārata

12,077.004d*0189_04 nigrahānugraharatāṃs tān dvijān kṣatriyān viduḥ

12,077.005a aśvārohā gajārohā rathino 'tha padātayaḥ

12,077.005c ete vaiśyasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta

12,077.005d@009_0001 mlecchadeśās tu ye ke cit pāpair adhyuṣitā naraiḥ

12,077.005d@009_0002 gatvā tu brāhmaṇas tāṃś ca caṇḍālaḥ pretya ceha ca

12,077.005d@009_0003 vrātyān mlecchāṃś ca śūdrāṃś ca yājayitvā dvijādhamaḥ

12,077.005d@009_0004 akīrtim iha saṃprāpya narakaṃ pratipadyate

12,077.005d@009_0005 mahāvṛndasamudrābhyāṃ paryāyeṇaikaviṃśatim

12,077.005d@009_0006 brāhmaṇo ṛgyajuḥsāmnāṃ mūḍhaḥ kṛtvā tu viplavam

12,077.005d@009_0007 kalpam ekaṃ kṛmiḥ so 'tha nānāviṣṭhāsu jāyate

12,077.005d@009_0008 vrātye mlecche tathā śūdre taskare patite 'śucau

12,077.005d@009_0009 kudeśe ca surāpe ca brahmaghne vṛṣalīpatau

12,077.005d@009_0010 anadhītiṣu sarvatra bhuñjāne yatra tatra vā

12,077.005d@009_0011 bālastrīvṛddhahantuś ca mātāpitror guros tathā

12,077.005d@009_0012 mitradruhi kṛtaghne ca goghne caiva kathaṃ cana

12,077.005d@009_0013 putraghātini śatrau ca na mantrān yojayed dvijaḥ

12,077.005d@009_0014 sa teṣāṃ viplavaḥ prokto mantravidbhiḥ sanātanaiḥ

12,077.005d@009_0015 yadi vipro videśasthas tīrthayātrāṃ gato 'tha vā

12,077.005d@009_0016 yadi bhītaḥ prapanno vā kudeśaṃ śaucavarjitam

12,077.005d@009_0017 susaṃyataḥ śucir bhūtvā mantrān uccārayed dvijaḥ

12,077.005d@009_0018 ārtaś coccārayen mantram ārtatrāṇaparo 'tha vā

12,077.005d@009_0019 hīneṣv api prayuñjāno nāsau viplāvakaḥ smṛtaḥ

12,077.005d@009_0020 krūrakarmā sukarmā vā karmabhir vañcito 'tha vā

12,077.005d@009_0021 tattvavittarate pāpaṃ śīlavān saṃyatendriyaḥ

12,077.006a janmakarmavihīnā ye kadaryā brahmabandhavaḥ

12,077.006c ete śūdrasamā rājan brāhmaṇānāṃ bhavanty uta

12,077.007a aśrotriyāḥ sarva eva sarve cānāhitāgnayaḥ

12,077.007c tān sarvān dhārmiko rājā baliṃ viṣṭiṃ ca kārayet

12,077.008a āhvāyakā devalakā nakṣatragrāmayājakāḥ

12,077.008c ete brāhmaṇacaṇḍālā mahāpathikapañcamāḥ

12,077.009a etebhyo balim ādadyād dhīnakośo mahīpatiḥ

12,077.009c ṛte brahmasamebhyaś ca devakalpebhya eva ca

12,077.010a abrāhmaṇānāṃ vittasya svāmī rājeti vaidikam

12,077.010c brāhmaṇānāṃ ca ye ke cid vikarmasthā bhavanty uta

12,077.010d*0190_01 prāg uktāṃś cāpy anuktāṃś ca sarvāṃs tān dāpayet karān

12,077.011a vikarmasthās tu nopekṣyā jātu rājñā kathaṃ cana

12,077.011c niyamyāḥ saṃvibhajyāś ca dharmānugrahakāmyayā

12,077.012a yasya sma viṣaye rājñaḥ steno bhavati vai dvijaḥ

12,077.012c rājña evāparādhaṃ taṃ manyante tadvido janāḥ

12,077.013a avṛttyā yo bhavet steno vedavit snātakas tathā

12,077.013c rājan sa rājñā bhartavya iti dharmavido viduḥ

12,077.014a sa cen no parivarteta kṛtavṛttiḥ paraṃtapa

12,077.014c tato nirvāsanīyaḥ syāt tasmād deśāt sabāndhavaḥ

12,077.014d*0191_01 yajñaḥ śrutam apaiśunyam ahiṃsātithipūjanam

12,077.014d*0191_02 damaḥ satyaṃ tapo dānam etad brāhmaṇalakṣaṇam

12,078.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,078.001a keṣāṃ rājā prabhavati vittasya bharatarṣabha

12,078.001c kayā ca vṛttyā varteta tan me brūhi pitāmaha

12,078.002 bhīṣma uvāca

12,078.002a abrāhmaṇānāṃ vittasya svāmī rājeti vaidikam

12,078.002c brāhmaṇānāṃ ca ye ke cid vikarmasthā bhavanty uta

12,078.003a vikarmasthāś ca nopekṣyā viprā rājñā kathaṃ cana

12,078.003c iti rājñāṃ purāvṛttam abhijalpanti sādhavaḥ

12,078.004a yasya sma viṣaye rājñaḥ steno bhavati vai dvijaḥ

12,078.004c rājña evāparādhaṃ taṃ manyante kilbiṣaṃ nṛpa

12,078.005a abhiśastam ivātmānaṃ manyante tena karmaṇā

12,078.005c tasmād rājarṣayaḥ sarve brāhmaṇān anvapālayan

12,078.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,078.006c gītaṃ kekayarājena hriyamāṇena rakṣasā

12,078.007a kekayānām adhipatiṃ rakṣo jagrāha dāruṇam

12,078.007c svādhyāyenānvitaṃ rājann araṇye saṃśitavratam

12,078.008 rājovāca

12,078.008a na me steno janapade na kadaryo na madyapaḥ

12,078.008c nānāhitāgnir nāyajvā māmakāntaram āviśaḥ

12,078.009a na ca me brāhmaṇo 'vidvān nāvratī nāpy asomapaḥ

12,078.009c nānāhitāgnir viṣaye māmakāntaram āviśaḥ

12,078.010a nānāptadakṣiṇair yajñair yajante viṣaye mama

12,078.010c adhīte nāvratī kaś cin māmakāntaram āviśaḥ

12,078.011a adhīyate 'dhyāpayanti yajante yājayanti ca

12,078.011c dadati pratigṛhṇanti ṣaṭsu karmasv avasthitāḥ

12,078.012a pūjitāḥ saṃvibhaktāś ca mṛdavaḥ satyavādinaḥ

12,078.012c brāhmaṇā me svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ

12,078.013a na yācante prayacchanti satyadharmaviśāradāḥ

12,078.013c nādhyāpayanty adhīyante yajante na ca yājakāḥ

12,078.014a brāhmaṇān parirakṣanti saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ

12,078.014c kṣatriyā me svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ

12,078.015a kṛṣigorakṣavāṇijyam upajīvanty amāyayā

12,078.015c apramattāḥ kriyāvantaḥ suvratāḥ satyavādinaḥ

12,078.016a saṃvibhāgaṃ damaṃ śaucaṃ sauhṛdaṃ ca vyapāśritāḥ

12,078.016c mama vaiśyāḥ svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ

12,078.017a trīn varṇān anutiṣṭhanti yathāvad anasūyakāḥ

12,078.017c mama śūdrāḥ svakarmasthā māmakāntaram āviśaḥ

12,078.018a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ durbalāturayoṣitām

12,078.018c saṃvibhaktāsmi sarveṣāṃ māmakāntaram āviśaḥ

12,078.019a kuladeśādidharmāṇāṃ prathitānāṃ yathāvidhi

12,078.019c avyucchettāsmi sarveṣāṃ māmakāntaram āviśaḥ

12,078.020a tapasvino me viṣaye pūjitāḥ paripālitāḥ

12,078.020c saṃvibhaktāś ca satkṛtya māmakāntaram āviśaḥ

12,078.021a nāsaṃvibhajya bhoktāsmi na viśāmi parastriyam

12,078.021c svatantro jātu na krīḍe māmakāntaram āviśaḥ

12,078.022a nābrahmacārī bhikṣāvān bhikṣur vābrahmacārikaḥ

12,078.022c anṛtvijaṃ hutaṃ nāsti māmakāntaram āviśaḥ

12,078.022d*0192_01 kṛtaṃ rājyaṃ mayā sarvaṃ rājyasthenāpi kāryavat

12,078.022d*0192_02 nāhaṃ vyutkrāmitaḥ satyān māmakāntaram ābibhaḥ

12,078.023a nāvajānāmy ahaṃ vṛddhān na vaidyān na tapasvinaḥ

12,078.023c rāṣṭre svapati jāgarmi māmakāntaram āviśaḥ

12,078.023d*0193_01 śuklakarmāsmi sarvatra na durgatibhayaṃ mama

12,078.023d*0193_02 dharmacārī gṛhasthaś ca māmakāntaram ābibhaḥ

12,078.024a vedādhyayanasaṃpannas tapasvī sarvadharmavit

12,078.024c svāmī sarvasya rājyasya śrīmān mama purohitaḥ

12,078.025a dānena divyān abhivāñchāmi lokān; satyenātho brāhmaṇānāṃ ca guptyā

12,078.025c śuśrūṣayā cāpi gurūn upaimi; na me bhayaṃ vidyate rākṣasebhyaḥ

12,078.026a na me rāṣṭre vidhavā brahmabandhur; na brāhmaṇaḥ kṛpaṇo nota coraḥ

12,078.026c na pārajāyī na ca pāpakarmā; na me bhayaṃ vidyate rākṣasebhyaḥ

12,078.027a na me śastrair anirbhinnam aṅge dvyaṅgulam antaram

12,078.027c dharmārthaṃ yudhyamānasya māmakāntaram āviśaḥ

12,078.028a gobrāhmaṇe ca yajñe ca nityaṃ svastyayanaṃ mama

12,078.028c āśāsate janā rāṣṭre māmakāntaram āviśaḥ

12,078.029 rākṣasa uvāca

12,078.029*0194_01 nārīṇāṃ vyabhicārāc ca anyāyāc ca mahīkṣitām

12,078.029*0194_02 viprāṇāṃ karmadoṣāc ca prajānāṃ jāyate bhayam

12,078.029*0194_03 avṛṣṭir mārako rogaḥ satataṃ kṣudbhayāni ca

12,078.029*0194_04 vigrahaś ca sadā tasmin deśe bhavati dāruṇaḥ

12,078.029*0194_05 yakṣarakṣaḥpiśācebhyo nāsurebhyaḥ kathaṃ cana

12,078.029*0194_06 bhayam utpadyate tatra yatra viprāḥ susaṃyatāḥ

12,078.029*0194_07 gandharvāpsarasaḥsiddhāḥ pannagāś ca sarīsṛpāḥ

12,078.029*0194_08 mānavān na jighāṃsanti yatra nāryaḥ pativratāḥ

12,078.029*0194_09 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyā yatra śūdrāś ca dhārmikāḥ

12,078.029*0194_10 nānāvṛṣṭibhayaṃ tatra na durbhikṣaṃ na vibhramaḥ

12,078.029*0194_11 dhārmiko yatra bhūpālo na tatrāsti parābhavaḥ

12,078.029*0194_12 utpātā na ca dṛśyante na divyā na ca mānuṣāḥ

12,078.029a yasmāt sarvāsv avasthāsu dharmam evānvavekṣase

12,078.029c tasmāt prāpnuhi kaikeya gṛhān svasti vrajāmy aham

12,078.030a yeṣāṃ gobrāhmaṇā rakṣyāḥ prajā rakṣyāś ca kekaya

12,078.030c na rakṣobhyo bhayaṃ teṣāṃ kuta eva tu mānuṣāt

12,078.031a yeṣāṃ purogamā viprā yeṣāṃ brahmabalaṃ balam

12,078.031c priyātithyās tathā dārās te vai svargajito narāḥ

12,078.032 bhīṣma uvāca

12,078.032a tasmād dvijātīn rakṣeta te hi rakṣanti rakṣitāḥ

12,078.032c āśīr eṣāṃ bhaved rājñāṃ rāṣṭraṃ samyak pravardhate

12,078.033a tasmād rājñā viśeṣeṇa vikarmasthā dvijātayaḥ

12,078.033c niyamyāḥ saṃvibhajyāś ca prajānugrahakāraṇāt

12,078.034a ya evaṃ vartate rājā paurajānapadeṣv iha

12,078.034c anubhūyeha bhadrāṇi prāpnotīndrasalokatām

12,079.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,079.001a vyākhyātā kṣatradharmeṇa vṛttir āpatsu bhārata

12,079.001c kathaṃ cid vaiśyadharmeṇa jīved vā brāhmaṇo na vā

12,079.002 bhīṣma uvāca

12,079.002a aśaktaḥ kṣatradharmeṇa vaiśyadharmeṇa vartayet

12,079.002c kṛṣigorakṣam āsthāya vyasane vṛttisaṃkṣaye

12,079.003 yudhiṣṭhira uvāca

12,079.003a kāni paṇyāni vikrīṇan svargalokān na hīyate

12,079.003c brāhmaṇo vaiśyadharmeṇa vartayan bharatarṣabha

12,079.004 bhīṣma uvāca

12,079.004a surā lavaṇam ity eva tilān kesariṇaḥ paśūn

12,079.004c ṛṣabhān madhu māṃsaṃ ca kṛtānnaṃ ca yudhiṣṭhira

12,079.005a sarvāsv avasthāsv etāni brāhmaṇaḥ parivarjayet

12,079.005c eteṣāṃ vikrayāt tāta brāhmaṇo narakaṃ vrajet

12,079.006a ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śvaḥ pṛthivī virāṭ

12,079.006c dhenur yajñaś ca somaś ca na vikreyāḥ kathaṃ cana

12,079.007a pakvenāmasya nimayaṃ na praśaṃsanti sādhavaḥ

12,079.007c nimayet pakvam āmena bhojanārthāya bhārata

12,079.008a vayaṃ siddham aśiṣyāmo bhavān sādhayatām idam

12,079.008c evaṃ samīkṣya nimayan nādharmo 'sti kadā cana

12,079.009a atra te vartayiṣyāmi yathā dharmaḥ purātanaḥ

12,079.009c vyavahārapravṛttānāṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,079.010a bhavate 'haṃ dadānīdaṃ bhavān etat prayacchatu

12,079.010c rucite vartate dharmo na balāt saṃpravartate

12,079.011a ity evaṃ saṃpravartanta vyavahārāḥ purātanāḥ

12,079.011c ṛṣīṇām itareṣāṃ ca sādhu cedam asaṃśayam

12,079.012 yudhiṣṭhira uvāca

12,079.012a atha tāta yadā sarvāḥ śastram ādadate prajāḥ

12,079.012c vyutkrāmanti svadharmebhyaḥ kṣatrasya kṣīyate balam

12,079.013a rājā trātā na loke syāt kiṃ tadā syāt parāyaṇam

12,079.013c etan me saṃśayaṃ brūhi vistareṇa pitāmaha

12,079.014 bhīṣma uvāca

12,079.014a dānena tapasā yajñair adroheṇa damena ca

12,079.014c brāhmaṇapramukhā varṇāḥ kṣemam iccheyur ātmanaḥ

12,079.015a teṣāṃ ye vedabalinas ta utthāya samantataḥ

12,079.015c rājño balaṃ vardhayeyur mahendrasyeva devatāḥ

12,079.016a rājño hi kṣīyamāṇasya brahmaivāhuḥ parāyaṇam

12,079.016c tasmād brahmabalenaiva samuttheyaṃ vijānatā

12,079.017a yadā tu vijayī rājā kṣemaṃ rāṣṭre 'bhisaṃdadhet

12,079.017c tadā varṇā yathādharmam āviśeyuḥ svakarmasu

12,079.018a unmaryāde pravṛtte tu dasyubhiḥ saṃkare kṛte

12,079.018c sarve varṇā na duṣyeyuḥ śastravanto yudhiṣṭhira

12,079.019 yudhiṣṭhira uvāca

12,079.019a atha cet sarvataḥ kṣatraṃ praduṣyed brāhmaṇān prati

12,079.019c kas tasya brāhmaṇas trātā ko dharmaḥ kiṃ parāyaṇam

12,079.020 bhīṣma uvāca

12,079.020a tapasā brahmacaryeṇa śastreṇa ca balena ca

12,079.020c amāyayā māyayā ca niyantavyaṃ tadā bhavet

12,079.021a kṣatrasyābhipravṛddhasya brāhmaṇeṣu viśeṣataḥ

12,079.021c brahmaiva saṃniyantṛ syāt kṣatraṃ hi brahmasaṃbhavam

12,079.022a adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam

12,079.022c teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati

12,079.023a yadā chinatty ayo 'śmānam agniś cāpo 'bhipadyate

12,079.023c kṣatraṃ ca brāhmaṇaṃ dveṣṭi tadā śāmyanti te trayaḥ

12,079.024a tasmād brahmaṇi śāmyanti kṣatriyāṇāṃ yudhiṣṭhira

12,079.024c samudīrṇāny ajeyāni tejāṃsi ca balāni ca

12,079.025a brahmavīrye mṛdūbhūte kṣatravīrye ca durbale

12,079.025c duṣṭeṣu sarvavarṇeṣu brāhmaṇān prati sarvaśaḥ

12,079.026a ye tatra yuddhaṃ kurvanti tyaktvā jīvitam ātmanaḥ

12,079.026b*0195_01 brāhmaṇān parirakṣanti teṣāṃ lokā bhavanti ke

12,079.026c brāhmaṇān parirakṣanto dharmam ātmānam eva ca

12,079.027a manasvino manyumantaḥ puṇyalokā bhavanti te

12,079.027c brāhmaṇārthaṃ hi sarveṣāṃ śastragrahaṇam iṣyate

12,079.028a ati sviṣṭasvadhītānāṃ lokān ati tapasvinām

12,079.028c anāśakāgnyor viśatāṃ śūrā yānti parāṃ gatim

12,079.028e evam evātmanas tyāgān nānyaṃ dharmaṃ vidur janāḥ

12,079.029a tebhyo namaś ca bhadraṃ ca ye śarīrāṇi juhvati

12,079.029c brahmadviṣo niyacchantas teṣāṃ no 'stu salokatā

12,079.029e brahmalokajitaḥ svargyān vīrāṃs tān manur abravīt

12,079.030a yathāśvamedhāvabhṛthe snātāḥ pūtā bhavanty uta

12,079.030c duṣkṛtaḥ sukṛtaś caiva tathā śastrahatā raṇe

12,079.031a bhavaty adharmo dharmo hi dharmādharmāv ubhāv api

12,079.031c kāraṇād deśakālasya deśakālaḥ sa tādṛśaḥ

12,079.032a maitrāḥ krūrāṇi kurvanto jayanti svargam uttamam

12,079.032c dharmyāḥ pāpāni kurvanto gacchanti paramāṃ gatim

12,079.033a brāhmaṇas triṣu kāleṣu śastraṃ gṛhṇan na duṣyati

12,079.033b*0196_01 ātmatrāṇaṃ ca kurvāṇaḥ parān dasyubhya eva ca

12,079.033c ātmatrāṇe varṇadoṣe durgasya niyameṣu ca

12,079.034 yudhiṣṭhira uvāca

12,079.034a abhyutthite dasyubale kṣatrārthe varṇasaṃkare

12,079.034c saṃpramūḍheṣu varṇeṣu yady anyo 'bhibhaved balī

12,079.035a brāhmaṇo yadi vā vaiśyaḥ śūdro vā rājasattama

12,079.035c dasyubhyo 'tha prajā rakṣed daṇḍaṃ dharmeṇa dhārayan

12,079.036a kāryaṃ kuryān na vā kuryāt saṃvāryo vā bhaven na vā

12,079.036c na sma śastraṃ grahītavyam anyatra kṣatrabandhutaḥ

12,079.037 bhīṣma uvāca

12,079.037a apāre yo bhavet pāram aplave yaḥ plavo bhavet

12,079.037c śūdro vā yadi vāpy anyaḥ sarvathā mānam arhati

12,079.038a yam āśritya narā rājan vartayeyur yathāsukham

12,079.038c anāthāḥ pālyamānā vai dasyubhiḥ paripīḍitāḥ

12,079.039a tam eva pūjayeraṃs te prītyā svam iva bāndhavam

12,079.039c mahad dhy abhīkṣṇaṃ kauravya kartā sanmānam arhati

12,079.040a kim ukṣṇāvahatā kṛtyaṃ kiṃ dhenvā cāpy adugdhayā

12,079.040c vandhyayā bhāryayā ko 'rthaḥ ko 'rtho rājñāpy arakṣatā

12,079.041a yathā dārumayo hastī yathā carmamayo mṛgaḥ

12,079.041c yathā hy anetraḥ śakaṭaḥ pathi kṣetraṃ yathoṣaram

12,079.042a evaṃ brahmānadhīyānaṃ rājā yaś ca na rakṣitā

12,079.042c na varṣati ca yo meghaḥ sarva ete nirarthakāḥ

12,079.043a nityaṃ yas tu sato rakṣed asataś ca nibarhayet

12,079.043c sa eva rājā kartavyas tena sarvam idaṃ dhṛtam

12,080.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,080.001a kvasamutthāḥ kathaṃśīlā ṛtvijaḥ syuḥ pitāmaha

12,080.001c kathaṃvidhāś ca rājendra tad brūhi vadatāṃ vara

12,080.002 bhīṣma uvāca

12,080.002a pratikarma purācāra ṛtvijāṃ sma vidhīyate

12,080.002c ādau chandāṃsi vijñāya dvijānāṃ śrutam eva ca

12,080.003a ye tv ekaratayo nityaṃ dhīrā nāpriyavādinaḥ

12,080.003c parasparasya suhṛdaḥ saṃmatāḥ samadarśinaḥ

12,080.004a yeṣv ānṛśaṃsyaṃ satyaṃ cāpy ahiṃsā tapa ārjavam

12,080.004c adroho nābhimānaś ca hrīs titikṣā damaḥ śamaḥ

12,080.004d*0197_01 etair eva guṇair yuktāḥ kāryās te ṛtvijaḥ prabho

12,080.004d*0198_01 yasminn etāni dṛśyante sa purohita ucyate

12,080.005a hrīmān satyadhṛtir dānto bhūtānām avihiṃsakaḥ

12,080.005c akāmadveṣasaṃyuktas tribhiḥ śuklaiḥ samanvitaḥ

12,080.006a ahiṃsako jñānatṛptaḥ sa brahmāsanam arhati

12,080.006c ete mahartvijas tāta sarve mānyā yathātatham

12,080.007 yudhiṣṭhira uvāca

12,080.007a yad idaṃ vedavacanaṃ dakṣiṇāsu vidhīyate

12,080.007c idaṃ deyam idaṃ deyaṃ na kva cid vyavatiṣṭhate

12,080.008a nedaṃ prati dhanaṃ śāstram āpaddharmam aśāstrataḥ

12,080.008c ājñā śāstrasya ghoreyaṃ na śaktiṃ samavekṣate

12,080.009a śraddhām ārabhya yaṣṭavyam ity eṣā vaidikī śrutiḥ

12,080.009c mithyopetasya yajñasya kim u śraddhā kariṣyati

12,080.010 bhīṣma uvāca

12,080.010a na vedānāṃ paribhavān na śāṭhyena na māyayā

12,080.010c kaś cin mahad avāpnoti mā te bhūd buddhir īdṛśī

12,080.011a yajñāṅgaṃ dakṣiṇās tāta vedānāṃ paribṛṃhaṇam

12,080.011c na mantrā dakṣiṇāhīnās tārayanti kathaṃ cana

12,080.012a śaktis tu pūrṇapātreṇa saṃmitānavamā bhavet

12,080.012c avaśyaṃ tāta yaṣṭavyaṃ tribhir varṇair yathāvidhi

12,080.013a somo rājā brāhmaṇānām ity eṣā vaidikī śrutiḥ

12,080.013c taṃ ca vikretum icchanti na vṛthā vṛttir iṣyate

12,080.013e tena krītena dharmeṇa tato yajñaḥ pratāyate

12,080.014a ity evaṃ dharmataḥ khyātam ṛṣibhir dharmavādibhiḥ

12,080.014c pumān yajñaś ca somaś ca nyāyavṛtto yathā bhavet

12,080.014e anyāyavṛttaḥ puruṣo na parasya na cātmanaḥ

12,080.015a śarīraṃ yajñapātrāṇi ity eṣā śrūyate śrutiḥ

12,080.015c tāni samyak praṇītāni brāhmaṇānāṃ mahātmanām

12,080.016a tapo yajñād api śreṣṭham ity eṣā paramā śrutiḥ

12,080.016c tat te tapaḥ pravakṣyāmi vidvaṃs tad api me śṛṇu

12,080.017a ahiṃsā satyavacanam ānṛśaṃsyaṃ damo ghṛṇā

12,080.017c etat tapo vidur dhīrā na śarīrasya śoṣaṇam

12,080.018a aprāmāṇyaṃ ca vedānāṃ śāstrāṇāṃ cātilaṅghanam

12,080.018c avyavasthā ca sarvatra tad vai nāśanam ātmanaḥ

12,080.019a nibodha daśahotṝṇāṃ vidhānaṃ pārtha yādṛśam

12,080.019c cittiḥ sruk cittam ājyaṃ ca pavitraṃ jñānam uttamam

12,080.019d*0199_01 na śāṭhyaṃ na ca jihmatvaṃ kālo deśaś ca te daśa

12,080.020a sarvaṃ jihmaṃ mṛtyupadam ārjavaṃ brahmaṇaḥ padam

12,080.020c etāvāñ jñānaviṣayaḥ kiṃ pralāpaḥ kariṣyati

12,081.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,081.001a yad apy alpataraṃ karma tad apy ekena duṣkaram

12,081.001c puruṣeṇāsahāyena kim u rājyaṃ pitāmaha

12,081.002a kiṃśīlaḥ kiṃsamācāro rājño 'rthasacivo bhavet

12,081.002c kīdṛśe viśvased rājā kīdṛśe nāpi viśvaset

12,081.003 bhīṣma uvāca

12,081.003a caturvidhāni mitrāṇi rājñāṃ rājan bhavanty uta

12,081.003c sahārtho bhajamānaś ca sahajaḥ kṛtrimas tathā

12,081.004a dharmātmā pañcamaṃ mitraṃ sa tu naikasya na dvayoḥ

12,081.004c yato dharmas tato vā syān madhyastho vā tato bhavet

12,081.005a yas tasyārtho na roceta na taṃ tasya prakāśayet

12,081.005b*0200_01 mitrāṇāṃ prakṛtir nāsti tv amitrāṇāṃ ca bhārata

12,081.005b*0200_02 upakārād bhaven mitram apakārād bhaved ariḥ

12,081.005b*0200_03 yasyaiva hi manuṣyasya naro maraṇam icchati

12,081.005b*0200_04 tasya paryāgate kāle punar jīvitam icchati

12,081.005c dharmādharmeṇa rājānaś caranti vijigīṣavaḥ

12,081.006a caturṇāṃ madhyamau śreṣṭhau nityaṃ śaṅkyau tathāparau

12,081.006c sarve nityaṃ śaṅkitavyāḥ pratyakṣaṃ kāryam ātmanaḥ

12,081.007a na hi rājñā pramādo vai kartavyo mitrarakṣaṇe

12,081.007c pramādinaṃ hi rājānaṃ lokāḥ paribhavanty uta

12,081.008a asādhuḥ sādhutām eti sādhur bhavati dāruṇaḥ

12,081.008c ariś ca mitraṃ bhavati mitraṃ cāpi praduṣyati

12,081.009a anityacittaḥ puruṣas tasmin ko jātu viśvaset

12,081.009c tasmāt pradhānaṃ yat kāryaṃ pratyakṣaṃ tat samācaret

12,081.010a ekāntena hi viśvāsaḥ kṛtsno dharmārthanāśakaḥ

12,081.010c aviśvāsaś ca sarvatra mṛtyunā na viśiṣyate

12,081.011a akālamṛtyur viśvāso viśvasan hi vipadyate

12,081.011c yasmin karoti viśvāsam icchatas tasya jīvati

12,081.012a tasmād viśvasitavyaṃ ca śaṅkitavyaṃ ca keṣu cit

12,081.012c eṣā nītigatis tāta lakṣmīś caiva sanātanī

12,081.013a yaṃ manyeta mamābhāvād imam arthāgamaḥ spṛśet

12,081.013c nityaṃ tasmāc chaṅkitavyam amitraṃ taṃ vidur budhāḥ

12,081.014a yasya kṣetrād apy udakaṃ kṣetram anyasya gacchati

12,081.014c na tatrānicchatas tasya bhidyeran sarvasetavaḥ

12,081.015a tathaivāty udakād bhītas tasya bhedanam icchati

12,081.015c yam evaṃlakṣaṇaṃ vidyāt tam amitraṃ vinirdiśet

12,081.016a yaḥ samṛddhyā na tuṣyeta kṣaye dīnataro bhavet

12,081.016c etad uttamamitrasya nimittam abhicakṣate

12,081.017a yaṃ manyeta mamābhāvād asyābhāvo bhaved iti

12,081.017c tasmin kurvīta viśvāsaṃ yathā pitari vai tathā

12,081.018a taṃ śaktyā vardhamānaś ca sarvataḥ paribṛṃhayet

12,081.018c nityaṃ kṣatād vārayati yo dharmeṣv api karmasu

12,081.019a kṣatād bhītaṃ vijānīyād uttamaṃ mitralakṣaṇam

12,081.019c ye tasya kṣatam icchanti te tasya ripavaḥ smṛtāḥ

12,081.020a vyasanān nityabhīto 'sau samṛddhyām eva tṛpyate

12,081.020c yat syād evaṃvidhaṃ mitraṃ tad ātmasamam ucyate

12,081.021a rūpavarṇasvaropetas titikṣur anasūyakaḥ

12,081.021c kulīnaḥ śīlasaṃpannaḥ sa te syāt pratyanantaraḥ

12,081.022a medhāvī smṛtimān dakṣaḥ prakṛtyā cānṛśaṃsavān

12,081.022c yo mānito 'mānito vā na saṃdūṣyet kadā cana

12,081.023a ṛtvig vā yadi vācāryaḥ sakhā vātyantasaṃstutaḥ

12,081.023c gṛhe vased amātyas te yaḥ syāt paramapūjitaḥ

12,081.024a sa te vidyāt paraṃ mantraṃ prakṛtiṃ cārthadharmayoḥ

12,081.024c viśvāsas te bhavet tatra yathā pitari vai tathā

12,081.025a naiva dvau na trayaḥ kāryā na mṛṣyeran parasparam

12,081.025c ekārthād eva bhūtānāṃ bhedo bhavati sarvadā

12,081.026a kīrtipradhāno yaś ca syād yaś ca syāt samaye sthitaḥ

12,081.026c samarthān yaś ca na dveṣṭi samarthān kurute ca yaḥ

12,081.027a yo na kāmād bhayāl lobhāt krodhād vā dharmam utsṛjet

12,081.027c dakṣaḥ paryāptavacanaḥ sa te syāt pratyanantaraḥ

12,081.028a śūraś cāryaś ca vidvāṃś ca pratipattiviśāradaḥ

12,081.028c kulīnaḥ śīlasaṃpannas titikṣur anasūyakaḥ

12,081.029a ete hy amātyāḥ kartavyāḥ sarvakarmasv avasthitāḥ

12,081.029c pūjitāḥ saṃvibhaktāś ca susahāyāḥ svanuṣṭhitāḥ

12,081.030a kṛtsnam ete vinikṣiptāḥ pratirūpeṣu karmasu

12,081.030c yuktā mahatsu kāryeṣu śreyāṃsy utpādayanti ca

12,081.031a ete karmāṇi kurvanti spardhamānā mithaḥ sadā

12,081.031c anutiṣṭhanti caivārthān ācakṣāṇāḥ parasparam

12,081.032a jñātibhyaś caiva bibhyethā mṛtyor iva yataḥ sadā

12,081.032c uparājeva rājardhiṃ jñātir na sahate sadā

12,081.033a ṛjor mṛdor vadānyasya hrīmataḥ satyavādinaḥ

12,081.033c nānyo jñāter mahābāho vināśam abhinandati

12,081.034a ajñātitā nātisukhā nāvajñeyās tv ataḥ param

12,081.034c ajñātimantaṃ puruṣaṃ pare paribhavanty uta

12,081.035a nikṛtasya narair anyair jñātir eva parāyaṇam

12,081.035c nānyair nikāraṃ sahate jñāter jñātiḥ kadā cana

12,081.036a ātmānam eva jānāti nikṛtaṃ bāndhavair api

12,081.036c teṣu santi guṇāś caiva nairguṇyaṃ teṣu lakṣyate

12,081.037a nājñātir anugṛhṇāti nājñātir digdham asyati

12,081.037c ubhayaṃ jñātilokeṣu dṛśyate sādhv asādhu ca

12,081.038a tān mānayet pūjayec ca nityaṃ vācā ca karmaṇā

12,081.038c kuryāc ca priyam etebhyo nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret

12,081.039a viśvastavad aviśvastas teṣu varteta sarvadā

12,081.039c na hi doṣo guṇo veti nispṛktas teṣu dṛśyate

12,081.040a tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasyāpramādinaḥ

12,081.040c amitrāḥ saṃprasīdanti tathā mitrībhavanty api

12,081.041a ya evaṃ vartate nityaṃ jñātisaṃbandhimaṇḍale

12,081.041c mitreṣv amitreṣv aiśvarye ciraṃ yaśasi tiṣṭhati

12,082.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,082.001a evam agrāhyake tasmiñ jñātisaṃbandhimaṇḍale

12,082.001c mitreṣv amitreṣv api ca kathaṃ bhāvo vibhāvyate

12,082.002 bhīṣma uvāca

12,082.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,082.002c vāsudevasya saṃvādaṃ surarṣer nāradasya ca

12,082.003 vāsudeva uvāca

12,082.003a nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ nāradārhati veditum

12,082.003c apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpi nātmavān

12,082.004a sa te sauhṛdam āsthāya kiṃ cid vakṣyāmi nārada

12,082.004c kṛtsnāṃ ca buddhiṃ saṃprekṣya saṃpṛcche tridivaṃgama

12,082.005a dāsyam aiśvaryavādena jñātīnāṃ vai karomy aham

12,082.005c ardhabhoktāsmi bhogānāṃ vāgduruktāni ca kṣame

12,082.006a araṇīm agnikāmo vā mathnāti hṛdayaṃ mama

12,082.006c vācā duruktaṃ devarṣe tan me dahati nityadā

12,082.007a balaṃ saṃkarṣaṇe nityaṃ saukumāryaṃ punar gade

12,082.007c rūpeṇa mattaḥ pradyumnaḥ so 'sahāyo 'smi nārada

12,082.008a anye hi sumahābhāgā balavanto durāsadāḥ

12,082.008c nityotthānena saṃpannā nāradāndhakavṛṣṇayaḥ

12,082.009a yasya na syur na vai sa syād yasya syuḥ kṛcchram eva tat

12,082.009c dvābhyāṃ nivārito nityaṃ vṛṇomy ekataraṃ na ca

12,082.010a syātāṃ yasyāhukākrūrau kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ

12,082.010c yasya vāpi na tau syātāṃ kiṃ nu duḥkhataraṃ tataḥ

12,082.011a so 'haṃ kitavamāteva dvayor api mahāmune

12,082.011c ekasya jayam āśaṃse dvitīyasyāparājayam

12,082.012a mamaivaṃ kliśyamānasya nāradobhayataḥ sadā

12,082.012c vaktum arhasi yac chreyo jñātīnām ātmanas tathā

12,082.013 nārada uvāca

12,082.013a āpado dvividhāḥ kṛṣṇa bāhyāś cābhyantarāś ca ha

12,082.013c prādurbhavanti vārṣṇeya svakṛtā yadi vānyataḥ

12,082.014a seyam ābhyantarā tubhyam āpat kṛcchrā svakarmajā

12,082.014c akrūrabhojaprabhavāḥ sarve hy ete tadanvayāḥ

12,082.015a arthahetor hi kāmād vādvārā bībhatsayāpi vā

12,082.015c ātmanā prāptam aiśvaryam anyatra pratipāditam

12,082.016a kṛtamūlam idānīṃ taj jātaśabdaṃ sahāyavat

12,082.016c na śakyaṃ punar ādātuṃ vāntam annam iva tvayā

12,082.017a babhrūgrasenayo rājyaṃ nāptuṃ śakyaṃ kathaṃ cana

12,082.017c jñātibhedabhayāt kṛṣṇa tvayā cāpi viśeṣataḥ

12,082.018a tac cet sidhyet prayatnena kṛtvā karma suduṣkaram

12,082.018c mahākṣayavyayaṃ vā syād vināśo vā punar bhavet

12,082.019a anāyasena śastreṇa mṛdunā hṛdayacchidā

12,082.019c jihvām uddhara sarveṣāṃ parimṛjyānumṛjya ca

12,082.020 vāsudeva uvāca

12,082.020a anāyasaṃ mune śastraṃ mṛdu vidyām ahaṃ katham

12,082.020c yenaiṣām uddhare jihvāṃ parimṛjyānumṛjya ca

12,082.021 nārada uvāca

12,082.021a śaktyānnadānaṃ satataṃ titikṣā dama ārjavam

12,082.021c yathārhapratipūjā ca śastram etad anāyasam

12,082.022a jñātīnāṃ vaktukāmānāṃ kaṭūni ca laghūni ca

12,082.022c girā tvaṃ hṛdayaṃ vācaṃ śamayasva manāṃsi ca

12,082.023a nāmahāpuruṣaḥ kaś cin nānātmā nāsahāyavān

12,082.023c mahatīṃ dhuram ādatte tām udyamyorasā vaha

12,082.024a sarva eva guruṃ bhāram anaḍvān vahate same

12,082.024c durge pratīkaḥ sugavo bhāraṃ vahati durvaham

12,082.025a bhedād vināśaḥ saṃghānāṃ saṃghamukhyo 'si keśava

12,082.025c yathā tvāṃ prāpya notsīded ayaṃ saṃghas tathā kuru

12,082.026a nānyatra buddhikṣāntibhyāṃ nānyatrendriyanigrahāt

12,082.026c nānyatra dhanasaṃtyāgād gaṇaḥ prājñe 'vatiṣṭhate

12,082.027a dhanyaṃ yaśasyam āyuṣyaṃ svapakṣodbhāvanaṃ śubham

12,082.027c jñātīnām avināśaḥ syād yathā kṛṣṇa tathā kuru

12,082.028a āyatyāṃ ca tadātve ca na te 'sty aviditaṃ prabho

12,082.028c ṣāḍguṇyasya vidhānena yātrāyānavidhau tathā

12,082.029a mādhavāḥ kukurā bhojāḥ sarve cāndhakavṛṣṇayaḥ

12,082.029c tvayy āsaktā mahābāho lokā lokeśvarāś ca ye

12,082.030a upāsate hi tvadbuddhim ṛṣayaś cāpi mādhava

12,082.030c tvaṃ guruḥ sarvabhūtānāṃ jānīṣe tvaṃ gatāgatam

12,082.030e tvām āsādya yaduśreṣṭham edhante jñātinaḥ sukham

12,083.001 bhīṣma uvāca

12,083.001a eṣā prathamato vṛttir dvitīyāṃ śṛṇu bhārata

12,083.001c yaḥ kaś cij janayed arthaṃ rājñā rakṣyaḥ sa mānavaḥ

12,083.002a hriyamāṇam amātyena bhṛto vā yadi vābhṛtaḥ

12,083.002c yo rājakośaṃ naśyantam ācakṣīta yudhiṣṭhira

12,083.003a śrotavyaṃ tasya ca raho rakṣyaś cāmātyato bhavet

12,083.003c amātyā hy upahantāraṃ bhūyiṣṭhaṃ ghnanti bhārata

12,083.004a rājakośasya goptāraṃ rājakośavilopakāḥ

12,083.004c sametya sarve bādhante sa vinaśyaty arakṣitaḥ

12,083.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,083.005c muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ kausalyaṃ yad uvāca ha

12,083.006a kosalānām ādhipatyaṃ saṃprāpte kṣemadarśini

12,083.006c muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam

12,083.007a sa kākaṃ pañjare baddhvā viṣayaṃ kṣemadarśinaḥ

12,083.007c pūrvaṃ paryacarad yuktaḥ pravṛttyarthī punaḥ punaḥ

12,083.008a adhīye vāyasīṃ vidyāṃ śaṃsanti mama vāyasāḥ

12,083.008c anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate

12,083.009a iti rāṣṭre paripatan bahuśaḥ puruṣaiḥ saha

12,083.009c sarveṣāṃ rājayuktānāṃ duṣkṛtaṃ paripṛṣṭavān

12,083.010a sa buddhvā tasya rāṣṭrasya vyavasāyaṃ hi sarvaśaḥ

12,083.010c rājayuktāpacārāṃś ca sarvān buddhvā tatas tataḥ

12,083.011a tam eva kākam ādāya rājānaṃ draṣṭum āgamat

12,083.011c sarvajño 'smīti vacanaṃ bruvāṇaḥ saṃśitavrataḥ

12,083.012a sa sma kausalyam āgamya rājāmātyam alaṃkṛtam

12,083.012c prāha kākasya vacanād amutredaṃ tvayā kṛtam

12,083.013a asau cāsau ca jānīte rājakośas tvayā hṛtaḥ

12,083.013c evam ākhyāti kāko 'yaṃ tac chīghram anugamyatām

12,083.014a tathānyān api sa prāha rājakośaharān sadā

12,083.014c na cāsya vacanaṃ kiṃ cid akṛtaṃ śrūyate kva cit

12,083.015a tena viprakṛtāḥ sarve rājayuktāḥ kurūdvaha

12,083.015c tam atikramya suptasya niśi kākam apothayan

12,083.016a vāyasaṃ tu vinirbhinnaṃ dṛṣṭvā bāṇena pañjare

12,083.016c pūrvāhṇe brāhmaṇo vākyaṃ kṣemadarśinam abravīt

12,083.017a rājaṃs tvām abhayaṃ yāce prabhuṃ prāṇadhaneśvaram

12,083.017c anujñātas tvayā brūyāṃ vacanaṃ tvatpuro hitam

12,083.018a mitrārtham abhisaṃtapto bhaktyā sarvātmanā gataḥ

12,083.018c ayaṃ tavārthaṃ harate yo brūyād akṣamānvitaḥ

12,083.018d*0201_01 hriyate hi mahārthaś ca puruṣe vikramaty api

12,083.019a saṃbubodhayiṣur mitraṃ sadaśvam iva sārathiḥ

12,083.019c atimanyuprasakto hi prasajya hitakāraṇam

12,083.020a tathāvidhasya suhṛdaḥ kṣantavyaṃ saṃvijānatā

12,083.020c aiśvaryam icchatā nityaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā

12,083.021a taṃ rājā pratyuvācedaṃ yan mā kiṃ cid bhavān vadet

12,083.021c kasmād ahaṃ na kṣameyam ākāṅkṣann ātmano hitam

12,083.022a brāhmaṇa pratijānīhi prabrūhi yadi cecchasi

12,083.022c kariṣyāmi hi te vākyaṃ yad yan māṃ vipra vakṣyasi

12,083.023 munir uvāca

12,083.023a jñātvā nayān apāyāṃś ca bhṛtyatas te bhayāni ca

12,083.023c bhaktyā vṛttiṃ samākhyātuṃ bhavato 'ntikam āgamam

12,083.024a prāg evoktaś ca doṣo 'yam ācāryair nṛpasevinām

12,083.024c agatīkagatir hy eṣā yā rājñā saha jīvikā

12,083.025a āśīviṣaiś ca tasyāhuḥ saṃgataṃ yasya rājabhiḥ

12,083.025c bahumitrāś ca rājāno bahvamitrās tathaiva ca

12,083.026a tebhyaḥ sarvebhya evāhur bhayaṃ rājopasevinām

12,083.026c athaiṣām ekato rājan muhūrtād eva bhīr bhavet

12,083.027a naikāntenāpramādo hi kartuṃ śakyo mahīpatau

12,083.027c na tu pramādaḥ kartavyaḥ kathaṃ cid bhūtim icchatā

12,083.028a pramādād dhi skhaled rājā skhalite nāsti jīvitam

12,083.028c agniṃ dīptam ivāsīded rājānam upaśikṣitaḥ

12,083.029a āśīviṣam iva kruddhaṃ prabhuṃ prāṇadhaneśvaram

12,083.029c yatnenopacaren nityaṃ nāham asmīti mānavaḥ

12,083.030a durvyāhṛtāc chaṅkamāno duṣkṛtād duradhiṣṭhitāt

12,083.030c durāsitād durvrajitād iṅgitād aṅgaceṣṭitāt

12,083.031a devateva hi sarvārthān kuryād rājā prasāditaḥ

12,083.031c vaiśvānara iva kruddhaḥ samūlam api nirdahet

12,083.031e iti rājan mayaḥ prāha vartate ca tathaiva tat

12,083.032a atha bhūyāṃsam evārthaṃ kariṣyāmi punaḥ punaḥ

12,083.032c dadāty asmadvidho 'mātyo buddhisāhāyyam āpadi

12,083.033a vāyasaś caiva me rājann antakāyābhisaṃhitaḥ

12,083.033c na ca me 'tra bhavān garhyo na ca yeṣāṃ bhavān priyaḥ

12,083.033e hitāhitāṃs tu budhyethā mā parokṣamatir bhava

12,083.034a ye tv ādānaparā eva vasanti bhavato gṛhe

12,083.034c abhūtikāmā bhūtānāṃ tādṛśair me 'bhisaṃhitam

12,083.035a ye vā bhavadvināśena rājyam icchanty anantaram

12,083.035c antarair abhisaṃdhāya rājan sidhyanti nānyathā

12,083.036a teṣām ahaṃ bhayād rājan gamiṣyāmy anyam āśramam

12,083.036c tair hi me saṃdhito bāṇaḥ kāke nipatitaḥ prabho

12,083.037a chadmanā mama kākaś ca gamito yamasādanam

12,083.037c dṛṣṭaṃ hy etan mayā rājaṃs tapodīrgheṇa cakṣuṣā

12,083.038a bahunakrajhaṣagrāhāṃ timiṃgilagaṇāyutām

12,083.038c kākena baḍiśenemām atārṣaṃ tvām ahaṃ nadīm

12,083.039a sthāṇvaśmakaṇṭakavatīṃ vyāghrasiṃhagajākulām

12,083.039c durāsadāṃ duṣpraveśāṃ guhāṃ haimavatīm iva

12,083.040a agninā tāmasaṃ durgaṃ naubhir āpyaṃ ca gamyate

12,083.040c rājadurgāvataraṇe nopāyaṃ paṇḍitā viduḥ

12,083.041a gahanaṃ bhavato rājyam andhakāratamovṛtam

12,083.041c neha viśvasituṃ śakyaṃ bhavatāpi kuto mayā

12,083.042a ato nāyaṃ śubho vāsas tulye sadasatī iha

12,083.042c vadho hy evātra sukṛte duṣkṛte na ca saṃśayaḥ

12,083.043a nyāyato duṣkṛte ghātaḥ sukṛte syāt kathaṃ vadhaḥ

12,083.043c neha yuktaṃ ciraṃ sthātuṃ javenāto vrajed budhaḥ

12,083.044a sītā nāma nadī rājan plavo yasyāṃ nimajjati

12,083.044c tathopamām imāṃ manye vāgurāṃ sarvaghātinīm

12,083.045a madhuprapāto hi bhavān bhojanaṃ viṣasaṃyutam

12,083.045c asatām iva te bhāvo vartate na satām iva

12,083.045e āśīviṣaiḥ parivṛtaḥ kūpas tvam iva pārthiva

12,083.045f*0202_01 kriyāvṛttiḥ parivṛtaḥ kva vā gacchati duḥkhitaḥ

12,083.045f*0202_02 tathāhaṃ kākaghātena kṛtas tvam asi pārthiva

12,083.046a durgatīrthā bṛhatkūlā karīrīvetrasaṃyutā

12,083.046c nadī madhurapānīyā yathā rājaṃs tathā bhavān

12,083.046e śvagṛdhragomāyuyuto rājahaṃsasamo hy asi

12,083.047a yathāśritya mahāvṛkṣaṃ kakṣaḥ saṃvardhate mahān

12,083.047c tatas taṃ saṃvṛṇoty eva tam atītya ca vardhate

12,083.048a tenaivopendhano nūnaṃ dāvo dahati dāruṇaḥ

12,083.048c tathopamā hy amātyās te rājaṃs tān pariśodhaya

12,083.049a bhavataiva kṛtā rājan bhavatā paripālitāḥ

12,083.049c bhavantaṃ paryavajñāya jighāṃsanti bhavatpriyam

12,083.050a uṣitaṃ śaṅkamānena pramādaṃ parirakṣatā

12,083.050c antaḥsarpa ivāgāre vīrapatnyā ivālaye

12,083.050e śīlaṃ jijñāsamānena rājñaś ca sahajīvinā

12,083.051a kaccij jitendriyo rājā kaccid abhyantarā jitāḥ

12,083.051c kaccid eṣāṃ priyo rājā kaccid rājñaḥ priyāḥ prajāḥ

12,083.052a jijñāsur iha saṃprāptas tavāhaṃ rājasattama

12,083.052c tasya me rocase rājan kṣudhitasyeva bhojanam

12,083.053a amātyā me na rocante vitṛṣṇasya yathodakam

12,083.053c bhavato 'rthakṛd ity eva mayi doṣo hi taiḥ kṛtaḥ

12,083.053e vidyate kāraṇaṃ nānyad iti me nātra saṃśayaḥ

12,083.054a na hi teṣām ahaṃ drugdhas tat teṣāṃ doṣavad gatam

12,083.054c arer hi durhatād bheyaṃ bhagnapṛṣṭhād ivoragāt

12,083.055 rājovāca

12,083.055a bhūyasā paribarheṇa satkāreṇa ca bhūyasā

12,083.055c pūjito brāhmaṇaśreṣṭha bhūyo vasa gṛhe mama

12,083.056a ye tvāṃ brāhmaṇa necchanti na te vatsyanti me gṛhe

12,083.056c bhavataiva hi taj jñeyaṃ yad idānīm anantaram

12,083.057a yathā syād duṣkṛto daṇḍo yathā ca sukṛtaṃ kṛtam

12,083.057c tathā samīkṣya bhagavañ śreyase viniyuṅkṣva mām

12,083.058 munir uvāca

12,083.058a adarśayann imaṃ doṣam ekaikaṃ durbalaṃ kuru

12,083.058c tataḥ kāraṇam ājñāya puruṣaṃ puruṣaṃ jahi

12,083.059a ekadoṣā hi bahavo mṛdnīyur api kaṇṭakān

12,083.059b*0203_01 arthe sarvaṃ jagad baddham arthena ca nibadhyate

12,083.059b*0203_02 arthe darpo manuṣyāṇāṃ tasmād arthaṃ virocaya

12,083.059b*0203_03 ekenaikasya doṣeṇa tad viruddhaṃ pracodaya

12,083.059b*0203_04 sa tasya doṣān udbhāvya tasyārthaṃ grāhayiṣyati

12,083.059b*0203_05 sāmapūrvaṃ ca keṣāṃ cid bhedena ca parasparam

12,083.059b*0203_06 vairaṃ kāraya bhūpāla paścād daṇḍaṃ prayojaya

12,083.059b*0203_07 bilvena ca yathā bilvam ākāraṃ chādya buddhimān

12,083.059b*0203_08 aśuddhaṃ sacivaṃ rājann aśuddhenaiva nāśaya

12,083.059c mantrabhedabhayād rājaṃs tasmād etad bravīmi te

12,083.060a vayaṃ tu brāhmaṇā nāma mṛdudaṇḍāḥ kṛpālavaḥ

12,083.060c svasti cecchāmi bhavataḥ pareṣāṃ ca yathātmanaḥ

12,083.061a rājann ātmānam ācakṣe saṃbandhī bhavato hy aham

12,083.061c muniḥ kālakavṛkṣīya ity evam abhisaṃjñitaḥ

12,083.062a pituḥ sakhā ca bhavataḥ saṃmataḥ satyasaṃgaraḥ

12,083.062c vyāpanne bhavato rājye rājan pitari saṃsthite

12,083.063a sarvakāmān parityajya tapas taptaṃ tadā mayā

12,083.063c snehāt tvāṃ prabravīmy etan mā bhūyo vibhramed iti

12,083.064a ubhe dṛṣṭvā duḥkhasukhe rājyaṃ prāpya yadṛcchayā

12,083.064c rājyenāmātyasaṃsthena kathaṃ rājan pramādyasi

12,083.065 bhīṣma uvāca

12,083.065a tato rājakule nāndī saṃjajñe bhūyasī punaḥ

12,083.065c purohitakule caiva saṃprāpte brāhmaṇarṣabhe

12,083.066a ekacchatrāṃ mahīṃ kṛtvā kausalyāya yaśasvine

12,083.066c muniḥ kālakavṛkṣīya īje kratubhir uttamaiḥ

12,083.067a hitaṃ tad vacanaṃ śrutvā kausalyo 'nvaśiṣan mahīm

12,083.067c tathā ca kṛtavān rājā yathoktaṃ tena bhārata

12,084.001 bhīṣma uvāca

12,084.001a hrīniṣedhāḥ sadā santaḥ satyārjavasamanvitāḥ

12,084.001c śaktāḥ kathayituṃ samyak te tava syuḥ sabhāsadaḥ

12,084.001d*0204_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,084.001d*0204_01 sabhāsadaḥ sahāyāś ca suhṛdaś ca viśāṃ pate

12,084.001d*0204_02 paricchadās tathāmātyāḥ kīdṛśāḥ syuḥ pitāmaha

12,084.002a atyāḍhyāṃś cātiśūrāṃś ca brāhmaṇāṃś ca bahuśrutān

12,084.002c susaṃtuṣṭāṃś ca kaunteya mahotsāhāṃś ca karmasu

12,084.003a etān sahāyāṃl lipsethāḥ sarvāsv āpatsu bhārata

12,084.003c kulīnaḥ pūjito nityaṃ na hi śaktiṃ nigūhati

12,084.004a prasannaṃ hy aprasannaṃ vā pīḍitaṃ hṛtam eva vā

12,084.004c āvartayati bhūyiṣṭhaṃ tad eko hy anupālitaḥ

12,084.005a kulīnā deśajāḥ prājñā rūpavanto bahuśrutāḥ

12,084.005c pragalbhāś cānuraktāś ca te tava syuḥ paricchadāḥ

12,084.006a dauṣkuleyāś ca lubdhāś ca nṛśaṃsā nirapatrapāḥ

12,084.006c te tvāṃ tāta niṣeveyur yāvad ārdrakapāṇayaḥ

12,084.007a arthamānārghyasatkārair bhogair uccāvacaiḥ priyān

12,084.007c yān arthabhājo manyethās te te syuḥ sukhabhāginaḥ

12,084.008a abhinnavṛttā vidvāṃsaḥ sadvṛttāś caritavratāḥ

12,084.008c na tvāṃ nityārthino jahyur akṣudrāḥ satyavādinaḥ

12,084.009a anāryā ye na jānanti samayaṃ mandacetasaḥ

12,084.009b*0205_01 paricchadās tathāmātyā nedṛśāḥ syuḥ kathaṃ cana

12,084.009c tebhyaḥ pratijugupsethā jānīyāḥ samayacyutān

12,084.010a naikam icched gaṇaṃ hitvā syāc ced anyataragrahaḥ

12,084.010c yas tv eko bahubhiḥ śreyān kāmaṃ tena gaṇaṃ tyajet

12,084.011a śreyaso lakṣaṇaṃ hy etad vikramo yasya dṛśyate

12,084.011c kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati

12,084.012a samarthān pūjayed yaś ca nāspardhyaiḥ spardhate ca yaḥ

12,084.012c na ca kāmād bhayāt krodhāl lobhād vā dharmam utsṛjet

12,084.013a amānī satyavāk śakto jitātmā mānyamānitā

12,084.013c sa te mantrasahāyaḥ syāt sarvāvasthaṃ parīkṣitaḥ

12,084.014a kulīnaḥ satyasaṃpannas titikṣur dakṣa ātmavān

12,084.014c śūraḥ kṛtajñaḥ satyaś ca śreyasaḥ pārtha lakṣaṇam

12,084.015a tasyaivaṃ vartamānasya puruṣasya vijānataḥ

12,084.015c amitrāḥ saṃprasīdanti tato mitrībhavanty api

12,084.016a ata ūrdhvam amātyānāṃ parīkṣeta guṇāguṇān

12,084.016c saṃyatātmā kṛtaprajño bhūtikāmaś ca bhūmipaḥ

12,084.017a saṃbaddhāḥ puruṣair āptair abhijātaiḥ svadeśajaiḥ

12,084.017c ahāryair avyabhīcāraiḥ sarvataḥ suparīkṣitaiḥ

12,084.018a yodhāḥ srauvās tathā maulās tathaivānye 'py avaskṛtāḥ

12,084.018c kartavyā bhūtikāmena puruṣeṇa bubhūṣatā

12,084.019a yeṣāṃ vainayikī buddhiḥ prakṛtā caiva śobhanā

12,084.019c tejo dhairyaṃ kṣamā śaucam anurāga sthitir dhṛtiḥ

12,084.020a parīkṣitaguṇān nityaṃ prauḍhabhāvān dhuraṃdharān

12,084.020c pañcopadhāvyatītāṃś ca kuryād rājārthakāriṇaḥ

12,084.021a paryāptavacanān vīrān pratipattiviśāradān

12,084.021c kulīnān satyasaṃpannān iṅgitajñān aniṣṭhurān

12,084.022a deśakālavidhānajñān bhartṛkāryahitaiṣiṇaḥ

12,084.022c nityam artheṣu sarveṣu rājā kurvīta mantriṇaḥ

12,084.023a hīnatejā hy asaṃhṛṣṭo naiva jātu vyavasyati

12,084.023c avaśyaṃ janayaty eva sarvakarmasu saṃśayān

12,084.024a evam alpaśruto mantrī kalyāṇābhijano 'py uta

12,084.024c dharmārthakāmayukto 'pi nālaṃ mantraṃ parīkṣitum

12,084.025a tathaivānabhijāto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ

12,084.025c anāyaka ivācakṣur muhyaty ūhyeṣu karmasu

12,084.026a yo vā hy asthirasaṃkalpo buddhimān āgatāgamaḥ

12,084.026c upāyajño 'pi nālaṃ sa karma yāpayituṃ ciram

12,084.027a kevalāt punar ācārāt karmaṇo nopapadyate

12,084.027c parimarśo viśeṣāṇām aśrutasyeha durmateḥ

12,084.028a mantriṇy ananurakte tu viśvāso na hi vidyate

12,084.028c tasmād ananuraktāya naiva mantraṃ prakāśayet

12,084.029a vyathayed dhi sa rājānaṃ mantribhiḥ sahito 'nṛjuḥ

12,084.029c mārutopahatacchidraiḥ praviśyāgnir iva drumam

12,084.030a saṃkrudhyaty ekadā svāmī sthānāc caivāpakarṣati

12,084.030c vācā kṣipati saṃrabdhas tataḥ paścāt prasīdati

12,084.031a tāni tāny anuraktena śakyāny anutitikṣitum

12,084.031c mantriṇāṃ ca bhavet krodho visphūrjitam ivāśaneḥ

12,084.032a yas tu saṃharate tāni bhartuḥ priyacikīrṣayā

12,084.032c samānasukhaduḥkhaṃ taṃ pṛcched artheṣu mānavam

12,084.033a anṛjus tv anurakto 'pi saṃpannaś cetarair guṇaiḥ

12,084.033c rājñaḥ prajñānayukto 'pi na mantraṃ śrotum arhati

12,084.034a yo 'mitraiḥ saha saṃbaddho na paurān bahu manyate

12,084.034c sa suhṛt tādṛśo rājño na mantraṃ śrotum arhati

12,084.035a avidvān aśuciḥ stabdhaḥ śatrusevī vikatthanaḥ

12,084.035c sa suhṛt krodhano lubdho na mantraṃ śrotum arhati

12,084.036a āgantuś cānurakto 'pi kāmam astu bahuśrutaḥ

12,084.036c satkṛtaḥ saṃvibhakto vā na mantraṃ śrotum arhati

12,084.036d*0206_01 vidharmato viprakṛtaḥ pitā yasyābhavat purā

12,084.036d*0206_02 satkṛtaḥ sthāpitaḥ so 'pi na mantraṃ śrotum arhati

12,084.037a yas tv alpenāpi kāryeṇa sakṛd ākṣārito bhavet

12,084.037c punar anyair guṇair yukto na mantraṃ śrotum arhati

12,084.038a kṛtaprajñaś ca medhāvī budho jānapadaḥ śuciḥ

12,084.038c sarvakarmasu yaḥ śuddhaḥ sa mantraṃ śrotum arhati

12,084.039a jñānavijñānasaṃpannaḥ prakṛtijñaḥ parātmanoḥ

12,084.039c suhṛd ātmasamo rājñaḥ sa mantraṃ śrotum arhati

12,084.040a satyavāk śīlasaṃpanno gambhīraḥ satrapo mṛduḥ

12,084.040c pitṛpaitāmaho yaḥ syāt sa mantraṃ śrotum arhati

12,084.041a saṃtuṣṭaḥ saṃmataḥ satyaḥ śauṭīro dveṣyapāpakaḥ

12,084.041c mantravit kālavic chūraḥ sa mantraṃ śrotum arhati

12,084.042a sarvalokaṃ samaṃ śaktaḥ sāntvena kurute vaśe

12,084.042c tasmai mantraḥ prayoktavyo daṇḍam ādhitsatā nṛpa

12,084.043a paurajānapadā yasmin viśvāsaṃ dharmato gatāḥ

12,084.043c yoddhā nayavipaścic ca sa mantraṃ śrotum arhati

12,084.044a tasmāt sarvair guṇair etair upapannāḥ supūjitāḥ

12,084.044c mantriṇaḥ prakṛtijñāḥ syus tryavarā mahad īpsavaḥ

12,084.045a svāsu prakṛtiṣu chidraṃ lakṣayeran parasya ca

12,084.045c mantriṇo mantramūlaṃ hi rājño rāṣṭraṃ vivardhate

12,084.046a nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt

12,084.046c gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ

12,084.047a mantragrāhā hi rājyasya mantriṇo ye manīṣiṇaḥ

12,084.047c mantrasaṃhanano rājā mantrāṅgānītaro janaḥ

12,084.048a rājyaṃ praṇidhimūlaṃ hi mantrasāraṃ pracakṣate

12,084.048c svāminaṃ tv anuvartanti vṛttyartham iha mantriṇaḥ

12,084.049a sa vinīya madakrodhau mānam īrṣyāṃ ca nirvṛtaḥ

12,084.049c nityaṃ pañcopadhātītair mantrayet saha mantribhiḥ

12,084.050a teṣāṃ trayāṇāṃ vividhaṃ vimarśaṃ; budhyeta cittaṃ viniveśya tatra

12,084.050c svaniścayaṃ taṃ paraniścayaṃ ca; nivedayed uttaramantrakāle

12,084.051a dharmārthakāmajñam upetya pṛcched; yukto guruṃ brāhmaṇam uttamārtham

12,084.051c niṣṭhā kṛtā tena yadā saha syāt; taṃ tatra mārgaṃ praṇayed asaktam

12,084.052a evaṃ sadā mantrayitavyam āhur; ye mantratattvārthaviniścayajñāḥ

12,084.052c tasmāt tvam evaṃ praṇayeḥ sadaiva; mantraṃ prajāsaṃgrahaṇe samartham

12,084.053a na vāmanāḥ kubjakṛśā na khañjā; nāndhā jaḍāḥ strī na napuṃsakaṃ ca

12,084.053c na cātra tiryaṅ na puro na paścān; nordhvaṃ na cādhaḥ pracareta kaś cit

12,084.054a āruhya vātāyanam eva śūnyaṃ; sthalaṃ prakāśaṃ kuśakāśahīnam

12,084.054c vāgaṅgadoṣān parihṛtya mantraṃ; saṃmantrayet kāryam ahīnakālam

12,085.001 bhīṣma uvāca

12,085.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,085.001c bṛhaspateś ca saṃvādaṃ śakrasya ca yudhiṣṭhira

12,085.002 śakra uvāca

12,085.002a kiṃ svid ekapadaṃ brahman puruṣaḥ samyag ācaran

12,085.002c pramāṇaṃ sarvabhūtānāṃ yaśaś caivāpnuyān mahat

12,085.003 bṛhaspatir uvāca

12,085.003a sāntvam ekapadaṃ śakra puruṣaḥ samyag ācaran

12,085.003c pramāṇaṃ sarvabhūtānāṃ yaśaś caivāpnuyān mahat

12,085.004a etad ekapadaṃ śakra sarvalokasukhāvaham

12,085.004c ācaran sarvabhūteṣu priyo bhavati sarvadā

12,085.005a yo hi nābhāṣate kiṃ cit satataṃ bhrukuṭīmukhaḥ

12,085.005c dveṣyo bhavati bhūtānāṃ sa sāntvam iha nācaran

12,085.006a yas tu pūrvam abhiprekṣya pūrvam evābhibhāṣate

12,085.006c smitapūrvābhibhāṣī ca tasya lokaḥ prasīdati

12,085.007a dānam eva hi sarvatra sāntvenānabhijalpitam

12,085.007c na prīṇayati bhūtāni nirvyañjanam ivāśanam

12,085.008a adātā hy api bhūtānāṃ madhurām īrayan giram

12,085.008c sarvalokam imaṃ śakra sāntvena kurute vaśe

12,085.009a tasmāt sāntvaṃ prakartavyaṃ daṇḍam ādhitsatām iha

12,085.009c phalaṃ ca janayaty evaṃ na cāsyodvijate janaḥ

12,085.010a sukṛtasya hi sāntvasya ślakṣṇasya madhurasya ca

12,085.010c samyag āsevyamānasya tulyaṃ jātu na vidyate

12,085.011 bhīṣma uvāca

12,085.011a ity uktaḥ kṛtavān sarvaṃ tathā śakraḥ purodhasā

12,085.011c tathā tvam api kaunteya samyag etat samācara

12,086.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,086.001a kathaṃ svid iha rājendra pālayan pārthivaḥ prajāḥ

12,086.001c prati dharmaṃ viśeṣeṇa kīrtim āpnoti śāśvatīm

12,086.002 bhīṣma uvāca

12,086.002a vyavahāreṇa śuddhena prajāpālanatatparaḥ

12,086.002c prāpya dharmaṃ ca kīrtiṃ ca lokāv āpnoty ubhau śuciḥ

12,086.003 yudhiṣṭhira uvāca

12,086.003a kīdṛśaṃ vyavahāraṃ tu kaiś ca vyavaharen nṛpaḥ

12,086.003c etat pṛṣṭo mahāprājña yathāvad vaktum arhasi

12,086.004a ye caite pūrvakathitā guṇās te puruṣaṃ prati

12,086.004c naikasmin puruṣe hy ete vidyanta iti me matiḥ

12,086.005 bhīṣma uvāca

12,086.005a evam etan mahāprājña yathā vadasi buddhimān

12,086.005c durlabhaḥ puruṣaḥ kaś cid ebhir guṇaguṇair yutaḥ

12,086.006a kiṃ tu saṃkṣepataḥ śīlaṃ prayatne neha durlabham

12,086.006c vakṣyāmi tu yathāmātyān yādṛśāṃś ca kariṣyasi

12,086.007a caturo brāhmaṇān vaidyān pragalbhān sāttvikāñ śucīn

12,086.007b*0207_01 kṣatriyān daśa vāṣṭau vā balinaḥ śastrapāṇayaḥ

12,086.007b*0207_02 vaiśyān vittena saṃpannān ekaviṃśatisaṃkhyayā

12,086.007c trīṃś ca śūdrān vinītāṃś ca śucīn karmaṇi pūrvake

12,086.008a aṣṭābhiś ca guṇair yuktaṃ sūtaṃ paurāṇikaṃ caret

12,086.008c pañcāśadvarṣavayasaṃ pragalbham anasūyakam

12,086.009a matismṛtisamāyuktaṃ vinītaṃ samadarśanam

12,086.009c kārye vivadamānānāṃ śaktam artheṣv alolupam

12,086.010a vivarjitānāṃ vyasanaiḥ sughoraiḥ saptabhir bhṛśam

12,086.010c aṣṭānāṃ mantriṇāṃ madhye mantraṃ rājopadhārayet

12,086.011a tataḥ saṃpreṣayed rāṣṭre rāṣṭrāyātha ca darśayet

12,086.011c anena vyavahāreṇa draṣṭavyās te prajāḥ sadā

12,086.012a na cāpi gūḍhaṃ kāryaṃ te grāhyaṃ kāryopaghātakam

12,086.012c kārye khalu vipanne tvāṃ so 'dharmas tāṃś ca pīḍayet

12,086.013a vidravec caiva rāṣṭraṃ te śyenāt pakṣigaṇā iva

12,086.013c parisravec ca satataṃ naur viśīrṇeva sāgare

12,086.014a prajāḥ pālayato 'samyag adharmeṇeha bhūpateḥ

12,086.014c hārdaṃ bhayaṃ saṃbhavati svargaś cāsya virudhyate

12,086.015a atha yo 'dharmataḥ pāti rājāmātyo 'tha vātmajaḥ

12,086.015c dharmāsane niyuktaḥ san dharmamūlaṃ nararṣabha

12,086.015d*0208_01 svargaṃ yāti mahīpālo niyuktaiḥ sacivaiḥ saha

12,086.016a kāryeṣv adhikṛtāḥ samyag akurvanto nṛpānugāḥ

12,086.016c ātmānaṃ purataḥ kṛtvā yānty adhaḥ sahapārthivāḥ

12,086.017a balātkṛtānāṃ balibhiḥ kṛpaṇaṃ bahu jalpatām

12,086.017c nātho vai bhūmipo nityam anāthānāṃ nṛṇāṃ bhavet

12,086.018a tataḥ sākṣibalaṃ sādhu dvaidhe vādakṛtaṃ bhavet

12,086.018c asākṣikam anāthaṃ vā parīkṣyaṃ tad viśeṣataḥ

12,086.019a aparādhānurūpaṃ ca daṇḍaṃ pāpeṣu pātayet

12,086.019c udvejayed dhanair ṛddhān daridrān vadhabandhanaiḥ

12,086.020a vinayair api durvṛttān prahārair api pārthivaḥ

12,086.020c sāntvenopapradānena śiṣṭāṃś ca paripālayet

12,086.021a rājño vadhaṃ cikīrṣed yas tasya citro vadho bhavet

12,086.021c ājīvakasya stenasya varṇasaṃkarakasya ca

12,086.022a samyak praṇayato daṇḍaṃ bhūmipasya viśāṃ pate

12,086.022c yuktasya vā nāsty adharmo dharma eveha śāśvataḥ

12,086.023a kāmakāreṇa daṇḍaṃ tu yaḥ kuryād avicakṣaṇaḥ

12,086.023c sa ihākīrtisaṃyukto mṛto narakam āpnuyāt

12,086.024a na parasya śravād eva pareṣāṃ daṇḍam arpayet

12,086.024c āgamānugamaṃ kṛtvā badhnīyān mokṣayeta vā

12,086.025a na tu hanyān nṛpo jātu dūtaṃ kasyāṃ cid āpadi

12,086.025c dūtasya hantā nirayam āviśet sacivaiḥ saha

12,086.026a yathoktavādinaṃ dūtaṃ kṣatradharmarato nṛpaḥ

12,086.026c yo hanyāt pitaras tasya bhrūṇahatyām avāpnuyuḥ

12,086.027a kulīnaḥ śīlasaṃpanno vāgmī dakṣaḥ priyaṃvadaḥ

12,086.027c yathoktavādī smṛtimān dūtaḥ syāt saptabhir guṇaiḥ

12,086.028a etair eva guṇair yuktaḥ pratīhāro 'sya rakṣitā

12,086.028c śirorakṣaś ca bhavati guṇair etaiḥ samanvitaḥ

12,086.029a dharmārthaśāstratattvajñaḥ saṃdhivigrahako bhavet

12,086.029c matimān dhṛtimān dhīmān rahasyavinigūhitā

12,086.030a kulīnaḥ satyasaṃpannaḥ śakto 'mātyaḥ praśaṃsitaḥ

12,086.030c etair eva guṇair yuktas tathā senāpatir bhavet

12,086.031a vyūhayantrāyudhīyānāṃ tattvajño vikramānvitaḥ

12,086.031c varṣaśītoṣṇavātānāṃ sahiṣṇuḥ pararandhravit

12,086.032a viśvāsayet parāṃś caiva viśvasen na tu kasya cit

12,086.032c putreṣv api hi rājendra viśvāso na praśasyate

12,086.033a etac chāstrārthatattvaṃ tu tavākhyātaṃ mayānagha

12,086.033c aviśvāso narendrāṇāṃ guhyaṃ paramam ucyate

12,087.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,087.001a kathaṃvidhaṃ puraṃ rājā svayam āvastum arhati

12,087.001c kṛtaṃ vā kārayitvā vā tan me brūhi pitāmaha

12,087.002 bhīṣma uvāca

12,087.002a yatra kaunteya vastavyaṃ saputrabhrātṛbandhunā

12,087.002c nyāyyaṃ tatra paripraṣṭuṃ guptiṃ vṛttiṃ ca bhārata

12,087.003a tasmāt te vartayiṣyāmi durgakarma viśeṣataḥ

12,087.003c śrutvā tathā vidhātavyam anuṣṭheyaṃ ca yatnataḥ

12,087.004a ṣaḍvidhaṃ durgam āsthāya purāṇy atha niveśayet

12,087.004c sarvasaṃpatpradhānaṃ yad bāhulyaṃ vāpi saṃbhavet

12,087.005a dhanvadurgaṃ mahīdurgaṃ giridurgaṃ tathaiva ca

12,087.005c manuṣyadurgam abdurgaṃ vanadurgaṃ ca tāni ṣaṭ

12,087.006a yat puraṃ durgasaṃpannaṃ dhānyāyudhasamanvitam

12,087.006c dṛḍhaprākāraparikhaṃ hastyaśvarathasaṃkulam

12,087.007a vidvāṃsaḥ śilpino yatra nicayāś ca susaṃcitāḥ

12,087.007c dhārmikaś ca jano yatra dākṣyam uttamam āsthitaḥ

12,087.008a ūrjasvinaranāgāśvaṃ catvarāpaṇaśobhitam

12,087.008c prasiddhavyavahāraṃ ca praśāntam akutobhayam

12,087.009a suprabhaṃ sānunādaṃ ca supraśastaniveśanam

12,087.009c śūrāḍhyajanasaṃpannaṃ brahmaghoṣānunāditam

12,087.010a samājotsavasaṃpannaṃ sadāpūjitadaivatam

12,087.010c vaśyāmātyabalo rājā tat puraṃ svayam āvaset

12,087.011a tatra kośaṃ balaṃ mitraṃ vyavahāraṃ ca vardhayet

12,087.011c pure janapade caiva sarvadoṣān nivartayet

12,087.012a bhāṇḍāgārāyudhāgāraṃ prayatnenābhivardhayet

12,087.012c nicayān vardhayet sarvāṃs tathā yantragadāgadān

12,087.013a kāṣṭhalohatuṣāṅgāradāruśṛṅgāsthivaiṇavān

12,087.013c majjāsnehavasākṣaudram auṣadhagrāmam eva ca

12,087.014a śaṇaṃ sarjarasaṃ dhānyam āyudhāni śarāṃs tathā

12,087.014c carma snāyu tathā vetraṃ muñjabalbajadhanvanān

12,087.015a āśayāś codapānāś ca prabhūtasalilā varāḥ

12,087.015c niroddhavyāḥ sadā rājñā kṣīriṇaś ca mahīruhāḥ

12,087.016a satkṛtāś ca prayatnena ācāryartvikpurohitāḥ

12,087.016c maheṣvāsāḥ sthapatayaḥ sāṃvatsaracikitsakāḥ

12,087.017a prājñā medhāvino dāntā dakṣāḥ śūrā bahuśrutāḥ

12,087.017c kulīnāḥ sattvasaṃpannā yuktāḥ sarveṣu karmasu

12,087.018a pūjayed dhārmikān rājā nigṛhṇīyād adhārmikān

12,087.018c niyuñjyāc ca prayatnena sarvavarṇān svakarmasu

12,087.019a bāhyam ābhyantaraṃ caiva paurajānapadaṃ janam

12,087.019c cāraiḥ suviditaṃ kṛtvā tataḥ karma prayojayet

12,087.020a cārān mantraṃ ca kośaṃ ca mantraṃ caiva viśeṣataḥ

12,087.020c anutiṣṭhet svayaṃ rājā sarvaṃ hy atra pratiṣṭhitam

12,087.021a udāsīnārimitrāṇāṃ sarvam eva cikīrṣitam

12,087.021c pure janapade caiva jñātavyaṃ cāracakṣuṣā

12,087.022a tatas tathā vidhātavyaṃ sarvam evāpramādataḥ

12,087.022c bhaktān pujayatā nityaṃ dviṣataś ca nigṛhṇatā

12,087.023a yaṣṭavyaṃ kratubhir nityaṃ dātavyaṃ cāpy apīḍayā

12,087.023c prajānāṃ rakṣaṇaṃ kāryaṃ na kāryaṃ karma garhitam

12,087.024a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ vidhavānāṃ ca yoṣitām

12,087.024c yogakṣemaṃ ca vṛttiṃ ca nityam eva prakalpayet

12,087.025a āśrameṣu yathākālaṃ celabhājanabhojanam

12,087.025c sadaivopahared rājā satkṛtyānavamanya ca

12,087.026a ātmānaṃ sarvakāryāṇi tāpase rājyam eva ca

12,087.026c nivedayet prayatnena tiṣṭhet prahvaś ca sarvadā

12,087.027a sarvārthatyāginaṃ rājā kule jātaṃ bahuśrutam

12,087.027c pūjayet tādṛśaṃ dṛṣṭvā śayanāsanabhojanaiḥ

12,087.028a tasmin kurvīta viśvāsaṃ rājā kasyāṃ cid āpadi

12,087.028c tāpaseṣu hi viśvāsam api kurvanti dasyavaḥ

12,087.029a tasmin nidhīn ādadhīta prajñāṃ paryādadīta ca

12,087.029c na cāpy abhīkṣṇaṃ seveta bhṛśaṃ vā pratipūjayet

12,087.030a anyaḥ kāryaḥ svarāṣṭreṣu pararāṣṭreṣu cāparaḥ

12,087.030c aṭavīṣv aparaḥ kāryaḥ sāmantanagareṣu ca

12,087.031a teṣu satkārasaṃskārān saṃvibhāgāṃś ca kārayet

12,087.031c pararāṣṭrāṭavīstheṣu yathā svaviṣaye tathā

12,087.032a te kasyāṃ cid avasthāyāṃ śaraṇaṃ śaraṇārthine

12,087.032c rājñe dadyur yathākāmaṃ tāpasāḥ saṃśitavratāḥ

12,087.033a eṣa te lakṣaṇoddeśaḥ saṃkṣepeṇa prakīrtitaḥ

12,087.033c yādṛśaṃ nagaraṃ rājā svayam āvastum arhati

12,088.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,088.001a rāṣṭraguptiṃ ca me rājan rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham

12,088.001c samyag jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha

12,088.002 bhīṣma uvāca

12,088.002a rāṣṭraguptiṃ ca te samyag rāṣṭrasyaiva ca saṃgraham

12,088.002c hanta sarvaṃ pravakṣyāmi tattvam ekamanāḥ śṛṇu

12,088.003a grāmasyādhipatiḥ kāryo daśagrāmyas tathāparaḥ

12,088.003c dviguṇāyāḥ śatasyaivaṃ sahasrasya ca kārayet

12,088.004a grāme yān grāmadoṣāṃś ca grāmikaḥ paripālayet

12,088.004c tān brūyād daśapāyāsau sa tu viṃśatipāya vai

12,088.004d*0209_01 tān ācakṣīta daśine daśako viṃśine punaḥ

12,088.005a so 'pi viṃśatyadhipatir vṛttaṃ jānapade jane

12,088.005c grāmāṇāṃ śatapālāya sarvam eva nivedayet

12,088.006a yāni grāmīṇabhojyāni grāmikas tāny upāśnuyāt

12,088.006c daśapas tena bhartavyas tenāpi dviguṇādhipaḥ

12,088.006d*0210_01 daśinena vibhaktavyo daśinā viṃśatis tathā

12,088.007a grāmaṃ grāmaśatādhyakṣo bhoktum arhati satkṛtaḥ

12,088.007c mahāntaṃ bharataśreṣṭha susphītajanasaṃkulam

12,088.007e tatra hy anekam āyattaṃ rājño bhavati bhārata

12,088.008a śākhānagaram arhas tu sahasrapatir uttamam

12,088.008c dhānyahairaṇyabhogena bhoktuṃ rāṣṭriya udyataḥ

12,088.009a tathā yad grāmakṛtyaṃ syād grāmikṛtyaṃ ca te svayam

12,088.009c dharmajñaḥ sacivaḥ kaś cit tat prapaśyed atandritaḥ

12,088.010a nagare nagare ca syād ekaḥ sarvārthacintakaḥ

12,088.010c uccaiḥsthāne ghorarūpo nakṣatrāṇām iva grahaḥ

12,088.010e bhavet sa tān parikrāmet sarvān eva sadā svayam

12,088.010f*0211_01 teṣāṃ vṛttaṃ pariṇayet kaś cid rāṣṭreṣu taccaraḥ

12,088.010f*0211_02 jighāṃsavaḥ pāpakāmāḥ parasvādāyinaḥ śaṭhāḥ

12,088.010f*0211_03 rakṣābhyadhikṛtā nāma tebhyo rakṣed imāḥ prajāḥ

12,088.011a vikrayaṃ krayam adhvānaṃ bhaktaṃ ca saparivyayam

12,088.011c yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya vaṇijaḥ kārayet karān

12,088.012a utpattiṃ dānavṛttiṃ ca śilpaṃ saṃprekṣya cāsakṛt

12,088.012c śilpapratikarān eva śilpinaḥ prati kārayet

12,088.013a uccāvacakarā nyāyyāḥ pūrvarājñāṃ yudhiṣṭhira

12,088.013c yathā yathā na hīyeraṃs tathā kuryān mahīpatiḥ

12,088.014a phalaṃ karma ca saṃprekṣya tataḥ sarvaṃ prakalpayet

12,088.014c phalaṃ karma ca nirhetu na kaś cit saṃpravartayet

12,088.015a yathā rājā ca kartā ca syātāṃ karmaṇi bhāginau

12,088.015c samavekṣya tathā rājñā praṇeyāḥ satataṃ karāḥ

12,088.016a nocchindyād ātmano mūlaṃ pareṣāṃ vāpi tṛṣṇayā

12,088.016c īhādvārāṇi saṃrudhya rājā saṃprītidarśanaḥ

12,088.017a pradviṣanti parikhyātaṃ rājānam atikhādinam

12,088.017c pradviṣṭasya kutaḥ śreyaḥ saṃpriyo labhate priyam

12,088.018a vatsaupamyena dogdhavyaṃ rāṣṭram akṣīṇabuddhinā

12,088.018c bhṛto vatso jātabalaḥ pīḍāṃ sahati bhārata

12,088.019a na karma kurute vatso bhṛśaṃ dugdho yudhiṣṭhira

12,088.019c rāṣṭram apy atidugdhaṃ hi na karma kurute mahat

12,088.020a yo rāṣṭram anugṛhṇāti parigṛhya svayaṃ nṛpaḥ

12,088.020c saṃjātam upajīvan sa labhate sumahat phalam

12,088.021a āpadarthaṃ hi nicayān rājāna iha cinvate

12,088.021c rāṣṭraṃ ca kośabhūtaṃ syāt kośo veśmagatas tathā

12,088.022a paurajānapadān sarvān saṃśritopāśritāṃs tathā

12,088.022c yathāśakty anukampeta sarvān abhyantarān api

12,088.023a bāhyaṃ janaṃ bhedayitvā bhoktavyo madhyamaḥ sukham

12,088.023c evaṃ na saṃprakupyante janāḥ sukhitaduḥkhitāḥ

12,088.024a prāg eva tu karādānam anubhāṣya punaḥ punaḥ

12,088.024c saṃnipatya svaviṣaye bhayaṃ rāṣṭre pradarśayet

12,088.025a iyam āpat samutpannā paracakrabhayaṃ mahat

12,088.025c api nāntāya kalpeta veṇor iva phalāgamaḥ

12,088.026a arayo me samutthāya bahubhir dasyubhiḥ saha

12,088.026c idam ātmavadhāyaiva rāṣṭram icchanti bādhitum

12,088.027a asyām āpadi ghorāyāṃ saṃprāpte dāruṇe bhaye

12,088.027c paritrāṇāya bhavatāṃ prārthayiṣye dhanāni vaḥ

12,088.028a pratidāsye ca bhavatāṃ sarvaṃ cāhaṃ bhayakṣaye

12,088.028c nārayaḥ pratidāsyanti yad dhareyur balād itaḥ

12,088.029a kalatram āditaḥ kṛtvā naśyet svaṃ svayam eva hi

12,088.029c api cet putradārārtham arthasaṃcaya iṣyate

12,088.030a nandāmi vaḥ prabhāvena putrāṇām iva codaye

12,088.030c yathāśakty anugṛhṇāmi rāṣṭrasyāpīḍayā ca vaḥ

12,088.031a āpatsv eva ca voḍhavyaṃ bhavadbhiḥ sadgavair iva

12,088.031c na vaḥ priyataraṃ kāryaṃ dhanaṃ kasyāṃ cid āpadi

12,088.032a iti vācā madhurayā ślakṣṇayā sopacārayā

12,088.032c svaraśmīn abhyavasṛjed yugam ādāya kālavit

12,088.033a pracāraṃ bhṛtyabharaṇaṃ vyayaṃ gogrāmato bhayam

12,088.033c yogakṣemaṃ ca saṃprekṣya gominaḥ kārayet karān

12,088.034a upekṣitā hi naśyeyur gomino 'raṇyavāsinaḥ

12,088.034c tasmāt teṣu viśeṣeṇa mṛdupūrvaṃ samācaret

12,088.035a sāntvanaṃ rakṣaṇaṃ dānam avasthā cāpy abhīkṣṇaśaḥ

12,088.035c gomināṃ pārtha kartavyaṃ saṃvibhāgāḥ priyāṇi ca

12,088.036a ajasram upayoktavyaṃ phalaṃ gomiṣu sarvataḥ

12,088.036c prabhāvayati rāṣṭraṃ ca vyavahāraṃ kṛṣiṃ tathā

12,088.037a tasmād gomiṣu yatnena prītiṃ kuryād vicakṣaṇaḥ

12,088.037c dayāvān apramattaś ca karān saṃpraṇayan mṛdūn

12,088.038a sarvatra kṣemacaraṇaṃ sulabhaṃ tāta gomibhiḥ

12,088.038c na hy ataḥ sadṛśaṃ kiṃ cid dhanam asti yudhiṣṭhira

12,089.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,089.001a yadā rājā samartho 'pi kośārthī syān mahāmate

12,089.001c kathaṃ pravarteta tadā tan me brūhi pitāmaha

12,089.002 bhīṣma uvāca

12,089.002a yathādeśaṃ yathākālam api caiva yathābalam

12,089.002c anuśiṣyāt prajā rājā dharmārthī taddhite rataḥ

12,089.003a yathā tāsāṃ ca manyeta śreya ātmana eva ca

12,089.003c tathā dharmyāṇi sarvāṇi rājā rāṣṭre pravartayet

12,089.004a madhudohaṃ duhed rāṣṭraṃ bhramarān na vipātayet

12,089.004c vatsāpekṣī duhec caiva stanāṃś ca na vikuṭṭayet

12,089.005a jalaukāvat pibed rāṣṭraṃ mṛdunaiva narādhipa

12,089.005c vyāghrīva ca haret putram adaṣṭvā mā pated iti

12,089.005d*0212_01 yathā śalyakavān ākhuḥ padaṃ dhūnayate sadā

12,089.005d*0212_02 atīkṣṇenābhyupāyena tathā rāṣṭraṃ samāpibet

12,089.006a alpenālpena deyena vardhamānaṃ pradāpayet

12,089.006c tato bhūyas tato bhūyaḥ kāmaṃ vṛddhiṃ samācaret

12,089.007a damayann iva damyānāṃ śaśvad bhāraṃ pravardhayet

12,089.007c mṛdupūrvaṃ prayatnena pāśān abhyavahārayet

12,089.008a sakṛt pāśāvakīrṇās te na bhaviṣyanti durdamāḥ

12,089.008c ucitenaiva bhoktavyās te bhaviṣyanti yatnataḥ

12,089.009a tasmāt sarvasamārambho durlabhaḥ puruṣavrajaḥ

12,089.009c yathāmukhyān sāntvayitvā bhoktavya itaro janaḥ

12,089.010a tatas tān bhedayitvātha parasparavivakṣitān

12,089.010c bhuñjīta sāntvayitvaiva yathāsukham ayatnataḥ

12,089.011a na cāsthāne na cākāle karān ebhyo 'nupātayet

12,089.011c ānupūrvyeṇa sāntvena yathākālaṃ yathāvidhi

12,089.012a upāyān prabravīmy etān na me māyā vivakṣitā

12,089.012c anupāyena damayan prakopayati vājinaḥ

12,089.013a pānāgārāṇi veśāś ca veśaprāpaṇikās tathā

12,089.013c kuśīlavāḥ sakitavā ye cānye ke cid īdṛśāḥ

12,089.014a niyamyāḥ sarva evaite ye rāṣṭrasyopaghātakāḥ

12,089.014c ete rāṣṭre hi tiṣṭhanto bādhante bhadrikāḥ prajāḥ

12,089.015a na kena cid yācitavyaḥ kaś cit kiṃ cid anāpadi

12,089.015c iti vyavasthā bhūtānāṃ purastān manunā kṛtā

12,089.016a sarve tathā na jīveyur na kuryuḥ karma ced iha

12,089.016c sarva eva trayo lokā na bhaveyur asaṃśayam

12,089.017a prabhur niyamane rājā ya etān na niyacchati

12,089.017c bhuṅkte sa tasya pāpasya caturbhāgam iti śrutiḥ

12,089.017d*0213_01 bhoktā tasya tu pāpasya sukṛtasya yathā tathā

12,089.017d*0214_01 niyantavyā sadā rājñā pāpā ye syur narādhipa

12,089.017d*0214_02 kṛtapāpas tv asau rājā ya etān na niyacchati

12,089.017e tathā kṛtasya dharmasya caturbhāgam upāśnute

12,089.018a sthānāny etāni saṃgamya prasaṅge bhūtināśanaḥ

12,089.018c kāmaprasaktaḥ puruṣaḥ kim akāryaṃ vivarjayet

12,089.018d*0215_01 madyamāṃsaparasvāni tathā dārā dhanāni ca

12,089.018d*0215_02 āhared rāgavaśagas tathā śāstraṃ pradarśayet

12,089.019a āpady eva tu yāceran yeṣāṃ nāsti parigrahaḥ

12,089.019c dātavyaṃ dharmatas tebhyas tv anukrośād dayārthinā

12,089.020a mā te rāṣṭre yācanakā mā te bhūyuś ca dasyavaḥ

12,089.020c iṣṭādātāra evaite naite bhūtasya bhāvakāḥ

12,089.021a ye bhūtāny anugṛhṇanti vardhayanti ca ye prajāḥ

12,089.021c te te rāṣṭre pravartantāṃ mā bhūtānām abhāvakāḥ

12,089.022a daṇḍyās te ca mahārāja dhanādānaprayojanāḥ

12,089.022c prayogaṃ kārayeyus tān yathā balikarāṃs tathā

12,089.023a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ yac cānyat kiṃ cid īdṛśam

12,089.023c puruṣaiḥ kārayet karma bahubhiḥ saha karmibhiḥ

12,089.024a naraś cet kṛṣigorakṣyaṃ vāṇijyaṃ cāpy anuṣṭhitaḥ

12,089.024c saṃśayaṃ labhate kiṃ cit tena rājā vigarhyate

12,089.025a dhaninaḥ pūjayen nityaṃ yānācchādanabhojanaiḥ

12,089.025c vaktavyāś cānugṛhṇīdhvaṃ pūjāḥ saha mayeti ha

12,089.026a aṅgam etan mahad rājñāṃ dhanino nāma bhārata

12,089.026c kakudaṃ sarvabhūtānāṃ dhanastho nātra saṃśayaḥ

12,089.027a prājñaḥ śūro dhanasthaś ca svām dhārmika eva ca

12,089.027c tapasvī satyavādī ca buddhimāṃś cābhirakṣati

12,089.028a tasmād eteṣu sarveṣu prītimān bhava pārthiva

12,089.028c satyam ārjavam akrodham ānṛśaṃsyaṃ ca pālaya

12,089.029a evaṃ daṇḍaṃ ca kośaṃ ca mitraṃ bhūmiṃ ca lapsyase

12,089.029c satyārjavaparo rājan mitrakośasamanvitaḥ

12,090.001 bhīṣma uvāca

12,090.001a vanaspatīn bhakṣyaphalān na chindyur viṣaye tava

12,090.001c brāhmaṇānāṃ mūlaphalaṃ dharmyam āhur manīṣiṇaḥ

12,090.002a brāhmaṇebhyo 'tiriktaṃ ca bhuñjīrann itare janāḥ

12,090.002c na brāhmaṇoparodhena hared anyaḥ kathaṃ cana

12,090.003a vipraś cet tyāgam ātiṣṭhed ākhyāyāvṛttikarśitaḥ

12,090.003c parikalpyāsya vṛttiḥ syāt sadārasya narādhipa

12,090.004a sa cen nopanivarteta vācyo brāhmaṇasaṃsadi

12,090.004c kasminn idānīṃ maryādām ayaṃ lokaḥ kariṣyati

12,090.005a asaṃśayaṃ nivarteta na ced vakṣyaty ataḥ param

12,090.005c pūrvaṃ parokṣaṃ kartavyam etat kaunteya śāsanam

12,090.006a āhur etaj janā brahman na caitac chraddadhāmy aham

12,090.006c nimantryaś ca bhaved bhogair avṛttyā cet tadācaret

12,090.007a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ lokānām iha jīvanam

12,090.007c ūrdhvaṃ caiva trayī vidyā sā bhūtān bhāvayaty uta

12,090.008a tasyāṃ prayatamānāyāṃ ye syus tatparipanthinaḥ

12,090.008c dasyavas tadvadhāyeha brahmā kṣatram athāsṛjat

12,090.009a śatrūñ jahi prajā rakṣa yajasva kratubhir nṛpa

12,090.009c yudhyasva samare vīro bhūtvā kauravanandana

12,090.010a saṃrakṣyān pālayed rājā yaḥ sa rājāryakṛttamaḥ

12,090.010c ye ke cit tān na rakṣanti tair artho nāsti kaś cana

12,090.011a sadaiva rājñā boddhavyaṃ sarvalokād yudhiṣṭhira

12,090.011c tasmād dhetor hi bhuñjīta manuṣyān eva mānavaḥ

12,090.012a antarebhyaḥ parān rakṣan parebhyaḥ punar antarān

12,090.012c parān parebhyaḥ svān svebhyaḥ sarvān pālaya nityadā

12,090.013a ātmānaṃ sarvato rakṣan rājā rakṣeta medinīm

12,090.013c ātmamūlam idaṃ sarvam āhur hi viduṣo janāḥ

12,090.014a kiṃ chidraṃ ko 'nuṣaṅgo me kiṃ vāsty avinipātitam

12,090.014c kuto mām āsraved doṣa iti nityaṃ vicintayet

12,090.014d*0216_01 atītadivase vṛttaṃ praśaṃsanti na vā punaḥ

12,090.015a guptaiś cārair anumataiḥ pṛthivīm anucārayet

12,090.015c sunītaṃ yadi me vṛttaṃ praśaṃsanti na vā punaḥ

12,090.015e kaccid rocej janapade kaccid rāṣṭre ca me yaśaḥ

12,090.016a dharmajñānāṃ dhṛtimatāṃ saṃgrāmeṣv apalāyinām

12,090.016c rāṣṭraṃ ca ye 'nujīvanti ye ca rājño 'nujīvinaḥ

12,090.017a amātyānāṃ ca sarveṣāṃ madhyasthānāṃ ca sarvaśaḥ

12,090.017c ye ca tvābhipraśaṃseyur nindeyur atha vā punaḥ

12,090.017e sarvān supariṇītāṃs tān kārayeta yudhiṣṭhira

12,090.018a ekāntena hi sarveṣāṃ na śakyaṃ tāta rocitum

12,090.018c mitrāmitram atho madhyaṃ sarvabhūteṣu bhārata

12,090.019a tulyabāhubalānāṃ ca guṇair api niṣevinām

12,090.019c kathaṃ syād adhikaḥ kaś cit sa tu bhuñjīta mānavān

12,090.020a ye carā hy acarān adyur adaṃṣṭrān daṃṣṭriṇas tathā

12,090.020c āśīviṣā iva kruddhā bhujagā bhujagān iva

12,090.021a etebhyaś cāpramattaḥ syāt sadā yatto yudhiṣṭhira

12,090.021c bhāruṇḍasadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ

12,090.022a kaccit te vaṇijo rāṣṭre nodvijante karārditāḥ

12,090.022c krīṇanto bahu vālpena kāntārakṛtaniśramāḥ

12,090.023a kaccit kṛṣikarā rāṣṭraṃ na jahaty atipīḍitāḥ

12,090.023c ye vahanti dhuraṃ rājñāṃ saṃbharantītarān api

12,090.024a ito dattena jīvanti devāḥ pitṛgaṇās tathā

12,090.024c manuṣyoragarakṣāṃsi vayāṃsi paśavas tathā

12,090.025a eṣā te rāṣṭravṛttiś ca rāṣṭraguptiś ca bhārata

12,090.025c etam evārtham āśritya bhūyo vakṣyāmi pāṇḍava

12,091.001 bhīṣma uvāca

12,091.001a yān aṅgirāḥ kṣatradharmān utathyo brahmavittamaḥ

12,091.001c māndhātre yauvanāśvāya prītimān abhyabhāṣata

12,091.002a sa yathānuśaśāsainam utathyo brahmavittamaḥ

12,091.002c tat te sarvaṃ pravakṣyāmi nikhilena yudhiṣṭhira

12,091.003 utathya uvāca

12,091.003a dharmāya rājā bhavati na kāmakaraṇāya tu

12,091.003c māndhātar evaṃ jānīhi rājā lokasya rakṣitā

12,091.004a rājā carati vai dharmaṃ devatvāyaiva gacchati

12,091.004c na ced dharmaṃ sa carati narakāyaiva gacchati

12,091.005a dharme tiṣṭhanti bhūtāni dharmo rājani tiṣṭhati

12,091.005c taṃ rājā sādhu yaḥ śāsti sa rājā pṛthivīpatiḥ

12,091.006a rājā paramadharmātmā lakṣmīvān pāpa ucyate

12,091.006c devāś ca garhāṃ gacchanti dharmo nāstīti cocyate

12,091.007a adharme vartamānānām arthasiddhiḥ pradṛśyate

12,091.007c tad eva maṅgalaṃ sarvaṃ lokaḥ samanuvartate

12,091.008a ucchidyate dharmavṛttam adharmo vartate mahān

12,091.008c bhayam āhur divārātraṃ yadā pāpo na vāryate

12,091.008d*0217_01 mamedam iti nedaṃ ca sādhūnāṃ tāta dharmataḥ

12,091.008d*0217_02 naiva vyavasthā bhavati yadā pāpo na vāryate

12,091.008d*0217_03 naiva bhāryā na paśavo na kṣetraṃ na niveśanam

12,091.008d*0217_04 saṃdṛśyeta manuṣyāṇāṃ yadā pāpabalaṃ bhavet

12,091.008d*0217_05 devāḥ pūjāṃ na jānanti na svadhāṃ pitaras tathā

12,091.008d*0217_06 na pūjyante hy atithayo yadā pāpo na vāryate

12,091.009a na vedān anuvartanti vratavanto dvijātayaḥ

12,091.009c na yajñāṃs tanvate viprā yadā pāpo na vāryate

12,091.010a vadhyānām iva sarveṣāṃ mano bhavati vihvalam

12,091.010c manuṣyāṇāṃ mahārāja yadā pāpo na vāryate

12,091.011a ubhau lokāv abhiprekṣya rājānam ṛṣayaḥ svayam

12,091.011c asṛjan sumahad bhūtam ayaṃ dharmo bhaviṣyati

12,091.012a yasmin dharmo virājeta taṃ rājānaṃ pracakṣate

12,091.012c yasmin vilīyate dharmas taṃ devā vṛṣalaṃ viduḥ

12,091.013a vṛṣo hi bhagavān dharmo yas tasya kurute hy alam

12,091.013c vṛṣalaṃ taṃ vidur devās tasmād dharmaṃ na lopayet

12,091.014a dharme vardhati vardhanti sarvabhūtāni sarvadā

12,091.014c tasmin hrasati hīyante tasmād dharmaṃ pravardhayet

12,091.015a dhanāt sravati dharmo hi dhāraṇād veti niścayaḥ

12,091.015c akāryāṇāṃ manuṣyendra sa sīmāntakaraḥ smṛtaḥ

12,091.016a prabhavārthaṃ hi bhūtānāṃ dharmaḥ sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā

12,091.016c tasmāt pravardhayed dharmaṃ prajānugrahakāraṇāt

12,091.017a tasmād dhi rājaśārdūla dharmaḥ śreṣṭha iti smṛtaḥ

12,091.017c sa rājā yaḥ prajāḥ śāsti sādhukṛt puruṣarṣabhaḥ

12,091.018a kāmakrodhāv anādṛtya dharmam evānupālayet

12,091.018c dharmaḥ śreyaskaratamo rājñāṃ bharatasattama

12,091.019a dharmasya brāhmaṇā yonis tasmāt tān pūjayet sadā

12,091.019c brāhmaṇānāṃ ca māndhātaḥ kāmān kuryād amatsarī

12,091.020a teṣāṃ hy akāmakaraṇād rājñaḥ saṃjāyate bhayam

12,091.020c mitrāṇi ca na vardhante tathāmitrībhavanty api

12,091.020d*0218_01 śatravo hy api mitrāṇi tadā mitraṃ bhavanty api

12,091.021a brāhmaṇān vai tadāsūyād yadā vairocano baliḥ

12,091.021c athāsmāc chrīr apākrāmad yāsminn āsīt pratāpinī

12,091.022a tatas tasmād apakramya sāgacchat pākaśāsanam

12,091.022c atha so 'nvatapat paścāc chriyaṃ dṛṣṭvā puraṃdare

12,091.023a etat phalam asūyāyā abhimānasya cābhibho

12,091.023c tasmād budhyasva māndhātar mā tvā jahyāt pratāpinī

12,091.024a darpo nāma śriyaḥ putro jajñe 'dharmād iti śrutiḥ

12,091.024c tena devāsurā rājan nītāḥ subahuśo vaśam

12,091.025a rājarṣayaś ca bahavas tasmād budhyasva pārthiva

12,091.025c rājā bhavati taṃ jitvā dāsas tena parājitaḥ

12,091.026a sa yathā darpasahitam adharmaṃ nānusevase

12,091.026c tathā vartasva māndhātaś ciraṃ cet sthātum icchasi

12,091.027a mattāt pramattāt pogaṇḍād unmattāc ca viśeṣataḥ

12,091.027c tadabhyāsād upāvartād ahitānāṃ ca sevanāt

12,091.028a nigṛhītād amātyāc ca strībhyaś caiva viśeṣataḥ

12,091.028c parvatād viṣamād durgād dhastino 'śvāt sarīsṛpāt

12,091.029a etebhyo nityayattaḥ syān naktaṃcaryāṃ ca varjayet

12,091.029c atyāyaṃ cātimānaṃ ca dambhaṃ krodhaṃ ca varjayet

12,091.030a avijñātāsu ca strīṣu klībāsu svairiṇīṣu ca

12,091.030c parabhāryāsu kanyāsu nācaren maithunaṃ nṛpaḥ

12,091.031a kuleṣu pāparakṣāṃsi jāyante varṇasaṃkarāt

12,091.031c apumāṃso 'ṅgahīnāś ca sthūlajihvā vicetasaḥ

12,091.032a ete cānye ca jāyante yadā rājā pramādyati

12,091.032c tasmād rājñā viśeṣeṇa vartitavyaṃ prajāhite

12,091.033a kṣatriyasya pramattasya doṣaḥ saṃjāyate mahān

12,091.033c adharmāḥ saṃpravartante prajāsaṃkarakārakāḥ

12,091.034a aśīte vidyate śītaṃ śīte śītaṃ na vidyate

12,091.034c avṛṣṭir ativṛṣṭiś ca vyādhiś cāviśati prajāḥ

12,091.035a nakṣatrāṇy upatiṣṭhanti grahā ghorās tathāpare

12,091.035c utpātāś cātra dṛśyante bahavo rājanāśanāḥ

12,091.036a arakṣitātmā yo rājā prajāś cāpi na rakṣati

12,091.036c prajāś ca tasya kṣīyante tāś ca so 'nu vinaśyati

12,091.037a dvāv ādadāte hy ekasya dvayoś ca bahavo 'pare

12,091.037c kumāryaḥ saṃpralupyante tadāhur nṛpadūṣaṇam

12,091.038a mamaitad iti naikasya manuṣyeṣv avatiṣṭhate

12,091.038c tyaktvā dharmaṃ yadā rājā pramādam anutiṣṭhati

12,092.001 utathya uvāca

12,092.001a kālavarṣī ca parjanyo dharmacārī ca pārthivaḥ

12,092.001c saṃpad yadaiṣā bhavati sā bibharti sukhaṃ prajāḥ

12,092.002a yo na jānāti nirhantuṃ vastrāṇāṃ rajako malam

12,092.002c raktāni vā śodhayituṃ yathā nāsti tathaiva saḥ

12,092.003a evam eva dvijendrāṇāṃ kṣatriyāṇāṃ viśām api

12,092.003c śūdrāś caturṇāṃ varṇānāṃ nānākarmasv avasthitāḥ

12,092.004a karma śūdre kṛṣir vaiśye daṇḍanītiś ca rājani

12,092.004c brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ cāpi dvijātiṣu

12,092.005a teṣāṃ yaḥ kṣatriyo veda vastrāṇām iva śodhanam

12,092.005c śīladoṣān vinirhantuṃ sa pitā sa prajāpatiḥ

12,092.006a kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha

12,092.006c rājavṛttāni sarvāṇi rājaiva yugam ucyate

12,092.007a cāturvarṇyaṃ tathā vedāś cāturāśramyam eva ca

12,092.007c sarvaṃ pramuhyate hy etad yadā rājā pramādyati

12,092.007d*0219_01 agnitretā trayī vidyā yajñāś ca sahadakṣiṇāḥ

12,092.007d*0219_02 sarva eva pramādyanti yadā rājā pramādyati

12,092.008a rājaiva kartā bhūtānāṃ rājaiva ca vināśakaḥ

12,092.008c dharmātmā yaḥ sa kartā syād adharmātmā vināśakaḥ

12,092.009a rājño bhāryāś ca putrāś ca bāndhavāḥ suhṛdas tathā

12,092.009c sametya sarve śocanti yadā rājā pramādyati

12,092.010a hastino 'śvāś ca gāvaś cāpy uṣṭrāśvataragardabhāḥ

12,092.010c adharmavṛtte nṛpatau sarve sīdanti pārthiva

12,092.011a durbalārthaṃ balaṃ sṛṣṭaṃ dhātrā māndhātar ucyate

12,092.011c abalaṃ tan mahad bhūtaṃ yasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,092.012a yac ca bhūtaṃ sa bhajate bhūtā ye ca tadanvayāḥ

12,092.012c adharmasthe hi nṛpatau sarve sīdanti pārthiva

12,092.013a durbalasya hi yac cakṣur muner āśīviṣasya ca

12,092.013c aviṣahyatamaṃ manye mā sma durbalam āsadaḥ

12,092.014a durbalāṃs tāta budhyethā nityam evāvimānitān

12,092.014c mā tvāṃ durbalacakṣūṃṣi pradaheyuḥ sabāndhavam

12,092.015a na hi durbaladagdhasya kule kiṃ cit prarohati

12,092.015c āmūlaṃ nirdahaty eva mā sma durbalam āsadaḥ

12,092.016a abalaṃ vai balāc chreyo yac cātibalavad balam

12,092.016c balasyābaladagdhasya na kiṃ cid avaśiṣyate

12,092.017a vimānito hatotkruṣṭas trātāraṃ cen na vindati

12,092.017c amānuṣakṛtas tatra daṇḍo hanti narādhipam

12,092.018a mā sma tāta bale stheyā bādhiṣṭhā māpi durbalam

12,092.018c mā tvā durbalacakṣūṃṣi dhakṣyanty agnir ivāśrayam

12,092.019a yāni mithyābhiśastānāṃ patanty aśrūṇi rodatām

12,092.019c tāni putrān paśūn ghnanti teṣāṃ mithyābhiśāsatām

12,092.020a yadi nātmani putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu

12,092.020c na hi pāpaṃ kṛtaṃ karma sadyaḥ phalati gaur iva

12,092.021a yatrābalo vadhyamānas trātāraṃ nādhigacchati

12,092.021c mahān daivakṛtas tatra daṇḍaḥ patati dāruṇaḥ

12,092.022a yuktā yadā jānapadā bhikṣante brāhmaṇā iva

12,092.022c abhīkṣṇaṃ bhikṣudoṣeṇa rājānaṃ ghnanti tādṛśāḥ

12,092.023a rājño yadā janapade bahavo rājapūruṣāḥ

12,092.023c anayenopavartante tad rājñaḥ kilbiṣaṃ mahat

12,092.024a yadā yuktā nayanty arthān kāmād arthavaśena vā

12,092.024c kṛpaṇaṃ yācamānānāṃ tad rājño vaiśasaṃ mahat

12,092.025a mahāvṛkṣo jāyate vardhate ca; taṃ caiva bhūtāni samāśrayanti

12,092.025c yadā vṛkṣaś chidyate dahyate vā; tadāśrayā aniketā bhavanti

12,092.026a yadā rāṣṭre dharmam agryaṃ caranti; saṃskāraṃ vā rājaguṇaṃ bruvāṇāḥ

12,092.026c tair evādharmaś carito dharmamohāt; tūrṇaṃ jahyāt sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca

12,092.027a yatra pāpā jñāyamānāś caranti; satāṃ kalir vindati tatra rājñaḥ

12,092.027c yadā rājā śāsti narān naśiṣyān; na tad rājyaṃ vardhate bhūmipāla

12,092.028a yaś cāmātyaṃ mānayitvā yathārhaṃ; mantre ca yuddhe ca nṛpo niyuñjyāt

12,092.028c pravardhate tasya rāṣṭraṃ nṛpasya; bhuṅkte mahīṃ cāpy akhilāṃ cirāya

12,092.029a atrāpi sukṛtaṃ karma vācaṃ caiva subhāṣitām

12,092.029c samīkṣya pūjayan rājā dharmaṃ prāpnoty anuttamam

12,092.030a saṃvibhajya yadā bhuṅkte na cānyān avamanyate

12,092.030c nihanti balinaṃ dṛptaṃ sa rājño dharma ucyate

12,092.031a trāyate hi yadā sarvaṃ vācā kāyena karmaṇā

12,092.031c putrasyāpi na mṛṣyec ca sa rājño dharma ucyate

12,092.031d*0220_01 saṃvibhajya yadā bhuṅkte nṛpatir durbalān narān

12,092.031d*0220_02 tadā bhavanti balinaḥ sa rājño dharma ucyate

12,092.031d*0221_01 yadā rakṣati rāṣṭrāṇi yadā dasyūn apohati

12,092.031d*0221_02 yadā jayati saṃgrāme sa rājño dharma ucyate

12,092.031d*0222_01 pāpam ācarato yatra karmaṇā vyāhṛtena vā

12,092.031d*0222_02 priyasyāpi na mṛṣyeta sa rājño dharma ucyate

12,092.032a yadā śāraṇikān rājā putravat parirakṣati

12,092.032c bhinatti na ca maryādāṃ sa rājño dharma ucyate

12,092.033a yadāptadakṣiṇair yajñair yajate śraddhayānvitaḥ

12,092.033c kāmadveṣāv anādṛtya sa rājño dharma ucyate

12,092.034a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ yadāśru vyapamārṣṭi vai

12,092.034c harṣaṃ saṃjanayan nṝṇāṃ sa rājño dharma ucyate

12,092.035a vivardhayati mitrāṇi tathārīṃś cāpakarṣati

12,092.035c saṃpūjayati sādhūṃś ca sa rājño dharma ucyate

12,092.036a satyaṃ pālayati prāptyā nityaṃ bhūmiṃ prayacchati

12,092.036c pūjayaty atithīn bhṛtyān sa rājño dharma ucyate

12,092.037a nigrahānugrahau cobhau yatra syātāṃ pratiṣṭhitau

12,092.037c asmiṃl loke pare caiva rājā tat prāpnute phalam

12,092.038a yamo rājā dhārmikāṇāṃ māndhātaḥ parameśvaraḥ

12,092.038c saṃyacchan bhavati prāṇān nasaṃyacchaṃs tu pāpakaḥ

12,092.039a ṛtvikpurohitācāryān satkṛtyānavamanya ca

12,092.039c yadā samyak pragṛhṇāti sa rājño dharma ucyate

12,092.040a yamo yacchati bhūtāni sarvāṇy evāviśeṣataḥ

12,092.040c tasya rājñānukartavyaṃ yantavyā vidhivat prajāḥ

12,092.041a sahasrākṣeṇa rājā hi sarva evopamīyate

12,092.041c sa paśyati hi yaṃ dharmaṃ sa dharmaḥ puruṣarṣabha

12,092.042a apramādena śikṣethāḥ kṣamāṃ buddhiṃ dhṛtiṃ matim

12,092.042c bhūtānāṃ sattvajijñāsāṃ sādhv asādhu ca sarvadā

12,092.043a saṃgrahaḥ sarvabhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk

12,092.043c paurajānapadāś caiva goptavyāḥ svā yathā prajāḥ

12,092.044a na jātv adakṣo nṛpatiḥ prajāḥ śaknoti rakṣitum

12,092.044c bhāro hi sumahāṃs tāta rājyaṃ nāma suduṣkaram

12,092.045a tad daṇḍavin nṛpaḥ prājñaḥ śūraḥ śaknoti rakṣitum

12,092.045c na hi śakyam adaṇḍena klībenābuddhināpi vā

12,092.046a abhirūpaiḥ kule jātair dakṣair bhaktair bahuśrutaiḥ

12,092.046c sarvā buddhīḥ parīkṣethās tāpasāśramiṇām api

12,092.047a tatas tvaṃ sarvabhūtānāṃ dharmaṃ vetsyasi vai param

12,092.047c svadeśe paradeśe vā na te dharmo vinaśyati

12,092.048a dharmaś cārthaś ca kāmaś ca dharma evottaro bhavet

12,092.048c asmiṃl loke pare caiva dharmavit sukham edhate

12,092.049a tyajanti dārān prāṇāṃś ca manuṣyāḥ pratipūjitāḥ

12,092.049c saṃgrahaś caiva bhūtānāṃ dānaṃ ca madhurā ca vāk

12,092.050a apramādaś ca śaucaṃ ca tāta bhūtikaraṃ mahat

12,092.050c etebhyaś caiva māndhātaḥ satataṃ mā pramādithāḥ

12,092.051a apramatto bhaved rājā chidradarśī parātmanoḥ

12,092.051c nāsya chidraṃ paraḥ paśyec chidreṣu param anviyāt

12,092.052a etad vṛttaṃ vāsavasya yamasya varuṇasya ca

12,092.052c rājarṣīṇāṃ ca sarveṣāṃ tat tvam apy anupālaya

12,092.053a tat kuruṣva mahārāja vṛttaṃ rājarṣisevitam

12,092.053c ātiṣṭha divyaṃ panthānam ahnāya bharatarṣabha

12,092.054a dharmavṛttaṃ hi rājānaṃ pretya ceha ca bhārata

12,092.054c devarṣipitṛgandharvāḥ kīrtayanty amitaujasaḥ

12,092.055 bhīṣma uvāca

12,092.055a sa evam ukto māndhātā tenotathyena bhārata

12,092.055c kṛtavān aviśaṅkas tad ekaḥ prāpa ca medinīm

12,092.056a bhavān api tathā samyaṅ māndhāteva mahīpatiḥ

12,092.056c dharmaṃ kṛtvā mahīṃ rakṣan svarge sthānam avāpsyasi

12,093.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,093.001a kathaṃ dharme sthātum icchan rājā varteta dhārmikaḥ

12,093.001c pṛcchāmi tvā kuruśreṣṭha tan me brūhi pitāmaha

12,093.002 bhīṣma uvāca

12,093.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,093.002c gītaṃ dṛṣṭārthatattvena vāmadevena dhīmatā

12,093.003a rājā vasumanā nāma kausalyo balavāñ śuciḥ

12,093.003c maharṣiṃ paripapraccha vāmadevaṃ yaśasvinam

12,093.004a dharmārthasahitaṃ vākyaṃ bhagavann anuśādhi mām

12,093.004c yena vṛttena vai tiṣṭhan na cyaveyaṃ svadharmataḥ

12,093.005a tam abravīd vāmadevas tapasvī japatāṃ varaḥ

12,093.005c hemavarṇam upāsīnaṃ yayātim iva nāhuṣam

12,093.006a dharmam evānuvartasva na dharmād vidyate param

12,093.006c dharme sthitā hi rājāno jayanti pṛthivīm imām

12,093.007a arthasiddheḥ paraṃ dharmaṃ manyate yo mahīpatiḥ

12,093.007c ṛtāṃ ca kurute buddhiṃ sa dharmeṇa virocate

12,093.008a adharmadarśī yo rājā balād eva pravartate

12,093.008c kṣipram evāpayāto 'smād ubhau prathamamadhyamau

12,093.009a asatpāpiṣṭhasacivo vadhyo lokasya dharmahā

12,093.009c sahaiva parivāreṇa kṣipram evāvasīdati

12,093.010a arthānām ananuṣṭhātā kāmacārī vikatthanaḥ

12,093.010c api sarvāṃ mahīṃ labdhvā kṣipram eva vinaśyati

12,093.011a athādadānaḥ kalyāṇam anasūyur jitendriyaḥ

12,093.011c vardhate matimān rājā srotobhir iva sāgaraḥ

12,093.012a na pūrṇo 'smīti manyeta dharmataḥ kāmato 'rthataḥ

12,093.012c buddhito mitrataś cāpi satataṃ vasudhādhipaḥ

12,093.013a eteṣv eva hi sarveṣu lokayātrā pratiṣṭhitā

12,093.013c etāni śṛṇvaṃl labhate yaśaḥ kīrtiṃ śriyaḥ prajāḥ

12,093.014a evaṃ yo dharmasaṃrambhī dharmārthaparicintakaḥ

12,093.014c arthān samīkṣyārabhate sa dhruvaṃ mahad aśnute

12,093.015a adātā hy anatisneho daṇḍenāvartayan prajāḥ

12,093.015c sāhasaprakṛtī rājā kṣipram eva vinaśyati

12,093.016a atha pāpaṃ kṛtaṃ buddhyā na ca paśyaty abuddhimān

12,093.016c akīrtyāpi samāyukto mṛto narakam aśnute

12,093.017a atha mānayitur dātuḥ śuklasya rasavedinaḥ

12,093.017c vyasanaṃ svam ivotpannaṃ vijighāṃsanti mānavāḥ

12,093.018a yasya nāsti gurur dharme na cānyān anupṛcchati

12,093.018c sukhatantro 'rthalābheṣu na ciraṃ mahad aśnute

12,093.019a gurupradhāno dharmeṣu svayam arthānvavekṣitā

12,093.019c dharmapradhāno lokeṣu suciraṃ mahad aśnute

12,094.001 vāmadeva uvāca

12,094.001a yatrādharmaṃ praṇayate durbale balavattaraḥ

12,094.001c tāṃ vṛttim upajīvanti ye bhavanti tadanvayāḥ

12,094.002a rājānam anuvartante taṃ pāpābhipravartakam

12,094.002c avinītamanuṣyaṃ tat kṣipraṃ rāṣṭraṃ vinaśyati

12,094.003a yad vṛttim upajīvanti prakṛtisthasya mānavāḥ

12,094.003c tad eva viṣamasthasya svajano 'pi na mṛṣyate

12,094.004a sāhasaprakṛtir yatra kurute kiṃ cid ulbaṇam

12,094.004c aśāstralakṣaṇo rājā kṣipram eva vinaśyati

12,094.005a yo 'tyantācaritāṃ vṛttiṃ kṣatriyo nānuvartate

12,094.005c jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ

12,094.006a dviṣantaṃ kṛtakarmāṇaṃ gṛhītvā nṛpatī raṇe

12,094.006c yo na mānayate dveṣāt kṣatradharmād apaiti saḥ

12,094.007a śaktaḥ syāt sumukho rājā kuryāt kāruṇyam āpadi

12,094.007c priyo bhavati bhūtānāṃ na ca vibhraśyate śriyaḥ

12,094.008a apriyaṃ yasya kurvīta bhūyas tasya priyaṃ caret

12,094.008c nacireṇa priyaḥ sa syād yo 'priyaḥ priyam ācaret

12,094.009a mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ

12,094.009b*0223_01 śreyaso lakṣaṇaṃ caitad vikramo yatra dṛśyate

12,094.009b*0223_02 kīrtipradhāno yaś ca syāt samaye yaś ca tiṣṭhati

12,094.009b*0223_03 samarthān pūjayed yaś ca na spardheta ca yaś ca taiḥ

12,094.009c na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet

12,094.009d*0224_01 amāyayaiva varteta na ca satyaṃ tyajed budhaḥ

12,094.009d*0224_02 damaṃ dharmaṃ ca śīlaṃ ca kṣatradharmaṃ prajāhitam

12,094.010a nāpatrapeta praśneṣu nābhibhavyāṃ giraṃ sṛjet

12,094.010c na tvareta na cāsūyet tathā saṃgṛhyate paraḥ

12,094.011a priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret

12,094.011c na muhyed arthakṛcchreṣu prajāhitam anusmaran

12,094.012a yaḥ priyaṃ kurute nityaṃ guṇato vasudhādhipaḥ

12,094.012c tasya karmāṇi sidhyanti na ca saṃtyajyate śriyā

12,094.013a nivṛttaṃ pratikūlebhyo vartamānam anupriye

12,094.013c bhaktaṃ bhajeta nṛpatis tad vai vṛttaṃ satām iha

12,094.014a aprakīrṇendriyaṃ prājñam atyantānugataṃ śucim

12,094.014c śaktaṃ caivānuraktaṃ ca yuñjyān mahati karmaṇi

12,094.015a evam eva guṇair yukto yo na rajyati bhūmipam

12,094.015c bhartur artheṣv asūyantaṃ na taṃ yuñjīta karmaṇi

12,094.016a mūḍham aindriyakaṃ lubdham anāryacaritaṃ śaṭham

12,094.016c anatītopadhaṃ hiṃsraṃ durbuddhim abahuśrutam

12,094.017a tyaktopāttaṃ madyarataṃ dyūtastrīmṛgayāparam

12,094.017c kārye mahati yo yuñjyād dhīyate sa nṛpaḥ śriyaḥ

12,094.018a rakṣitātmā tu yo rājā rakṣyān yaś cānurakṣati

12,094.018c prajāś ca tasya vardhante dhruvaṃ ca mahad aśnute

12,094.019a ye ke cid bhūmipatayas tān sarvān anvavekṣayet

12,094.019c suhṛdbhir anabhikhyātais tena rājā na riṣyate

12,094.020a apakṛtya balasthasya dūrastho 'smīti nāśvaset

12,094.020c śyenānucaritair hy ete nipatanti pramādyataḥ

12,094.021a dṛḍhamūlas tv aduṣṭātmā viditvā balam ātmanaḥ

12,094.021c abalān abhiyuñjīta na tu ye balavattarāḥ

12,094.022a vikrameṇa mahīṃ labdhvā prajā dharmeṇa pālayan

12,094.022c āhave nidhanaṃ kuryād rājā dharmaparāyaṇaḥ

12,094.023a maraṇāntam idaṃ sarvaṃ neha kiṃ cid anāmayam

12,094.023c tasmād dharme sthito rājā prajā dharmeṇa pālayet

12,094.024a rakṣādhikaraṇaṃ yuddhaṃ tathā dharmānuśāsanam

12,094.024c mantracintyaṃ sukhaṃ kāle pañcabhir vardhate mahī

12,094.025a etāni yasya guptāni sa rājā rājasattama

12,094.025c satataṃ vartamāno 'tra rājā bhuṅkte mahīm imām

12,094.026a naitāny ekena śakyāni sātatyenānvavekṣitum

12,094.026c eteṣv āptān pratiṣṭhāpya rājā bhuṅkte mahīṃ ciram

12,094.027a dātāraṃ saṃvibhaktāraṃ mārdavopagataṃ śucim

12,094.027c asaṃtyaktamanuṣyaṃ ca taṃ janāḥ kurvate priyam

12,094.028a yas tu niḥśreyasaṃ jñātvā jñānaṃ tat pratipadyate

12,094.028c ātmano matam utsṛjya taṃ loko 'nuvidhīyate

12,094.029a yo 'rthakāmasya vacanaṃ prātikūlyān na mṛṣyate

12,094.029c śṛṇoti pratikūlāni vimanā nacirād iva

12,094.030a agrāmyacaritāṃ buddhim atyantaṃ yo na budhyate

12,094.030c jitānām ajitānāṃ ca kṣatradharmād apaiti saḥ

12,094.031a mukhyān amātyān yo hitvā nihīnān kurute priyān

12,094.031c sa vai vyasanam āsādya gādham ārto na vindati

12,094.032a yaḥ kalyāṇaguṇāñ jñātīn dveṣān naivābhimanyate

12,094.032c adṛḍhātmā dṛḍhakrodho nāsyārtho ramate 'ntike

12,094.033a atha yo guṇasaṃpannān hṛdayasyāpriyān api

12,094.033c priyeṇa kurute vaśyāṃś ciraṃ yaśasi tiṣṭhati

12,094.034a nākāle praṇayed arthān nāpriye jātu saṃjvaret

12,094.034c priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed yujyetārogyakarmaṇi

12,094.035a ke mānuraktā rājānaḥ ke bhayāt samupāśritāḥ

12,094.035c madhyasthadoṣāḥ ke caiṣām iti nityaṃ vicintayet

12,094.036a na jātu balavān bhūtvā durbale viśvaset kva cit

12,094.036c bhāruṇḍasadṛśā hy ete nipatanti pramādyataḥ

12,094.037a api sarvair guṇair yuktaṃ bhartāraṃ priyavādinam

12,094.037c abhidruhyati pāpātmā tasmād dhi vibhiṣej janāt

12,094.038a etāṃ rājopaniṣadaṃ yayātiḥ smāha nāhuṣaḥ

12,094.038c manuṣyavijaye yukto hanti śatrūn anuttamān

12,095.001 vāmadeva uvāca

12,095.001a ayuddhenaiva vijayaṃ vardhayed vasudhādhipaḥ

12,095.001c jaghanyam āhur vijayaṃ yo yuddhena narādhipa

12,095.002a na cāpy alabdhaṃ lipseta mūle nātidṛḍhe sati

12,095.002c na hi durbalamūlasya rājño lābho vidhīyate

12,095.003a yasya sphīto janapadaḥ saṃpannaḥ priyarājakaḥ

12,095.003c saṃtuṣṭapuṣṭasacivo dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ

12,095.004a yasya yodhāḥ susaṃtuṣṭāḥ sāntvitāḥ sūpadhāsthitāḥ

12,095.004c alpenāpi sa daṇḍena mahīṃ jayati bhūmipaḥ

12,095.004d@010_0001 daṇḍo hi balavān yatra tatra sāma prayujyate

12,095.004d@010_0002 pradānaṃ sāmapūrvaṃ ca bhedamūlaṃ praśasyate

12,095.004d@010_0003 trayāṇāṃ viphalaṃ karma yadā paśyeta bhūmipaḥ

12,095.004d@010_0004 randhraṃ jñātvā tato daṇḍaṃ prayuñjītāvicārayan

12,095.004d@010_0005 abhibhūto yadā śatruḥ śatrubhir balavattaraiḥ

12,095.004d@010_0006 upekṣā tatra kartavyā vadhyatāṃ balināṃ balam

12,095.004d@010_0007 durbalo hi mahīpālo yadā bhavati bhārata

12,095.004d@010_0008 upekṣā tatra kartavyā caturṇām avirodhinī

12,095.004d@010_0009 upāyaḥ pañcamaḥ so 'pi sarveṣāṃ balavattaraḥ

12,095.004d@010_0010 bhārgaveṇa ca gītānāṃ ślokānāṃ kausalādhipa

12,095.004d@010_0011 vijñāya tattvaṃ tattvajña tattvatas tat kariṣyasi

12,095.004d@010_0012 yadi rakṣaḥ piśācena hanyate yatra kutra cit

12,095.004d@010_0013 upekṣā tatra kartavyā vadhyatāṃ balināṃ baliḥ

12,095.004d@010_0014 durbalo hi mahīpālaḥ śatrūṇāṃ śatrum uddharet

12,095.004d@010_0015 pādalagnaṃ karasthena kaṇṭakenaiva kaṇṭakam

12,095.004d@010_0016 śaṭhānāṃ sacivānāṃ ca mlecchānāṃ ca mahīpate

12,095.004d@010_0017 eṣa ukta upāyānām upekṣā balavattamā

12,095.004d@010_0018 aśmanā nāśayel lohaṃ lohenāśmānam eva ca

12,095.004d@010_0019 bilvānīvāparair bilvair mlecchān mlecchaiḥ prasādayet

12,095.004d@010_0020 dāsānāṃ ca pradṛptānām etad eveha kārayet

12,095.004d@010_0021 caṇḍālamlecchajātīnāṃ daṇḍena ca nivāraṇam

12,095.004d@010_0022 śaṭhānāṃ durvinītaiś ca pūrvam uktaṃ samācaret

12,095.004d@010_0023 anyāḥ śaṭhāś ca sacivās tathā kubrāhmaṇādayaḥ

12,095.004d@010_0024 upāyaiḥ pañcabhiḥ sādhyāś caturvargavirodhinaḥ

12,095.005a paurajānapadā yasya svanuraktāḥ supūjitāḥ

12,095.005b*0225_01 rāṣṭrakarmakarā hy ete rāṣṭrasya ca virodhinaḥ

12,095.005b*0225_02 durvinītā vinītāś ca sarve sādhyāḥ prayatnataḥ

12,095.005b*0225_03 caṇḍālamlecchajātyāś ca pāṣaṇḍāś ca vikarmiṇaḥ

12,095.005b*0225_04 balinaś cāśramāś caiva tathā gāyakanartakāḥ

12,095.005c sadhanā dhānyavantaś ca dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ

12,095.005d*0226_01 yasya rāṣṭre vasanty ete dhānyopacayakāriṇaḥ

12,095.005d*0226_02 āyavṛddhau sahāyāś ca dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ

12,095.006a prabhāvakālāv adhikau yadā manyeta cātmanaḥ

12,095.006c tadā lipseta medhāvī parabhūmiṃ dhanāny uta

12,095.007a bhogeṣv adayamānasya bhūteṣu ca dayāvataḥ

12,095.007c vardhate tvaramāṇasya viṣayo rakṣitātmanaḥ

12,095.008a takṣaty ātmānam evaiṣa vanaṃ paraśunā yathā

12,095.008c yaḥ samyag vartamāneṣu sveṣu mithyā pravartate

12,095.009a na vai dviṣantaḥ kṣīyante rājño nityam api ghnataḥ

12,095.009c krodhaṃ niyantuṃ yo veda tasya dveṣṭā na vidyate

12,095.010a yad āryajanavidviṣṭaṃ karma tan nācared budhaḥ

12,095.010c yat kalyāṇam abhidhyāyet tatrātmānaṃ niyojayet

12,095.011a nainam anye 'vajānanti nātmanā paritapyate

12,095.011c kṛtyaśeṣeṇa yo rājā sukhāny anububhūṣati

12,095.012a idaṃvṛttaṃ manuṣyeṣu vartate yo mahīpatiḥ

12,095.012c ubhau lokau vinirjitya vijaye saṃpratiṣṭhate

12,095.013 bhīṣma uvāca

12,095.013a ity ukto vāmadevena sarvaṃ tat kṛtavān nṛpaḥ

12,095.013c tathā kurvaṃs tvam apy etau lokau jetā na saṃśayaḥ

12,096.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,096.001a atha yo vijigīṣeta kṣatriyaḥ kṣatriyaṃ yudhi

12,096.001c kas tasya dharmyo vijaya etat pṛṣṭo bravīhi me

12,096.002 bhīṣma uvāca

12,096.002a sasahāyo 'sahāyo vā rāṣṭram āgamya bhūmipaḥ

12,096.002c brūyād ahaṃ vo rājeti rakṣiṣyāmi ca vaḥ sadā

12,096.003a mama dharmyaṃ baliṃ datta kiṃ vā māṃ pratipatsyatha

12,096.003c te cet tam āgataṃ tatra vṛṇuyuḥ kuśalaṃ bhavet

12,096.003d*0227_01 brūyād yuddhaṃ kariṣyāmaḥ śṛṇu naḥ kuśalaṃ bhavet

12,096.004a te ced akṣatriyāḥ santo virudhyeyuḥ kathaṃ cana

12,096.004c sarvopāyair niyantavyā vikarmasthā narādhipa

12,096.005a aśaktaṃ kṣatriyaṃ matvā śastraṃ gṛhṇāty athāparaḥ

12,096.005c trāṇāyāpy asamarthaṃ taṃ manyamānam atīva ca

12,096.006 yudhiṣṭhira uvāca

12,096.006a atha yaḥ kṣatriyo rājā kṣatriyaṃ pratyupāvrajet

12,096.006c kathaṃ sa pratiyoddhavyas tan me brūhi pitāmaha

12,096.007 bhīṣma uvāca

12,096.007a nāsaṃnaddho nākavaco yoddhavyaḥ kṣatriyo raṇe

12,096.007c eka ekena vācyaś ca visṛjasva kṣipāmi ca

12,096.008a sa cet saṃnaddha āgacchet saṃnaddhavyaṃ tato bhavet

12,096.008c sa cet sasainya āgacchet sasainyas tam athāhvayet

12,096.009a sa cen nikṛtyā yudhyeta nikṛtyā taṃ prayodhayet

12,096.009c atha ced dharmato yudhyed dharmeṇaiva nivārayet

12,096.010a nāśvena rathinaṃ yāyād udiyād rathinaṃ rathī

12,096.010c vyasane na prahartavyaṃ na bhītāya jitāya ca

12,096.011a neṣur lipto na karṇī syād asatām etad āyudham

12,096.011c jayārtham eva yoddhavyaṃ na krudhyed ajighāṃsataḥ

12,096.011d*0228_01 nāsty ekasya gajo yuddhe gajaś caikasya vidyate

12,096.011d*0228_02 na padātir gajaṃ yudhyen na gajena padātinam

12,096.011d*0228_03 hastinā yodhayen nāgaṃ kadā cic chikṣito hayaḥ

12,096.011d*0228_04 divyāstrabalasaṃpannaḥ kāmaṃ yudhyeta sarvadā

12,096.011d*0228_05 nāge bhūmau same caiva rathenāśvena vā punaḥ

12,096.011d*0228_06 rāmarāvaṇayor yuddhe harayo vai padātayaḥ

12,096.011d*0228_07 lakṣmaṇaś ca mahābhāgas tathā rājan vibhīṣaṇaḥ

12,096.011d*0228_08 rāvaṇasyāntakāle ca rathenaindreṇa rāghavaḥ

12,096.011d*0228_09 nijaghāna durācāraṃ rāvaṇaṃ pāpakāriṇam

12,096.011d*0228_10 divyāstrabalasaṃpanne sarvam etad vidhīyate

12,096.011d*0228_11 devāsureṣu yuddheṣu dṛṣṭam etat purātanaiḥ

12,096.012a sādhūnāṃ tu mithobhedāt sādhuś ced vyasanī bhavet

12,096.012c savraṇo nābhihantavyo nānapatyaḥ kathaṃ cana

12,096.013a bhagnaśastro vipannāśvaś chinnajyo hatavāhanaḥ

12,096.013c cikitsyaḥ syāt svaviṣaye prāpyo vā svagṛhān bhavet

12,096.013e nirvraṇo 'pi ca moktavya eṣa dharmaḥ sanātanaḥ

12,096.014a tasmād dharmeṇa yoddhavyaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt

12,096.014c satsu nityaṃ satāṃ dharmas tam āsthāya na nāśayet

12,096.015a yo vai jayaty adharmeṇa kṣatriyo vardhamānakaḥ

12,096.015c ātmānam ātmanā hanti pāpo nikṛtijīvanaḥ

12,096.016a karma caitad asādhūnām asādhuṃ sādhunā jayet

12,096.016c dharmeṇa nidhanaṃ śreyo na jayaḥ pāpakarmaṇā

12,096.017a nādharmaś carito rājan sadyaḥ phalati gaur iva

12,096.017c mūlāny asya praśākhāś ca dahan samanugacchati

12,096.018a pāpena karmaṇā vittaṃ labdhvā pāpaḥ prahṛṣyati

12,096.018c sa vardhamānaḥ steyena pāpaḥ pāpe prasajjati

12,096.019a na dharmo 'stīti manvānaḥ śucīn avahasann iva

12,096.019c aśraddadhānabhāvāc ca vināśam upagacchati

12,096.020a sa baddho vāruṇaiḥ pāśair amartya iva manyate

12,096.020c mahādṛtir ivādhmātaḥ svakṛtena vivardhate

12,096.021a tataḥ samūlo hriyate nadīkūlād iva drumaḥ

12,096.021c athainam abhinindanti bhinnaṃ kumbham ivāśmani

12,096.021e tasmād dharmeṇa vijayaṃ kāmaṃ lipseta bhūmipaḥ

12,097.001 bhīṣma uvāca

12,097.001a nādharmeṇa mahīṃ jetuṃ lipseta jagatīpatiḥ

12,097.001c adharmavijayaṃ labdhvā ko 'numanyeta bhūmipaḥ

12,097.002a adharmayukto vijayo hy adhruvo 'svargya eva ca

12,097.002c sādayaty eṣa rājānaṃ mahīṃ ca bharatarṣabha

12,097.003a viśīrṇakavacaṃ caiva tavāsmīti ca vādinam

12,097.003c kṛtāñjaliṃ nyastaśastraṃ gṛhītvā na vihiṃsayet

12,097.004a balenāvajito yaś ca na taṃ yudhyeta bhūmipaḥ

12,097.004c saṃvatsaraṃ vipraṇayet tasmāj jātaḥ punar bhavet

12,097.005a nārvāk saṃvatsarāt kanyā spraṣṭavyā vikramāhṛtā

12,097.005c evam eva dhanaṃ sarvaṃ yac cānyat sahasāhṛtam

12,097.006a na tu vandhyaṃ dhanaṃ tiṣṭhet pibeyur brāhmaṇāḥ payaḥ

12,097.006c yuñjīran vāpy anaḍuhaḥ kṣantavyaṃ vā tadā bhavet

12,097.007a rājñā rājaiva yoddhavyas tathā dharmo vidhīyate

12,097.007c nānyo rājānam abhyased arājanyaḥ kathaṃ cana

12,097.008a anīkayoḥ saṃhatayor yadīyād brāhmaṇo 'ntarā

12,097.008c śāntim icchann ubhayato na yoddhavyaṃ tadā bhavet

12,097.008e maryādāṃ śāśvatīṃ bhindyād brāhmaṇaṃ yo 'bhilaṅghayet

12,097.009a atha cel laṅghayed enāṃ maryādāṃ kṣatriyabruvaḥ

12,097.009c apraśasyas tad ūrdhvaṃ syād anādeyaś ca saṃsadi

12,097.010a yā tu dharmavilopena maryādābhedanena ca

12,097.010c tāṃ vṛttiṃ nānuvarteta vijigīṣur mahīpatiḥ

12,097.010e dharmalabdhād dhi vijayāt ko lābho 'bhyadhiko bhavet

12,097.011a sahasā nāmya bhūtāni kṣipram eva prasādayet

12,097.011c sāntvena bhogadānena sa rājñāṃ paramo nayaḥ

12,097.012a bhujyamānā hy ayogena svarāṣṭrād abhitāpitāḥ

12,097.012c amitrān paryupāsīran vyasanaughapratīkṣiṇaḥ

12,097.013a amitropagrahaṃ cāsya te kuryuḥ kṣipram āpadi

12,097.013c saṃduṣṭāḥ sarvato rājan rājavyasanakāṅkṣiṇaḥ

12,097.014a nāmitro vinikartavyo nāticchedyaḥ kathaṃ cana

12,097.014c jīvitaṃ hy apy aticchinnaḥ saṃtyajaty ekadā naraḥ

12,097.015a alpenāpi hi saṃyuktas tuṣyaty evāparādhikaḥ

12,097.015c śuddhaṃ jīvitam evāpi tādṛśo bahu manyate

12,097.016a yasya sphīto janapadaḥ saṃpannaḥ priyarājakaḥ

12,097.016c saṃtuṣṭabhṛtyasacivo dṛḍhamūlaḥ sa pārthivaḥ

12,097.017a ṛtvikpurohitācāryā ye cānye śrutasaṃmatāḥ

12,097.017c pūjārhāḥ pūjitā yasya sa vai lokajid ucyate

12,097.018a etenaiva ca vṛttena mahīṃ prāpa surottamaḥ

12,097.018c anv eva caindraṃ vijayaṃ vyajigīṣanta pārthivāḥ

12,097.019a bhūmivarjaṃ puraṃ rājā jitvā rājānam āhave

12,097.019c amṛtāś cauṣadhīḥ śaśvad ājahāra pratardanaḥ

12,097.020a agnihotrāṇy agniśeṣaṃ havir bhājanam eva ca

12,097.020c ājahāra divodāsas tato viprakṛto 'bhavat

12,097.021a sarājakāni rāṣṭrāṇi nābhāgo dakṣiṇāṃ dadau

12,097.021c anyatra śrotriyasvāc ca tāpasasvāc ca bhārata

12,097.022a uccāvacāni vṛttāni dharmajñānāṃ yudhiṣṭhira

12,097.022c āsan rājñāṃ purāṇānāṃ sarvaṃ tan mama rocate

12,097.023a sarvavidyātirekād vā jayam icchen mahīpatiḥ

12,097.023c na māyayā na dambhena ya icched bhūtim ātmanaḥ

12,098.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,098.001a kṣatradharmān na pāpīyān dharmo 'sti bharatarṣabha

12,098.001c abhiyāne ca yuddhe ca rājā hanti mahājanam

12,098.002a atha sma karmaṇā yena lokāñ jayati pārthivaḥ

12,098.002c vidvañ jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha

12,098.003 bhīṣma uvāca

12,098.003a nigraheṇa ca pāpānāṃ sādhūnāṃ pragraheṇa ca

12,098.003c yajñair dānaiś ca rājāno bhavanti śucayo 'malāḥ

12,098.004a uparundhanti rājāno bhūtāni vijayārthinaḥ

12,098.004c ta eva vijayaṃ prāpya vardhayanti punaḥ prajāḥ

12,098.005a apavidhyanti pāpāni dānayajñatapobalaiḥ

12,098.005c anugraheṇa bhūtānāṃ puṇyam eṣāṃ pravardhate

12,098.006a yathaiva kṣetranirdātā nirdan vai kṣetram ekadā

12,098.006c hinasti kakṣaṃ dhānyaṃ ca na ca dhānyaṃ vinaśyati

12,098.007a evaṃ śastrāṇi muñcanto ghnanti vadhyān athaikadā

12,098.007c tasyaiṣā niṣkṛtiḥ kṛtsnā bhūtānāṃ bhāvanaṃ punaḥ

12,098.008a yo bhūtāni dhanajyānād vadhāt kleśāc ca rakṣati

12,098.008c dasyubhyaḥ prāṇadānāt sa dhanadaḥ sukhado virāṭ

12,098.009a sa sarvayajñair ījāno rājāthābhayadakṣiṇaiḥ

12,098.009c anubhūyeha bhadrāṇi prāpnotīndrasalokatām

12,098.010a brāhmaṇārthe samutpanne yo 'bhiniḥsṛtya yudhyate

12,098.010c ātmānaṃ yūpam ucchritya sa yajño 'nantadakṣiṇaḥ

12,098.011a abhīto vikirañ śatrūn pratigṛhṇañ śarāṃs tathā

12,098.011c na tasmāt tridaśāḥ śreyo bhuvi paśyanti kiṃ cana

12,098.012a tasya yāvanti śastrāṇi tvacaṃ bhindanti saṃyuge

12,098.012c tāvataḥ so 'śnute lokān sarvakāmaduho 'kṣayān

12,098.013a na tasya rudhiraṃ gātrād āvedhebhyaḥ pravartate

12,098.013c sa ha tenaiva raktena sarvapāpaiḥ pramucyate

12,098.014a yāni duḥkhāni sahate vraṇānām abhitāpane

12,098.014c na tato 'sti tapo bhūya iti dharmavido viduḥ

12,098.015a pṛṣṭhato bhīravaḥ saṃkhye vartante 'dhamapūruṣāḥ

12,098.015c śūrāc charaṇam icchantaḥ parjanyād iva jīvanam

12,098.016a yadi śūras tathā kṣeme pratirakṣet tathā bhaye

12,098.016c pratirūpaṃ janāḥ kuryur na ca tad vartate tathā

12,098.017a yadi te kṛtam ājñāya namaskuryuḥ sadaiva tam

12,098.017c yuktaṃ nyāyyaṃ ca kuryus te na ca tad vartate tathā

12,098.018a puruṣāṇāṃ samānānāṃ dṛśyate mahad antaram

12,098.018c saṃgrāme 'nīkavelāyām utkruṣṭe 'bhipatatsu ca

12,098.019a pataty abhimukhaḥ śūraḥ parān bhīruḥ palāyate

12,098.019c āsthāyāsvargyam adhvānaṃ sahāyān viṣame tyajan

12,098.020a mā sma tāṃs tādṛśāṃs tāta janiṣṭhāḥ puruṣādhamān

12,098.020c ye sahāyān raṇe hitvā svastimanto gṛhān yayuḥ

12,098.021a asvasti tebhyaḥ kurvanti devā indrapurogamāḥ

12,098.021c tyāgena yaḥ sahāyānāṃ svān prāṇāṃs trātum icchati

12,098.022a taṃ hanyuḥ kāṣṭhaloṣṭair vā daheyur vā kaṭāgninā

12,098.022c paśuvan mārayeyur vā kṣatriyā ye syur īdṛśāḥ

12,098.023a adharmaḥ kṣatriyasyaiṣa yac chayyāmaraṇaṃ bhavet

12,098.023c visṛjañ śleṣmapittāni kṛpaṇaṃ paridevayan

12,098.024a avikṣatena dehena pralayaṃ yo 'dhigacchati

12,098.024c kṣatriyo nāsya tat karma praśaṃsanti purāvidaḥ

12,098.025a na gṛhe maraṇaṃ tāta kṣatriyāṇāṃ praśasyate

12,098.025c śauṭīrāṇām aśauṭīram adharmyaṃ kṛpaṇaṃ ca tat

12,098.026a idaṃ duḥkham aho kaṣṭaṃ pāpīya iti niṣṭanan

12,098.026c pratidhvastamukhaḥ pūtir amātyān bahu śocayan

12,098.027a arogāṇāṃ spṛhayate muhur mṛtyum apīcchati

12,098.027c vīro dṛpto 'bhimānī ca nedṛśaṃ mṛtyum arhati

12,098.028a raṇeṣu kadanaṃ kṛtvā jñātibhiḥ parivāritaḥ

12,098.028c tīkṣṇaiḥ śastraiḥ suvikliṣṭaḥ kṣatriyo mṛtyum arhati

12,098.029a śūro hi satyamanyubhyām āviṣṭo yudhyate bhṛśam

12,098.029c kṛtyamānāni gātrāṇi parair naivāvabudhyate

12,098.030a sa saṃkhye nidhanaṃ prāpya praśastaṃ lokapūjitam

12,098.030c svadharmaṃ vipulaṃ prāpya śakrasyaiti salokatām

12,098.031a sarvo yodhaḥ paraṃ tyaktum āviṣṭas tyaktajīvitaḥ

12,098.031c prāpnotīndrasya sālokyaṃ śūraḥ pṛṣṭham adarśayan

12,098.031d*0229_01 yatra yatra hataḥ śūraḥ śatrubhiḥ parivāritaḥ

12,098.031d*0229_02 akṣayāṃl labhate lokān yadi dainyaṃ na sevate

12,099.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,099.001a ke lokā yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām

12,099.001c bhavanti nidhanaṃ prāpya tan me brūhi pitāmaha

12,099.002 bhīṣma uvāca

12,099.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,099.002c ambarīṣasya saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira

12,099.003a ambarīṣo hi nābhāgaḥ svargaṃ gatvā sudurlabham

12,099.003c dadarśa suralokasthaṃ śakreṇa sacivaṃ saha

12,099.004a sarvatejomayaṃ divyaṃ vimānavaram āsthitam

12,099.004c upary upari gacchantaṃ svaṃ vai senāpatiṃ prabhum

12,099.005a sa dṛṣṭvopari gacchantaṃ senāpatim udāradhīḥ

12,099.005b*0230_01 śūrasthānam anuprāptaṃ sudevaṃ nāma nāmataḥ

12,099.005c ṛddhiṃ dṛṣṭvā sudevasya vismitaḥ prāha vāsavam

12,099.006a sāgarāntāṃ mahīṃ kṛtsnām anuśiṣya yathāvidhi

12,099.006c cāturvarṇye yathāśāstraṃ pravṛtto dharmakāmyayā

12,099.007a brahmacaryeṇa ghoreṇa ācāryakulasevayā

12,099.007c vedān adhītya dharmeṇa rājaśāstraṃ ca kevalam

12,099.008a atithīn annapānena pitṝṃś ca svadhayā tathā

12,099.008c ṛṣīn svādhyāyadīkṣābhir devān yajñair anuttamaiḥ

12,099.009a kṣatradharme sthito bhūtvā yathāśāstraṃ yathāvidhi

12,099.009c udīkṣamāṇaḥ pṛtanāṃ jayāmi yudhi vāsava

12,099.009d*0231_01 tena puṇyavipākena prāpto 'haṃ tava saṃnidhim

12,099.010a devarāja sudevo 'yaṃ mama senāpatiḥ purā

12,099.010c āsīd yodhaḥ praśāntātmā so 'yaṃ kasmād atīva mām

12,099.010d*0232_01 vimānaṃ sūryasaṃkāśam āsthito modate divi

12,099.010d@011_0001 śakra uvāca

12,099.010d@011_0001 aiśvaryam īdṛśaṃ prāptaḥ sarvadevaiḥ sudurlabham

12,099.010d@011_0002 yad anena kṛtaṃ karma pratyakṣaṃ te mahīpate

12,099.010d@011_0003 purā pālayataḥ samyak pṛthivīṃ dharmato nṛpa

12,099.010d@011_0004 śatravo nirjitāḥ sarve ye tavāhitakāriṇaḥ

12,099.010d@011_0005 saṃdhamo vidhamaś caiva sudhamaś ca mahābalaḥ

12,099.010d@011_0006 rākṣasā durjayā loke trayas te yuddhadurmadāḥ

12,099.010d@011_0007 putrās te śataśṛṅgasya rākṣasasya mahīpateḥ

12,099.010d@011_0008 atha tasmiñ śubhe kāle tava yajñaṃ vitanvataḥ

12,099.010d@011_0009 aśvamedhaṃ mahāyāgaṃ devānāṃ hitakāmyayā

12,099.010d@011_0010 tasya te khalu vighnārtham āgatā rākṣasās trayaḥ

12,099.010d@011_0011 koṭīśataparīvārāṃ rākṣasānāṃ mahācamūm

12,099.010d@011_0012 parigṛhya tataḥ sarvāḥ prajā bandīkṛtās tava

12,099.010d@011_0013 vihvalāś ca prajāḥ sarvāḥ sarve ca tava sainikāḥ

12,099.010d@011_0014 nirākṛtas tvayā cāsīt sudevaḥ sainyanāyakaḥ

12,099.010d@011_0015 tatrāmātyavacaḥ śrutvā nirastaḥ sarvakarmasu

12,099.010d@011_0016 śrutvā teṣāṃ vaco bhūyaḥ sopadhaṃ vasudhādhipa

12,099.010d@011_0017 sarvasainyasamāyuktaḥ sudevaḥ preritas tvayā

12,099.010d@011_0018 rākṣasānāṃ vadhārthāya durjayānāṃ narādhipa

12,099.010d@011_0019 nājitvā rākṣasīṃ senāṃ punarāgamanaṃ tava

12,099.010d@011_0020 bandīmokṣam akṛtvā ca na cāgamanam iṣyate

12,099.010d@011_0021 sudevas tad vacaḥ śrutvā prasthānam akaron nṛpa

12,099.010d@011_0022 saṃprāptaś ca sa taṃ deśaṃ yatra bandīkṛtāḥ prajāḥ

12,099.010d@011_0023 paśyati sma mahāghorāṃ rākṣasānāṃ mahācamūm

12,099.010d@011_0024 dṛṣṭvā saṃcintayām āsa sudevo vāhinīpatiḥ

12,099.010d@011_0025 neyaṃ śakyā camūr jetum api sendraiḥ surāsuraiḥ

12,099.010d@011_0026 nāmbarīṣaḥ kalām ekām eṣāṃ kṣapayituṃ kṣamaḥ

12,099.010d@011_0027 divyāstrabalabhūyiṣṭhaḥ kim ahaṃ punar īdṛśaḥ

12,099.010d@011_0028 tataḥ senāṃ punaḥ sarvāṃ preṣayām āsa pārthiva

12,099.010d@011_0029 yatra tvaṃ sahitaḥ sarvair mantribhiḥ sopadhair nṛpa

12,099.010d@011_0030 tato rudraṃ mahādevaṃ prapanno jagataḥ patim

12,099.010d@011_0031 śmaśānanilayaṃ devaṃ tuṣṭāva vṛṣabhadhvajam

12,099.010d@011_0032 stutvā śastraṃ samādāya svaśiraś chettum udyataḥ

12,099.010d@011_0033 kāruṇyād devadevena gṛhītas tasya dakṣiṇaḥ

12,099.010d@011_0034 sa pāṇiḥ saha śastreṇa dṛṣṭvā cedam uvāca ha

12,099.010d@011_0035 kim idaṃ sāhasaṃ putra kartukāmo vadasva me

12,099.010d@011_0036 sa uvāca mahādevaṃ śirasā tv avanīṃ gataḥ

12,099.010d@011_0037 bhagavan vāhinīm enāṃ rākṣasānāṃ sureśvara

12,099.010d@011_0038 aśakto 'haṃ raṇe jetuṃ tasmāt tyakṣyāmi jīvitam

12,099.010d@011_0039 gatir bhava mahādeva mamārtasya jagatpate

12,099.010d@011_0040 nāgantavyam ajitvā ca mām āha jagatīpatiḥ

12,099.010d@011_0041 ambarīṣo mahādeva kṣāritaḥ sacivaiḥ saha

12,099.010d@011_0042 tam uvāca mahādevaḥ sudevaṃ patitaṃ kṣitau

12,099.010d@011_0043 adhomukhaṃ mahātmānaṃ sattvānāṃ hitakāmyayā

12,099.010d@011_0044 dhanurvedaṃ samāhūya sagaṇaṃ sahavigraham

12,099.010d@011_0045 rathanāgāśvakalilaṃ divyāstrasamalaṃkṛtam

12,099.010d@011_0046 rathaṃ ca sumahābhāgaṃ yena tat tripuraṃ hatam

12,099.010d@011_0047 dhanuḥ pinākaṃ khaḍgaṃ ca raudram astraṃ ca śaṃkaraḥ

12,099.010d@011_0048 nijaghānāsurān sarvān yena devas triyambakaḥ

12,099.010d@011_0049 uvāca ca mahādevaḥ sudevaṃ vāhinīpatim

12,099.010d@011_0050 rathād asmāt sudeva tvaṃ durjayas tu surāsuraiḥ

12,099.010d@011_0051 māyayā mohito bhūmau na padaṃ kartum arhasi

12,099.010d@011_0052 atrasthas tridaśān sarvāñ jeṣyase sarvadānavān

12,099.010d@011_0053 rākṣasāś ca piśācāś ca na śaktā draṣṭum īdṛśam

12,099.010d@011_0054 rathaṃ sūryasahasrābhaṃ kim u yoddhuṃ tvayā saha

12,099.010d@011_0055 sa jitvā rākṣasān sarvān kṛtvā bandīvimokṣaṇam

12,099.010d@011_0056 ghātayitvā ca tān sarvān bāhuyuddhe tv ayaṃ hataḥ

12,099.010d@011_0057 vidhamaṃ prāpya bhūpāla vidhamaś ca nipātitaḥ

12,099.011a nānena kratubhir mukhyair iṣṭaṃ naiva dvijātayaḥ

12,099.011c tarpitā vidhivac chakra so 'yaṃ kasmād atīva mām

12,099.012 indra uvāca

12,099.012a etasya vitatas tāta sudevasya babhūva ha

12,099.012c saṃgrāmayajñaḥ sumahān yaś cānyo yudhyate naraḥ

12,099.013a saṃnaddho dīkṣitaḥ sarvo yodhaḥ prāpya camūmukham

12,099.013c yuddhayajñādhikārastho bhavatīti viniścayaḥ

12,099.014 ambarīṣa uvāca

12,099.014a kāni yajñe havīṃṣy atra kim ājyaṃ kā ca dakṣiṇā

12,099.014c ṛtvijaś cātra ke proktās tan me brūhi śatakrato

12,099.015 indra uvāca

12,099.015a ṛtvijaḥ kuñjarās tatra vājino 'dhvaryavas tathā

12,099.015c havīṃṣi paramāṃsāni rudhiraṃ tv ājyam eva ca

12,099.016a sṛgālagṛdhrakākolāḥ sadasyās tatra satriṇaḥ

12,099.016c ājyaśeṣaṃ pibanty ete haviḥ prāśnanti cādhvare

12,099.017a prāsatomarasaṃghātāḥ khaḍgaśaktiparaśvadhāḥ

12,099.017c jvalanto niśitāḥ pītāḥ srucas tasyātha satriṇaḥ

12,099.018a cāpavegāyatas tīkṣṇaḥ parakāyāvadāraṇaḥ

12,099.018c ṛjuḥ suniśitaḥ pītaḥ sāyako 'sya sruvo mahān

12,099.019a dvīpicarmāvanaddhaś ca nāgadantakṛtatsaruḥ

12,099.019c hastihastagataḥ khaḍgaḥ sphyo bhavet tasya saṃyuge

12,099.020a jvalitair niśitaiḥ pītaiḥ prāsaśaktiparaśvadhaiḥ

12,099.020c śaikyāyasamayais tīkṣṇair abhighāto bhaved vasu

12,099.020d*0233_01 saṃkhyāsamayavistīrṇam abhijātodbhavaṃ bahu

12,099.021a āvegād yat tu rudhiraṃ saṃgrāme syandate bhuvi

12,099.021c sāsya pūrṇāhutir hotre samṛddhā sarvakāmadhuk

12,099.022a chindhi bhindhīti yasyaitac chrūyate vāhinīmukhe

12,099.022c sāmāni sāmagās tasya gāyanti yamasādane

12,099.023a havirdhānaṃ tu tasyāhuḥ pareṣāṃ vāhinīmukham

12,099.023c kuñjarāṇāṃ hayānāṃ ca varmiṇāṃ ca samuccayaḥ

12,099.023e agniḥ śyenacito nāma tasya yajñe vidhīyate

12,099.024a uttiṣṭhati kabandho 'tra sahasre nihate tu yaḥ

12,099.024c sa yūpas tasya śūrasya khādiro 'ṣṭāśrir ucyate

12,099.025a iḍopahūtaṃ krośanti kuñjarā aṅkuśeritāḥ

12,099.025c vyāghuṣṭatalanādena vaṣaṭkāreṇa pārthiva

12,099.025e udgātā tatra saṃgrāme trisāmā dundubhiḥ smṛtaḥ

12,099.026a brahmasve hriyamāṇe yaḥ priyāṃ yuddhe tanuṃ tyajet

12,099.026c ātmānaṃ yūpam ucchritya sa yajño 'nantadakṣiṇaḥ

12,099.027a bhartur arthe tu yaḥ śūro vikramed vāhinīmukhe

12,099.027c bhayān na ca nivarteta tasya lokā yathā mama

12,099.028a nīlacandrākṛtaiḥ khaḍgair bāhubhiḥ parighopamaiḥ

12,099.028c yasya vedir upastīrṇā tasya lokā yathā mama

12,099.029a yas tu nāvekṣate kaṃ cit sahāyaṃ vijaye sthitaḥ

12,099.029c vigāhya vāhinīmadhyaṃ tasya lokā yathā mama

12,099.030a yasya tomarasaṃghāṭā bherīmaṇḍūkakacchapā

12,099.030c vīrāsthiśarkarā durgā māṃsaśoṇitakardamā

12,099.031a asicarmaplavā sindhuḥ keśaśaivalaśādvalā

12,099.031c aśvanāgarathaiś caiva saṃbhinnaiḥ kṛtasaṃkramā

12,099.032a patākādhvajavānīrā hatavāhanavāhinī

12,099.032c śoṇitodā susaṃpūrṇā dustarā pāragair naraiḥ

12,099.033a hatanāgamahānakrā paralokavahāśivā

12,099.033c ṛṣṭikhaḍgadhvajānūkā gṛdhrakaṅkavaḍaplavā

12,099.034a puruṣādānucaritā bhīrūṇāṃ kaśmalāvahā

12,099.034c nadī yodhamahāyajñe tad asyāvabhṛthaṃ smṛtam

12,099.035a vedī yasya tv amitrāṇāṃ śirobhir avakīryate

12,099.035c aśvaskandhair gajaskandhais tasya lokā yathā mama

12,099.036a patnīśālā kṛtā yasya pareṣāṃ vāhinīmukham

12,099.036c havirdhānaṃ svavāhinyas tad asyāhur manīṣiṇaḥ

12,099.037a sadaś cāntarayodhāgnir āgnīdhraś cottarāṃ diśam

12,099.037c śatrusenākalatrasya sarvalokān adūrataḥ

12,099.038a yadā tūbhayato vyūho bhavaty ākāśam agrataḥ

12,099.038c sāsya vedī tathā yajñe nityaṃ vedās trayo 'gnayaḥ

12,099.039a yas tu yodhaḥ parāvṛttaḥ saṃtrasto hanyate paraiḥ

12,099.039c apratiṣṭhaṃ sa narakaṃ yāti nāsty atra saṃśayaḥ

12,099.040a yasya śoṇitavegena nadī syāt samabhiplutā

12,099.040c keśamāṃsāsthisaṃkīrṇā sa gacchet paramāṃ gatim

12,099.041a yas tu senāpatiṃ hatvā tadyānam adhirohati

12,099.041c sa viṣṇuvikramakrāmī bṛhaspatisamaḥ kratuḥ

12,099.042a nāyakaṃ vā pramāṇaṃ vā yo vā syāt tatra pūjitaḥ

12,099.042c jīvagrāhaṃ nigṛhṇāti tasya lokā yathā mama

12,099.043a āhave nihataṃ śūraṃ na śoceta kadā cana

12,099.043c aśocyo hi hataḥ śūraḥ svargaloke mahīyate

12,099.044a na hy annaṃ nodakaṃ tasya na snānaṃ nāpy aśaucakam

12,099.044c hatasya kartum icchanti tasya lokāñ śṛṇuṣva me

12,099.045a varāpsaraḥsahasrāṇi śūram āyodhane hatam

12,099.045c tvaramāṇā hi dhāvanti mama bhartā bhaved iti

12,099.046a etat tapaś ca puṇyaṃ ca dharmaś caiva sanātanaḥ

12,099.046c catvāraś cāśramās tasya yo yuddhe na palāyate

12,099.047a vṛddhaṃ balaṃ na hantavyaṃ naiva strī na ca vai dvijaḥ

12,099.047c tṛṇapūrṇamukhaś caiva tavāsmīti ca yo vadet

12,099.048a ahaṃ vṛtraṃ balaṃ pākaṃ śatamāyaṃ virocanam

12,099.048c durāvāryaṃ ca namuciṃ naikamāyaṃ ca śambaram

12,099.049a vipracittiṃ ca daiteyaṃ danoḥ putrāṃś ca sarvaśaḥ

12,099.049c prahrādaṃ ca nihatyājau tato devādhipo 'bhavam

12,099.050 bhīṣma uvāca

12,099.050a ity etac chakravacanaṃ niśamya pratigṛhya ca

12,099.050c yodhānām ātmanaḥ siddhim ambarīṣo 'bhipannavān

12,100.001 bhīṣma uvāca

12,100.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,100.001c pratardano maithilaś ca saṃgrāmaṃ yatra cakratuḥ

12,100.002a yajñopavītī saṃgrāme janako maithilo yathā

12,100.002c yodhān uddharṣayām āsa tan nibodha yudhiṣṭhira

12,100.003a janako maithilo rājā mahātmā sarvatattvavit

12,100.003c yodhān svān darśayām āsa svargaṃ narakam eva ca

12,100.004a abhītānām ime lokā bhāsvanto hanta paśyata

12,100.004c pūrṇā gandharvakanyābhiḥ sarvakāmaduho 'kṣayāḥ

12,100.005a ime palāyamānānāṃ narakāḥ pratyupasthitāḥ

12,100.005c akīrtiḥ śāśvatī caiva patitavyam anantaram

12,100.006a tān dṛṣṭvārīn vijayato bhūtvā saṃtyāgabuddhayaḥ

12,100.006c narakasyāpratiṣṭhasya mā bhūta vaśavartinaḥ

12,100.007a tyāgamūlaṃ hi śūrāṇāṃ svargadvāram anuttamam

12,100.007c ity uktās te nṛpatinā yodhāḥ parapuraṃjaya

12,100.008a vyajayanta raṇe śatrūn harṣayanto janeśvaram

12,100.008c tasmād ātmavatā nityaṃ sthātavyaṃ raṇamūrdhani

12,100.009a gajānāṃ rathino madhye rathānām anu sādinaḥ

12,100.009c sādinām antarā sthāpyaṃ pādātam iha daṃśitam

12,100.010a ya evaṃ vyūhate rājā sa nityaṃ jayate dviṣaḥ

12,100.010c tasmād evaṃ vidhātavyaṃ nityam eva yudhiṣṭhira

12,100.011a sarve sukṛtam icchantaḥ suyuddhenātimanyavaḥ

12,100.011c kṣobhayeyur anīkāni sāgaraṃ makarā iva

12,100.012a harṣayeyur viṣaṇṇāṃś ca vyavasthāpya parasparam

12,100.012c jitāṃ ca bhūmiṃ rakṣeta bhagnān nātyanusārayet

12,100.013a punarāvartamānānāṃ nirāśānāṃ ca jīvite

12,100.013c na vegaḥ susaho rājaṃs tasmān nātyanusārayet

12,100.014a na hi prahartum icchanti śūrāḥ prādravatāṃ bhayāt

12,100.014c tasmāt palāyamānānāṃ kuryān nātyanusāraṇam

12,100.015a carāṇām acarā hy annam adaṃṣṭrā daṃṣṭriṇām api

12,100.015c apāṇayaḥ pāṇimatām annaṃ śūrasya kātarāḥ

12,100.016a samānapṛṣṭhodarapāṇipādāḥ; paścāc chūraṃ bhīravo 'nuvrajanti

12,100.016c ato bhayārtāḥ praṇipatya bhūyaḥ; kṛtvāñjalīn upatiṣṭhanti śūrān

12,100.017a śūrabāhuṣu loko 'yaṃ lambate putravat sadā

12,100.017c tasmāt sarvāsv avasthāsu śūraḥ saṃmānam arhati

12,100.018a na hi śauryāt paraṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu vidyate

12,100.018c śūraḥ sarvaṃ pālayati sarvaṃ śūre pratiṣṭhitam

12,101.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,101.001a yathā jayārthinaḥ senāṃ nayanti bharatarṣabha

12,101.001c īṣad dharmaṃ prapīḍyāpi tan me brūhi pitāmaha

12,101.002 bhīṣma uvāca

12,101.002a satyena hi sthitā dharmā upapattyā tathāpare

12,101.002c sādhvācāratayā ke cit tathaivaupayikā api

12,101.002e upāyadharmān vakṣyāmi siddhārthān arthadharmayoḥ

12,101.003a nirmaryādā dasyavas tu bhavanti paripanthinaḥ

12,101.003c teṣāṃ prativighātārthaṃ pravakṣyāmy atha naigamam

12,101.003e kāryāṇāṃ saṃprasiddhyarthaṃ tān upāyān nibodha me

12,101.004a ubhe prajñe veditavye ṛjvī vakrā ca bhārata

12,101.004c jānan vakrāṃ na seveta pratibādheta cāgatām

12,101.005a amitrā eva rājānaṃ bhedenopacaranty uta

12,101.005c tāṃ rājā nikṛtiṃ jānan yathāmitrān prabādhate

12,101.006a gajānāṃ pārśvacarmāṇi govṛṣājagarāṇi ca

12,101.006c śalyakaṅkaṭalohāni tanutrāṇi matāni ca

12,101.007a śitapītāni śastrāṇi saṃnāhāḥ pītalohitāḥ

12,101.007c nānārañjanaraktāḥ syuḥ patākāḥ ketavaś ca te

12,101.008a ṛṣṭayas tomarāḥ khaḍgā niśitāś ca paraśvadhāḥ

12,101.008c phalakāny atha carmāṇi pratikalpyāny anekaśaḥ

12,101.008e abhinītāni śastrāṇi yodhāś ca kṛtaniśramāḥ

12,101.009a caitryāṃ vā mārgaśīrṣyāṃ vā senāyogaḥ praśasyate

12,101.009c pakvasasyā hi pṛthivī bhavaty ambumatī tathā

12,101.010a naivātiśīto nātyuṣṇaḥ kālo bhavati bhārata

12,101.010c tasmāt tadā yojayeta pareṣāṃ vyasaneṣu vā

12,101.010e eteṣu yogāḥ senāyāḥ praśastāḥ parabādhane

12,101.011a jalavāṃs tṛṇavān mārgaḥ samo gamyaḥ praśasyate

12,101.011c cārair hi vihitābhyāsaḥ kuśalair vanagocaraiḥ

12,101.012a navyāraṇyair na śakyeta gantuṃ mṛgagaṇair iva

12,101.012c tasmāt sarvāsu senāsu yojayanti jayārthinaḥ

12,101.012d*0234_01 agrataḥ puruṣānīkaṃ śaktaṃ bhaktaṃ kulodgatam

12,101.013a āvāsas toyavān durgaḥ paryākāśaḥ praśasyate

12,101.013c pareṣām upasarpāṇāṃ pratiṣedhas tathā bhavet

12,101.014a ākāśaṃ tu vanābhyāśe manyante guṇavattaram

12,101.014c bahubhir guṇajātais tu ye yuddhakuśalā janāḥ

12,101.014d*0235_01 upanyāso bhavet tatra balānāṃ nātidūrataḥ

12,101.015a upanyāso 'pasarpāṇāṃ padātīnāṃ ca gūhanam

12,101.015c atha śatrupratīghātam āpadarthaṃ parāyaṇam

12,101.016a saptarṣīn pṛṣṭhataḥ kṛtvā yudhyerann acalā iva

12,101.016c anena vidhinā rājañ jigīṣetāpi durjayān

12,101.017a yato vāyur yataḥ sūryo yataḥ śukras tato jayaḥ

12,101.017c pūrvaṃ pūrvaṃ jyāya eṣāṃ saṃnipāte yudhiṣṭhira

12,101.018a akardamām anudakām amaryādām aloṣṭakām

12,101.018c aśvabhūmiṃ praśaṃsanti ye yuddhakuśalā janāḥ

12,101.019a samā nirudakākāśā rathabhūmiḥ praśasyate

12,101.019c nīcadrumā mahākakṣā sodakā hastiyodhinām

12,101.020a bahudurgā mahāvṛkṣā vetraveṇubhir āstṛtā

12,101.020c padātīnāṃ kṣamā bhūmiḥ parvatopavanāni ca

12,101.021a padātibahulā senā dṛḍhā bhavati bhārata

12,101.021c rathāśvabahulā senā sudineṣu praśasyate

12,101.022a padātināgabahulā prāvṛṭkāle praśasyate

12,101.022c guṇān etān prasaṃkhyāya deśakālau prayojayet

12,101.023a evaṃ saṃcintya yo yāti tithinakṣatrapūjitaḥ

12,101.023c vijayaṃ labhate nityaṃ senāṃ samyak prayojayan

12,101.024a prasuptāṃs tṛṣitāñ śrāntān prakīrṇān nābhighātayet

12,101.024c mokṣe prayāṇe calane pānabhojanakālayoḥ

12,101.025a atikṣiptān vyatikṣiptān vihatān pratanūkṛtān

12,101.025c suvisrambhān kṛtārambhān upanyāsapratāpitān

12,101.025e bahiścarān upanyāsān kṛtvā veśmānusāriṇaḥ

12,101.026a pāraṃparyāgate dvāre ye ke cid anuvartinaḥ

12,101.026c paricaryāvaroddhāro ye ca ke cana valginaḥ

12,101.027a anīkaṃ ye prabhindanti bhinnaṃ ye sthagayanti ca

12,101.027c samānāśanapānās te kāryā dviguṇavetanāḥ

12,101.027d*0236_01 jātigotraṃ ca vijñāya karma cānuttamaṃ śubham

12,101.027d*0236_02 samānadeharakṣārthe kāryā dviguṇavetanāḥ

12,101.027d*0236_03 triguṇaṃ caturguṇaṃ caiva vetanaṃ teṣu kārayet

12,101.028a daśādhipatayaḥ kāryāḥ śatādhipatayas tathā

12,101.028c teṣāṃ sahasrādhipatiṃ kuryāc chūram atandritam

12,101.029a yathāmukhyaṃ saṃnipātya vaktavyāḥ sma śapāmahe

12,101.029c yathā jayārthaṃ saṃgrāme na jahyāma parasparam

12,101.030a ihaiva te nivartantāṃ ye naḥ ke cana bhīravaḥ

12,101.030c na ghātayeyuḥ pradaraṃ kurvāṇās tumule sati

12,101.030d*0237_01 na saṃnipāte pradaraṃ vadhaṃ vā kuryur īdṛśāḥ

12,101.031a ātmānaṃ ca svapakṣaṃ ca palāyan hanti saṃyuge

12,101.031c dravyanāśo vadho 'kīrtir ayaśaś ca palāyane

12,101.032a amanojñāsukhā vācaḥ puruṣasya palāyataḥ

12,101.032c pratispandauṣṭhadantasya nyastasarvāyudhasya ca

12,101.033a hitvā palāyamānasya sahāyān prāṇasaṃśaye

12,101.033c amitrair anubaddhasya dviṣatām astu nas tathā

12,101.034a manuṣyāpasadā hy ete ye bhavanti parāṅmukhāḥ

12,101.034c rāśivardhanamātrās te naiva te pretya no iha

12,101.035a amitrā hṛṣṭamanasaḥ pratyudyānti palāyinam

12,101.035c jayinaṃ suhṛdas tāta vandanair maṅgalena ca

12,101.036a yasya sma vyasane rājann anumodanti śatravaḥ

12,101.036c tad asahyataraṃ duḥkham ahaṃ manye vadhād api

12,101.037a śriyaṃ jānīta dharmasya mūlaṃ sarvasukhasya ca

12,101.037c sā bhīrūṇāṃ parān yāti śūras tām adhigacchati

12,101.038a te vayaṃ svargam icchantaḥ saṃgrāme tyaktajīvitāḥ

12,101.038c jayanto vadhyamānā vā prāptum arhāma sadgatim

12,101.039a evaṃ saṃśaptaśapathāḥ samabhityaktajīvitāḥ

12,101.039c amitravāhinīṃ vīrāḥ saṃpragāhanty abhīravaḥ

12,101.040a agrataḥ puruṣānīkam asicarmavatāṃ bhavet

12,101.040c pṛṣṭhataḥ śakaṭānīkaṃ kalatraṃ madhyatas tathā

12,101.041a pareṣāṃ pratighātārthaṃ padātīnāṃ ca gūhanam

12,101.041c api hy asmin pare gṛddhā bhaveyur ye purogamāḥ

12,101.042a ye purastād abhimatāḥ sattvavanto manasvinaḥ

12,101.042c te pūrvam abhivarteraṃs tān anvag itare janāḥ

12,101.043a api coddharṣaṇaṃ kāryaṃ bhīrūṇām api yatnataḥ

12,101.043c skandhadarśanamātraṃ tu tiṣṭheyur vā samīpataḥ

12,101.044a saṃhatān yodhayed alpān kāmaṃ vistārayed bahūn

12,101.044c sūcīmukham anīkaṃ syād alpānāṃ bahubhiḥ saha

12,101.045a saṃprayuddhe prahṛṣṭe vā satyaṃ vā yadi vānṛtam

12,101.045c pragṛhya bāhūn krośeta bhagnā bhagnāḥ parā iti

12,101.046a āgataṃ no mitrabalaṃ praharadhvam abhītavat

12,101.046c śabdavanto 'nudhāveyuḥ kurvanto bhairavaṃ ravam

12,101.047a kṣveḍāḥ kilakilāḥ śaṅkhāḥ krakacā goviṣāṇikān

12,101.047c bherīmṛdaṅgapaṇavān nādayeyuś ca kuñjarān

12,102.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,102.001a kiṃśīlāḥ kiṃsamutthānāḥ kathaṃrūpāś ca bhārata

12,102.001c kiṃsaṃnāhāḥ kathaṃśastrā janāḥ syuḥ saṃyuge nṛpa

12,102.002 bhīṣma uvāca

12,102.002a yathācaritam evātra śastrapatraṃ vidhīyate

12,102.002c ācārād eva puruṣas tathā karmasu vartate

12,102.002d*0238_01 ādānārthāya puruṣais tathā karma vidhīyate

12,102.003a gāndhārāḥ sindhusauvīrā nakharaprāsayodhinaḥ

12,102.003c ābhīravaḥ subalinas tadbalaṃ sarvapāragam

12,102.004a sarvaśastreṣu kuśalāḥ sattvavanto hy uśīnarāḥ

12,102.004c prācyā mātaṅgayuddheṣu kuśalāḥ śaṭhayodhinaḥ

12,102.005a tathā yavanakāmbojā mathurām abhitaś ca ye

12,102.005c ete niyuddhakuśalā dākṣiṇātyāsicarmiṇaḥ

12,102.006a sarvatra śūrā jāyante mahāsattvā mahābalāḥ

12,102.006b*0239_01 āvantikā mahāśūrāś caturaṅge ca māḷavāḥ

12,102.006b*0239_02 eko 'pi hi sahasrasya tiṣṭhaty abhimukho raṇe

12,102.006c prāya eṣa samuddiṣṭo lakṣaṇāni tu me śṛṇu

12,102.007a siṃhaśārdūlavāṅnetrāḥ siṃhaśārdūlagāminaḥ

12,102.007c pārāvatakuliṅgākṣāḥ sarve śūrāḥ pramāthinaḥ

12,102.008a mṛgasvarā dvīpinetrā ṛṣabhākṣās tathāpare

12,102.008c pravādinaḥ sucaṇḍāś ca krodhinaḥ kiṃnarīsvanāḥ

12,102.009a meghasvanāḥ kruddhamukhāḥ ke cit karabhanisvanāḥ

12,102.009c jihmanāsānujaṅghāś ca dūragā dūrapātinaḥ

12,102.010a biḍālakubjās tanavas tanukeśās tanutvacaḥ

12,102.010c śūrāś capalacittāś ca te bhavanti durāsadāḥ

12,102.011a godhānimīlitāḥ ke cin mṛduprakṛtayo 'pi ca

12,102.011c turaṃgagatinirghoṣās te narāḥ pārayiṣṇavaḥ

12,102.012a susaṃhatāḥ pratanavo vyūḍhoraskāḥ susaṃsthitāḥ

12,102.012c pravāditena nṛtyanti hṛṣyanti kalaheṣu ca

12,102.013a gambhīrākṣā niḥsṛtākṣāḥ piṅgalā bhrukuṭīmukhāḥ

12,102.013c nakulākṣās tathā caiva sarve śūrās tanutyajaḥ

12,102.014a jihmākṣāḥ pralalāṭāś ca nirmāṃsahanavo 'pi ca

12,102.014c vakrabāhvaṅgulīsaktāḥ kṛśā dhamanisaṃtatāḥ

12,102.015a praviśanty ativegena saṃparāye 'bhyupasthite

12,102.015c vāraṇā iva saṃmattās te bhavanti durāsadāḥ

12,102.016a dīptasphuṭitakeśāntāḥ sthūlapārśvahanūmukhāḥ

12,102.016c unnatāṃsāḥ pṛthugrīvā vikaṭāḥ sthūlapiṇḍikāḥ

12,102.017a udvṛttāś caiva sugrīvā vinatā vihagā iva

12,102.017c piṇḍaśīrṣāhivaktrāś ca vṛṣadaṃśamukhā iva

12,102.018a ugrasvanā manyumanto yuddheṣv ārāvasāriṇaḥ

12,102.018c adharmajñāvaliptāś ca ghorā raudrapradarśinaḥ

12,102.019a tyaktātmānaḥ sarva ete antyajā hy anivartinaḥ

12,102.019c puraskāryāḥ sadā sainye hanyante ghnanti cāpi te

12,102.020a adhārmikā bhinnavṛttāḥ sādhv evaiṣāṃ parābhavaḥ

12,102.020c evam eva prakupyanti rājño 'py ete hy abhīkṣṇaśaḥ

12,103.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,103.001a jaitryā vā kāni rūpāṇi bhavanti puruṣarṣabha

12,103.001c pṛtanāyāḥ praśastāni tānīhecchāmi veditum

12,103.002 bhīṣma uvāca

12,103.002a jaitryā vā yāni rūpāṇi bhavanti puruṣarṣabha

12,103.002c pṛtanāyāḥ praśastāni tāni vakṣyāmi sarvaśaḥ

12,103.003a daivaṃ pūrvaṃ vikurute mānuṣe kālacodite

12,103.003c tad vidvāṃso 'nupaśyanti jñānadīrgheṇa cakṣuṣā

12,103.004a prāyaścittavidhiṃ cātra japahomāṃś ca tadvidaḥ

12,103.004c maṅgalāni ca kurvantaḥ śamayanty ahitāny api

12,103.005a udīrṇamanaso yodhā vāhanāni ca bhārata

12,103.005c yasyāṃ bhavanti senāyāṃ dhruvaṃ tasyāṃ jayaṃ vadet

12,103.006a anv enāṃ vāyavo vānti tathaivendradhanūṃṣi ca

12,103.006c anuplavante meghāś ca tathādityasya raśmayaḥ

12,103.007a gomāyavaś cānulomā vaḍā gṛdhrāś ca sarvaśaḥ

12,103.007c ācareyur yadā senāṃ tadā siddhir anuttamā

12,103.008a prasannabhāḥ pāvaka ūrdhvaraśmiḥ; pradakṣiṇāvartaśikho vidhūmaḥ

12,103.008c puṇyā gandhāś cāhutīnāṃ pravānti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ

12,103.009a gambhīraśabdāś ca mahāsvanāś ca; śaṅkhāś ca bheryaś ca nadanti yatra

12,103.009c yuyutsavaś cāpratīpā bhavanti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ

12,103.010a iṣṭā mṛgāḥ pṛṣṭhato vāmataś ca; saṃprasthitānāṃ ca gamiṣyatāṃ ca

12,103.010c jighāṃsatāṃ dakṣiṇāḥ siddhim āhur; ye tv agratas te pratiṣedhayanti

12,103.011a maṅgalyaśabdāḥ śakunā vadanti; haṃsāḥ krauñcāḥ śatapatrāś ca cāṣāḥ

12,103.011c hṛṣṭā yodhāḥ sattvavanto bhavanti; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ

12,103.012a śastraiḥ patraiḥ kavacaiḥ ketubhiś ca; subhānubhir mukhavarṇaiś ca yūnām

12,103.012b*0240_01 tathā gajair vājibhir heṣamāṇaiḥ

12,103.012c bhrājiṣmatī duṣpratiprekṣaṇīyā; yeṣāṃ camūs te 'bhibhavanti śatrūn

12,103.013a śuśrūṣavaś cānabhimāninaś ca; parasparaṃ sauhṛdam āsthitāś ca

12,103.013c yeṣāṃ yodhāḥ śaucam anuṣṭhitāś ca; jayasyaitad bhāvino rūpam āhuḥ

12,103.014a śabdāḥ sparśās tathā gandhā vicaranti manaḥpriyāḥ

12,103.014c dhairyaṃ cāviśate yodhān vijayasya mukhaṃ tu tat

12,103.015a iṣṭo vāmaḥ praviṣṭasya dakṣiṇaḥ pravivikṣataḥ

12,103.015c paścāt saṃsādhayaty arthaṃ purastāt pratiṣedhati

12,103.016a saṃbhṛtya mahatīṃ senāṃ caturaṅgāṃ yudhiṣṭhira

12,103.016c sāmnaivāvartane pūrvaṃ prayatethās tatho yudhi

12,103.017a jaghanya eṣa vijayo yad yuddhaṃ nāma bhārata

12,103.017c yādṛcchiko yudhi jayo daivo veti vicāraṇam

12,103.018a apām iva mahāvegas trastā mṛgagaṇā iva

12,103.018c durnivāryatamā caiva prabhagnā mahatī camūḥ

12,103.019a bhagnā ity eva bhajyante vidvāṃso 'pi nakāraṇam

12,103.019c udārasārā mahatī rurusaṃghopamā camūḥ

12,103.020a parasparajñāḥ saṃhṛṣṭās tyaktaprāṇāḥ suniścitāḥ

12,103.020c api pañcāśatiḥ śūrā mṛdnanti paravāhinīm

12,103.021a atha vā pañca ṣaṭ sapta sahitāḥ kṛtaniścayāḥ

12,103.021c kulīnāḥ pūjitāḥ samyag vijayantīha śātravān

12,103.022a saṃnipāto na gantavyaḥ śakye sati kathaṃ cana

12,103.022c sāntvabhedapradānānāṃ yuddham uttaram ucyate

12,103.023a saṃsarpaṇād dhi senāyā bhayaṃ bhīrūn prabādhate

12,103.023c vajrād iva prajvalitād iyaṃ kva nu patiṣyati

12,103.024a abhiprayātāṃ samitiṃ jñātvā ye pratiyānty atha

12,103.024c teṣāṃ spandanti gātrāṇi yodhānāṃ viṣayasya ca

12,103.025a viṣayo vyathate rājan sarvaḥ sasthāṇujaṅgamaḥ

12,103.025c śastrapratāpataptānāṃ majjā sīdati dehinām

12,103.026a teṣāṃ sāntvaṃ krūramiśraṃ praṇetavyaṃ punaḥ punaḥ

12,103.026c saṃpīḍyamānā hi pare yogam āyānti sarvaśaḥ

12,103.027a antarāṇāṃ ca bhedārthaṃ cārān abhyavacārayet

12,103.027c yaś ca tasmāt paro rājā tena saṃdhiḥ praśasyate

12,103.028a na hi tasyānyathā pīḍā śakyā kartuṃ tathāvidhā

12,103.028c yathā sārdham amitreṇa sarvataḥ pratibādhanam

12,103.029a kṣamā vai sādhumāyā hi na hi sādhv akṣamā sadā

12,103.029c kṣamāyāś cākṣamāyāś ca viddhi pārtha prayojanam

12,103.030a vijitya kṣamamāṇasya yaśo rājño 'bhivardhate

12,103.030c mahāparādhā hy apy asmin viśvasanti hi śatravaḥ

12,103.031a manyate karśayitvā tu kṣamā sādhv iti śambaraḥ

12,103.031c asaṃtaptaṃ tu yad dāru pratyeti prakṛtiṃ punaḥ

12,103.032a naitat praśaṃsanty ācāryā na ca sādhu nidarśanam

12,103.032c akleśenāvināśena niyantavyāḥ svaputravat

12,103.033a dveṣyo bhavati bhūtānām ugro rājā yudhiṣṭhira

12,103.033c mṛdum apy avamanyante tasmād ubhayabhāg bhavet

12,103.034a prahariṣyan priyaṃ brūyāt praharann api bhārata

12,103.034c prahṛtya ca kṛpāyeta śocann iva rudann iva

12,103.035a na me priyaṃ yat sa hataḥ saṃprāhaivaṃ puro vacaḥ

12,103.035c na cakartha ca me vākyam ucyamānaḥ punaḥ punaḥ

12,103.036a aho jīvitam ākāṅkṣe nedṛśo vadham arhati

12,103.036c sudurlabhāḥ supuruṣāḥ saṃgrāmeṣv apalāyinaḥ

12,103.037a kṛtaṃ mamāpriyaṃ tena yenāyaṃ nihato mṛdhe

12,103.037c iti vācā vadan hantṝn pūjayeta rahogataḥ

12,103.038a hantṝṇāṃ cāhatānāṃ ca yat kuryur aparādhinaḥ

12,103.038c krośed bāhuṃ pragṛhyāpi cikīrṣañ janasaṃgraham

12,103.039a evaṃ sarvāsv avasthāsu sāntvapūrvaṃ samācaran

12,103.039c priyo bhavati bhūtānāṃ dharmajño vītabhīr nṛpaḥ

12,103.040a viśvāsaṃ cātra gacchanti sarvabhūtāni bhārata

12,103.040c viśvastaḥ śakyate bhoktuṃ yathākāmam upasthitaḥ

12,103.041a tasmād viśvāsayed rājā sarvabhūtāny amāyayā

12,103.041c sarvataḥ parirakṣec ca yo mahīṃ bhoktum icchati

12,104.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,104.001a kathaṃ mṛdau kathaṃ tīkṣṇe mahāpakṣe ca pārthiva

12,104.001c arau varteta nṛpatis tan me brūhi pitāmaha

12,104.002 bhīṣma uvāca

12,104.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,104.002c bṛhaspateś ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira

12,104.003a bṛhaspatiṃ devapatir abhivādya kṛtāñjaliḥ

12,104.003c upasaṃgamya papraccha vāsavaḥ paravīrahā

12,104.004a ahiteṣu kathaṃ brahman vartayeyam atandritaḥ

12,104.004c asamucchidya caivenān niyaccheyam upāyataḥ

12,104.005a senayor vyatiṣaṅgeṇa jayaḥ sādhāraṇo bhavet

12,104.005c kiṃ kurvāṇaṃ na māṃ jahyāj jvalitā śrīḥ pratāpinī

12,104.006a tato dharmārthakāmānāṃ kuśalaḥ pratibhānavān

12,104.006c rājadharmavidhānajñaḥ pratyuvāca puraṃdaram

12,104.007a na jātu kalahenecchen niyantum apakāriṇaḥ

12,104.007c bālasaṃsevitaṃ hy etad yad amarṣo yad akṣamā

12,104.007e na śatrur vivṛtaḥ kāryo vadham asyābhikāṅkṣatā

12,104.008a krodhaṃ balam amarṣaṃ ca niyamyātmajam ātmani

12,104.008c amitram upaseveta viśvastavad aviśvasan

12,104.009a priyam eva vaden nityaṃ nāpriyaṃ kiṃ cid ācaret

12,104.009c viramec chuṣkavairebhyaḥ kaṇṭhāyāsaṃ ca varjayet

12,104.010a yathā vaitaṃsiko yukto dvijānāṃ sadṛśasvanaḥ

12,104.010c tān dvijān kurute vaśyāṃs tathā yukto mahīpatiḥ

12,104.010e vaśaṃ copanayec chatrūn nihanyāc ca puraṃdara

12,104.011a na nityaṃ paribhūyārīn sukhaṃ svapiti vāsava

12,104.011c jāgarty eva ca duṣṭātmā saṃkare 'gnir ivotthitaḥ

12,104.012a na saṃnipātaḥ kartavyaḥ sāmānye vijaye sati

12,104.012c viśvāsyaivopasaṃnyāsyo vaśe kṛtvā ripuḥ prabho

12,104.012d*0241_01 vaśe kuryān na śamayet tīkṣṇān karkaśapīḍanaiḥ

12,104.012d*0241_02 sa yathā neṣyate rājñas tīkṣṇopakaraṇakṣayaḥ

12,104.012d*0241_03 hetāv īrṣuḥ phalenerṣuḥ syāc chakra vyavasāyavit

12,104.012d*0241_04 doṣeṇa guṇarūpeṇa dviṣato yo jayet sadā

12,104.013a saṃpradhārya sahāmātyair mantravidbhir mahātmabhiḥ

12,104.013c upekṣamāṇo 'vajñāte hṛdayenāparājitaḥ

12,104.014a athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade

12,104.014c daṇḍaṃ ca dūṣayed asya puruṣair āptakāribhiḥ

12,104.015a ādimadhyāvasānajñaḥ pracchannaṃ ca vicārayet

12,104.015c balāni dūṣayed asya jānaṃś caiva pramāṇataḥ

12,104.016a bhedenopapradānena saṃsṛjann auṣadhais tathā

12,104.016c na tv eva celasaṃsargaṃ racayed aribhiḥ saha

12,104.017a dīrghakālam api kṣāntvā vihanyād eva śātravān

12,104.017c kālākāṅkṣī yāmayec ca yathā visrambham āpnuyuḥ

12,104.017c*0242_01 **** **** upāsīta śacīpate

12,104.017c*0242_02 tathā priyaṃ ca vaktavyaṃ

12,104.018a na sadyo 'rīn vinirhanyād dṛṣṭasya vijayo 'jvaraḥ

12,104.018c na yaḥ śalyaṃ ghaṭṭayati navaṃ ca kurute vraṇam

12,104.019a prāpte ca praharet kāle na sa saṃvartate punaḥ

12,104.019c hantukāmasya devendra puruṣasya ripuṃ prati

12,104.020a yaḥ kālo hi vyatikrāmet puruṣaṃ kālakāṅkṣiṇam

12,104.020c durlabhaḥ sa punaḥ kālaḥ kāladharmacikīrṣuṇā

12,104.021a aurjasthyaṃ vijayed evaṃ saṃgṛhṇan sādhusaṃmatān

12,104.021c kālena sādhayen nityaṃ nāprāpte 'bhinipīḍayet

12,104.022a vihāya kāmaṃ krodhaṃ ca tathāhaṃkāram eva ca

12,104.022c yukto vivaram anvicched ahitānāṃ puraṃdara

12,104.023a mārdavaṃ daṇḍa ālasyaṃ pramādaś ca surottama

12,104.023c māyāś ca vividhāḥ śakra sādhayanty avicakṣaṇam

12,104.024a nihatyaitāni catvāri māyāṃ pratividhāya ca

12,104.024c tataḥ śaknoti śatrūṇāṃ prahartum avicārayan

12,104.025a yadaivaikena śakyeta guhyaṃ kartuṃ tadācaret

12,104.025c yacchanti sacivā guhyaṃ mitho vidrāvayanty api

12,104.026a aśakyam iti kṛtvā vā tato 'nyaiḥ saṃvidaṃ caret

12,104.026c brahmadaṇḍam adṛṣṭeṣu dṛṣṭeṣu caturaṅgiṇīm

12,104.027a bhedaṃ ca prathamaṃ yuñjyāt tūṣṇīṃdaṇḍaṃ tathaiva ca

12,104.027c kāle prayojayed rājā tasmiṃs tasmiṃs tadā tadā

12,104.028a praṇipātaṃ ca gaccheta kāle śatror balīyasaḥ

12,104.028c yukto 'sya vadham anvicched apramattaḥ pramādyataḥ

12,104.029a praṇipātena dānena vācā madhurayā bruvan

12,104.029c amitram upaseveta na tu jātu viśaṅkayet

12,104.030a sthānāni śaṅkitānāṃ ca nityam eva vivarjayet

12,104.030c na ca teṣv āśvased drugdhvā jāgratīha nirākṛtāḥ

12,104.031a na hy ato duṣkaraṃ karma kiṃ cid asti surottama

12,104.031c yathā vividhavṛttānām aiśvaryam amarādhipa

12,104.032a tathā vividhaśīlānām api saṃbhava ucyate

12,104.032c yateta yogam āsthāya mitrāmitrān avārayan

12,104.033a mṛdum apy avamanyante tīkṣṇād udvijate janaḥ

12,104.033c mātīkṣṇo māmṛdur bhūs tvaṃ tīkṣṇo bhava mṛdur bhava

12,104.034a yathā vapre vegavati sarvataḥsaṃplutodake

12,104.034c nityaṃ vivaraṇād bādhas tathā rājyaṃ pramādyataḥ

12,104.035a na banūn abhiyuñjīta yaugapadyena śātravān

12,104.035c sāmnā dānena bhedena daṇḍena ca puraṃdara

12,104.036a ekaikam eṣāṃ niṣpiṃṣañ śiṣṭeṣu nipuṇaṃ caret

12,104.036c na ca śakto 'pi medhāvī sarvān evārabhen nṛpaḥ

12,104.037a yadā syān mahatī senā hayanāgarathākulā

12,104.037c padātiyantrabahulā svanuraktā ṣaḍaṅginī

12,104.038a yadā bahuvidhāṃ vṛddhiṃ manyate pratilomataḥ

12,104.038c tadā vivṛtya prahared dasyūnām avicārayan

12,104.039a na sāma daṇḍopaniṣat praśasyate; na mārdavaṃ śatruṣu yātrikaṃ sadā

12,104.039c na sasyaghāto na ca saṃkarakriyā; na cāpi bhūyaḥ prakṛter vicāraṇā

12,104.040a māyāvibhedānupasarjanāni; pāpaṃ tathaiva spaśasaṃprayogāt

12,104.040c āptair manuṣyair upacārayeta; pureṣu rāṣṭreṣu ca saṃprayuktaḥ

12,104.041a purāṇi caiṣām anusṛtya bhūmipāḥ; pureṣu bhogān nikhilān ihājayan

12,104.041c pureṣu nītiṃ vihitāṃ yathāvidhi; prayojayanto balavṛtrasūdana

12,104.042a pradāya gūḍhāni vasūni nāma; pracchidya bhogān avadhāya ca svān

12,104.042c duṣṭāḥ svadoṣair iti kīrtayitvā; pureṣu rāṣṭreṣu ca yojayanti

12,104.043a tathaiva cānyai ratiśāstravedibhiḥ; svalaṃkṛtaiḥ śāstravidhānadṛṣṭibhiḥ

12,104.043c suśikṣitair bhāṣyakathāviśāradaiḥ; pareṣu kṛtyān upadhārayasva

12,104.044 indra uvāca

12,104.044a kāni liṅgāni duṣṭasya bhavanti dvijasattama

12,104.044c kathaṃ duṣṭaṃ vijānīyād etat pṛṣṭo bravīhi me

12,104.045 bṛhaspatir uvāca

12,104.045a parokṣam aguṇān āha sadguṇān abhyasūyati

12,104.045c parair vā kīrtyamāneṣu tūṣṇīm āste parāṅmukhaḥ

12,104.046a tūṣṇīṃbhāve 'pi hi jñānaṃ na ced bhavati kāraṇam

12,104.046c viśvāsam oṣṭhasaṃdaṃśaṃ śirasaś ca prakampanam

12,104.047a karoty abhīkṣṇaṃ saṃsṛṣṭam asaṃsṛṣṭaś ca bhāṣate

12,104.047c adṛṣṭito vikurute dṛṣṭvā vā nābhibhāṣate

12,104.048a pṛthag etya samaśnāti nedam adya yathāvidhi

12,104.048c āsane śayane yāne bhāvā lakṣyā viśeṣataḥ

12,104.049a ārtir ārte priye prītir etāvan mitralakṣaṇam

12,104.049c viparītaṃ tu boddhavyam arilakṣaṇam eva tat

12,104.050a etāny evaṃ yathoktāni budhyethās tridaśādhipa

12,104.050c puruṣāṇāṃ praduṣṭānāṃ svabhāvo balavattaraḥ

12,104.051a iti duṣṭasya vijñānam uktaṃ te surasattama

12,104.051c niśāmya śāstratattvārthaṃ yathāvad amareśvara

12,104.052 bhīṣma uvāca

12,104.052a sa tad vacaḥ śatrunibarhaṇe ratas; tathā cakārāvitathaṃ bṛhaspateḥ

12,104.052c cacāra kāle vijayāya cārihā; vaśaṃ ca śatrūn anayat puraṃdaraḥ

12,105.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,105.001a dhārmiko 'rthān asaṃprāpya rājāmātyaiḥ prabādhitaḥ

12,105.001c cyutaḥ kośāc ca daṇḍāc ca sukham icchan kathaṃ caret

12,105.002 bhīṣma uvāca

12,105.002a atrāyaṃ kṣemadarśīyam itihāso 'nugīyate

12,105.002c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tan nibodha yudhiṣṭhira

12,105.003a kṣemadarśaṃ nṛpasutaṃ yatra kṣīṇabalaṃ purā

12,105.003c muniḥ kālakavṛkṣīya ājagāmeti naḥ śrutam

12,105.003e taṃ papracchopasaṃgṛhya kṛcchrām āpadam āsthitaḥ

12,105.004a artheṣu bhāgī puruṣa īhamānaḥ punaḥ punaḥ

12,105.004c alabdhvā madvidho rājyaṃ brahman kiṃ kartum arhati

12,105.005a anyatra maraṇāt steyād anyatra parasaṃśrayāt

12,105.005c kṣudrād anyatra cācārāt tan mamācakṣva sattama

12,105.006a vyādhinā cābhipannasya mānasenetareṇa vā

12,105.006c bahuśrutaḥ kṛtaprajñas tvadvidhaḥ śaraṇaṃ bhavet

12,105.007a nirvidya hi naraḥ kāmān niyamya sukham edhate

12,105.007c tyaktvā prītiṃ ca śokaṃ ca labdhvāprītimayaṃ vasu

12,105.008a sukham arthāśrayaṃ yeṣām anuśocāmi tān aham

12,105.008c mama hy arthāḥ subahavo naṣṭāḥ svapna ivāgatāḥ

12,105.009a duṣkaraṃ bata kurvanti mahato 'rthāṃs tyajanti ye

12,105.009c vayaṃ tv enān parityaktum asato 'pi na śaknumaḥ

12,105.010a imām avasthāṃ saṃprāptaṃ dīnam ārtaṃ śriyaś cyutam

12,105.010c yad anyat sukham astīha tad brahmann anuśādhi mām

12,105.011a kausalyenaivam uktas tu rājaputreṇa dhīmatā

12,105.011c muniḥ kālakavṛkṣīyaḥ pratyuvāca mahādyutiḥ

12,105.012a purastād eva te buddhir iyaṃ kāryā vijānataḥ

12,105.012c anityaṃ sarvam evedam ahaṃ ca mama cāsti yat

12,105.013a yat kiṃ cin manyase 'stīti sarvaṃ nāstīti viddhi tat

12,105.013c evaṃ na vyathate prājñaḥ kṛcchrām apy āpadaṃ gataḥ

12,105.014a yad dhi bhūtaṃ bhaviṣyac ca dhruvaṃ tan na bhaviṣyati

12,105.014c evaṃ viditavedyas tvam adharmebhyaḥ pramokṣyase

12,105.015a yac ca pūrve samāhāre yac ca pūrvatare pare

12,105.015c sarvaṃ tan nāsti tac caiva taj jñātvā ko 'nusaṃjvaret

12,105.016a bhūtvā ca na bhavaty etad abhūtvā ca bhavaty api

12,105.016c śoke na hy asti sāmarthyaṃ śokaṃ kuryāt kathaṃ naraḥ

12,105.017a kva nu te 'dya pitā rājan kva nu te 'dya pitāmahaḥ

12,105.017c na tvaṃ paśyasi tān adya na tvā paśyanti te 'pi ca

12,105.018a ātmano 'dhruvatāṃ paśyaṃs tāṃs tvaṃ kim anuśocasi

12,105.018c buddhyā caivānubudhyasva dhruvaṃ hi na bhaviṣyasi

12,105.019a ahaṃ ca tvaṃ ca nṛpate śatravaḥ suhṛdaś ca te

12,105.019c avaśyaṃ na bhaviṣyāmaḥ sarvaṃ ca na bhaviṣyati

12,105.020a ye tu viṃśativarṣā vai triṃśadvarṣāś ca mānavāḥ

12,105.020c arvāg eva hi te sarve mariṣyanti śaracchatāt

12,105.021a api cen mahato vittād vipramucyeta pūruṣaḥ

12,105.021c naitan mameti tan matvā kurvīta priyam ātmanaḥ

12,105.022a anāgataṃ yan na mameti vidyād; atikrāntaṃ yan na mameti vidyāt

12,105.022c diṣṭaṃ balīya iti manyamānās; te paṇḍitās tat satāṃ sthānam āhuḥ

12,105.023a anāḍhyāś cāpi jīvanti rājyaṃ cāpy anuśāsate

12,105.023c buddhipauruṣasaṃpannās tvayā tulyādhikā janāḥ

12,105.024a na ca tvam iva śocanti tasmāt tvam api mā śucaḥ

12,105.024c kiṃ nu tvaṃ tair na vai śreyāṃs tulyo vā buddhipauruṣaiḥ

12,105.025 rājaputra uvāca

12,105.025a yādṛcchikaṃ mamāsīt tad rājyam ity eva cintaye

12,105.025c hriyate sarvam evedaṃ kālena mahatā dvija

12,105.026a tasyaivaṃ hriyamāṇasya srotaseva tapodhana

12,105.026c phalam etat prapaśyāmi yathālabdhena vartaye

12,105.027 munir uvāca

12,105.027a anāgatam atītaṃ ca yathā tathyaviniścayāt

12,105.027c nānuśocasi kausalya sarvārtheṣu tathā bhava

12,105.028a avāpyān kāmayasvārthān nānavāpyān kadā cana

12,105.028c pratyutpannān anubhavan mā śucas tvam anāgatān

12,105.029a yathā labdhopapannārthas tathā kausalya raṃsyase

12,105.029c kaccic chuddhasvabhāvena śriyā hīno na śocasi

12,105.030a purastād bhūtapūrvatvād dhīnabhāgyo hi durmatiḥ

12,105.030c dhātāraṃ garhate nityaṃ labdhārthāṃś ca na mṛṣyate

12,105.031a anarhān api caivānyān manyate śrīmato janān

12,105.031c etasmāt kāraṇād etad duḥkhaṃ bhūyo 'nuvartate

12,105.032a īrṣyāticchedasaṃpannā rājan puruṣamāninaḥ

12,105.032c kaccit tvaṃ na tathā prājña matsarī kosalādhipa

12,105.033a sahasva śriyam anyeṣāṃ yady api tvayi nāsti sā

12,105.033c anyatrāpi satīṃ lakṣmīṃ kuśalā bhuñjate janāḥ

12,105.033e abhiviṣyandate śrīr hi saty api dviṣato janāt

12,105.034a śriyaṃ ca putrapautraṃ ca manuṣyā dharmacāriṇaḥ

12,105.034c tyāgadharmavido vīrāḥ svayam eva tyajanty uta

12,105.034d*0243_01 tyaktaṃ svāyaṃbhuve vaṃśe śubhena bharatena ca

12,105.034d*0243_02 nānāratnasamākīrṇaṃ rājyaṃ sphītam iti śrutiḥ

12,105.034d*0243_03 tathānyair bhūmipālaiś ca tyaktaṃ rājyaṃ mahodayam

12,105.034d*0243_04 tyaktvā rājyāni te sarve vane vanyaphalāśinaḥ

12,105.034d*0243_05 gatāś ca tapasaḥ pāraṃ duḥkhasyāntaṃ ca bhūmipāḥ

12,105.035a bahu saṃkasukaṃ dṛṣṭvā vivitsāsādhanena ca

12,105.035c tathānye saṃtyajanty enaṃ matvā paramadurlabham

12,105.036a tvaṃ punaḥ prājñarūpaḥ san kṛpaṇaṃ paritapyase

12,105.036c akāmyān kāmayāno 'rthān parācīnān upadrutān

12,105.037a tāṃ buddhim upajijñāsus tvam evainān parityaja

12,105.037c anarthāṃś cārtharūpeṇa arthāṃś cānartharūpataḥ

12,105.038a arthāyaiva hi keṣāṃ cid dhananāśo bhavaty uta

12,105.038c anantyaṃ taṃ sukhaṃ matvā śriyam anyaḥ parīkṣate

12,105.039a ramamāṇaḥ śriyā kaś cin nānyac chreyo 'bhimanyate

12,105.039c tathā tasyehamānasya samārambho vinaśyati

12,105.040a kṛcchrāl labdham abhipretaṃ yadā kausalya naśyati

12,105.040c tadā nirvidyate so 'rthāt paribhagnakramo naraḥ

12,105.040d*0244_01 anityāṃ tāṃ śriyaṃ matvā śriyaṃ vā kaḥ parīpsati

12,105.041a dharmam eke 'bhipadyante kalyāṇābhijanā narāḥ

12,105.041c paratra sukham icchanto nirvidyeyuś ca laukikāt

12,105.042a jīvitaṃ saṃtyajanty eke dhanalobhaparā narāḥ

12,105.042c na jīvitārthaṃ manyante puruṣā hi dhanād ṛte

12,105.043a paśya teṣāṃ kṛpaṇatāṃ paśya teṣām abuddhitām

12,105.043c adhruve jīvite mohād arthatṛṣṇām upāśritāḥ

12,105.044a saṃcaye ca vināśānte maraṇānte ca jīvite

12,105.044c saṃyoge viprayogānte ko nu vipraṇayen manaḥ

12,105.045a dhanaṃ vā puruṣaṃ rājan puruṣo vā punar dhanam

12,105.045c avaśyaṃ prajahāty etat tad vidvān ko 'nusaṃjvaret

12,105.045d*0245_01 anyatropanatā hy āpat puruṣaṃ toṣayaty uta

12,105.045d*0245_02 tena śāntiṃ na labhate nāham eveti kāraṇāt

12,105.046a anyeṣām api naśyanti suhṛdaś ca dhanāni ca

12,105.046c paśya buddhyā manuṣyāṇāṃ rājann āpadam ātmanaḥ

12,105.046e niyaccha yaccha saṃyaccha indriyāṇi mano giram

12,105.047a pratiṣiddhān avāpyeṣu durlabheṣv ahiteṣu ca

12,105.047c pratikṛṣṭeṣu bhāveṣu vyatikṛṣṭeṣv asaṃbhave

12,105.047e prajñānatṛpto vikrāntas tvadvidho nānuśocati

12,105.048a alpam icchann acapalo mṛdur dāntaḥ susaṃśitaḥ

12,105.048c brahmacaryopapannaś ca tvadvidho naiva muhyati

12,105.049a na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi

12,105.049c nṛśaṃsavṛttiṃ pāpiṣṭhāṃ duḥkhāṃ kāpuruṣocitām

12,105.050a api mūlaphalājīvo ramasvaiko mahāvane

12,105.050c vāgyataḥ saṃgṛhītātmā sarvabhūtadayānvitaḥ

12,105.051a sadṛśaṃ paṇḍitasyaitad īṣādantena dantinā

12,105.051c yad eko ramate 'raṇye yac cāpy alpena tuṣyati

12,105.052a mahāhradaḥ saṃkṣubhita ātmanaiva prasīdati

12,105.052b*0246_01 itthaṃ naro 'py ātmanaiva kṛtaprajñaḥ prasīdati

12,105.052c etad evaṃgatasyāhaṃ sukhaṃ paśyāmi kevalam

12,105.053a asaṃbhave śriyo rājan hīnasya sacivādibhiḥ

12,105.053c daive pratiniviṣṭe ca kiṃ śreyo manyate bhavān

12,106.001 munir uvāca

12,106.001a atha cet pauruṣaṃ kiṃ cit kṣatriyātmani paśyasi

12,106.001c bravīmi hanta te nītiṃ rājyasya pratipattaye

12,106.002a tāṃ cec chakṣyasy anuṣṭhātuṃ karma caiva kariṣyasi

12,106.002c śṛṇu sarvam aśeṣeṇa yat tvāṃ vakṣyāmi tattvataḥ

12,106.003a ācariṣyasi cet karma mahato 'rthān avāpsyasi

12,106.003c rājyaṃ rājyasya mantraṃ vā mahatīṃ vā punaḥ śriyam

12,106.003e yady etad rocate rājan punar brūhi bravīmi te

12,106.004 rājaputra uvāca

12,106.004a bravītu bhagavān nītim upapanno 'smy ahaṃ prabho

12,106.004c amogham idam adyāstu tvayā saha samāgatam

12,106.005 munir uvāca

12,106.005a hitvā stambhaṃ ca mānaṃ ca krodhaharṣau bhayaṃ tathā

12,106.005c praty amitraṃ niṣevasva praṇipatya kṛtāñjaliḥ

12,106.006a tam uttamena śaucena karmaṇā cābhirādhaya

12,106.006c dātum arhati te vṛttiṃ vaidehaḥ satyasaṃgaraḥ

12,106.007a pramāṇaṃ sarvabhūteṣu pragrahaṃ ca gamiṣyasi

12,106.007c tataḥ sahāyān sotsāhāṃl lapsyase 'vyasanāñ śucīn

12,106.008a vartamānaḥ svaśāstre vai saṃyatātmā jitendriyaḥ

12,106.008c abhyuddharati cātmānaṃ prasādayati ca prajāḥ

12,106.009a tenaiva tvaṃ dhṛtimatā śrīmatā cābhisatkṛtaḥ

12,106.009c pramāṇaṃ sarvabhūteṣu gatvā pragrahaṇaṃ mahat

12,106.010a tataḥ suhṛdbalaṃ labdhvā mantrayitvā sumantritam

12,106.010c antarair bhedayitvārīn bilvaṃ bilvena śātaya

12,106.010e parair vā saṃvidaṃ kṛtvā balam apy asya ghātaya

12,106.011a alabhyā ye śubhā bhāvāḥ striyaś cācchādanāni ca

12,106.011c śayyāsanāni yānāni mahārhāṇi gṛhāṇi ca

12,106.012a pakṣiṇo mṛgajātāni rasā gandhāḥ phalāni ca

12,106.012c teṣv eva sajjayethās tvaṃ yathā naśyet svayaṃ paraḥ

12,106.013a yady eva pratiṣeddhavyo yady upekṣaṇam arhati

12,106.013b*0247_01 sadaiva rājaśārdūla viduṣā hitam icchatā

12,106.013c na jātu vivṛtaḥ kāryaḥ śatrur vinayam icchatā

12,106.014a vasasva paramāmitraviṣaye prājñasaṃmate

12,106.014c bhajasva śvetakākīyair mitrādhamam anarthakaiḥ

12,106.015a ārambhāṃś cāsya mahato duṣkarāṃs tvaṃ prayojaya

12,106.015c nadībandhavirodhāṃś ca balavadbhir virudhyatām

12,106.016a udyānāni mahārhāṇi śayanāny āsanāni ca

12,106.016c pratibhogasukhenaiva kośam asya virecaya

12,106.017a yajñadānapraśaṃsāsmai brāhmaṇeṣv anuvarṇyatām

12,106.017c te tvatpriyaṃ kariṣyanti taṃ ceṣyanti vṛkā iva

12,106.018a asaṃśayaṃ puṇyaśīlaḥ prāpnoti paramāṃ gatim

12,106.018c triviṣṭape puṇyatamaṃ sthānaṃ prāpnoti pārthivaḥ

12,106.018e kośakṣaye tv amitrāṇāṃ vaśaṃ kausalya gacchati

12,106.019a ubhayatra prasaktasya dharme cādharma eva ca

12,106.019c balārthamūlaṃ vyucchidyet tena nandanti śatravaḥ

12,106.020a nindyāsya mānuṣaṃ karma daivam asyopavarṇaya

12,106.020c asaṃśayaṃ daivaparaḥ kṣipram eva vinaśyati

12,106.021a yājayainaṃ viśvajitā sarvasvena viyujyatām

12,106.021c tato gacchatv asiddhārthaḥ pīḍyamāno mahājanam

12,106.022a tyāgadharmavidaṃ muṇḍaṃ kaṃ cid asyopavarṇaya

12,106.022c api tyāgaṃ bubhūṣeta kaccid gacched anāmayam

12,106.023a siddhenauṣadhayogena sarvaśatruvināśinā

12,106.023c nāgān aśvān manuṣyāṃś ca kṛtakair upaghātaya

12,106.024a ete cānye ca bahavo dambhayogāḥ suniścitāḥ

12,106.024c śakyā viṣahatā kartuṃ naklībena nṛpātmaja

12,107.001 rājaputra uvāca

12,107.001a na nikṛtyā na dambhena brahmann icchāmi jīvitum

12,107.001c nādharmayuktān iccheyam arthān sumahato 'py aham

12,107.002a purastād eva bhagavan mayaitad apavarjitam

12,107.002c yena māṃ nābhiśaṅketa yad vā kṛtsnaṃ hitaṃ bhavet

12,107.003a ānṛśaṃsyena dharmeṇa loke hy asmiñ jijīviṣuḥ

12,107.003c nāham etad alaṃ kartuṃ naitan mayy upapadyate

12,107.004 munir uvāca

12,107.004a upapannas tvam etena yathā kṣatriya bhāṣase

12,107.004c prakṛtyā hy upapanno 'si buddhyā cādbhutadarśana

12,107.005a ubhayor eva vām arthe yatiṣye tava tasya ca

12,107.005c saṃśleṣaṃ vā kariṣyāmi śāśvataṃ hy anapāyinam

12,107.006a tvādṛśaṃ hi kule jātam anṛśaṃsaṃ bahuśrutam

12,107.006c amātyaṃ ko na kurvīta rājyapraṇayakovidam

12,107.007a yas tvaṃ pravrajito rājyād vyasanaṃ cottamaṃ gataḥ

12,107.007c ānṛśaṃsyena vṛttena kṣatriyecchasi jīvitum

12,107.008a āgantā madgṛhaṃ tāta vaidehaḥ satyasaṃgaraḥ

12,107.008c yathāhaṃ taṃ niyokṣyāmi tat kariṣyaty asaṃśayam

12,107.009 bhīṣma uvāca

12,107.009a tata āhūya vaidehaṃ munir vacanam abravīt

12,107.009c ayaṃ rājakule jāto viditābhyantaro mama

12,107.010a ādarśa iva śuddhātmā śāradaś candramā iva

12,107.010c nāsmin paśyāmi vṛjinaṃ sarvato me parīkṣitaḥ

12,107.011a tena te saṃdhir evāstu viśvasāsmin yathā mayi

12,107.011c na rājyam anamātyena śakyaṃ śāstum amitrahan

12,107.012a amātyaḥ śūra eva syād buddhisaṃpanna eva ca

12,107.012c tābhyāṃ caiva bhayaṃ rājñaḥ paśya rājyasya yojanam

12,107.012e dharmātmanāṃ kva cil loke nānyāsti gatir īdṛśī

12,107.013a kṛtātmā rājaputro 'yaṃ satāṃ mārgam anuṣṭhitaḥ

12,107.013c susaṃgṛhītas tv evaiṣa tvayā dharmapurogamaḥ

12,107.013e saṃsevyamānaḥ śatrūṃs te gṛhṇīyān mahato gaṇān

12,107.014a yady ayaṃ pratiyudhyet tvāṃ svakarma kṣatriyasya tat

12,107.014c jigīṣamāṇas tvāṃ yuddhe pitṛpaitāmahe pade

12,107.015a tvaṃ cāpi pratiyudhyethā vijigīṣuvrate sthitaḥ

12,107.015c ayuddhvaiva niyogān me vaśe vaideha te sthitaḥ

12,107.016a sa tvaṃ dharmam avekṣasva tyaktvādharmam asāṃpratam

12,107.016c na hi kāmān na ca drohāt svadharmaṃ hātum arhasi

12,107.017a naiva nityaṃ jayas tāta naiva nityaṃ parājayaḥ

12,107.017c tasmād bhojayitavyaś ca bhoktavyaś ca paro janaḥ

12,107.018a ātmany eva hi saṃdṛśyāv ubhau jayaparājayau

12,107.018c niḥśeṣakāriṇāṃ tāta niḥśeṣakaraṇād bhayam

12,107.019a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ vacanaṃ brāhmaṇarṣabham

12,107.019c abhipūjyābhisatkṛtya pūjārham anumānya ca

12,107.020a yathā brūyān mahāprājño yathā brūyād bahuśrutaḥ

12,107.020c śreyaskāmo yathā brūyād ubhayor yat kṣamaṃ bhavet

12,107.021a tathā vacanam ukto 'smi kariṣyāmi ca tat tathā

12,107.021c etad dhi paramaṃ śreyo na me 'trāsti vicāraṇā

12,107.022a tataḥ kauśalyam āhūya vaideho vākyam abravīt

12,107.022c dharmato nītitaś caiva balena ca jito mayā

12,107.023a so 'haṃ tvayā tv ātmaguṇair jitaḥ pārthivasattama

12,107.023c ātmānam anavajñāya jitavad vartatāṃ bhavān

12,107.024a nāvamanye ca te buddhiṃ nāvamanye ca pauruṣam

12,107.024c nāvamanye jayāmīti jitavad vartatāṃ bhavān

12,107.025a yathāvat pūjito rājan gṛhaṃ gantāsi me gṛhāt

12,107.025c tataḥ saṃpūjya tau vipraṃ viśvastau jagmatur gṛhān

12,107.026a vaidehas tv atha kausalyaṃ praveśya gṛham añjasā

12,107.026c pādyārghyamadhuparkais taṃ pūjārhaṃ pratyapūjayat

12,107.027a dadau duhitaraṃ cāsmai ratnāni vividhāni ca

12,107.027c eṣa rājñāṃ paro dharmaḥ sahyau jayaparājayau

12,108.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,108.001a brāhmaṇakṣatriyaviśāṃ śūdrāṇāṃ ca paraṃtapa

12,108.001c dharmo vṛttaṃ ca vṛttiś ca vṛttyupāyaphalāni ca

12,108.002a rājñāṃ vṛttaṃ ca kośaś ca kośasaṃjananaṃ mahat

12,108.002c amātyaguṇavṛddhiś ca prakṛtīnāṃ ca vardhanam

12,108.003a ṣāḍguṇyaguṇakalpaś ca senānītis tathaiva ca

12,108.003c duṣṭasya ca parijñānam aduṣṭasya ca lakṣaṇam

12,108.004a samahīnādhikānāṃ ca yathāval lakṣaṇoccayaḥ

12,108.004c madhyamasya ca tuṣṭyarthaṃ yathā stheyaṃ vivardhatā

12,108.005a kṣīṇasaṃgrahavṛttiś ca yathāvat saṃprakīrtitā

12,108.005c laghunādeśarūpeṇa granthayogena bhārata

12,108.006a vijigīṣos tathāvṛttam uktaṃ caiva tathaiva te

12,108.006c gaṇānāṃ vṛttim icchāmi śrotuṃ matimatāṃ vara

12,108.007a yathā gaṇāḥ pravardhante na bhidyante ca bhārata

12,108.007c arīn hi vijigīṣante suhṛdaḥ prāpnuvanti ca

12,108.008a bhedamūlo vināśo hi gaṇānām upalabhyate

12,108.008c mantrasaṃvaraṇaṃ duḥkhaṃ bahūnām iti me matiḥ

12,108.009a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ nikhilena paraṃtapa

12,108.009c yathā ca te na bhidyeraṃs tac ca me brūhi pārthiva

12,108.010 bhīṣma uvāca

12,108.010a gaṇānāṃ ca kulānāṃ ca rājñāṃ ca bharatarṣabha

12,108.010c vairasaṃdīpanāv etau lobhāmarṣau janādhipa

12,108.011a lobham eko hi vṛṇute tato 'marṣam anantaram

12,108.011c tau kṣayavyayasaṃyuktāv anyonyajanitāśrayau

12,108.012a cāramantrabalādānaiḥ sāmadānavibhedanaiḥ

12,108.012c kṣayavyayabhayopāyaiḥ karśayantītaretaram

12,108.013a tatra dānena bhidyante gaṇāḥ saṃghātavṛttayaḥ

12,108.013c bhinnā vimanasaḥ sarve gacchanty arivaśaṃ bhayāt

12,108.014a bhedād gaṇā vinaśyanti bhinnāḥ sūpajapāḥ paraiḥ

12,108.014c tasmāt saṃghātayogeṣu prayateran gaṇāḥ sadā

12,108.015a arthā hy evādhigamyante saṃghātabalapauruṣāt

12,108.015c bāhyāś ca maitrīṃ kurvanti teṣu saṃghātavṛttiṣu

12,108.016a jñānavṛddhān praśaṃsantaḥ śuśrūṣantaḥ parasparam

12,108.016c vinivṛttābhisaṃdhānāḥ sukham edhanti sarvaśaḥ

12,108.017a dharmiṣṭhān vyavahārāṃś ca sthāpayantaś ca śāstrataḥ

12,108.017c yathāvat saṃpravartanto vivardhante gaṇottamāḥ

12,108.018a putrān bhrātṝn nigṛhṇanto vinaye ca sadā ratāḥ

12,108.018c vinītāṃś ca pragṛhṇanto vivardhante gaṇottamāḥ

12,108.019a cāramantravidhāneṣu kośasaṃnicayeṣu ca

12,108.019c nityayuktā mahābāho vardhante sarvato gaṇāḥ

12,108.020a prājñāñ śūrān maheṣvāsān karmasu sthirapauruṣān

12,108.020c mānayantaḥ sadā yuktā vivardhante gaṇā nṛpa

12,108.021a dravyavantaś ca śūrāś ca śastrajñāḥ śāstrapāragāḥ

12,108.021c kṛcchrāsv āpatsu saṃmūḍhān gaṇān uttārayanti te

12,108.022a krodho bhedo bhayo daṇḍaḥ karśanaṃ nigraho vadhaḥ

12,108.022c nayanty arivaśaṃ sadyo gaṇān bharatasattama

12,108.023a tasmān mānayitavyās te gaṇamukhyāḥ pradhānataḥ

12,108.023c lokayātrā samāyattā bhūyasī teṣu pārthiva

12,108.024a mantraguptiḥ pradhāneṣu cāraś cāmitrakarśana

12,108.024c na gaṇāḥ kṛtsnaśo mantraṃ śrotum arhanti bhārata

12,108.025a gaṇamukhyais tu saṃbhūya kāryaṃ gaṇahitaṃ mithaḥ

12,108.025c pṛthag gaṇasya bhinnasya vimatasya tato 'nyathā

12,108.025e arthāḥ pratyavasīdanti tathānarthā bhavanti ca

12,108.026a teṣām anyonyabhinnānāṃ svaśaktim anutiṣṭhatām

12,108.026c nigrahaḥ paṇḍitaiḥ kāryaḥ kṣipram eva pradhānataḥ

12,108.027a kuleṣu kalahā jātāḥ kulavṛddhair upekṣitāḥ

12,108.027c gotrasya rājan kurvanti gaṇasaṃbhedakārikām

12,108.028a ābhyantaraṃ bhayaṃ rakṣyaṃ surakṣyaṃ bāhyato bhayam

12,108.028c abhyantarād bhayaṃ jātaṃ sadyo mūlaṃ nikṛntati

12,108.029a akasmāt krodhalobhād vā mohād vāpi svabhāvajāt

12,108.029c anyonyaṃ nābhibhāṣante tat parābhavalakṣaṇam

12,108.030a jātyā ca sadṛśāḥ sarve kulena sadṛśās tathā

12,108.030c na tu śauryeṇa buddhyā vā rūpadravyeṇa vā punaḥ

12,108.031a bhedāc caiva pramādāc ca nāmyante ripubhir gaṇāḥ

12,108.031c tasmāt saṃghātam evāhur gaṇānāṃ śaraṇaṃ mahat

12,109.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,109.001a mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata

12,109.001c kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam

12,109.002a kiṃ kāryaṃ sarvadharmāṇāṃ garīyo bhavato matam

12,109.002c yathāyaṃ puruṣo dharmam iha ca pretya cāpnuyāt

12,109.003 bhīṣma uvāca

12,109.003a mātāpitror gurūṇāṃ ca pūjā bahumatā mama

12,109.003c atra yukto naro lokān yaśaś ca mahad aśnute

12,109.004a yad ete hy abhijānīyuḥ karma tāta supūjitāḥ

12,109.004c dharmyaṃ dharmaviruddhaṃ vā tat kartavyaṃ yudhiṣṭhira

12,109.005a na tair anabhyanujñāto dharmam anyaṃ prakalpayet

12,109.005c yam ete 'bhyanujānīyuḥ sa dharma iti niścayaḥ

12,109.006a eta eva trayo lokā eta evāśramās trayaḥ

12,109.006c eta eva trayo vedā eta eva trayo 'gnayaḥ

12,109.007a pitā hy agnir gārhapatyo mātāgnir dakṣiṇaḥ smṛtaḥ

12,109.007c gurur āhavanīyas tu sāgnitretā garīyasī

12,109.008a triṣv apramādyann eteṣu trīṃl lokān avajeṣyasi

12,109.008c pitṛvṛttyā tv imaṃ lokaṃ mātṛvṛttyā tathāparam

12,109.008e brahmalokaṃ guror vṛttyā nityam eva cariṣyasi

12,109.009a samyag eteṣu vartasva triṣu lokeṣu bhārata

12,109.009c yaśaḥ prāpsyasi bhadraṃ te dharmaṃ ca sumahāphalam

12,109.010a naitān atiśayej jātu nātyaśnīyān na dūṣayet

12,109.010c nityaṃ paricarec caiva tad vai sukṛtam uttamam

12,109.010e kīrtiṃ puṇyaṃ yaśo lokān prāpsyase ca janādhipa

12,109.011a sarve tasyādṛtā lokā yasyaite traya ādṛtāḥ

12,109.011c anādṛtās tu yasyaite sarvās tasyāphalāḥ kriyāḥ

12,109.012a naivāyaṃ na paro lokas tasya caiva paraṃtapa

12,109.012c amānitā nityam eva yasyaite guravas trayaḥ

12,109.013a na cāsmin na pare loke yaśas tasya prakāśate

12,109.013c na cānyad api kalyāṇaṃ pāratraṃ samudāhṛtam

12,109.014a tebhya eva tu tat sarvaṃ kṛtyayā visṛjāmy aham

12,109.014c tad āsīn me śataguṇaṃ sahasraguṇam eva ca

12,109.014e tasmān me saṃprakāśante trayo lokā yudhiṣṭhira

12,109.015a daśaiva tu sadācāryaḥ śrotriyān atiricyate

12,109.015c daśācāryān upādhyāya upādhyāyān pitā daśa

12,109.016a pitṝn daśa tu mātaikā sarvāṃ vā pṛthivīm api

12,109.016c gurutvenābhibhavati nāsti mātṛsamo guruḥ

12,109.016e gurur garīyān pitṛto mātṛtaś ceti me matiḥ

12,109.017a ubhau hi mātāpitarau janmani vyupayujyataḥ

12,109.017c śarīram etau sṛjataḥ pitā mātā ca bhārata

12,109.017e ācāryaśiṣṭā yā jātiḥ sā divyā sājarāmarā

12,109.018a avadhyā hi sadā mātā pitā cāpy apakāriṇau

12,109.018c na saṃduṣyati tat kṛtvā na ca te dūṣayanti tam

12,109.018e dharmāya yatamānānāṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ

12,109.019a ya āvṛṇoty avitathena karṇāv; ṛtaṃ bruvann amṛtaṃ saṃprayacchan

12,109.019c taṃ vai manye pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan

12,109.020a vidyāṃ śrutvā ye guruṃ nādriyante; pratyāsannaṃ manasā karmaṇā vā

12,109.020b*0248_01 teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ

12,109.020b*0248_02 na cāsya tad brahmaphalaṃ dadāti

12,109.020c yathaiva te gurubhir bhāvanīyās; tathā teṣāṃ guravo 'py arcanīyāḥ

12,109.021a tasmāt pūjayitavyāś ca saṃvibhajyāś ca yatnataḥ

12,109.021c guravo 'rcayitavyāś ca purāṇaṃ dharmam icchatā

12,109.022a yena prītāś ca pitaras tena prītaḥ pitāmahaḥ

12,109.022c prīṇāti mātaraṃ yena pṛthivī tena pūjitā

12,109.023a yena prīṇāty upādhyāyaṃ tena syād brahma pūjitam

12,109.023c mātṛtaḥ pitṛtaś caiva tasmāt pūjyatamo guruḥ

12,109.023e ṛṣayaś ca hi devāś ca prīyante pitṛbhiḥ saha

12,109.023f*0249_01 pūjyamāneṣu guruṣu tasmāt pūjyatamo guruḥ

12,109.024a na kena cana vṛttena hy avajñeyo gurur bhavet

12,109.024c na ca mātā na ca pitā tādṛśo yādṛśo guruḥ

12,109.025a na te 'vamānam arhanti na ca te dūṣayanti tam

12,109.025c gurūṇām eva satkāraṃ vidur devāḥ saharṣibhiḥ

12,109.026a upādhyāyaṃ pitaraṃ mātaraṃ ca; ye 'bhidruhyanti manasā karmaṇā vā

12,109.026c teṣāṃ pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ; tasmān nānyaḥ pāpakṛd asti loke

12,109.026d*0250_01 bhṛto vṛddho yo na bibharti putraḥ

12,109.026d*0250_02 svayonijaḥ pitaraṃ mātaraṃ ca

12,109.026d*0250_03 tad vai pāpaṃ bhrūṇahatyāviśiṣṭaṃ

12,109.026d*0250_04 tasmān nānyaḥ pāpakṛd asti loke

12,109.027a mitradruhaḥ kṛtaghnasya strīghnasya piśunasya ca

12,109.027c caturṇāṃ vayam eteṣāṃ niṣkṛtiṃ nānuśuśrumaḥ

12,109.028a etat sarvam atideśena sṛṣṭaṃ; yat kartavyaṃ puruṣeṇeha loke

12,109.028c etac chreyo nānyad asmād viśiṣṭaṃ; sarvān dharmān anusṛtyaitad uktam

12,110.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,110.001a kathaṃ dharme sthātum icchan naro varteta bhārata

12,110.001c vidvañ jijñāsamānāya prabrūhi bharatarṣabha

12,110.002a satyaṃ caivānṛtaṃ cobhe lokān āvṛtya tiṣṭhataḥ

12,110.002c tayoḥ kim ācared rājan puruṣo dharmaniścitaḥ

12,110.003a kiṃ svit satyaṃ kim anṛtaṃ kiṃ svid dharmyaṃ sanātanam

12,110.003c kasmin kāle vadet satyaṃ kasmin kāle 'nṛtaṃ vadet

12,110.004 bhīṣma uvāca

12,110.004a satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param

12,110.004c yad bhūloke sudurjñātaṃ tat te vakṣyāmi bhārata

12,110.005a bhavet satyaṃ na vaktavyaṃ vaktavyam anṛtaṃ bhavet

12,110.005c yatrānṛtaṃ bhavet satyaṃ satyaṃ vāpy anṛtaṃ bhavet

12,110.006a tādṛśe muhyate bālo yatra satyam aniṣṭhitam

12,110.006c satyānṛte viniścitya tato bhavati dharmavit

12,110.007a apy anāryo 'kṛtaprajñaḥ puruṣo 'pi sudāruṇaḥ

12,110.007c sumahat prāpnuyāt puṇyaṃ balāko 'ndhavadhād iva

12,110.008a kim āścaryaṃ ca yan mūḍho dharmakāmo 'py adharmavit

12,110.008c sumahat prāpnuyāt pāpaṃ gaṅgāyām iva kauśikaḥ

12,110.009a tādṛśo 'yam anupraśno yatra dharmaḥ sudurvacaḥ

12,110.009c duṣkaraḥ pratisaṃkhyātuṃ tarkeṇātra vyavasyati

12,110.010a prabhāvārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam

12,110.010c yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ

12,110.010d*0251_01 ahiṃsārthāya bhūtānāṃ dharmapravacanaṃ kṛtam

12,110.010d*0251_02 yat syād ahiṃsāsaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ

12,110.010d*0252_01 ahiṃsā satyam akrodhas tapo dānaṃ damo matiḥ

12,110.010d*0252_02 anasūyāpy amātsaryam anīrṣyā śīlam eva ca

12,110.010d*0252_03 eṣa dharmaḥ kuruśreṣṭha kathitaḥ parameṣṭhinā

12,110.010d*0252_04 brahmaṇā devadevena ayaṃ caiva sanātanaḥ

12,110.010d*0252_05 asmin dharme sthito rājan naro bhadrāṇi paśyati

12,110.010d*0252_06 śrauto vadhātmako dharma ahiṃsā paramārthikaḥ

12,110.011a dhāraṇād dharma ity āhur dharmeṇa vidhṛtāḥ prajāḥ

12,110.011c yat syād dhāraṇasaṃyuktaṃ sa dharma iti niścayaḥ

12,110.011d*0253_01 hitaṃ syād yatra bhūtānāṃ patitānāṃ susaṃkaṭe

12,110.012a śrutidharma iti hy eke nety āhur apare janāḥ

12,110.012c na tu tat pratyasūyāmo na hi sarvaṃ vidhīyate

12,110.013a ye 'nyāyena jihīrṣanto dhanam icchanti karhi cit

12,110.013c tebhyas tan na tad ākhyeyaṃ sa dharma iti niścayaḥ

12,110.014a akūjanena cen mokṣo nātra kūjet kathaṃ cana

12,110.014c avaśyaṃ kūjitavyaṃ vā śaṅkeran vāpy akūjanāt

12,110.014d*0254_01 ye 'nye cāpy anṛtaṃ kuryuḥ kuryād eva vicāraṇam

12,110.015a śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti vicāritam

12,110.015b*0255_01 akṣayebhyo vadhaṃ rājan kuryād evāvicārayan

12,110.015b*0255_02 abuddhānuśaye doṣaṃ śreyas tatrānṛtaṃ bhavet

12,110.015b*0255_03 na stenaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād api

12,110.015b*0255_04 śreyas tatrānṛtaṃ vaktuṃ satyād iti hi dhāraṇā

12,110.015c yaḥ pāpaiḥ saha saṃbandhān mucyate śapathād iti

12,110.016a na ca tebhyo dhanaṃ deyaṃ śakye sati kathaṃ cana

12,110.016c pāpebhyo hi dhanaṃ dattaṃ dātāram api pīḍayet

12,110.017a svaśarīroparodhena varam ādātum icchataḥ

12,110.017c satyasaṃpratipattyarthaṃ ye brūyuḥ sākṣiṇaḥ kva cit

12,110.017e anuktvā tatra tad vācyaṃ sarve te 'nṛtavādinaḥ

12,110.018a prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet

12,110.018c arthasya rakṣaṇārthāya pareṣāṃ dharmakāraṇāt

12,110.018e pareṣāṃ dharmam ākāṅkṣan nīcaḥ syād dharmabhikṣukaḥ

12,110.019a pratiśrutya tu dātavyaṃ śvaḥkāryas tu balātkṛtaḥ

12,110.019c yaḥ kaś cid dharmasamayāt pracyuto 'dharmam āsthitaḥ

12,110.019d*0256_01 dambhenaiva sa hantavyas taṃ panthānaṃ samāśritaḥ

12,110.019d*0256_02 cyutaḥ sadaiva dharmebhyo 'mānavaṃ dharmam āsthitaḥ

12,110.020a śaṭhaḥ svadharmam utsṛjya tam icched upajīvitum

12,110.020c sarvopāyair nihantavyaḥ pāpo nikṛtijīvanaḥ

12,110.021a dhanam ity eva pāpānāṃ sarveṣām iha niścayaḥ

12,110.021c ye 'viṣahyā hy asaṃbhojyā nikṛtyā patanaṃ gatāḥ

12,110.022a cyutā devamanuṣyebhyo yathā pretās tathaiva te

12,110.022b*0257_01 niryajñās tapasā hīnā mā sma taiḥ saha saṃgamaḥ

12,110.022c dhanādānād duḥkhataraṃ jīvitād viprayojanam

12,110.023a ayaṃ vo rocatāṃ dharma iti vācyaḥ prayatnataḥ

12,110.023c na kaś cid asti pāpānāṃ dharma ity eṣa niścayaḥ

12,110.024a tathāgataṃ ca yo hanyān nāsau pāpena lipyate

12,110.024c svakarmaṇā hataṃ hanti hata eva sa hanyate

12,110.024e teṣu yaḥ samayaṃ kaś cit kurvīta hatabuddhiṣu

12,110.025a yathā kākaś ca gṛdhraś ca tathaivopadhijīvinaḥ

12,110.025c ūrdhvaṃ dehavimokṣānte bhavanty etāsu yoniṣu

12,110.026a yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ

12,110.026c māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhvācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ

12,111.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,111.001a kliśyamāneṣu bhūteṣu tais tair bhāvais tatas tataḥ

12,111.001c durgāṇy atitared yena tan me brūhi pitāmaha

12,111.002 bhīṣma uvāca

12,111.002a āśrameṣu yathokteṣu yathoktaṃ ye dvijātayaḥ

12,111.002c vartante saṃyatātmāno durgāṇy atitaranti te

12,111.003a ye dambhān na japanti sma yeṣāṃ vṛttiś ca saṃvṛtā

12,111.003c viṣayāṃś ca nigṛhṇanti durgāṇy atitaranti te

12,111.003d*0258_01 pratyāhur nocyamānā ye na hiṃsanti ca hiṃsitāḥ

12,111.003d*0258_02 prayacchanti na yācante durgāṇy atitaranti te

12,111.004a vāsayanty atithīn nityaṃ nityaṃ ye cānasūyakāḥ

12,111.004c nityaṃ svādhyāyaśīlāś ca durgāṇy atitaranti te

12,111.005a mātāpitroś ca ye vṛttiṃ vartante dharmakovidāḥ

12,111.005c varjayanti divāsvapnaṃ durgāṇy atitaranti te

12,111.006a sveṣu dāreṣu vartante nyāyavṛtteṣv ṛtāv ṛtau

12,111.006c agnihotraparāḥ santo durgāṇy atitaranti te

12,111.007a ye na lobhān nayanty arthān rājāno rajasāvṛtāḥ

12,111.007c viṣayān parirakṣanto durgāṇy atitaranti te

12,111.008a āhaveṣu ca ye śūrās tyaktvā maraṇajaṃ bhayam

12,111.008c dharmeṇa jayam icchanto durgāṇy atitaranti te

12,111.009a ye pāpāni na kurvanti karmaṇā manasā girā

12,111.009c nikṣiptadaṇḍā bhūteṣu durgāṇy atitaranti te

12,111.010a ye vadantīha satyāni prāṇatyāge 'py upasthite

12,111.010c pramāṇabhūtā bhūtānāṃ durgāṇy atitaranti te

12,111.011a anadhyāyeṣu ye viprāḥ svādhyāyaṃ naiva kurvate

12,111.011c taponityāḥ sutapaso durgāṇy atitaranti te

12,111.012a karmāṇy akuhakārthāni yeṣāṃ vācaś ca sūnṛtāḥ

12,111.012c yeṣām arthāś ca sādhvarthā durgāṇy atitaranti te

12,111.013a ye tapaś ca tapasyanti kaumārabrahmacāriṇaḥ

12,111.013c vidyāvedavratasnātā durgāṇy atitaranti te

12,111.014a ye ca saṃśāntarajasaḥ saṃśāntatamasaś ca ye

12,111.014c satye sthitā mahātmāno durgāṇy atitaranti te

12,111.015a yeṣāṃ na kaś cit trasati trasanti na ca kasya cit

12,111.015c yeṣām ātmasamo loko durgāṇy atitaranti te

12,111.016a paraśriyā na tapyante ye santaḥ puruṣarṣabhāḥ

12,111.016c grāmyād annān nivṛttāś ca durgāṇy atitaranti te

12,111.017a sarvān devān namasyanti sarvān dharmāṃś ca śṛṇvate

12,111.017c ye śraddadhānā dāntāś ca durgāṇy atitaranti te

12,111.018a ye na mānitam icchanti mānayanti ca ye param

12,111.018c mānyamānā na manyante durgāṇy atitaranti te

12,111.019a ye śrāddhāni ca kurvanti tithyāṃ tithyāṃ prajārthinaḥ

12,111.019c suviśuddhena manasā durgāṇy atitaranti te

12,111.020a ye krodhaṃ naiva kurvanti kruddhān saṃśamayanti ca

12,111.020c na ca kupyanti bhṛtyebhyo durgāṇy atitaranti te

12,111.021a madhu māṃsaṃ ca ye nityaṃ varjayantīha mānavāḥ

12,111.021c janmaprabhṛti madyaṃ ca durgāṇy atitaranti te

12,111.022a yātrārthaṃ bhojanaṃ yeṣāṃ saṃtānārthaṃ ca maithunam

12,111.022c vāk satyavacanārthāya durgāṇy atitaranti te

12,111.023a īśvaraṃ sarvabhūtānāṃ jagataḥ prabhavāpyayam

12,111.023c bhaktā nārāyaṇaṃ ye ca durgāṇy atitaranti te

12,111.024a ya eṣa raktapadmākṣaḥ pītavāsā mahābhujaḥ

12,111.024c suhṛd bhrātā ca mitraṃ ca saṃbandhī ca tavācyutaḥ

12,111.025a ya imān sakalāṃl lokāṃś carmavat pariveṣṭayet

12,111.025c icchan prabhur acintyātmā govindaḥ puruṣottamaḥ

12,111.026a sthitaḥ priyahite jiṣṇoḥ sa eṣa puruṣarṣabha

12,111.026c rājaṃs tava ca durdharṣo vaikuṇṭhaḥ puruṣottamaḥ

12,111.027a ya enaṃ saṃśrayantīha bhaktyā nārāyaṇaṃ harim

12,111.027c te tarantīha durgāṇi na me 'trāsti vicāraṇā

12,111.027d*0259_01 asminn arpitakarmāṇaḥ sarvabhāvena bhārata

12,111.027d*0259_02 kṛṣṇe kamalapatrākṣe durgāṇy atitaranti te

12,111.027d*0259_03 lokarakṣārtham utpannam adityāṃ kaśyapātmajam

12,111.027d*0259_04 devam indraṃ namasyanti durgāṇy atitaranti te

12,111.027d*0259_05 brahmāṇaṃ lokakartāraṃ ye namasyanti satpatim

12,111.027d*0259_06 yaṣṭavyaṃ kratubhir devaṃ durgāṇy atitaranti te

12,111.027d*0259_07 yaṃ viṣṇur indraḥ śaṃbhuś ca brahmā lokapitāmahaḥ

12,111.027d*0259_08 stuvanti vividhaiḥ stotrair devadevaṃ maheśvaram

12,111.027d*0259_09 tam arcayanti ye śaśvad durgāṇy atitaranti te

12,111.028a durgātitaraṇaṃ ye ca paṭhanti śrāvayanti ca

12,111.028c pāṭhayanti ca viprebhyo durgāṇy atitaranti te

12,111.029a iti kṛtyasamuddeśaḥ kīrtitas te mayānagha

12,111.029c saṃtared yena durgāṇi paratreha ca mānavaḥ

12,112.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,112.001a asaumyāḥ saumyarūpeṇa saumyāś cāsaumyadarśinaḥ

12,112.001c īdṛśān puruṣāṃs tāta kathaṃ vidyāmahe vayam

12,112.002 bhīṣma uvāca

12,112.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,112.002c vyāghragomāyusaṃvādaṃ taṃ nibodha yudhiṣṭhira

12,112.003a purikāyāṃ puri purā śrīmatyāṃ pauriko nṛpaḥ

12,112.003c parahiṃsāruciḥ krūro babhūva puruṣādhamaḥ

12,112.004a sa tv āyuṣi parikṣīṇe jagāmānīpsitāṃ gatim

12,112.004c gomāyutvaṃ ca saṃprāpto dūṣitaḥ pūrvakarmaṇā

12,112.005a saṃsmṛtya pūrvajātiṃ sa nirvedaṃ paramaṃ gataḥ

12,112.005c na bhakṣayati māṃsāni parair upahṛtāny api

12,112.006a ahiṃsraḥ sarvabhūteṣu satyavāk sudṛḍhavrataḥ

12,112.006c cakāra ca yathākāmam āhāraṃ patitaiḥ phalaiḥ

12,112.006d*0260_01 parṇāhāraḥ kadā cic ca niyamavratavān api

12,112.006d*0260_02 kadā cid udakenāpi vartayann anuyantritaḥ

12,112.007a śmaśāne tasya cāvāso gomāyoḥ saṃmato 'bhavat

12,112.007c janmabhūmyanurodhāc ca nānyad vāsam arocayat

12,112.008a tasya śaucam amṛṣyantaḥ sarve te sahajātayaḥ

12,112.008c cālayanti sma tāṃ buddhiṃ vacanaiḥ praśrayottaraiḥ

12,112.009a vasan pitṛvane raudre śaucaṃ lapsitum icchasi

12,112.009c iyaṃ vipratipattis te yadā tvaṃ piśitāśanaḥ

12,112.010a tatsamo vā bhavāsmābhir bhakṣyān dāsyāmahe vayam

12,112.010c bhuṅkṣva śaucaṃ parityajya yad dhi bhuktaṃ tad asti te

12,112.011a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā pratyuvāca samāhitaḥ

12,112.011c madhuraiḥ praśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ

12,112.012a apramāṇaṃ prasūtir me śīlataḥ kriyate kulam

12,112.012c prārthayiṣye tu tat karma yena vistīryate yaśaḥ

12,112.013a śmaśāne yadi vāso me samādhir me niśāmyatām

12,112.013c ātmā phalati karmāṇi nāśramo dharmalakṣaṇam

12,112.014a āśrame yo dvijaṃ hanyād gāṃ vā dadyād anāśrame

12,112.014c kiṃ nu tat pātakaṃ na syāt tad vā dattaṃ vṛthā bhavet

12,112.015a bhavantaḥ sarvalobhena kevalaṃ bhakṣaṇe ratāḥ

12,112.015c anubandhe tu ye doṣās tān na paśyanti mohitāḥ

12,112.016a apratyayakṛtāṃ garhyām arthāpanayadūṣitām

12,112.016c iha cāmutra cāniṣṭāṃ tasmād vṛttiṃ na rocaye

12,112.017a taṃ śuciṃ paṇḍitaṃ matvā śārdūlaḥ khyātavikramaḥ

12,112.017c kṛtvātmasadṛśāṃ pūjāṃ sācivye 'vardhayat svayam

12,112.018a saumya vijñātarūpas tvaṃ gaccha yātrāṃ mayā saha

12,112.018c vriyantām īpsitā bhogāḥ parihāryāś ca puṣkalāḥ

12,112.019a tīkṣṇā vayam iti khyātā bhavato jñāpayāmahe

12,112.019c mṛdupūrvaṃ ghātinas te śreyaś cādhigamiṣyati

12,112.020a atha saṃpūjya tad vākyaṃ mṛgendrasya mahātmanaḥ

12,112.020c gomāyuḥ praśritaṃ vākyaṃ babhāṣe kiṃ cid ānataḥ

12,112.021a sadṛśaṃ mṛgarājaitat tava vākyaṃ madantare

12,112.021c yat sahāyān mṛgayase dharmārthakuśalāñ śucīn

12,112.022a na śakyam anamātyena mahattvam anuśāsitum

12,112.022c duṣṭāmātyena vā vīra śarīraparipanthinā

12,112.023a sahāyān anuraktāṃs tu yatetānupasaṃhitān

12,112.023c parasparam asaṃghuṣṭān vijigīṣūn alolupān

12,112.024a tān atītopadhān prājñān hite yuktān manasvinaḥ

12,112.024c pūjayethā mahābhāgān yathācāryān yathā pitṝn

12,112.025a na tv evaṃ mama saṃtoṣād rocate 'nyan mṛgādhipa

12,112.025c na kāmaye sukhān bhogān aiśvaryaṃ vā tvadāśrayam

12,112.026a na yokṣyati hi me śīlaṃ tava bhṛtyaiḥ purātanaiḥ

12,112.026c te tvāṃ vibhedayiṣyanti duḥkhaśīlā madantare

12,112.027a saṃśrayaḥ ślāghanīyas tvam anyeṣām api bhāsvatām

12,112.027c kṛtātmā sumahābhāgaḥ pāpakeṣv apy adāruṇaḥ

12,112.028a dīrghadarśī mahotsāhaḥ sthūlalakṣyo mahābalaḥ

12,112.028c kṛtī cāmoghakartāsi bhāvyaiś ca samalaṃkṛtaḥ

12,112.029a kiṃ tu svenāsmi saṃtuṣṭo duḥkhā vṛttir anuṣṭhitā

12,112.029c sevāyāś cāpi nābhijñaḥ svacchandena vanecaraḥ

12,112.030a rājopakrośadoṣāś ca sarve saṃśrayavāsinām

12,112.030c vanacaryā ca niḥsaṅgā nirbhayā niravagrahā

12,112.031a nṛpeṇāhūyamānasya yat tiṣṭhati bhayaṃ hṛdi

12,112.031c na tat tiṣṭhati tuṣṭānāṃ vane mūlaphalāśinām

12,112.032a pānīyaṃ vā nirāyāsaṃ svādv annaṃ vā bhayottaram

12,112.032c vicārya khalu paśyāmi tat sukhaṃ yatra nirvṛtiḥ

12,112.033a aparādhair na tāvanto bhṛtyāḥ śiṣṭā narādhipaiḥ

12,112.033c upaghātair yathā bhṛtyā dūṣitā nidhanaṃ gatāḥ

12,112.034a yadi tv etan mayā kāryaṃ mṛgendro yadi manyate

12,112.034c samayaṃ kṛtam icchāmi vartitavyaṃ yathā mayi

12,112.035a madīyā mānanīyās te śrotavyaṃ ca hitaṃ vacaḥ

12,112.035c kalpitā yā ca te vṛttiḥ sā bhavet tava susthirā

12,112.036a na mantrayeyam anyais te sacivaiḥ saha karhi cit

12,112.036c nītimantaḥ parīpsanto vṛthā brūyuḥ pare mayi

12,112.037a eka ekena saṃgamya raho brūyāṃ hitaṃ tava

12,112.037c na ca te jñātikāryeṣu praṣṭavyo 'haṃ hitāhite

12,112.038a mayā saṃmantrya paścāc ca na hiṃsyāḥ sacivās tvayā

12,112.038c madīyānāṃ ca kupito mā tvaṃ daṇḍaṃ nipātayeḥ

12,112.039a evam astv iti tenāsau mṛgendreṇābhipūjitaḥ

12,112.039c prāptavān matisācivyaṃ gomāyur vyāghrayonitaḥ

12,112.040a taṃ tathā satkṛtaṃ dṛṣṭvā yujyamānaṃ ca karmaṇi

12,112.040c prādviṣan kṛtasaṃghātāḥ pūrvabhṛtyā muhur muhuḥ

12,112.041a mitrabuddhyā ca gomāyuṃ sāntvayitvā praveśya ca

12,112.041c doṣeṣu samatāṃ netum aicchann aśubhabuddhayaḥ

12,112.042a anyathā hy ucitāḥ pūrvaṃ paradravyāpahāriṇaḥ

12,112.042c aśaktāḥ kiṃ cid ādātuṃ dravyaṃ gomāyuyantritāḥ

12,112.043a vyutthānaṃ cātra kāṅkṣadbhiḥ kathābhiḥ pravilobhyate

12,112.043c dhanena mahatā caiva buddhir asya vilobhyate

12,112.044a na cāpi sa mahāprājñas tasmād dhairyāc cacāla ha

12,112.044c athāsya samayaṃ kṛtvā vināśāya sthitāḥ pare

12,112.045a īpsitaṃ ca mṛgendrasya māṃsaṃ yat tatra saṃskṛtam

12,112.045c apanīya svayaṃ tad dhi tair nyastaṃ tasya veśmani

12,112.046a yadarthaṃ cāpy apahṛtaṃ yena yac caiva mantritam

12,112.046c tasya tad viditaṃ sarvaṃ kāraṇārthaṃ ca marṣitam

12,112.047a samayo 'yaṃ kṛtas tena sācivyam upagacchatā

12,112.047c nopaghātas tvayā grāhyo rājan maitrīm ihecchatā

12,112.047d*0261_01 iti tasya ca mantrasya sthityarthaṃ tad upekṣitam

12,112.047d*0262_00 bhīṣma uvāca

12,112.047d*0262_01 kṣudhitasya mṛgendrasya bhoktum abhyutthitasya ca

12,112.048a bhojane copahartavye tan māṃsaṃ na sma dṛśyate

12,112.048c mṛgarājena cājñaptaṃ mṛgyatāṃ cora ity uta

12,112.049a kṛtakaiś cāpi tan māṃsaṃ mṛgendrāyopavarṇitam

12,112.049c sacivenopanītaṃ te viduṣā prājñamāninā

12,112.050a saroṣas tv atha śārdūlaḥ śrutvā gomāyucāpalam

12,112.050c babhūvāmarṣito rājā vadhaṃ cāsyābhyarocayat

12,112.051a chidraṃ tu tasya tad dṛṣṭvā procus te pūrvamantriṇaḥ

12,112.051c sarveṣām eva so 'smākaṃ vṛttibhaṅgeṣu vartate

12,112.051d*0263_01 niścityaivaṃ tatas tasya te tat karmāṇy avarṇayan

12,112.052a idaṃ cāsyedṛśaṃ karma vāllabhyena tu rakṣyate

12,112.052c śrutaś ca svāminā pūrvaṃ yādṛśo naiṣa tādṛśaḥ

12,112.053a vāṅmātreṇaiva dharmiṣṭhaḥ svabhāvena tu dāruṇaḥ

12,112.053c dharmacchadmā hy ayaṃ pāpo vṛthācāraparigrahaḥ

12,112.053e kāryārthaṃ bhojanārtheṣu vrateṣu kṛtavāñ śramam

12,112.053f*0264_01 yadi vipratyayo hy eṣa tad idaṃ darśayāma te

12,112.053f*0264_02 tanmāṃsaṃ caiva gomāyos tatkṣaṇāt tais tu ḍaukitam

12,112.054a māṃsāpanayanaṃ jñātvā vyāghras teṣāṃ tu tad vacaḥ

12,112.054c ājñāpayām āsa tadā gomāyur vadhyatām iti

12,112.055a śārdūlavacanaṃ śrutvā śārdūlajananī tataḥ

12,112.055c mṛgarājaṃ hitair vākyaiḥ saṃbodhayitum āgamat

12,112.056a putra naitat tvayā grāhyaṃ kapaṭārambhasaṃvṛtam

12,112.056c karmasaṃgharṣajair doṣair duṣyaty aśucibhiḥ śuciḥ

12,112.057a nocchritaṃ sahate kaś cit prakriyā vairakārikā

12,112.057c śucer api hi yuktasya doṣa eva nipātyate

12,112.057d*0265_01 muner api vanasthasya svāni karmāṇi kurvataḥ

12,112.057d*0265_02 utpadyante trayaḥ pakṣā mitrodāsīnaśatravaḥ

12,112.058a lubdhānāṃ śucayo dveṣyāḥ kātarāṇāṃ tarasvinaḥ

12,112.058c mūrkhāṇāṃ paṇḍitā dveṣyā daridrāṇāṃ mahādhanāḥ

12,112.058e adhārmikāṇāṃ dharmiṣṭhā virūpāṇāṃ surūpakāḥ

12,112.059a bahavaḥ paṇḍitā lubdhāḥ sarve māyopajīvinaḥ

12,112.059c kuryur doṣam adoṣasya bṛhaspatimater api

12,112.060a śūnyāt tac ca gṛhān māṃsaṃ yad adyāpahṛtaṃ tava

12,112.060c necchate dīyamānaṃ ca sādhu tāvad vimṛśyatām

12,112.061a asatyāḥ satyasaṃkāśāḥ satyāś cāsatyadarśinaḥ

12,112.061c dṛśyante vividhā bhāvās teṣu yuktaṃ parīkṣaṇam

12,112.062a talavad dṛśyate vyoma khadyoto havyavāḍ iva

12,112.062c na caivāsti talaṃ vyomni na khadyote hutāśanaḥ

12,112.063a tasmāt pratyakṣadṛṣṭo 'pi yuktam arthaḥ parīkṣitum

12,112.063c parīkṣya jñāpayan hy arthān na paścāt paritapyate

12,112.064a na duṣkaram idaṃ putra yat prabhur ghātayet param

12,112.064c ślāghanīyā ca varyā ca loke prabhavatāṃ kṣamā

12,112.065a sthāpito 'yaṃ putra tvayā sāmanteṣv adhi viśrutaḥ

12,112.065c duḥkhenāsādyate pātraṃ dhāryatām eṣa te suhṛt

12,112.066a dūṣitaṃ paradoṣair hi gṛhṇīte yo 'nyathā śucim

12,112.066c svayaṃ saṃdūṣitāmātyaḥ kṣipram eva vinaśyati

12,112.067a tasmād athārisaṃghātād gomāyoḥ kaś cid āgataḥ

12,112.067c dharmātmā tena cākhyātaṃ yathaitat kapaṭaṃ kṛtam

12,112.068a tato vijñātacāritraḥ satkṛtya sa vimokṣitaḥ

12,112.068c pariṣvaktaś ca sasnehaṃ mṛgendreṇa punaḥ punaḥ

12,112.069a anujñāpya mṛgendraṃ tu gomāyur nītiśāstravit

12,112.069c tenāmarṣeṇa saṃtaptaḥ prāyam āsitum aicchata

12,112.070a śārdūlas tatra gomāyuṃ snehāt prasrutalocanaḥ

12,112.070c avārayat sa dharmiṣṭhaṃ pūjayā pratipūjayan

12,112.071a taṃ sa gomāyur ālokya snehād āgatasaṃbhramam

12,112.071c babhāṣe praṇato vākyaṃ bāṣpagadgadayā girā

12,112.072a pūjito 'haṃ tvayā pūrvaṃ paścāc caiva vimānitaḥ

12,112.072c pareṣām āspadaṃ nīto vastuṃ nārhāmy ahaṃ tvayi

12,112.073a svasaṃtuṣṭāś cyutāḥ sthānān mānāt pratyavaropitāḥ

12,112.073c svayaṃ copahṛtā bhṛtyā ye cāpy upahṛtāḥ paraiḥ

12,112.074a parikṣīṇāś ca lubdhāś ca krūrāḥ kārābhitāpitāḥ

12,112.074c hṛtasvā mānino ye ca tyaktopāttā mahepsavaḥ

12,112.075a saṃtāpitāś ca ye ke cid vyasanaughapratīkṣiṇaḥ

12,112.075c antarhitāḥ sopahitāḥ sarve te parasādhanāḥ

12,112.076a avamānena yuktasya sthāpitasya ca me punaḥ

12,112.076c kathaṃ yāsyasi viśvāsam aham eṣyāmi vā punaḥ

12,112.077a samartha iti saṃgṛhya sthāpayitvā parīkṣya ca

12,112.077c kṛtaṃ ca samayaṃ bhittvā tvayāham avamānitaḥ

12,112.078a prathamaṃ yaḥ samākhyātaḥ śīlavān iti saṃsadi

12,112.078c na vācyaṃ tasya vaiguṇyaṃ pratijñāṃ parirakṣatā

12,112.079a evaṃ cāvamatasyeha viśvāsaṃ kiṃ prayāsyasi

12,112.079c tvayi caiva hy aviśvāse mamodvego bhaviṣyati

12,112.080a śaṅkitas tvam ahaṃ bhītaḥ pare chidrānudarśinaḥ

12,112.080c asnigdhāś caiva dustoṣāḥ karma caitad bahucchalam

12,112.080d*0266_01 pūrvasaṃmānatā yatra paścāc caiva vimānanā

12,112.080d*0266_02 na taṃ dhīrāḥ praśaṃsanti saṃmānitavimānitam

12,112.081a duḥkhena śleṣyate bhinnaṃ śliṣṭaṃ duḥkhena bhidyate

12,112.081c bhinnaśliṣṭā tu yā prītir na sā snehena vartate

12,112.082a kaś cid eva hi bhītas tu dṛśyate na parātmanoḥ

12,112.082c kāryāpekṣā hi vartante bhāvāḥ snigdhās tu durlabhāḥ

12,112.083a suduḥkhaṃ puruṣajñānaṃ cittaṃ hy eṣāṃ calācalam

12,112.083c samartho vāpy aśakto vā śateṣv eko 'dhigamyate

12,112.084a akasmāt prakriyā nṝṇām akasmāc cāpakarṣaṇam

12,112.084c śubhāśubhe mahattvaṃ ca prakartuṃ buddhilāghavāt

12,112.085a evaṃ bahuvidhaṃ sāntvam uktvā dharmārthahetumat

12,112.085c prasādayitvā rājānaṃ gomāyur vanam abhyagāt

12,112.086a agṛhyānunayaṃ tasya mṛgendrasya sa buddhimān

12,112.086c gomāyuḥ prāyam āsīnas tyaktvā dehaṃ divaṃ yayau

12,113.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,113.001a kiṃ pārthivena kartavyaṃ kiṃ ca kṛtvā sukhī bhavet

12,113.001c tan mamācakṣva tattvena sarvaṃ dharmabhṛtāṃ vara

12,113.002 bhīṣma uvāca

12,113.002a hanta te 'haṃ pravakṣyāmi śṛṇu kāryaikaniścayam

12,113.002c yathā rājñeha kartavyaṃ yac ca kṛtvā sukhī bhavet

12,113.003a na tv evaṃ vartitavyaṃ sma yathedam anuśuśrumaḥ

12,113.003c uṣṭrasya sumahad vṛttaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,113.004a jātismaro mahān uṣṭraḥ prājāpatyayugodbhavaḥ

12,113.004c tapaḥ sumahad ātiṣṭhad araṇye saṃśitavrataḥ

12,113.005a tapasas tasya cānte vai prītimān abhavat prabhuḥ

12,113.005c vareṇa chandayām āsa tataś cainaṃ pitāmahaḥ

12,113.006 uṣṭra uvāca

12,113.006a bhagavaṃs tvatprasādān me dīrghā grīvā bhaved iyam

12,113.006c yojanānāṃ śataṃ sāgraṃ yā gacchec carituṃ vibho

12,113.007 bhīṣma uvāca

12,113.007a evam astv iti coktaḥ sa varadena mahātmanā

12,113.007c pratilabhya varaṃ śreṣṭhaṃ yayāv uṣṭraḥ svakaṃ vanam

12,113.008a sa cakāra tad ālasyaṃ varadānāt sa durmatiḥ

12,113.008c na caicchac carituṃ gantuṃ durātmā kālamohitaḥ

12,113.009a sa kadā cit prasāryaivaṃ tāṃ grīvāṃ śatayojanām

12,113.009c cacārāśrāntahṛdayo vātaś cāgāt tato mahān

12,113.010a sa guhāyāṃ śirogrīvaṃ nidhāya paśur ātmanaḥ

12,113.010c āstātha varṣam abhyāgāt sumahat plāvayaj jagat

12,113.011a atha śītaparītāṅgo jambukaḥ kṣucchramānvitaḥ

12,113.011c sadāras tāṃ guhām āśu praviveśa jalārditaḥ

12,113.012a sa dṛṣṭvā māṃsajīvī tu subhṛśaṃ kṣucchramānvitaḥ

12,113.012c abhakṣayat tato grīvām uṣṭrasya bharatarṣabha

12,113.013a yadā tv abudhyatātmānaṃ bhakṣyamāṇaṃ sa vai paśuḥ

12,113.013c tadā saṃkocane yatnam akarod bhṛśaduḥkhitaḥ

12,113.014a yāvad ūrdhvam adhaś caiva grīvāṃ saṃkṣipate paśuḥ

12,113.014c tāvat tena sadāreṇa jambukena sa bhakṣitaḥ

12,113.015a sa hatvā bhakṣayitvā ca jambukoṣṭraṃ tatas tadā

12,113.015c vigate vātavarṣe ca niścakrāma guhāmukhāt

12,113.016a evaṃ durbuddhinā prāptam uṣṭreṇa nidhanaṃ tadā

12,113.016c ālasyasya kramāt paśya mahad doṣam upāgatam

12,113.017a tvam apy etaṃ vidhiṃ tyaktvā yogena niyatendriyaḥ

12,113.017c vartasva buddhimūlaṃ hi vijayaṃ manur abravīt

12,113.018a buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata

12,113.018c tāni jaṅghājaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca

12,113.019a rājyaṃ tiṣṭhati dakṣasya saṃgṛhītendriyasya ca

12,113.019c guptamantraśrutavataḥ susahāyasya cānagha

12,113.019d*0267_01 asahāyavato hy arthā na tiṣṭhanti kadā cana

12,113.020a parīkṣyakāriṇo 'rthāś ca tiṣṭhantīha yudhiṣṭhira

12,113.020c sahāyayuktena mahī kṛtsnā śakyā praśāsitum

12,113.021a idaṃ hi sadbhiḥ kathitaṃ vidhijñaiḥ; purā mahendrapratimaprabhāva

12,113.021c mayāpi coktaṃ tava śāstradṛṣṭyā; tvam atra yuktaḥ pracarasva rājan

12,114.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,114.001a rājā rājyam anuprāpya durbalo bharatarṣabha

12,114.001c amitrasyātivṛddhasya kathaṃ tiṣṭhed asādhanaḥ

12,114.002 bhīṣma uvāca

12,114.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,114.002c saritāṃ caiva saṃvādaṃ sāgarasya ca bhārata

12,114.003a surārinilayaḥ śaśvat sāgaraḥ saritāṃ patiḥ

12,114.003c papraccha saritaḥ sarvāḥ saṃśayaṃ jātam ātmanaḥ

12,114.004a samūlaśākhān paśyāmi nihatāṃś chāyino drumān

12,114.004c yuṣmābhir iha pūrṇābhir anyāṃs tatra na vetasam

12,114.005a akāyaś cālpasāraś ca vetasaḥ kūlajaś ca vaḥ

12,114.005c avajñāya naśakyo vā kiṃ cid vā tena vaḥ kṛtam

12,114.006a tad ahaṃ śrotum icchāmi sarvāsām eva vo matam

12,114.006c yathā kūlāni cemāni bhittvā nānīyate vaśam

12,114.007a tataḥ prāha nadī gaṅgā vākyam uttaram arthavat

12,114.007c hetumad grāhakaṃ caiva sāgaraṃ saritāṃ patim

12,114.008a tiṣṭhanty ete yathāsthānaṃ nagā hy ekaniketanāḥ

12,114.008c tatas tyajanti tat sthānaṃ prātilomyād acetasaḥ

12,114.009a vetaso vegam āyāntaṃ dṛṣṭvā namati netaraḥ

12,114.009c sa ca vege 'bhyatikrānte sthānam āsādya tiṣṭhati

12,114.010a kālajñaḥ samayajñaś ca sadā vaśyaś ca nodrumaḥ

12,114.010c anulomas tathāstabdhas tena nābhyeti vetasaḥ

12,114.011a mārutodakavegena ye namanty unnamanti ca

12,114.011c oṣadhyaḥ pādapā gulmā na te yānti parābhavam

12,114.012a yo hi śatror vivṛddhasya prabhor vadhavināśane

12,114.012c pūrvaṃ na sahate vegaṃ kṣipram eva sa naśyati

12,114.013a sārāsāraṃ balaṃ vīryam ātmano dviṣataś ca yaḥ

12,114.013c jānan vicarati prājño na sa yāti parābhavam

12,114.014a evam eva yadā vidvān manyetātibalaṃ ripum

12,114.014c saṃśrayed vaitasīṃ vṛttim evaṃ prajñānalakṣaṇam

12,115.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,115.001a vidvān mūrkhapragalbhena mṛdus tīkṣṇena bhārata

12,115.001c ākruśyamānaḥ sadasi kathaṃ kuryād ariṃdama

12,115.002 bhīṣma uvāca

12,115.002a śrūyatāṃ pṛthivīpāla yathaiṣo 'rtho 'nugīyate

12,115.002c sadā sucetāḥ sahate narasyehālpacetasaḥ

12,115.003a aruṣyan kruśyamānasya sukṛtaṃ nāma vindati

12,115.003c duṣkṛtaṃ cātmano marṣī ruṣyaty evāpamārṣṭi vai

12,115.004a ṭiṭṭibhaṃ tam upekṣeta vāśamānam ivāturam

12,115.004c lokavidveṣam āpanno niṣphalaṃ pratipadyate

12,115.005a iti sa ślāghate nityaṃ tena pāpena karmaṇā

12,115.005c idam ukto mayā kaś cit saṃmato janasaṃsadi

12,115.005e sa tatra vrīḍitaḥ śuṣko mṛtakalpo 'vatiṣṭhati

12,115.006a ślāghann aślāghanīyena karmaṇā nirapatrapaḥ

12,115.006c upekṣitavyo dāntena tādṛśaḥ puruṣādhamaḥ

12,115.007a yad yad brūyād alpamatis tat tad asya sahet sadā

12,115.007c prākṛto hi praśaṃsan vā nindan vā kiṃ kariṣyati

12,115.007e vane kāka ivābuddhir vāśamāno nirarthakam

12,115.008a yadi vāgbhiḥ prayogaḥ syāt prayoge pāpakarmaṇaḥ

12,115.008c vāg evārtho bhavet tasya na hy evārtho jighāṃsataḥ

12,115.009a niṣekaṃ viparītaṃ sa ācaṣṭe vṛttaceṣṭayā

12,115.009c mayūra iva kaupīnaṃ nṛtyan saṃdarśayann iva

12,115.010a yasyāvācyaṃ na loke 'sti nākāryaṃ vāpi kiṃ cana

12,115.010c vācaṃ tena na saṃdadhyāc chuciḥ saṃkliṣṭakarmaṇā

12,115.011a pratyakṣaṃ guṇavādī yaḥ parokṣaṃ tu vinindakaḥ

12,115.011c sa mānavaḥ śvaval loke naṣṭalokaparāyaṇaḥ

12,115.012a tādṛg janaśatasyāpi yad dadāti juhoti ca

12,115.012c parokṣeṇāpavādena tan nāśayati sa kṣaṇāt

12,115.013a tasmāt prājño naraḥ sadyas tādṛśaṃ pāpacetasam

12,115.013c varjayet sādhubhir varjyaṃ sārameyāmiṣaṃ yathā

12,115.014a parivādaṃ bruvāṇo hi durātmā vai mahātmane

12,115.014c prakāśayati doṣān svān sarpaḥ phaṇam ivocchritam

12,115.015a taṃ svakarmāṇi kurvāṇaṃ pratikartuṃ ya icchati

12,115.015c bhasmakūṭa ivābuddhiḥ kharo rajasi majjati

12,115.016a manuṣyaśālāvṛkam apraśāntaṃ; janāpavāde satataṃ niviṣṭam

12,115.016c mātaṅgam unmattam ivonnadantaṃ; tyajeta taṃ śvānam ivātiraudram

12,115.017a adhīrajuṣṭe pathi vartamānaṃ; damād apetaṃ vinayāc ca pāpam

12,115.017c arivrataṃ nityam abhūtikāmaṃ; dhig astu taṃ pāpamatiṃ manuṣyam

12,115.018a pratyucyamānas tu hi bhūya ebhir; niśāmya mā bhūs tvam athārtarūpaḥ

12,115.018c uccasya nīcena hi saṃprayogaṃ; vigarhayanti sthirabuddhayo ye

12,115.019a kruddho daśārdhena hi tāḍayed vā; sa pāṃsubhir vāpakiret tuṣair vā

12,115.019c vivṛtya dantāṃś ca vibhīṣayed vā; siddhaṃ hi mūrkhe kupite nṛśaṃse

12,115.020a vigarhaṇāṃ paramadurātmanā kṛtāṃ; saheta yaḥ saṃsadi durjanān naraḥ

12,115.020c paṭhed idaṃ cāpi nidarśanaṃ sadā; na vāṅmayaṃ sa labhati kiṃ cid apriyam

12,116.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,116.001a pitāmaha mahāprājña saṃśayo me mahān ayam

12,116.001c sa cchettavyas tvayā rājan bhavān kulakaro hi naḥ

12,116.002a puruṣāṇām ayaṃ tāta durvṛttānāṃ durātmanām

12,116.002c kathito vākyasaṃcāras tato vijñāpayāmi te

12,116.003a yad dhitaṃ rājyatantrasya kulasya ca sukhodayam

12,116.003c āyatyāṃ ca tadātve ca kṣemavṛddhikaraṃ ca yat

12,116.004a putrapautrābhirāmaṃ ca rāṣṭravṛddhikaraṃ ca yat

12,116.004c annapāne śarīre ca hitaṃ yat tad bravīhi me

12,116.005a abhiṣikto hi yo rājā rājyastho mitrasaṃvṛtaḥ

12,116.005c asuhṛt samupeto vā sa kathaṃ rañjayet prajāḥ

12,116.006a yo hy asatpragraharatiḥ sneharāgabalātkṛtaḥ

12,116.006c indriyāṇām anīśatvād asajjanabubhūṣakaḥ

12,116.007a tasya bhṛtyā viguṇatāṃ yānti sarve kulodgatāḥ

12,116.007c na ca bhṛtyaphalair arthaiḥ sa rājā saṃprayujyate

12,116.008a etān me saṃśayasthasya rājadharmān sudurlabhān

12,116.008c bṛhaspatisamo buddhyā bhavāñ śaṃsitum arhati

12,116.009a śaṃsitā puruṣavyāghra tvaṃ naḥ kulahite rataḥ

12,116.009c kṣattā caiva paṭuprajño yo naḥ śaṃsati sarvadā

12,116.010a tvattaḥ kulahitaṃ vākyaṃ śrutvā rājyahitodayam

12,116.010c amṛtasyāvyayasyeva tṛptaḥ svapsyāmy ahaṃ sukham

12,116.011a kīdṛṣāḥ saṃnikarṣasthā bhṛtyāḥ syur vā guṇānvitāḥ

12,116.011c kīdṛśaiḥ kiṃkulīnair vā saha yātrā vidhīyate

12,116.012a na hy eko bhṛtyarahito rājā bhavati rakṣitā

12,116.012c rājyaṃ cedaṃ janaḥ sarvas tat kulīno 'bhiśaṃsati

12,116.013a na hi praśāstuṃ rājyaṃ hi śakyam ekena bhārata

12,116.013c asahāyavatā tāta naivārthāḥ ke cid apy uta

12,116.013e labdhuṃ labdhvā cāpi sadā rakṣituṃ bharatarṣabha

12,116.014 bhīṣma uvāca

12,116.014a yasya bhṛtyajanaḥ sarvo jñānavijñānakovidaḥ

12,116.014c hitaiṣī kulajaḥ snigdhaḥ sa rājyaphalam aśnute

12,116.015a mantriṇo yasya kulajā asaṃhāryāḥ sahoṣitāḥ

12,116.015c nṛpater matidāḥ santi saṃbandhajñānakovidāḥ

12,116.016a anāgatavidhātāraḥ kālajñānaviśāradāḥ

12,116.016c atikrāntam aśocantaḥ sa rājyaphalam aśnute

12,116.017a samaduḥkhasukhā yasya sahāyāḥ satyakāriṇaḥ

12,116.017c arthacintāparā yasya sa rājyaphalam aśnute

12,116.018a yasya nārto janapadaḥ saṃnikarṣagataḥ sadā

12,116.018c akṣudraḥ satpathālambī sa rājyaphalabhāg bhavet

12,116.019a kośākṣapaṭalaṃ yasya kośavṛddhikarair janaiḥ

12,116.019c āptais tuṣṭaiś ca satataṃ dhāryate sa nṛpottamaḥ

12,116.020a koṣṭhāgāram asaṃhāryair āptaiḥ saṃcayatatparaiḥ

12,116.020c pātrabhūtair alubdhaiś ca pālyamānaṃ guṇībhavet

12,116.021a vyavahāraś ca nagare yasya karmaphalodayaḥ

12,116.021c dṛśyate śaṅkhalikhitaḥ sa dharmaphalabhāg bhavet

12,116.022a saṃgṛhītamanuṣyaś ca yo rājā rājadharmavit

12,116.022c ṣaḍvargaṃ pratigṛhṇan sa dharmāt phalam upāśnute

12,117.000*0268_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,117.000*0268_01 na santi kulajā yatra sahāyāḥ pārthivasya tu

12,117.000*0268_02 akulīnāś ca kartavyā na vā bharatasattama

12,117.001 bhīṣma uvāca

12,117.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,117.001c nidarśanakaraṃ loke sajjanācaritaṃ sadā

12,117.002a asyaivārthasya sadṛśaṃ yac chrutaṃ me tapovane

12,117.002c jāmadagnyasya rāmasya yad uktam ṛṣisattamaiḥ

12,117.003a vane mahati kasmiṃś cid amanuṣyaniṣevite

12,117.003c ṛṣir mūlaphalāhāro niyato niyatendriyaḥ

12,117.004a dīkṣādamaparaḥ śāntaḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ

12,117.004c upavāsaviśuddhātmā satataṃ satpathe sthitaḥ

12,117.005a tasya saṃdṛśya sadbhāvam upaviṣṭasya dhīmataḥ

12,117.005c sarvasattvāḥ samīpasthā bhavanti vanacāriṇaḥ

12,117.006a siṃhavyāghrāḥ saśarabhā mattāś caiva mahāgajāḥ

12,117.006c dvīpinaḥ khaḍgabhallūkā ye cānye bhīmadarśanāḥ

12,117.007a te sukhapraśnadāḥ sarve bhavanti kṣatajāśanāḥ

12,117.007c tasyarṣeḥ śiṣyavac caiva nyagbhūtāḥ priyakāriṇaḥ

12,117.008a dattvā ca te sukhapraśnaṃ sarve yānti yathāgatam

12,117.008c grāmyas tv ekaḥ paśus tatra nājahāc chvā mahāmunim

12,117.009a bhakto 'nuraktaḥ satatam upavāsakṛśo 'balaḥ

12,117.009c phalamūlotkarāhāraḥ śāntaḥ śiṣṭākṛtir yathā

12,117.010a tasyarṣer upaviṣṭasya pādamūle mahāmuneḥ

12,117.010c manuṣyavad gato bhāvaḥ snehabaddho 'bhavad bhṛśam

12,117.011a tato 'bhyayān mahāvīryo dvīpī kṣatajabhojanaḥ

12,117.011c śvārtham atyantasaṃduṣṭaḥ krūraḥ kāla ivāntakaḥ

12,117.012a lelihyamānas tṛṣitaḥ pucchāsphoṭanatatparaḥ

12,117.012c vyāditāsyaḥ kṣudhābhagnaḥ prārthayānas tadāmiṣam

12,117.013a taṃ dṛṣṭvā krūram āyāntaṃ jīvitārthī narādhipa

12,117.013c provāca śvā muniṃ tatra yat tac chṛṇu mahāmate

12,117.014a śvaśatrur bhagavann atra dvīpī māṃ hantum icchati

12,117.014c tvatprasādād bhayaṃ na syāt tasmān mama mahāmune

12,117.014d*0269_01 tathā kuru mahābāho sarvajñas tvaṃ na saṃśayaḥ

12,117.014d*0270_01 sa munis tasya vijñāya bhāvajño bhayakāraṇam

12,117.014d*0270_02 rutajñaḥ sarvasattvānāṃ tam aiśvaryasamanvitaḥ

12,117.015 munir uvāca

12,117.015a na bhayaṃ dvīpinaḥ kāryaṃ mṛtyutas te kathaṃ cana

12,117.015c eṣa śvarūparahito dvīpī bhavasi putraka

12,117.016 bhīṣma uvāca

12,117.016a tataḥ śvā dvīpitāṃ nīto jāmbūnadanibhākṛtiḥ

12,117.016c citrāṅgo visphuran hṛṣṭo vane vasati nirbhayaḥ

12,117.016d*0271_01 taṃ dṛṣṭvā sa punar dvīpī ātmanaḥ sadṛśaṃ śubham

12,117.016d*0271_02 aviruddhas tatas tasya kṣaṇena samapadyata

12,117.017a tato 'bhyayān mahāraudro vyāditāsyaḥ kṣudhānvitaḥ

12,117.017c dvīpinaṃ lelihad vaktro vyāghro rudhiralālasaḥ

12,117.018a vyāghraṃ dṛṣṭvā kṣudhābhagnaṃ daṃṣṭriṇaṃ vanagocaram

12,117.018c dvīpī jīvitarakṣārtham ṛṣiṃ śaraṇam eyivān

12,117.019a tataḥ saṃvāsajaṃ sneham ṛṣiṇā kurvatā sadā

12,117.019c sa dvīpī vyāghratāṃ nīto ripubhir balavattaraḥ

12,117.019e tato dṛṣṭvā sa śārdūlo nābhyahaṃs taṃ viśāṃ pate

12,117.020a sa tu śvā vyāghratāṃ prāpya balavān piśitāśanaḥ

12,117.020c na mūlaphalabhogeṣu spṛhām apy akarot tadā

12,117.021a yathā mṛgapatir nityaṃ prakāṅkṣati vanaukasaḥ

12,117.021c tathaiva sa mahārāja vyāghraḥ samabhavat tadā

12,117.022a vyāghras tūṭajamūlasthas tṛptaḥ supto hatair mṛgaiḥ

12,117.022c nāgaś cāgāt tam uddeśaṃ matto megha ivotthitaḥ

12,117.023a prabhinnakaraṭaḥ prāṃśuḥ padmī vitatamastakaḥ

12,117.023c suviṣāṇo mahākāyo meghagambhīranisvanaḥ

12,117.024a taṃ dṛṣṭvā kuñjaraṃ mattam āyāntaṃ madagarvitam

12,117.024c vyāghro hastibhayāt trastas tam ṛṣiṃ śaraṇaṃ yayau

12,117.025a tato 'nayat kuñjaratāṃ taṃ vyāghram ṛṣisattamaḥ

12,117.025c mahāmeghopamaṃ dṛṣṭvā taṃ sa bhīto 'bhavad gajaḥ

12,117.026a tataḥ kamalaṣaṇḍāni śallakīgahanāni ca

12,117.026c vyacarat sa mudā yuktaḥ padmareṇuvibhūṣitaḥ

12,117.027a kadā cid ramamāṇasya hastinaḥ sumukhaṃ tadā

12,117.027c ṛṣes tasyoṭajasthasya kālo 'gacchan niśāniśam

12,117.028a athājagāma taṃ deśaṃ kesarī kesarāruṇaḥ

12,117.028c girikandarajo bhīmaḥ siṃho nāgakulāntakaḥ

12,117.029a taṃ dṛṣṭvā siṃham āyāntaṃ nāgaḥ siṃhabhayākulaḥ

12,117.029c ṛṣiṃ śaraṇam āpede vepamāno bhayāturaḥ

12,117.030a tataḥ sa siṃhatāṃ nīto nāgendro muninā tadā

12,117.030c vanyaṃ nāgaṇayat siṃhaṃ tulyajātisamanvayāt

12,117.031a dṛṣṭvā ca so 'naśat siṃho vanyo bhīsannavāgbalaḥ

12,117.031c sa cāśrame 'vasat siṃhas tasminn eva vane sukhī

12,117.032a na tv anye kṣudrapaśavas tapovananivāsinaḥ

12,117.032c vyadṛśyanta bhayatrastā jīvitākāṅkṣiṇaḥ sadā

12,117.033a kadā cit kālayogena sarvaprāṇivihiṃsakaḥ

12,117.033c balavān kṣatajāhāro nānāsattvabhayaṃkaraḥ

12,117.034a aṣṭapād ūrdhvacaraṇaḥ śarabho vanagocaraḥ

12,117.034c taṃ siṃhaṃ hantum āgacchan munes tasya niveśanam

12,117.034d*0272_01 taṃ dṛṣṭvā śarabhaṃ yāntaṃ siṃhaḥ parabhayāturaḥ

12,117.034d*0272_02 ṛṣiṃ śaraṇam āpede vepamānaḥ kṛtāñjaliḥ

12,117.035a taṃ muniḥ śarabhaṃ cakre balotkaṭam ariṃdama

12,117.035c tataḥ sa śarabho vanyo muneḥ śarabham agrataḥ

12,117.035e dṛṣṭvā balinam atyugraṃ drutaṃ saṃprādravad bhayāt

12,117.036a sa evaṃ śarabhasthāne nyasto vai muninā tadā

12,117.036c muneḥ pārśvagato nityaṃ śārabhyaṃ sukham āptavān

12,117.037a tataḥ śarabhasaṃtrastāḥ sarve mṛgagaṇā vanāt

12,117.037c diśaḥ saṃprādravan rājan bhayāj jīvitakāṅkṣiṇaḥ

12,117.038a śarabho 'py atisaṃduṣṭo nityaṃ prāṇivadhe rataḥ

12,117.038c phalamūlāśanaṃ śāntaṃ naicchat sa piśitāśanaḥ

12,117.039a tato rudhiratarṣeṇa balinā śarabho 'nvitaḥ

12,117.039c iyeṣa taṃ muniṃ hantum akṛtajñaḥ śvayonijaḥ

12,117.039d*0273_01 cintayām āsa ca tadā śarabhaḥ śvānapūrvakaḥ

12,117.039d*0273_02 asya prabhāvāt saṃprāpto vāṅmātreṇa tu kevalam

12,117.039d*0273_03 śarabhatvaṃ suduṣprāpaṃ sarvabhūtabhayaṃkaram

12,117.039d*0273_04 anye 'py atra bhayatrastāḥ santi sattvā bhayārditāḥ

12,117.039d*0273_05 munim āśritya jīvanto mṛgāḥ pakṣigaṇās tathā

12,117.039d*0273_06 teṣām api kadā cic ca śarabhatvaṃ prayacchati

12,117.039d*0273_07 sarvasattvottamaṃ loke balaṃ yatra pratiṣṭhitam

12,117.039d*0273_08 pakṣiṇām apy ayaṃ dadyāt kadā cid gāruḍaṃ balam

12,117.039d*0273_09 yāvad anyatra saṃprītaḥ kāruṇyaṃ tu samāśritaḥ

12,117.039d*0273_10 na dadāti balaṃ tuṣṭaḥ sattvasyānyasya kasya cit

12,117.039d*0273_11 tāvad enam ahaṃ vipraṃ vadhiṣyāmi ca śīghrataḥ

12,117.039d*0273_12 sthātuṃ mayā śakyam iha munighātān na saṃśayaḥ

12,117.040a tatas tena tapaḥśaktyā vidito jñānacakṣuṣā

12,117.040c vijñāya ca mahāprājño muniḥ śvānaṃ tam uktavān

12,117.040d*0274_00 munir uvāca

12,117.040d*0274_01 aham agniprabho nāma munir bhṛgukulānvayaḥ

12,117.040d*0274_02 manasā nirdahe sarvaṃ jagat saṃdhārayāmi ca

12,117.040d*0274_03 mama vaśyaṃ jagat sarvaṃ devān varjya carācaram

12,117.040d*0274_04 santi devāś ca me bhītāḥ svadharmaṃ na tyajanti ye

12,117.040d*0274_05 svadharmāc calitān sarvān vāṅmātreṇaiva nirdahe

12,117.040d*0274_06 kim aṅga tvaṃ mayā nītaḥ śarabhatvam anāmayam

12,117.040d*0274_07 krūraḥ sa sarvabhūteṣu hīnaś cāśucir eva ca

12,117.041a śvā tvaṃ dvīpitvam āpanno dvīpī vyāghratvam āgataḥ

12,117.041c vyāghro nāgo madapaṭur nāgaḥ siṃhatvam āptavān

12,117.042a siṃho 'tibalasaṃyukto bhūyaḥ śarabhatāṃ gataḥ

12,117.042c mayā snehaparītena na vimṛṣṭaḥ kulānvayaḥ

12,117.043a yasmād evam apāpaṃ māṃ pāpa hiṃsitum icchasi

12,117.043c tasmāt svayonim āpannaḥ śvaiva tvaṃ hi bhaviṣyasi

12,117.043d*0275_01 śvā pūrvaṃ dvīpy asi vyāghraḥ gajaḥ siṃhas tathāśva[ṣṭa]pāt

12,117.043d*0275_02 nijena ca svabhāvena punaḥ śvāno bhaviṣyasi

12,117.044a tato munijanadveṣād duṣṭātmā śvākṛto 'budhaḥ

12,117.044c ṛṣiṇā śarabhaḥ śaptaḥ svaṃ rūpaṃ punar āptavān

12,118.001 bhīṣma uvāca

12,118.001a sa śvā prakṛtim āpannaḥ paraṃ dainyam upāgamat

12,118.001c ṛṣiṇā huṃkṛtaḥ pāpas tapovanabahiṣkṛtaḥ

12,118.002a evaṃ rājñā matimatā viditvā śīlaśaucatām

12,118.002c ārjavaṃ prakṛtiṃ sattvaṃ kulaṃ vṛttaṃ śrutaṃ damam

12,118.003a anukrośaṃ balaṃ vīryaṃ bhāvaṃ saṃpraśamaṃ kṣamām

12,118.003c bhṛtyā ye yatra yogyāḥ syus tatra sthāpyāḥ suśikṣitāḥ

12,118.004a nāparīkṣya mahīpālaḥ prakartuṃ bhṛtyam arhati

12,118.004c akulīnanarākīrṇo na rājā sukham edhate

12,118.005a kulajaḥ prakṛto rājñā tatkulīnatayā sadā

12,118.005c na pāpe kurute buddhiṃ nindyamāno 'py anāgasi

12,118.006a akulīnas tu puruṣaḥ prakṛtaḥ sādhusaṃkṣayāt

12,118.006c durlabhaiśvaryatāṃ prāpto ninditaḥ śatrutāṃ vrajet

12,118.006d@012_0001 kākaḥ śvāno 'kulīnaś ca biḍālaḥ sarpa eva ca

12,118.006d@012_0002 akulīnā ca yā nārī tulyās te parikīrtitāḥ

12,118.006d@012_0003 lokapālāḥ sadodvignāḥ paśyanty akulajān yathā

12,118.006d@012_0004 nārīṃ vā puruṣaṃ vātha śīlaṃ tatrāpi kāraṇam

12,118.006d@012_0005 duṣkulīnā ca yā strī syād duṣkulīnaś ca yaḥ pumān

12,118.006d@012_0006 ahiṃsāśīlasaṃyogād dharmāc ca kulatāṃ vrajet

12,118.006d@012_0007 dharmaṃ prati mahārāja ślokān āha bṛhaspatiḥ

12,118.006d@012_0008 śṛṇu sarvān mahīpāla hṛdi tāṃś ca kariṣyasi

12,118.006d@012_0009 asitaṃ sitakarmāṇaṃ yathā dāntaṃ tapasvinam

12,118.006d@012_0010 vṛttastham api caṇḍālaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,118.006d@012_0011 yadi ghātayate kaś cit pāpasattvaṃ prajāhite

12,118.006d@012_0012 sarvasattvahitārthāya na tenāsau vihiṃsakaḥ

12,118.006d@012_0013 dvīpinaṃ śarabhaṃ siṃhaṃ vyāghraṃ kuñjaram eva ca

12,118.006d@012_0014 mahiṣaṃ ca varāhaṃ ca sūkaraśvānapannagān

12,118.006d@012_0015 gobrāhmaṇahitārthāya bālastrīrakṣaṇāya ca

12,118.006d@012_0016 vṛddhāturaparitrāṇe yo hinasti sa dharmavit

12,118.006d@012_0017 brāhmaṇaḥ pāpakarmā ca mleccho vā dhārmikaḥ śuciḥ

12,118.006d@012_0018 śreyāṃs tatra bhaven mleccho brāhmaṇaḥ pāpakṛn na ca

12,118.006d@012_0019 duṣkulīnaḥ kulīno vā yaḥ kaś cic chīlavān naraḥ

12,118.006d@012_0020 prakṛtiṃ tasya vijñāya sthirāṃ vā yadi vāsthirām

12,118.006d@012_0021 śīlavān uttamaṃ karma kuryād rājā samāhitaḥ

12,118.006d@012_0022 niyuñjīta mahīpālo durvṛttaṃ pāpakarmasu

12,118.007a kulīnaṃ śikṣitaṃ prājñaṃ jñānavijñānakovidam

12,118.007c sarvaśāstrārthatattvajñaṃ sahiṣṇuṃ deśajaṃ tathā

12,118.008a kṛtajñaṃ balavantaṃ ca kṣāntaṃ dāntaṃ jitendriyam

12,118.008c alubdhaṃ labdhasaṃtuṣṭaṃ svāmimitrabubhūṣakam

12,118.009a sacivaṃ deśakālajñaṃ sarvasaṃgrahaṇe ratam

12,118.009c satkṛtaṃ yuktamanasaṃ hitaiṣiṇam atandritam

12,118.010a yuktācāraṃ svaviṣaye saṃdhivigrahakovidam

12,118.010c rājñas trivargavettāraṃ paurajānapadapriyam

12,118.011a khātakavyūhatattvajñaṃ balaharṣaṇakovidam

12,118.011c iṅgitākāratattvajñaṃ yātrāyānaviśāradam

12,118.011d*0276_01 bhinnānāṃ rājasaṃghātaṃ saṃhatānāṃ ca bhedati

12,118.011d*0276_02 ekaḥ kruddho raṇe kuryāt kuñjaraḥ sādhunoditaḥ

12,118.011d*0276_03 madaklinnakapolasya kiṃ cid añcitacakṣuṣaḥ

12,118.011d*0276_04 svidyadābhogagaṇḍasya kaḥ śobhāṃ varṇituṃ kṣamaḥ

12,118.011d*0276_05 vegenādhāvamānasya prasāritakarasya ca

12,118.011d*0276_06 kaḥ samarthaḥ puraḥ sthātuṃ stabdhakarṇasya danti[naḥ]

12,118.011d*0276_07 **** **** diśo daśa

12,118.011d*0276_08 tat sainyaṃ kuñjarā yatra sa nṛpo yasya kuñjarāḥ

12,118.011d*0276_09 mūrtimān vijayo rājan kuñjarā madadarpitāḥ

12,118.012a hastiśikṣāsu tattvajñam ahaṃkāravivarjitam

12,118.012c pragalbhaṃ dakṣiṇaṃ dāntaṃ balinaṃ yuktakāriṇam

12,118.013a cokṣaṃ cokṣajanākīrṇaṃ suveṣaṃ sukhadarśanam

12,118.013c nāyakaṃ nītikuśalaṃ guṇaṣaṣṭyā samanvitam

12,118.014a astabdhaṃ praśritaṃ śaktaṃ mṛduvādinam eva ca

12,118.014c dhīraṃ ślakṣṇaṃ maharddhiṃ ca deśakālopapādakam

12,118.015a sacivaṃ yaḥ prakurute na cainam avamanyate

12,118.015c tasya vistīryate rājyaṃ jyotsnā grahapater iva

12,118.016a etair eva guṇair yukto rājā śāstraviśāradaḥ

12,118.016c eṣṭavyo dharmaparamaḥ prajāpālanatatparaḥ

12,118.017a dhīro marṣī śuciḥ śīghraḥ kāle puruṣakāravit

12,118.017c śuśrūṣuḥ śrutavāñ śrotā ūhāpohaviśāradaḥ

12,118.018a medhāvī dhāraṇāyukto yathānyāyopapādakaḥ

12,118.018c dāntaḥ sadā priyābhāṣī kṣamāvāṃś ca viparyaye

12,118.019a dānācchede svayaṃkārī sudvāraḥ sukhadarśanaḥ

12,118.019c ārtahastaprado nityam āptaṃmanyo naye rataḥ

12,118.020a nāhaṃvādī na nirdvaṃdvo na yatkiṃcanakārakaḥ

12,118.020c kṛte karmaṇy amoghānāṃ kartā bhṛtyajanapriyaḥ

12,118.021a saṃgṛhītajano 'stabdhaḥ prasannavadanaḥ sadā

12,118.021c dātā bhṛtyajanāvekṣī na krodhī sumahāmanāḥ

12,118.022a yuktadaṇḍo na nirdaṇḍo dharmakāryānuśāsakaḥ

12,118.022c cāranetraḥ parāvekṣī dharmārthakuśalaḥ sadā

12,118.023a rājā guṇaśatākīrṇa eṣṭavyas tādṛśo bhavet

12,118.023c yodhāś caiva manuṣyendra sarvair guṇaguṇair vṛtāḥ

12,118.024a anveṣṭavyāḥ supuruṣāḥ sahāyā rājyadhāraṇāḥ

12,118.024c na vimānayitavyāś ca rājñā vṛddhim abhīpsatā

12,118.025a yodhāḥ samaraśauṭīrāḥ kṛtajñāḥ śastrakovidāḥ

12,118.025c dharmaśāstrasamāyuktāḥ padātijanasaṃyutāḥ

12,118.026a arthamānavivṛddhāś ca rathacaryāviśāradāḥ

12,118.026c iṣvastrakuśalā yasya tasyeyaṃ nṛpater mahī

12,118.026d*0277_01 jñātīnām anavajñānaṃ bhṛtyeṣv aśaṭhatā sadā

12,118.026d*0277_02 naipuṇyaṃ cārthacaryāsu yasyaite tasya sā mahī

12,118.026d*0277_03 ālasyaṃ caiva nidrā ca vyasanāny atihāsyatā

12,118.026d*0277_04 yasyaitāni na vidyante tasyeyaṃ suciraṃ mahī

12,118.026d*0277_05 vṛddhasevī mahotsāho varṇānāṃ caiva rakṣitā

12,118.026d*0277_06 dharmacaryā sadā yasya tasyeyaṃ suciraṃ mahī

12,118.026d*0277_07 nītivartmānusaraṇaṃ nityam utthānam eva ca

12,118.026d*0277_08 ripūṇām anavajñānaṃ tasyeyaṃ suciraṃ mahī

12,118.026d*0277_09 utthānaṃ caiva daivaṃ ca tayor nānātvam eva ca

12,118.026d*0277_10 manunā varṇitaṃ pūrvaṃ vakṣye śṛṇu tad eva hi

12,118.026d*0277_11 utthānaṃ hi narendrāṇāṃ bṛhaspatir abhāṣata

12,118.026d*0277_12 nayānayavidhānajñaḥ sadā bhava kurūdvaha

12,118.026d*0277_13 durhṛdāṃ chidradarśī yaḥ suhṛdām upakāravān

12,118.026d*0277_14 viśeṣavic ca bhṛtyānāṃ sa rājyaphalam aśnute

12,118.027a sarvasaṃgrahaṇe yukto nṛpo bhavati yaḥ sadā

12,118.027c utthānaśīlo mitrāḍhyaḥ sa rājā rājasattamaḥ

12,118.028a śakyā aśvasahasreṇa vīrāroheṇa bhārata

12,118.028c saṃgṛhītamanuṣyeṇa kṛtsnā jetuṃ vasuṃdharā

12,119.001 bhīṣma uvāca

12,119.001a evaṃ śunāsamān bhṛtyān svasthāne yo narādhipaḥ

12,119.001c niyojayati kṛtyeṣu sa rājyaphalam aśnute

12,119.002a na śvā svasthānam utkramya pramāṇam abhi satkṛtaḥ

12,119.002c āropyaḥ śvā svakāt sthānād utkramyānyat prapadyate

12,119.003a svajātikulasaṃpannāḥ sveṣu karmasv avasthitāḥ

12,119.003c prakartavyā budhā bhṛtyā nāsthāne prakriyā kṣamā

12,119.004a anurūpāṇi karmāṇi bhṛtyebhyo yaḥ prayacchati

12,119.004c sa bhṛtyaguṇasaṃpannaṃ rājā phalam upāśnute

12,119.005a śarabhaḥ śarabhasthāne siṃhaḥ siṃha ivorjitaḥ

12,119.005c vyāghro vyāghra iva sthāpyo dvīpī dvīpī yathā tathā

12,119.006a karmasv ihānurūpeṣu nyasyā bhṛtyā yathāvidhi

12,119.006c pratilomaṃ na bhṛtyās te sthāpyāḥ karmaphalaiṣiṇā

12,119.007a yaḥ pramāṇam atikramya pratilomaṃ narādhipaḥ

12,119.007c bhṛtyān sthāpayate 'buddhir na sa rañjayate prajāḥ

12,119.008a na bāliśā na ca kṣudrā na cāpratimitendriyāḥ

12,119.008c nākulīnā narāḥ pārśve sthāpyā rājñā hitaiṣiṇā

12,119.009a sādhavaḥ kuśalāḥ śūrā jñānavanto 'nasūyakāḥ

12,119.009c akṣudrāḥ śucayo dakṣā narāḥ syuḥ pāripārśvakāḥ

12,119.010a nyagbhūtās tatparāḥ kṣāntāś caukṣāḥ prakṛtijāḥ śubhāḥ

12,119.010c sve sve sthāne 'parikruṣṭās te syū rājño bahiścarāḥ

12,119.011a siṃhasya satataṃ pārśve siṃha eva jano bhavet

12,119.011c asiṃhaḥ siṃhasahitaḥ siṃhaval labhate phalam

12,119.012a yas tu siṃhaḥ śvabhiḥ kīrṇaḥ siṃhakarmaphale rataḥ

12,119.012c na sa siṃhaphalaṃ bhoktuṃ śaktaḥ śvabhir upāsitaḥ

12,119.013a evam etair manuṣyendra śūraiḥ prājñair bahuśrutaiḥ

12,119.013c kulīnaiḥ saha śakyeta kṛtsnāṃ jetuṃ vasuṃdharām

12,119.014a nāvaidyo nānṛjuḥ pārśve nāvidyo nāmahādhanaḥ

12,119.014c saṃgrāhyo vasudhāpālair bhṛtyo bhṛtyavatāṃ vara

12,119.015a bāṇavad visṛtā yānti svāmikāryaparā janāḥ

12,119.015c ye bhṛtyāḥ pārthivahitās teṣāṃ sāntvaṃ prayojayet

12,119.016a kośaś ca satataṃ rakṣyo yatnam āsthāya rājabhiḥ

12,119.016c kośamūlā hi rājānaḥ kośamūlakaro bhava

12,119.017a koṣṭhāgāraṃ ca te nityaṃ sphītaṃ dhānyaiḥ susaṃcitam

12,119.017c sadāstu satsu saṃnyastaṃ dhanadhānyaparo bhava

12,119.018a nityayuktāś ca te bhṛtyā bhavantu raṇakovidāḥ

12,119.018c vājināṃ ca prayogeṣu vaiśāradyam iheṣyate

12,119.019a jñātibandhujanāvekṣī mitrasaṃbandhisaṃvṛtaḥ

12,119.019c paurakāryahitānveṣī bhava kauravanandana

12,119.020a eṣā te naiṣṭhikī buddhiḥ prajñā cābhihitā mayā

12,119.020c śvā te nidarśanaṃ tāta kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,120.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,120.001a rājavṛttāny anekāni tvayā proktāni bhārata

12,120.001c pūrvaiḥ pūrvaniyuktāni rājadharmārthavedibhiḥ

12,120.002a tad eva vistareṇoktaṃ pūrvair dṛṣṭaṃ satāṃ matam

12,120.002c praṇayaṃ rājadharmāṇāṃ prabrūhi bharatarṣabha

12,120.003 bhīṣma uvāca

12,120.003a rakṣaṇaṃ sarvabhūtānām iti kṣatre paraṃ matam

12,120.003c tad yathā rakṣaṇaṃ kuryāt tathā śṛṇu mahīpate

12,120.004a yathā barhāṇi citrāṇi bibharti bhujagāśanaḥ

12,120.004c tathā bahuvidhaṃ rājā rūpaṃ kurvīta dharmavit

12,120.005a taikṣṇyaṃ jihmatvam ādāntyaṃ satyam ārjavam eva ca

12,120.005c madhyasthaḥ sattvam ātiṣṭhaṃs tathā vai sukham ṛcchati

12,120.006a yasminn arthe hitaṃ yat syāt tad varṇaṃ rūpam āviśet

12,120.006c bahurūpasya rājño hi sūkṣmo 'py artho na sīdati

12,120.007a nityaṃ rakṣitamantraḥ syād yathā mūkaḥ śaracchikhī

12,120.007c ślakṣṇākṣaratanuḥ śrīmān bhavec chāstraviśāradaḥ

12,120.008a āpaddvāreṣu yattaḥ syāj jalaprasravaṇeṣv iva

12,120.008c śailavarṣodakānīva dvijān siddhān samāśrayet

12,120.009a arthakāmaḥ śikhāṃ rājā kuryād dharmadhvajopamām

12,120.009c nityam udyatadaṇḍaḥ syād ācarec cāpramādataḥ

12,120.009e loke cāyavyayau dṛṣṭvā vṛkṣād vṛkṣam ivāplavan

12,120.010a mṛjāvān syāt svayūthyeṣu bhāvāni caraṇaiḥ kṣipet

12,120.010c jātapakṣaḥ parispanded rakṣed vaikalyam ātmanaḥ

12,120.011a doṣān vivṛṇuyāc chatroḥ parapakṣān vidhūnayet

12,120.011c kānaneṣv iva puṣpāṇi barhīvārthān samācaret

12,120.012a ucchritān āśrayet sphītān narendrān acalopamān

12,120.012c śrayec chāyām avijñātāṃ guptaṃ śaraṇam āśrayet

12,120.013a prāvṛṣīvāsitagrīvo majjeta niśi nirjane

12,120.013c māyūreṇa guṇenaiva strībhiś cālakṣitaś caret

12,120.013e na jahyāc ca tanutrāṇaṃ rakṣed ātmānam ātmanā

12,120.014a cārabhūmiṣv abhigamān pāśāṃś ca parivarjayet

12,120.014c pīḍayec cāpi tāṃ bhūmiṃ praṇaśyed gahane punaḥ

12,120.014d*0278_01 evaṃ mayūradharmeṇa vartayan satataṃ naraḥ

12,120.015a hanyāt kruddhān ativiṣān ye jihmagatayo 'hitān

12,120.015c nāśrayed bālabarhāṇi sannivāsāni vāsayet

12,120.016a sadā barhinibhaḥ kāmaṃ prasaktikṛtam ācaret

12,120.016c sarvataś cādadet prajñāṃ pataṃgān gahaneṣv iva

12,120.016e evaṃ mayūravad rājā svarāṣṭraṃ paripālayet

12,120.017a ātmavṛddhikarīṃ nītiṃ vidadhīta vicakṣaṇaḥ

12,120.017c ātmasaṃyamanaṃ buddhyā parabuddhyāvatāraṇam

12,120.017e buddhyā cātmaguṇaprāptir etac chāstranidarśanam

12,120.018a paraṃ cāśvāsayet sāmnā svaśaktiṃ copalakṣayet

12,120.018c ātmanaḥ parimarśena buddhiṃ buddhyā vicārayet

12,120.018e sāntvayogamatiḥ prājñaḥ kāryākāryavicārakaḥ

12,120.019a nigūḍhabuddhir dhīraḥ syād vaktavye vakṣyate tathā

12,120.019c saṃnikṛṣṭāṃ kathāṃ prājño yadi buddhyā bṛhaspatiḥ

12,120.019e svabhāvam eṣyate taptaṃ kṛṣṇāyasam ivodake

12,120.020a anuyuñjīta kṛtyāni sarvāṇy eva mahīpatiḥ

12,120.020c āgamair upadiṣṭāni svasya caiva parasya ca

12,120.021a kṣudraṃ krūraṃ tathā prājñaṃ śūraṃ cārthaviśāradam

12,120.021c svakarmaṇi niyuñjīta ye cānye vacanādhikāḥ

12,120.022a apy adṛṣṭvā niyuktāni anurūpeṣu karmasu

12,120.022c sarvāṃs tān anuvarteta svarāṃs tantrīr ivāyatā

12,120.023a dharmāṇām avirodhena sarveṣāṃ priyam ācaret

12,120.023c mamāyam iti rājā yaḥ sa parvata ivācalaḥ

12,120.024a vyavasāyaṃ samādhāya sūryo raśmim ivāyatām

12,120.024c dharmam evābhirakṣeta kṛtvā tulye priyāpriye

12,120.025a kulaprakṛtideśānāṃ dharmajñān mṛdubhāṣiṇaḥ

12,120.025c madhye vayasi nirdoṣān hite yuktāñ jitendriyān

12,120.026a alubdhāñ śikṣitān dāntān dharmeṣu pariniṣṭhitān

12,120.026c sthāpayet sarvakāryeṣu rājā dharmārtharakṣiṇaḥ

12,120.027a etenaiva prakāreṇa kṛtyānām āgatiṃ gatim

12,120.027c yuktaḥ samanutiṣṭheta tuṣṭaś cārair upaskṛtaḥ

12,120.028a amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ

12,120.028c ātmapratyayakośasya vasudhaiva vasuṃdharā

12,120.029a vyaktaś cānugraho yasya yathārthaś cāpi nigrahaḥ

12,120.029c guptātmā guptarāṣṭraś ca sa rājā rājadharmavit

12,120.030a nityaṃ rāṣṭram avekṣeta gobhiḥ sūrya ivotpatan

12,120.030c cārāṃś ca nacarān vidyāt tathā buddhyā na saṃjvaret

12,120.031a kālaprāptam upādadyān nārthaṃ rājā prasūcayet

12,120.031c ahany ahani saṃduhyān mahīṃ gām iva buddhimān

12,120.032a yathā krameṇa puṣpebhyaś cinoti madhu ṣaṭpadaḥ

12,120.032c tathā dravyam upādāya rājā kurvīta saṃcayam

12,120.033a yad dhi guptāvaśiṣṭaṃ syāt tad dhitaṃ dharmakāmayoḥ

12,120.033c saṃcayānuvisargī syād rājā śāstravid ātmavān

12,120.034a nālpam arthaṃ paribhaven nāvamanyeta śātravān

12,120.034c buddhyāvabudhyed ātmānaṃ na cābuddhiṣu viśvaset

12,120.035a dhṛtir dākṣyaṃ saṃyamo buddhir agryā; dhairyaṃ śauryaṃ deśakālo 'pramādaḥ

12,120.035c svalpasya vā mahato vāpi vṛddhau; dhanasyaitāny aṣṭa samindhanāni

12,120.036a agnistoko vardhate hy ājyasikto; bījaṃ caikaṃ bahusāhasram eti

12,120.036c kṣayodayau vipulau saṃniśāmya; tasmād alpaṃ nāvamanyeta vidvān

12,120.037a bālo 'bālaḥ sthaviro vā ripur yaḥ; sadā pramattaṃ puruṣaṃ nihanyāt

12,120.037c kālenānyas tasya mūlaṃ hareta; kālajñātā pārthivānāṃ variṣṭhaḥ

12,120.038a haret kīrtiṃ dharmam asyoparundhyād; arthe dīrghaṃ vīryam asyopahanyāt

12,120.038c ripur dveṣṭā durbalo vā balī vā; tasmāc chatrau naiva heḍed yatātmā

12,120.039a kṣayaṃ śatroḥ saṃcayaṃ pālanaṃ cāpy; ubhau cārthau sahitau dharmakāmau

12,120.039c ataś cānyan matimān saṃdadhīta; tasmād rājā buddhimantaṃ śrayeta

12,120.040a buddhir dīptā balavantaṃ hinasti; balaṃ buddhyā vardhate pālyamānam

12,120.040c śatrur buddhyā sīdate vardhamāno; buddheḥ paścāt karma yat tat praśastam

12,120.041a sarvān kāmān kāmayāno hi dhīraḥ; sattvenālpenāplute hīnadehaḥ

12,120.041c yathātmānaṃ prārthayate 'rthamānaiḥ; śreyaḥpātraṃ pūrayate hy analpam

12,120.042a tasmād rājā pragṛhītaḥ pareṣu; mūlaṃ lakṣmyāḥ sarvato 'bhyādadīta

12,120.042c dīrghaṃ kālam api saṃpīḍyamāno; vidyutsaṃpātam iva mānorjitaḥ syāt

12,120.043a vidyā tapo vā vipulaṃ dhanaṃ vā; sarvam etad vyavasāyena śakyam

12,120.043c brahma yattaṃ nivasati dehavatsu; tasmād vidyād vyavasāyaṃ prabhūtam

12,120.044a yatrāsate matimanto manasvinaḥ; śakro viṣṇur yatra sarasvatī ca

12,120.044c vasanti bhūtāni ca yatra nityaṃ; tasmād vidvān nāvamanyeta deham

12,120.045a lubdhaṃ hanyāt saṃpradānena nityaṃ; lubdhas tṛptiṃ paravittasya naiti

12,120.045c sarvo lubdhaḥ karmaguṇopabhoge; yo 'rthair hīno dharmakāmau jahāti

12,120.046a dhanaṃ bhojyaṃ putradāraṃ samṛddhiṃ; sarvo lubdhaḥ prārthayate pareṣām

12,120.046c lubdhe doṣāḥ saṃbhavantīha sarve; tasmād rājā na pragṛhṇīta lubdhān

12,120.047a saṃdarśane satpuruṣaṃ jaghanyam api codayet

12,120.047c ārambhān dviṣatāṃ prājñaḥ sarvān arthāṃs tu sūdayet

12,120.048a dharmānviteṣu vijñāto mantrī guptaś ca pāṇḍava

12,120.048c āpto rājan kulīnaś ca paryāpto rājyasaṃgrahe

12,120.049a vidhipravṛttān naradevadharmān; uktān samāsena nibodha buddhyā

12,120.049c imān vidadhyād vyanusṛtya yo vai; rājā mahīṃ pālayituṃ sa śaktaḥ

12,120.050a anītijaṃ yady avidhānajaṃ sukhaṃ; haṭhapraṇītaṃ vividhaṃ pradṛśyate

12,120.050c na vidyate tasya gatir mahīpater; na vidyate rāṣṭrajam uttamaṃ sukham

12,120.051a dhanair viśiṣṭān matiśīlapūjitān; guṇopapannān yudhi dṛṣṭavikramān

12,120.051c guṇeṣu dṛṣṭān acirād ihātmavān; sato 'bhisaṃdhāya nihanti śātravān

12,120.052a paśyed upāyān vividhaiḥ kriyāpathair; na cānupāyena matiṃ niveśayet

12,120.052c śriyaṃ viśiṣṭāṃ vipulaṃ yaśo dhanaṃ; na doṣadarśī puruṣaḥ samaśnute

12,120.053a prītipravṛttau vinivartane tathā; suhṛtsu vijñāya nivṛtya cobhayoḥ

12,120.053c yad eva mitraṃ gurubhāram āvahet; tad eva susnigdham udāhared budhaḥ

12,120.054a etān mayoktāṃs tava rājadharmān; nṛṇāṃ ca guptau matim ādadhatsva

12,120.054c avāpsyase puṇyaphalaṃ sukhena; sarvo hi lokottamadharmamūlaḥ

12,121.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,121.001a ayaṃ pitāmahenokto rājadharmaḥ sanātanaḥ

12,121.001c īśvaraś ca mahādaṇḍo daṇḍe sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,121.002a devatānām ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām

12,121.002c yakṣarakṣaḥpiśācānāṃ martyānāṃ ca viśeṣataḥ

12,121.003a sarveṣāṃ prāṇināṃ loke tiryakṣv api nivāsinām

12,121.003c sarvavyāpī mahātejā daṇḍaḥ śreyān iti prabho

12,121.004a ity etad uktaṃ bhavatā sarvaṃ daṇḍyaṃ carācaram

12,121.004c dṛśyate lokam āsaktaṃ sasurāsuramānuṣam

12,121.005a etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha

12,121.005c ko daṇḍaḥ kīdṛśo daṇḍaḥ kiṃrūpaḥ kiṃparāyaṇaḥ

12,121.006a kimātmakaḥ kathaṃbhūtaḥ katimūrtiḥ kathaṃprabhuḥ

12,121.006c jāgarti sa kathaṃ daṇḍaḥ prajāsv avahitātmakaḥ

12,121.007a kaś ca pūrvāparam idaṃ jāgarti paripālayan

12,121.007c kaś ca vijñāyate pūrvaṃ ko 'paro daṇḍasaṃjñitaḥ

12,121.007e kiṃsaṃsthaś ca bhaved daṇḍaḥ kā cāsya gatir iṣyate

12,121.008 bhīṣma uvāca

12,121.008a śṛṇu kauravya yo daṇḍo vyavahāryo yathā ca saḥ

12,121.008c yasmin hi sarvam āyattaṃ sa daṇḍa iha kevalaḥ

12,121.009a dharmasyākhyā mahārāja vyavahāra itīṣyate

12,121.009c tasya lopaḥ kathaṃ na syāl lokeṣv avahitātmanaḥ

12,121.009e ity arthaṃ vyavahārasya vyavahāratvam iṣyate

12,121.010a api caitat purā rājan manunā proktam āditaḥ

12,121.010c supraṇītena daṇḍena priyāpriyasamātmanā

12,121.010e prajā rakṣati yaḥ samyag dharma eva sa kevalaḥ

12,121.011a athoktam etad vacanaṃ prāg eva manunā purā

12,121.011c janma coktaṃ vasiṣṭhena brahmaṇo vacanaṃ mahat

12,121.012a prāg idaṃ vacanaṃ proktam ataḥ prāgvacanaṃ viduḥ

12,121.012c vyavahārasya cākhyānād vyavahāra ihocyate

12,121.013a daṇḍāt trivargaḥ satataṃ supraṇītāt pravartate

12,121.013c daivaṃ hi paramo daṇḍo rūpato 'gnir ivocchikhaḥ

12,121.014a nīlotpaladalaśyāmaś caturdaṃṣṭraś caturbhujaḥ

12,121.014c aṣṭapān naikanayanaḥ śaṅkukarṇordhvaromavān

12,121.015a jaṭī dvijihvas tāmrāsyo mṛgarājatanucchadaḥ

12,121.015c etad rūpaṃ bibharty ugraṃ daṇḍo nityaṃ durāvaraḥ

12,121.016a asir gadā dhanuḥ śaktis triśūlaṃ mudgaraḥ śaraḥ

12,121.016c musalaṃ paraśuś cakraṃ prāso daṇḍarṣṭitomarāḥ

12,121.017a sarvapraharaṇīyāni santi yānīha kāni cit

12,121.017c daṇḍa eva hi sarvātmā loke carati mūrtimān

12,121.018a bhindaṃś chindan rujan kṛntan dārayan pāṭayaṃs tathā

12,121.018c ghātayann abhidhāvaṃś ca daṇḍa eva caraty uta

12,121.019a asir viśasano dharmas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ

12,121.019c śrīgarbho vijayaḥ śāstā vyavahāraḥ prajāgaraḥ

12,121.020a śāstraṃ brāhmaṇamantraś ca śāstā prāgvacanaṃ gataḥ

12,121.020c dharmapālo 'kṣaro devaḥ satyago nityago grahaḥ

12,121.021a asaṅgo rudratanayo manujyeṣṭhaḥ śivaṃkaraḥ

12,121.021c nāmāny etāni daṇḍasya kīrtitāni yudhiṣṭhira

12,121.022a daṇḍo hi bhagavān viṣṇur yajño nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,121.022c śaśvad rūpaṃ mahad bibhran mahāpuruṣa ucyate

12,121.023a yathoktā brahmakanyeti lakṣmīr nītiḥ sarasvatī

12,121.023c daṇḍanītir jagaddhātrī daṇḍo hi bahuvigrahaḥ

12,121.024a arthānarthau sukhaṃ duḥkhaṃ dharmādharmau balābale

12,121.024c daurbhāgyaṃ bhāgadheyaṃ ca puṇyāpuṇye guṇāguṇau

12,121.025a kāmākāmāv ṛtur māsaḥ śarvarī divasaḥ kṣaṇaḥ

12,121.025c aprasādaḥ prasādaś ca harṣaḥ krodhaḥ śamo damaḥ

12,121.026a daivaṃ puruṣakāraś ca mokṣāmokṣau bhayābhaye

12,121.026c hiṃsāhiṃse tapo yajñaḥ saṃyamo 'tha viṣāviṣam

12,121.027a antaś cādiś ca madhyaṃ ca kṛtyānāṃ ca prapañcanam

12,121.027c madaḥ pramādo darpaś ca dambho dhairyaṃ nayānayau

12,121.028a aśaktiḥ śaktir ity eva mānastambhau vyayāvyayau

12,121.028c vinayaś ca visargaś ca kālākālau ca bhārata

12,121.029a anṛtaṃ jñājñatā satyaṃ śraddhāśraddhe tathaiva ca

12,121.029c klībatā vyavasāyaś ca lābhālābhau jayājayau

12,121.030a tīkṣṇatā mṛdutā mṛtyur āgamānāgamau tathā

12,121.030c virāddhiś caiva rāddhiś ca kāryākārye balābale

12,121.031a asūyā cānasūyā ca dharmādharmau tathaiva ca

12,121.031c apatrapānapatrape hrīś ca saṃpad vipac ca ha

12,121.032a tejaḥ karmaṇi pāṇḍityaṃ vākśaktis tattvabuddhitā

12,121.032c evaṃ daṇḍasya kauravya loke 'smin bahurūpatā

12,121.033a na syād yadīha daṇḍo vai pramatheyuḥ parasparam

12,121.033c bhayād daṇḍasya cānyonyaṃ ghnanti naiva yudhiṣṭhira

12,121.034a daṇḍena rakṣyamāṇā hi rājann aharahaḥ prajāḥ

12,121.034c rājānaṃ vardhayantīha tasmād daṇḍaḥ parāyaṇam

12,121.035a vyavasthāpayati kṣipram imaṃ lokaṃ nareśvara

12,121.035c satye vyavasthito dharmo brāhmaṇeṣv avatiṣṭhate

12,121.036a dharmayuktā dvijāḥ śreṣṭhā vedayuktā bhavanti ca

12,121.036c babhūva yajño vedebhyo yajñaḥ prīṇāti devatāḥ

12,121.037a prītāś ca devatā nityam indre paridadaty uta

12,121.037c annaṃ dadāti śakraś cāpy anugṛhṇann imāḥ prajāḥ

12,121.038a prāṇāś ca sarvabhūtānāṃ nityam anne pratiṣṭhitāḥ

12,121.038c tasmāt prajāḥ pratiṣṭhante daṇḍo jāgarti tāsu ca

12,121.039a evaṃprayojanaś caiva daṇḍaḥ kṣatriyatāṃ gataḥ

12,121.039c rakṣan prajāḥ prajāgarti nityaṃ suvihito 'kṣaraḥ

12,121.040a īśvaraḥ puruṣaḥ prāṇaḥ sattvaṃ vittaṃ prajāpatiḥ

12,121.040c bhūtātmā jīva ity eva nāmabhiḥ procyate 'ṣṭabhiḥ

12,121.041a adadad daṇḍa evāsmai dhruvam aiśvaryam eva ca

12,121.041c bale nayaś ca saṃyuktaḥ sadā pañcavidhātmakaḥ

12,121.042a kulabāhudhanāmātyāḥ prajñā coktā balāni ca

12,121.042c āhāryaṃ cāṣṭakair dravyair balam anyad yudhiṣṭhira

12,121.043a hastino 'śvā rathāḥ pattir nāvo viṣṭis tathaiva ca

12,121.043c daiśikāś cārakāś caiva tad aṣṭāṅgaṃ balaṃ smṛtam

12,121.044a aṣṭāṅgasya tu yuktasya hastino hastiyāyinaḥ

12,121.044c aśvārohāḥ padātāś ca mantriṇo rasadāś ca ye

12,121.045a bhikṣukāḥ prāḍvivākāś ca mauhūrtā daivacintakāḥ

12,121.045c kośo mitrāṇi dhānyaṃ ca sarvopakaraṇāni ca

12,121.046a saptaprakṛti cāṣṭāṅgaṃ śarīram iha yad viduḥ

12,121.046c rājyasya daṇḍa evāṅgaṃ daṇḍaḥ prabhava eva ca

12,121.047a īśvareṇa prayatnena dhāraṇe kṣatriyasya hi

12,121.047c daṇḍo dattaḥ samānātmā daṇḍo hīdaṃ sanātanam

12,121.047e rājñāṃ pūjyatamo nānyo yathādharmapradarśanaḥ

12,121.048a brahmaṇā lokarakṣārthaṃ svadharmasthāpanāya ca

12,121.048c bhartṛpratyaya utpanno vyavahāras tathāparaḥ

12,121.048e tasmād yaḥ sahito dṛṣṭo bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ

12,121.049a vyavahāras tu vedātmā vedapratyaya ucyate

12,121.049c maulaś ca naraśārdūla śāstroktaś ca tathāparaḥ

12,121.050a ukto yaś cāpi daṇḍo 'sau bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ

12,121.050c jñeyo na sa narendrastho daṇḍapratyaya eva ca

12,121.051a daṇḍapratyayadṛṣṭo 'pi vyavahārātmakaḥ smṛtaḥ

12,121.051c vyavahāraḥ smṛto yaś ca sa vedaviṣayātmakaḥ

12,121.052a yaś ca vedaprasūtātmā sa dharmo guṇadarśakaḥ

12,121.052c dharmapratyaya utpanno yathādharmaḥ kṛtātmabhiḥ

12,121.053a vyavahāraḥ prajāgoptā brahmadiṣṭo yudhiṣṭhira

12,121.053c trīn dhārayati lokān vai satyātmā bhūtivardhanaḥ

12,121.054a yaś ca daṇḍaḥ sa dṛṣṭo no vyavahāraḥ sanātanaḥ

12,121.054c vyavahāraś ca yo dṛṣṭaḥ sa dharma iti naḥ śrutaḥ

12,121.054e yaś ca vedaḥ sa vai dharmo yaś ca dharmaḥ sa satpathaḥ

12,121.055a brahmā prajāpatiḥ pūrvaṃ babhūvātha pitāmahaḥ

12,121.055c lokānāṃ sa hi sarveṣāṃ sasurāsurarakṣasām

12,121.055e samanuṣyoragavatāṃ kartā caiva sa bhūtakṛt

12,121.056a tato no vyavahāro 'yaṃ bhartṛpratyayalakṣaṇaḥ

12,121.056c tasmād idam avocāma vyavahāranidarśanam

12,121.057a mātā pitā ca bhrātā ca bhāryā cātha purohitaḥ

12,121.057c nādaṇḍyo vidyate rājñāṃ yaḥ svadharme na tiṣṭhati

12,122.001 bhīṣma uvāca

12,122.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,122.001c aṅgeṣu rājā dyutimān vasuhoma iti śrutaḥ

12,122.002a sa rājā dharmanityaḥ san saha patnyā mahātapāḥ

12,122.002c muñjapṛṣṭhaṃ jagāmātha devarṣigaṇapūjitam

12,122.003a tatra śṛṅge himavato merau kanakaparvate

12,122.003c yatra muñjavaṭe rāmo jaṭāharaṇam ādiśat

12,122.004a tadāprabhṛti rājendra ṛṣibhiḥ saṃśitavrataiḥ

12,122.004c muñjapṛṣṭha iti proktaḥ sa deśo rudrasevitaḥ

12,122.005a sa tatra bahubhir yuktaḥ sadā śrutimayair guṇaiḥ

12,122.005c brāhmaṇānām anumato devarṣisadṛśo 'bhavat

12,122.006a taṃ kadā cid adīnātmā sakhā śakrasya mānitaḥ

12,122.006c abhyāgacchan mahīpālo māndhātā śatrukarśanaḥ

12,122.007a so 'bhisṛtya tu māndhātā vasuhomaṃ narādhipam

12,122.007c dṛṣṭvā prakṛṣṭaṃ tapasā vinayenābhyatiṣṭhata

12,122.008a vasuhomo 'pi rājño vai gām arghyaṃ ca nyavedayat

12,122.008c aṣṭāṅgasya ca rājyasya papraccha kuśalaṃ tadā

12,122.009a sadbhir ācaritaṃ pūrvaṃ yathāvad anuyāyinam

12,122.009c apṛcchad vasuhomas taṃ rājan kiṃ karavāṇi te

12,122.010a so 'bravīt paramaprīto māndhātā rājasattamam

12,122.010c vasuhomaṃ mahāprājñam āsīnaṃ kurunandana

12,122.011a bṛhaspater mataṃ rājann adhītaṃ sakalaṃ tvayā

12,122.011c tathaivauśanasaṃ śāstraṃ vijñātaṃ te narādhipa

12,122.012a tad ahaṃ śrotum icchāmi daṇḍa utpadyate katham

12,122.012c kiṃ vāpi pūrvaṃ jāgarti kiṃ vā paramam ucyate

12,122.013a kathaṃ kṣatriyasaṃsthaś ca daṇḍaḥ saṃpraty avasthitaḥ

12,122.013c brūhi me sumahāprājña dadāmy ācāryavetanam

12,122.014 vasuhoma uvāca

12,122.014a śṛṇu rājan yathā daṇḍaḥ saṃbhūto lokasaṃgrahaḥ

12,122.014c prajāvinayarakṣārthaṃ dharmasyātmā sanātanaḥ

12,122.015a brahmā yiyakṣur bhagavān sarvalokapitāmahaḥ

12,122.015c ṛtvijaṃ nātmanā tulyaṃ dadarśeti hi naḥ śrutam

12,122.016a sa garbhaṃ śirasā devo varṣapūgān adhārayat

12,122.016c pūrṇe varṣasahasre tu sa garbhaḥ kṣuvato 'patat

12,122.017a sa kṣupo nāma saṃbhūtaḥ prajāpatir ariṃdama

12,122.017c ṛtvig āsīt tadā rājan yajñe tasya mahātmanaḥ

12,122.018a tasmin pravṛtte satre tu brahmaṇaḥ pārthivarṣabha

12,122.018c hṛṣṭarūpapracāratvād daṇḍaḥ so 'ntarhito 'bhavat

12,122.019a tasminn antarhite cātha prajānāṃ saṃkaro 'bhavat

12,122.019c naiva kāryaṃ na cākāryaṃ bhojyābhojyaṃ na vidyate

12,122.020a peyāpeyaṃ kutaḥ siddhir hiṃsanti ca parasparam

12,122.020c gamyāgamyaṃ tadā nāsīt parasvaṃ svaṃ ca vai samam

12,122.021a parasparaṃ vilumpante sārameyā ivāmiṣam

12,122.021c abalaṃ balino jaghnur nirmaryādam avartata

12,122.022a tataḥ pitāmaho viṣṇuṃ bhagavantaṃ sanātanam

12,122.022c saṃpūjya varadaṃ devaṃ mahādevam athābravīt

12,122.023a atra sādhv anukampāṃ vai kartum arhasi kevalam

12,122.023b*0279_01 ayaṃ viṣṇuḥ sakhā tubhyaṃ dharmasya parirakṣaṇe

12,122.023b*0279_02 tvaṃ hi sarvavidhānajñaḥ sattvānāṃ tvaṃ gatiḥ parā

12,122.023c saṃkaro na bhaved atra yathā vai tad vidhīyatām

12,122.024a tataḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūlajaṭādharaḥ

12,122.024b*0280_01 devadevo mahādevaḥ kāraṇaṃ jagataḥ param

12,122.024b*0280_02 brahmaviṣṇvindrasahitaḥ sarvaiś ca sa surāsuraiḥ

12,122.024b*0280_03 lokasaṃdhāraṇārthaṃ ca lokasaṃkaranāśanam

12,122.024c ātmānam ātmanā daṇḍam asṛjad devasattamaḥ

12,122.025a tasmāc ca dharmacaraṇāṃ nītiṃ devīṃ sarasvatīm

12,122.025c asṛjad daṇḍanītiḥ sā triṣu lokeṣu viśrutā

12,122.025d@013_0001 yayāsau nīyate daṇḍaḥ satataṃ pāpakāriṣu

12,122.025d@013_0002 daṇḍasya nayanāt sā hi daṇḍanītir ihocyate

12,122.025d@013_0003 bhūyaḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūladharaḥ prabhuḥ

12,122.025d@013_0004 asṛjat sarvaśāstrāṇi mahādevo maheśvaraḥ

12,122.025d@013_0005 daṇḍanīteḥ prayogārthaṃ pramāṇāni ca sarvaśaḥ

12,122.025d@013_0006 vidyāś catasraḥ kūṭasthās tāsāṃ bhedavikalpanāḥ

12,122.025d@013_0007 aṅgāni vedāś catvāro mīmāṃsā nyāyavistaraḥ

12,122.025d@013_0008 purāṇaṃ dharmaśāstraṃ ca vidyā hy etāś caturdaśa

12,122.025d@013_0009 āyurvedo dhanurvedo gāndharvaś ceti te trayaḥ

12,122.025d@013_0010 arthaśāstraṃ caturthaṃ tu vidyā hy aṣṭādaśaiva tu

12,122.025d@013_0011 daśa cāṣṭau ca vikhyātā etā dharmasya saṃhitāḥ

12,122.025d@013_0012 etāsām eva vidyānāṃ vyāsam āha maheśvaraḥ

12,122.025d@013_0013 śatāni trīṇi śāstrāṇām āha tantrāṇi saptatim

12,122.025d@013_0014 vyāsa eva tu vidyānāṃ mahādevena kīrtitaḥ

12,122.025d@013_0015 tantraṃ pāśupataṃ nāma pāñcarātraṃ ca viśrutam

12,122.025d@013_0016 yogaśāstraṃ ca sāṃkhyaṃ ca tantraṃ lokāyataṃ tathā

12,122.025d@013_0017 tantraṃ brahmatulā nāma tarkavidyā divaukasām

12,122.025d@013_0018 sukhaduḥkhārthajijñāsā kārakaṃ ceti viśrutam

12,122.025d@013_0019 tarkavidyās tathā cāṣṭau sa cokto nyāyavistaraḥ

12,122.025d@013_0020 daśa cāṣṭau ca vijñeyāḥ paurāṇā yajñasaṃhitāḥ

12,122.025d@013_0021 purāṇāś ca praṇītāś ca tāvad eva hi saṃhitāḥ

12,122.025d@013_0022 dharmaśāstrāṇi tadvac ca ekārthānīti nānyathā

12,122.025d@013_0023 ekārthāni purāṇāni vedāś caikārthasaṃhitāḥ

12,122.025d@013_0024 nānārthāni ca sarvāṇi tarkaśāstrāṇi śaṃkaraḥ

12,122.025d@013_0025 provāca bhagavān devaḥ kālajñānāni yāni ca

12,122.025d@013_0026 catuḥṣaṣṭipramāṇāni āyurvedaṃ ca sottaram

12,122.025d@013_0027 aṣṭādaśa vikalpāntāṃ daṇḍanītiṃ ca śāśvatīm

12,122.025d@013_0028 gāndharvam itihāsaṃ ca nānāvistaram uktavān

12,122.025d@013_0029 ity etāḥ śaṃkaraproktā vidyāḥ śabdārthasaṃyutāḥ

12,122.025d@013_0030 punar bhedasahasraṃ ca tāsām eva tu vistaraḥ

12,122.025d@013_0031 ṛṣibhir devagandharvaiḥ savikalpaḥ savistaraḥ

12,122.025d@013_0032 śaśvad abhyasyate loke veda eva ca sarvaśaḥ

12,122.025d@013_0033 vidyāś catasraḥ saṃkṣiptā vedavādāś ca te smṛtāḥ

12,122.025d@013_0034 etāsāṃ pārago yaś ca sa cokto vedapāragaḥ

12,122.025d@013_0035 vedānāṃ pārago rudro viṣṇur indro bṛhaspatiḥ

12,122.025d@013_0036 śukraḥ svāyaṃbhuvaś caiva manuḥ paramadharmavit

12,122.025d@013_0037 brahmā ca paramo devaḥ sadā sarvaiḥ surāsuraiḥ

12,122.025d@013_0038 śarvasyānugrahāc caiva vyāso vai vedapāragaḥ

12,122.025d@013_0039 ahaṃ śāṃtanavo bhīṣmaḥ prasādān mādhavasya ca

12,122.025d@013_0040 śaṃkarasya prasādāc ca brahmaṇaś ca kurūdvaha

12,122.025d@013_0041 vedapāraga ity ukto yājñavalkyaś ca sarvaśaḥ

12,122.025d@013_0042 kalpe kalpe mahābhāgair ṛṣibhis tattvadarśibhiḥ

12,122.025d@013_0043 ṛṣiputrair ṛṣīkaiś ca bhidyante miśrakair api

12,122.025d@013_0044 śivena brahmaṇā caiva viṣṇunā ca vikalpitaḥ

12,122.025d@013_0045 ādikalpe punaś caiva bhidyante sādhubhiḥ punaḥ

12,122.025d@013_0046 idānīm api vidvadbhir bhidyante ca vikalpakaiḥ

12,122.025d@013_0047 pūrvajanmānusāreṇa bahudheyaṃ sarasvatī

12,122.026a bhūyaḥ sa bhagavān dhyātvā ciraṃ śūlavarāyudhaḥ

12,122.026c tasya tasya nikāyasya cakāraikaikam īśaram

12,122.027a devānām īśvaraṃ cakre devaṃ daśaśatekṣaṇam

12,122.027c yamaṃ vaivasvataṃ cāpi pitṝṇām akarot patim

12,122.028a dhanānāṃ rakṣasāṃ cāpi kuberam api ceśvaram

12,122.028c parvatānāṃ patiṃ meruṃ saritāṃ ca mahodadhim

12,122.029a apāṃ rājye surāṇāṃ ca vidadhe varuṇaṃ prabhum

12,122.029c mṛtyuṃ prāṇeśvaram atho tejasāṃ ca hutāśanam

12,122.030a rudrāṇām api ceśānaṃ goptāraṃ vidadhe prabhuḥ

12,122.030c mahātmānaṃ mahādevaṃ viśālākṣaṃ sanātanam

12,122.030d*0281_01 daśa caikaṃ ca ye rudrās tasyaite mūrtisaṃbhavāḥ

12,122.030d*0281_02 nānārūpadharo devaḥ sa eva bhagavāñ śivaḥ

12,122.031a vasiṣṭham īśaṃ viprāṇāṃ vasūnāṃ jātavedasam

12,122.031c tejasāṃ bhāskaraṃ cakre nakṣatrāṇāṃ niśākaram

12,122.032a vīrudhām aṃśumantaṃ ca bhūtānāṃ ca prabhuṃ varam

12,122.032c kumāraṃ dvādaśabhujaṃ skandaṃ rājānam ādiśat

12,122.033a kālaṃ sarveśam akarot saṃhāravinayātmakam

12,122.033c mṛtyoś caturvibhāgasya duḥkhasya ca sukhasya ca

12,122.034a īśvaraḥ sarvadehas tu rājarājo dhanādhipaḥ

12,122.034c sarveṣām eva rudrāṇāṃ śūlapāṇir iti śrutiḥ

12,122.034d*0282_01 īśvaraś cetanaḥ kartā puruṣaḥ kāraṇaṃ śivaḥ

12,122.034d*0282_02 viṣṇur brahmā śaśī sūryaḥ śakro devāś ca sānvayāḥ

12,122.034d*0282_03 jñānātmakaḥ śivo hy eva eteṣām api kāraṇam

12,122.034d*0282_04 sṛjate grasate caiva tamobhūtam idaṃ yathā

12,122.034d*0282_05 aprajñātaṃ jagat sarvaṃ tadā hy eko maheśvaraḥ

12,122.035a tam ekaṃ brahmaṇaḥ putram anujātaṃ kṣupaṃ dadau

12,122.035c prajānām adhipaṃ śreṣṭhaṃ sarvadharmabhṛtām api

12,122.036a mahādevas tatas tasmin vṛtte yajñe yathāvidhi

12,122.036c daṇḍaṃ dharmasya goptāraṃ viṣṇave satkṛtaṃ dadau

12,122.037a viṣṇur aṅgirase prādād aṅgirā munisattamaḥ

12,122.037c prādād indramarīcibhyāṃ marīcir bhṛgave dadau

12,122.038a bhṛgur dadāv ṛṣibhyas tu taṃ daṇḍaṃ dharmasaṃhitam

12,122.038c ṛṣayo lokapālebhyo lokapālāḥ kṣupāya ca

12,122.039a kṣupas tu manave prādād ādityatanayāya ca

12,122.039c putrebhyaḥ śrāddhadevas tu sūkṣmadharmārthakāraṇāt

12,122.039e taṃ dadau sūryaputras tu manur vai rakṣaṇātmakam

12,122.040a vibhajya daṇḍaḥ kartavyo dharmeṇa na yadṛcchayā

12,122.040c durvācā nigraho bandho hiraṇyaṃ bāhyataḥkriyā

12,122.041a vyaṅgatvaṃ ca śarīrasya vadho vā nālpakāraṇāt

12,122.041c śarīrapīḍās tās tās tu dehatyāgo vivāsanam

12,122.042a ānupūrvyā ca daṇḍo 'sau prajā jāgarti pālayan

12,122.042c indro jāgarti bhagavān indrād agnir vibhāvasuḥ

12,122.043a agner jāgarti varuṇo varuṇāc ca prajāpatiḥ

12,122.043c prajāpates tato dharmo jāgarti vinayātmakaḥ

12,122.044a dharmāc ca brahmaṇaḥ putro vyavasāyaḥ sanātanaḥ

12,122.044c vyavasāyāt tatas tejo jāgarti paripālayan

12,122.045a oṣadhyas tejasas tasmād oṣadhibhyaś ca parvatāḥ

12,122.045c parvatebhyaś ca jāgarti raso rasaguṇāt tathā

12,122.046a jāgarti nirṛtir devī jyotīṃṣi nirṛter api

12,122.046c vedāḥ pratiṣṭhā jyotirbhyas tato hayaśirāḥ prabhuḥ

12,122.047a brahmā pitāmahas tasmāj jāgarti prabhur avyayaḥ

12,122.047c pitāmahān mahādevo jāgarti bhagavāñ śivaḥ

12,122.048a viśvedevāḥ śivāc cāpi viśvebhyaś ca tatharṣayaḥ

12,122.048c ṛṣibhyo bhagavān somaḥ somād devāḥ sanātanāḥ

12,122.049a devebhyo brāhmaṇā loke jāgratīty upadhāraya

12,122.049c brāhmaṇebhyaś ca rājanyā lokān rakṣanti dharmataḥ

12,122.049e sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva kṣatriyebhyaḥ sanātanam

12,122.050a prajā jāgrati loke 'smin daṇḍo jāgarti tāsu ca

12,122.050c sarvasaṃkṣepako daṇḍaḥ pitāmahasamaḥ prabhuḥ

12,122.051a jāgarti kālaḥ pūrvaṃ ca madhye cānte ca bhārata

12,122.051c īśvaraḥ sarvalokasya mahādevaḥ prajāpatiḥ

12,122.052a devadevaḥ śivaḥ śarvo jāgarti satataṃ prabhuḥ

12,122.052c kapardī śaṃkaro rudro bhavaḥ sthāṇur umāpatiḥ

12,122.053a ity eṣa daṇḍo vikhyāta ādau madhye tathāvare

12,122.053c bhūmipālo yathānyāyaṃ vartetānena dharmavit

12,122.054 bhīṣma uvāca

12,122.054a itīdaṃ vasuhomasya śṛṇuyād yo mataṃ naraḥ

12,122.054c śrutvā ca samyag varteta sa kāmān āpnuyān nṛpaḥ

12,122.055a iti te sarvam ākhyātaṃ yo daṇḍo manujarṣabha

12,122.055c niyantā sarvalokasya dharmākrāntasya bhārata

12,122.055d*0283_01 vasuhomāc chrutaṃ rājñā māndhātrā bhūbhṛtā purā

12,122.055d*0283_02 mayāpi kathitaṃ puṇyam ākhyānaṃ prathitaṃ tathā

12,123.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,123.001a tāta dharmārthakāmānāṃ śrotum icchāmi niścayam

12,123.001c lokayātrā hi kārtsnyena triṣv eteṣu pratiṣṭhitā

12,123.002a dharmārthakāmāḥ kiṃmūlās trayāṇāṃ prabhavaś ca kaḥ

12,123.002c anyonyaṃ cānuṣajjante vartante ca pṛthak pṛthak

12,123.003 bhīṣma uvāca

12,123.003a yadā te syuḥ sumanaso lokasaṃsthārthaniścaye

12,123.003c kālaprabhavasaṃsthāsu sajjante ca trayas tadā

12,123.004a dharmamūlas tu deho 'rthaḥ kāmo 'rthaphalam ucyate

12,123.004c saṃkalpamūlās te sarve saṃkalpo viṣayātmakaḥ

12,123.005a viṣayāś caiva kārtsnyena sarva āhārasiddhaye

12,123.005c mūlam etat trivargasya nivṛttir mokṣa ucyate

12,123.006a dharmaḥ śarīrasaṃguptir dharmārthaṃ cārtha iṣyate

12,123.006c kāmo ratiphalaś cātra sarve caite rajasvalāḥ

12,123.007a saṃnikṛṣṭāṃś cared enān na cainān manasā tyajet

12,123.007c vimuktas tamasā sarvān dharmādīn kāmanaiṣṭhikān

12,123.008a śreṣṭhabuddhis trivargasya yad ayaṃ prāpnuyāt kṣaṇāt

12,123.008b*0284_01 karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty artho na vā punaḥ

12,123.008b*0285_01 arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam

12,123.008b*0285_02 anarthārtham avāpyārtham anyatrādyopakārakam

12,123.008c buddhyā budhyed ihārthe na tad ahnā tu nikṛṣṭayā

12,123.009a apadhyānamalo dharmo malo 'rthasya nigūhanam

12,123.009c saṃpramodamalaḥ kāmo bhūyaḥ svaguṇavartitaḥ

12,123.010a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,123.010c kāmandasya ca saṃvādam aṅgāriṣṭhasya cobhayoḥ

12,123.011a kāmandam ṛṣim āsīnam abhivādya narādhipaḥ

12,123.011c aṅgāriṣṭho 'tha papraccha kṛtvā samayaparyayam

12,123.012a yaḥ pāpaṃ kurute rājā kāmamohabalātkṛtaḥ

12,123.012c pratyāsannasya tasyarṣe kiṃ syāt pāpapraṇāśanam

12,123.013a adharmo dharma iti ha yo 'jñānād ācared iha

12,123.013c taṃ cāpi prathitaṃ loke kathaṃ rājā nivartayet

12,123.014 kāmanda uvāca

12,123.014a yo dharmārthau samutsṛjya kāmam evānuvartate

12,123.014c sa dharmārthaparityāgāt prajñānāśam ihārchati

12,123.015a prajñāpraṇāśako mohas tathā dharmārthanāśakaḥ

12,123.015c tasmān nāstikatā caiva durācāraś ca jāyate

12,123.016a durācārān yadā rājā praduṣṭān na niyacchati

12,123.016c tasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva

12,123.017a taṃ prajā nānuvartante brāhmaṇā na ca sādhavaḥ

12,123.017c tataḥ saṃkṣayam āpnoti tathā vadhyatvam eti ca

12,123.018a apadhvastas tv avamato duḥkhaṃ jīvati jīvitam

12,123.018c jīvec ca yad apadhvastas tac chuddhaṃ maraṇaṃ bhavet

12,123.019a atraitad āhur ācāryāḥ pāpasya ca nibarhaṇam

12,123.019c sevitavyā trayī vidyā satkāro brāhmaṇeṣu ca

12,123.020a mahāmanā bhaved dharme vivahec ca mahākule

12,123.020c brāhmaṇāṃś cāpi seveta kṣamāyuktān manasvinaḥ

12,123.021a japed udakaśīlaḥ syāt sumukho nānyad āsthitaḥ

12,123.021c dharmānvitān saṃpraviśed bahiḥ kṛtvaiva duṣkṛtīn

12,123.022a prasādayen madhuraya vācāpy atha ca karmaṇā

12,123.022c ity asmīti vaden nityaṃ pareṣāṃ kīrtayan guṇān

12,123.023a apāpo hy evam ācāraḥ kṣipraṃ bahumato bhavet

12,123.023c pāpāny api ca kṛcchrāṇi śamayen nātra saṃśayaḥ

12,123.024a guravo 'pi paraṃ dharmaṃ yad brūyus tat tathā kuru

12,123.024c gurūṇāṃ hi prasādād dhi śreyaḥ param avāpsyasi

12,124.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,124.001a ime janā naraśreṣṭha praśaṃsanti sadā bhuvi

12,124.001c dharmasya śīlam evādau tato me saṃśayo mahān

12,124.002a yadi tac chakyam asmābhir jñātuṃ dharmabhṛtāṃ vara

12,124.002c śrotum icchāmi tat sarvaṃ yathaitad upalabhyate

12,124.003a kathaṃ nu prāpyate śīlaṃ śrotum icchāmi bhārata

12,124.003c kiṃlakṣaṇaṃ ca tat proktaṃ brūhi me vadatāṃ vara

12,124.004 bhīṣma uvāca

12,124.004a purā duryodhaneneha dhṛtarāṣṭrāya mānada

12,124.004c ākhyātaṃ tapyamānena śriyaṃ dṛṣṭvā tathāgatām

12,124.005a indraprasthe mahārāja tava sabhrātṛkasya ha

12,124.005c sabhāyāṃ cāvahasanaṃ tat sarvaṃ śṛṇu bhārata

12,124.006a bhavatas tāṃ sabhāṃ dṛṣṭvā samṛddhiṃ cāpy anuttamām

12,124.006c duryodhanas tadāsīnaḥ sarvaṃ pitre nyavedayat

12,124.007a śrutvā ca dhṛtarāṣṭro 'pi duryodhanavacas tadā

12,124.007c abravīt karṇasahitaṃ duryodhanam idaṃ vacaḥ

12,124.008a kimarthaṃ tapyase putra śrotum icchāmi tattvataḥ

12,124.008c śrutvā tvām anuneṣyāmi yadi samyag bhaviṣyasi

12,124.009a yathā tvaṃ mahad aiśvaryaṃ prāptaḥ parapuraṃjaya

12,124.009c kiṃkarā bhrātaraḥ sarve mitrāḥ saṃbandhinas tathā

12,124.010a ācchādayasi prāvārān aśnāsi piśitodanam

12,124.010c ājāneyā vahanti tvāṃ kasmāc chocasi putraka

12,124.011 duryodhana uvāca

12,124.011a daśa tāni sahasrāṇi snātakānāṃ mahātmanām

12,124.011c bhuñjate rukmapātrīṣu yudhiṣṭhiraniveśane

12,124.012a dṛṣṭvā ca tāṃ sabhāṃ divyāṃ divyapuṣpaphalānvitām

12,124.012c aśvāṃs tittirakalmāṣān ratnāni vividhāni ca

12,124.013a dṛṣṭvā tāṃ pāṇḍaveyānām ṛddhim indropamāṃ śubhām

12,124.013c amitrāṇāṃ sumahatīm anuśocāmi mānada

12,124.014 dhṛtarāṣṭra uvāca

12,124.014a yadīcchasi śriyaṃ tāta yādṛśīṃ tāṃ yudhiṣṭhire

12,124.014c viśiṣṭāṃ vā naravyāghra śīlavān bhava putraka

12,124.015a śīlena hi trayo lokāḥ śakyā jetuṃ na saṃśayaḥ

12,124.015c na hi kiṃ cid asādhyaṃ vai loke śīlavatāṃ bhavet

12,124.016a ekarātreṇa māndhātā tryaheṇa janamejayaḥ

12,124.016c saptarātreṇa nābhāgaḥ pṛthivīṃ pratipedivān

12,124.017a ete hi pārthivāḥ sarve śīlavanto damānvitāḥ

12,124.017c atas teṣāṃ guṇakrītā vasudhā svayam āgamat

12,124.017d*0286_00 duryodhana uvāca

12,124.017d*0286_01 kathaṃ tat prāpyate śīlaṃ śrotum icchāmi bhārata

12,124.017d*0286_02 yena śīlena saṃprāptāḥ kṣipram ete vasuṃdharām

12,124.018a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,124.018c nāradena purā proktaṃ śīlam āśritya bhārata

12,124.019a prahrādena hṛtaṃ rājyaṃ mahendrasya mahātmanaḥ

12,124.019c śīlam āśritya daityena trailokyaṃ ca vaśīkṛtam

12,124.020a tato bṛhaspatiṃ śakraḥ prāñjaliḥ samupasthitaḥ

12,124.020c uvāca ca mahāprājñaḥ śreya icchāmi veditum

12,124.021a tato bṛhaspatis tasmai jñānaṃ naiḥśreyasaṃ param

12,124.021c kathayām āsa bhagavān devendrāya kurūdvaha

12,124.022a etāvac chreya ity eva bṛhaspatir abhāṣata

12,124.022c indras tu bhūyaḥ papraccha kva viśeṣo bhaved iti

12,124.023 bṛhaspatir uvāca

12,124.023a viśeṣo 'sti mahāṃs tāta bhārgavasya mahātmanaḥ

12,124.023c tatrāgamaya bhadraṃ te bhūya eva puraṃdara

12,124.024 dhṛtarāṣṭra uvāca

12,124.024a ātmanas tu tataḥ śreyo bhārgavāt sumahāyaśāḥ

12,124.024c jñānam āgamayat prītyā punaḥ sa paramadyutiḥ

12,124.025a tenāpi samanujñāto bhārgaveṇa mahātmanā

12,124.025c śreyo 'stīti punar bhūyaḥ śukram āha śatakratuḥ

12,124.026a bhārgavas tv āha dharmajñaḥ prahrādasya mahātmanaḥ

12,124.026c jñānam asti viśeṣeṇa tato hṛṣṭaś ca so 'bhavat

12,124.027a sa tato brāhmaṇo bhūtvā prahrādaṃ pākaśāsanaḥ

12,124.027c sṛtvā provāca medhāvī śreya icchāmi veditum

12,124.028a prahrādas tv abravīd vipraṃ kṣaṇo nāsti dvijarṣabha

12,124.028c trailokyarājye saktasya tato nopadiśāmi te

12,124.029a brāhmaṇas tv abravīd vākyaṃ kasmin kāle kṣaṇo bhavet

12,124.029c tatopadiṣṭam icchāmi yad yat kāryāntaraṃ bhavet

12,124.030a tataḥ prīto 'bhavad rājā prahrādo brahmavādine

12,124.030c tathety uktvā śubhe kāle jñānatattvaṃ dadau tadā

12,124.031a brāhmaṇo 'pi yathānyāyaṃ guruvṛttim anuttamām

12,124.031c cakāra sarvabhāvena yadvat sa manasecchati

12,124.032a pṛṣṭaś ca tena bahuśaḥ prāptaṃ katham ariṃdama

12,124.032c trailokyarājyaṃ dharmajña kāraṇaṃ tad bravīhi me

12,124.032d*0287_01 prahlādo 'pi mahārāja brāhmaṇaṃ vākyam abravīt

12,124.033 prahrāda uvāca

12,124.033a nāsūyāmi dvijaśreṣṭha rājāsmīti kadā cana

12,124.033c kavyāni vadatāṃ tāta saṃyacchāmi vahāmi ca

12,124.034a te visrabdhāḥ prabhāṣante saṃyacchanti ca māṃ sadā

12,124.034c te mā kavyapade saktaṃ śuśrūṣum anasūyakam

12,124.035a dharmātmānaṃ jitakrodhaṃ saṃyataṃ saṃyatendriyam

12,124.035c samācinvanti śāstāraḥ kṣaudraṃ madhv iva makṣikāḥ

12,124.036a so 'haṃ vāgagrapiṣṭānāṃ rasānām avalehitā

12,124.036c svajātyān adhitiṣṭhāmi nakṣatrāṇīva candramāḥ

12,124.037a etat pṛthivyām amṛtam etac cakṣur anuttamam

12,124.037c yad brāhmaṇamukhe kavyam etac chrutvā pravartate

12,124.038 dhṛtarāṣṭra uvāca

12,124.038a etāvac chreya ity āha prahrādo brahmavādinam

12,124.038c śuśrūṣitas tena tadā daityendro vākyam abravīt

12,124.039a yathāvad guruvṛttyā te prīto 'smi dvijasattama

12,124.039c varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te pradātāsmi na saṃśayaḥ

12,124.040a kṛtam ity eva daityendram uvāca sa ca vai dvijaḥ

12,124.040c prahrādas tv abravīt prīto gṛhyatāṃ vara ity uta

12,124.041 brāhmaṇa uvāca

12,124.041a yadi rājan prasannas tvaṃ mama cecchasi ced dhitam

12,124.041c bhavataḥ śīlam icchāmi prāptum eṣa varo mama

12,124.042 dhṛtarāṣṭra uvāca

12,124.042a tataḥ prītaś ca daityendro bhayaṃ cāsyābhavan mahat

12,124.042c vare pradiṣṭe vipreṇa nālpatejāyam ity uta

12,124.043a evam astv iti taṃ prāha prahrādo vismitas tadā

12,124.043c upākṛtya tu viprāya varaṃ duḥkhānvito 'bhavat

12,124.044a datte vare gate vipre cintāsīn mahatī tataḥ

12,124.044c prahrādasya mahārāja niścayaṃ na ca jagmivān

12,124.045a tasya cintayatas tāta chāyābhūtaṃ mahādyute

12,124.045c tejo vigrahavat tāta śarīram ajahāt tadā

12,124.046a tam apṛcchan mahākāyaṃ prahrādaḥ ko bhavān iti

12,124.046c pratyāha nanu śīlo 'smi tyakto gacchāmy ahaṃ tvayā

12,124.047a tasmin dvijavare rājan vatsyāmy aham aninditam

12,124.047c yo 'sau śiṣyatvam āgamya tvayi nityaṃ samāhitaḥ

12,124.047e ity uktvāntarhitaṃ tad vai śakraṃ cānvaviśat prabho

12,124.048a tasmiṃs tejasi yāte tu tādṛgrūpas tato 'paraḥ

12,124.048c śarīrān niḥsṛtas tasya ko bhavān iti cābravīt

12,124.049a dharmaṃ prahrāda māṃ viddhi yatrāsau dvijasattamaḥ

12,124.049c tatra yāsyāmi daityendra yataḥ śīlaṃ tato hy aham

12,124.050a tato 'paro mahārāja prajvalann iva tejasā

12,124.050c śarīrān niḥsṛtas tasya prahrādasya mahātmanaḥ

12,124.051a ko bhavān iti pṛṣṭaś ca tam āha sa mahādyutiḥ

12,124.051c satyam asmy asurendrāgrya yāsye 'haṃ dharmam anv iha

12,124.052a tasminn anugate dharmaṃ puruṣe puruṣo 'paraḥ

12,124.052c niścakrāma tatas tasmāt pṛṣṭaś cāha mahātmanā

12,124.052e vṛttaṃ prahrāda māṃ viddhi yataḥ satyaṃ tato hy aham

12,124.053a tasmin gate mahāśvetaḥ śarīrāt tasya niryayau

12,124.053c pṛṣṭaś cāha balaṃ viddhi yato vṛttam ahaṃ tataḥ

12,124.053e ity uktvā ca yayau tatra yato vṛttaṃ narādhipa

12,124.054a tataḥ prabhāmayī devī śarīrāt tasya niryayau

12,124.054c tām apṛcchat sa daityendraḥ sā śrīr ity evam abravīt

12,124.055a uṣitāsmi sukhaṃ vīra tvayi satyaparākrame

12,124.055c tvayā tyaktā gamiṣyāmi balaṃ yatra tato hy aham

12,124.056a tato bhayaṃ prādurāsīt prahrādasya mahātmanaḥ

12,124.056c apṛcchata ca tāṃ bhūyaḥ kva yāsi kamalālaye

12,124.057a tvaṃ hi satyavratā devī lokasya parameśvarī

12,124.057c kaś cāsau brāhmaṇaśreṣṭhas tattvam icchāmi veditum

12,124.058 śrīr uvāca

12,124.058a sa śakro brahmacārī ca yas tvayā copaśikṣitaḥ

12,124.058c trailokye te yad aiśvaryaṃ tat tenāpahṛtaṃ prabho

12,124.059a śīlena hi tvayā lokāḥ sarve dharmajña nirjitāḥ

12,124.059c tad vijñāya mahendreṇa tava śīlaṃ hṛtaṃ prabho

12,124.060a dharmaḥ satyaṃ tathā vṛttaṃ balaṃ caiva tathā hy aham

12,124.060c śīlamūlā mahāprājña sadā nāsty atra saṃśayaḥ

12,124.061 bhīṣma uvāca

12,124.061a evam uktvā gatā tu śrīs te ca sarve yudhiṣṭhira

12,124.061c duryodhanas tu pitaraṃ bhūya evābravīd idam

12,124.062a śīlasya tattvam icchāmi vettuṃ kauravanandana

12,124.062c prāpyate ca yathā śīlaṃ tam upāyaṃ vadasva me

12,124.063 dhṛtarāṣṭra uvāca

12,124.063a sopāyaṃ pūrvam uddiṣṭaṃ prahrādena mahātmanā

12,124.063c saṃkṣepatas tu śīlasya śṛṇu prāptiṃ narādhipa

12,124.064a adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā

12,124.064c anugrahaś ca dānaṃ ca śīlam etat praśasyate

12,124.065a yad anyeṣāṃ hitaṃ na syād ātmanaḥ karma pauruṣam

12,124.065c apatrapeta vā yena na tat kuryāt kathaṃ cana

12,124.066a tat tu karma tathā kuryād yena ślāgheta saṃsadi

12,124.066c etac chīlaṃ samāsena kathitaṃ kurusattama

12,124.067a yady apy aśīlā nṛpate prāpnuvanti kva cic chriyam

12,124.067c na bhuñjate ciraṃ tāta samūlāś ca patanti te

12,124.068a etad viditvā tattvena śīlavān bhava putraka

12,124.068c yadīcchasi śriyaṃ tāta suviśiṣṭāṃ yudhiṣṭhirāt

12,124.068d*0288_01 jitā sabhā śāstravatā samāsā[? -masyā] gomatā jitā

12,124.068d*0288_02 adhvā jito yānavatā sarvaṃ śīlavatā jitam

12,124.068d*0289_01 adhikāṃ vāpi rājendra tatas tvaṃ śīlavān bhava

12,124.069 bhīṣma uvāca

12,124.069a etat kathitavān putre dhṛtarāṣṭro narādhipa

12,124.069c etat kuruṣva kaunteya tataḥ prāpsyasi tat phalam

12,125.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,125.001a śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe kathitaṃ te pitāmaha

12,125.001c katham āśā samutpannā yā ca sā tad vadasva me

12,125.002a saṃśayo me mahān eṣa samutpannaḥ pitāmaha

12,125.002c chettā ca tasya nānyo 'sti tvattaḥ parapuraṃjaya

12,125.003a pitāmahāśā mahatī mamāsīd dhi suyodhane

12,125.003c prāpte yuddhe tu yad yuktaṃ tat kartāyam iti prabho

12,125.004a sarvasyāśā sumahatī puruṣasyopajāyate

12,125.004c tasyāṃ vihanyamānāyāṃ duḥkho mṛtyur asaṃśayam

12,125.005a so 'haṃ hatāśo durbuddhiḥ kṛtas tena durātmanā

12,125.005c dhārtarāṣṭreṇa rājendra paśya mandātmatāṃ mama

12,125.006a āśāṃ mahattarāṃ manye parvatād api sadrumāt

12,125.006c ākāśād api vā rājann aprameyaiva vā punaḥ

12,125.007a eṣā caiva kuruśreṣṭha durvicintyā sudurlabhā

12,125.007c durlabhatvāc ca paśyāmi kim anyad durlabhaṃ tataḥ

12,125.008 bhīṣma uvāca

12,125.008a atra te vartayiṣyāmi yudhiṣṭhira nibodha tat

12,125.008c itihāsaṃ sumitrasya nirvṛttam ṛṣabhasya ca

12,125.009a sumitro nāma rājarṣir haihayo mṛgayāṃ gataḥ

12,125.009c sasāra sa mṛgaṃ viddhvā bāṇena nataparvaṇā

12,125.010a sa mṛgo bāṇam ādāya yayāv amitavikramaḥ

12,125.010c sa ca rājā balī tūrṇaṃ sasāra mṛgam antikāt

12,125.011a tato nimnaṃ sthalaṃ caiva sa mṛgo 'dravad āśugaḥ

12,125.011c muhūrtam eva rājendra samena sa pathāgamat

12,125.012a tataḥ sa rājā tāruṇyād aurasena balena ca

12,125.012c sasāra bāṇāsanabhṛt sakhaḍgo haṃsavat tadā

12,125.013a tīrtvā nadān nadīś caiva palvalāni vanāni ca

12,125.013c atikramyābhyatikramya sasāraiva vane caran

12,125.014a sa tu kāmān mṛgo rājann āsādyāsādya taṃ nṛpam

12,125.014c punar abhyeti javano javena mahatā tataḥ

12,125.015a sa tasya bāṇair bahubhiḥ samabhyasto vanecaraḥ

12,125.015c prakrīḍann iva rājendra punar abhyeti cāntikam

12,125.016a punaś ca javam āsthāya javano mṛgayūthapaḥ

12,125.016c atītyātītya rājendra punar abhyeti cāntikam

12,125.017a tasya marmacchidaṃ ghoraṃ sumitro 'mitrakarśanaḥ

12,125.017c samādāya śaraśreṣṭhaṃ kārmukān niravāsṛjat

12,125.018a tato gavyūtimātreṇa mṛgayūthapayūthapaḥ

12,125.018c tasya bāṇapathaṃ tyaktvā tasthivān prahasann iva

12,125.019a tasmin nipatite bāṇe bhūmau prajvalite tataḥ

12,125.019c praviveśa mahāraṇyaṃ mṛgo rājāpy athādravat

12,125.020a praviśya tu mahāraṇyaṃ tāpasānām athāśramam

12,125.020c āsasāda tato rājā śrāntaś copāviśat punaḥ

12,125.021a taṃ kārmukadharaṃ dṛṣṭvā śramārtaṃ kṣudhitaṃ tadā

12,125.021c sametya ṛṣayas tasmin pūjāṃ cakrur yathāvidhi

12,125.021d*0290_01 sa pūjām ṛṣibhir dattāṃ pratigṛhya narādhipaḥ

12,125.021d*0290_02 apṛcchat tāpasān sarvāṃs tapaso vṛddhim uttamām

12,125.021d*0290_03 te tasya rājño vacanaṃ pratigṛhya tapodhanāḥ

12,125.022a ṛṣayo rājaśārdūlam apṛcchan svaṃ prayojanam

12,125.022c kena bhadramukhārthena saṃprāpto 'si tapovanam

12,125.023a padātir baddhanistriṃśo dhanvī bāṇī nareśvara

12,125.023c etad icchāma vijñātuṃ kutaḥ prāpto 'si mānada

12,125.023e kasmin kule hi jātas tvaṃ kiṃnāmāsi bravīhi naḥ

12,125.024a tataḥ sa rājā sarvebhyo dvijebhyaḥ puruṣarṣabha

12,125.024c ācakhyau tad yathānyāyaṃ paricaryāṃ ca bhārata

12,125.025a haihayānāṃ kule jātaḥ sumitro mitranandanaḥ

12,125.025c carāmi mṛgayūthāni nighnan bāṇaiḥ sahasraśaḥ

12,125.025e balena mahatā guptaḥ sāmātyaḥ sāvarodhanaḥ

12,125.026a mṛgas tu viddho bāṇena mayā sarati śalyavān

12,125.026c taṃ dravantam anu prāpto vanam etad yadṛcchayā

12,125.026e bhavatsakāśe naṣṭaśrīr hatāśaḥ śramakarśitaḥ

12,125.027a kiṃ nu duḥkham ato 'nyad vai yad ahaṃ śramakarśitaḥ

12,125.027c bhavatām āśramaṃ prāpto hatāśo naṣṭalakṣaṇaḥ

12,125.028a na rājalakṣaṇatyāgo na purasya tapodhanāḥ

12,125.028c duḥkhaṃ karoti tat tīvraṃ yathāśā vihatā mama

12,125.029a himavān vā mahāśailaḥ samudro vā mahodadhiḥ

12,125.029c mahattvān nānvapadyetāṃ rodasyor antaraṃ yathā

12,125.029e āśāyās tapasi śreṣṭhās tathā nāntam ahaṃ gataḥ

12,125.030a bhavatāṃ viditaṃ sarvaṃ sarvajñā hi tapodhanāḥ

12,125.030c bhavantaḥ sumahābhāgās tasmāt prakṣyāmi saṃśayam

12,125.031a āśāvān puruṣo yaḥ syād antarikṣam athāpi vā

12,125.031c kiṃ nu jyāyastaraṃ loke mahattvāt pratibhāti vaḥ

12,125.031e etad icchāmi tattvena śrotuṃ kim iha durlabham

12,125.032a yadi guhyaṃ taponityā na vo brūteha māciram

12,125.032c na hi guhyam ataḥ śrotum icchāmi dvijapuṃgavāḥ

12,125.033a bhavattapovighāto vā yena syād virame tataḥ

12,125.033c yadi vāsti kathāyogo yo 'yaṃ praśno mayeritaḥ

12,125.034a etat kāraṇasāmagryaṃ śrotum icchāmi tattvataḥ

12,125.034c bhavanto hi taponityā brūyur etat samāhitāḥ

12,126.001 bhīṣma uvāca

12,126.001a tatas teṣāṃ samastānām ṛṣīṇām ṛṣisattamaḥ

12,126.001c ṛṣabho nāma viprarṣiḥ smayann iva tato 'bravīt

12,126.002a purāhaṃ rājaśārdūla tīrthāny anucaran prabho

12,126.002c samāsāditavān divyaṃ naranārāyaṇāśramam

12,126.003a yatra sā badarī ramyā hrado vaihāyasas tathā

12,126.003c yatra cāśvaśirā rājan vedān paṭhati śāśvatān

12,126.004a tasmin sarasi kṛtvāhaṃ vidhivat tarpaṇaṃ purā

12,126.004c pitṝṇāṃ devatānāṃ ca tato ''śramam iyāṃ tadā

12,126.005a remāte yatra tau nityaṃ naranārāyaṇāv ṛṣī

12,126.005c adūrād āśramaṃ kaṃ cid vāsārtham agamaṃ tataḥ

12,126.006a tataś cīrājinadharaṃ kṛśam uccam atīva ca

12,126.006c adrākṣam ṛṣim āyāntaṃ tanuṃ nāma taponidhim

12,126.007a anyair narair mahābāho vapuṣāṣṭaguṇānvitam

12,126.007c kṛśatā cāpi rājarṣe na dṛṣṭā tādṛśī kva cit

12,126.008a śarīram api rājendra tasya kāniṣṭhikāsamam

12,126.008c grīvā bāhū tathā pādau keśāś cādbhutadarśanāḥ

12,126.009a śiraḥ kāyānurūpaṃ ca karṇau netre tathaiva ca

12,126.009c tasya vāk caiva ceṣṭā ca sāmānye rājasattama

12,126.010a dṛṣṭvāhaṃ taṃ kṛśaṃ vipraṃ bhītaḥ paramadurmanāḥ

12,126.010c pādau tasyābhivādyātha sthitaḥ prāñjalir agrataḥ

12,126.011a nivedya nāma gotraṃ ca pitaraṃ ca nararṣabha

12,126.011c pradiṣṭe cāsane tena śanair aham upāviśam

12,126.012a tataḥ sa kathayām āsa kathā dharmārthasaṃhitāḥ

12,126.012c ṛṣimadhye mahārāja tatra dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,126.013a tasmiṃs tu kathayaty eva rājā rājīvalocanaḥ

12,126.013c upāyāj javanair aśvaiḥ sabalaḥ sāvarodhanaḥ

12,126.014a smaran putram araṇye vai naṣṭaṃ paramadurmanāḥ

12,126.014c bhūridyumnapitā dhīmān raghuśreṣṭho mahāyaśāḥ

12,126.015a iha drakṣyāmi taṃ putraṃ drakṣyāmīheti pārthivaḥ

12,126.015c evam āśākṛto rājaṃś caran vanam idaṃ purā

12,126.016a durlabhaḥ sa mayā draṣṭuṃ nūnaṃ paramadhārmikaḥ

12,126.016c ekaḥ putro mahāraṇye naṣṭa ity asakṛt tadā

12,126.017a durlabhaḥ sa mayā draṣṭum āśā ca mahatī mama

12,126.017c tayā parītagātro 'haṃ mumūrṣur nātra saṃśayaḥ

12,126.018a etac chrutvā sa bhagavāṃs tanur munivarottamaḥ

12,126.018c avākśirā dhyānaparo muhūrtam iva tasthivān

12,126.019a tam anudhyāntam ālakṣya rājā paramadurmanāḥ

12,126.019c uvāca vākyaṃ dīnātmā mandaṃ mandam ivāsakṛt

12,126.020a durlabhaṃ kiṃ nu viprarṣe āśāyāś caiva kiṃ bhavet

12,126.020c bravītu bhagavān etad yadi guhyaṃ na tan mayi

12,126.021a maharṣir bhagavāṃs tena pūrvam āsīd vimānitaḥ

12,126.021c bāliśāṃ buddhim āsthāya mandabhāgyatayātmanaḥ

12,126.022a arthayan kalaśaṃ rājan kāñcanaṃ valkalāni ca

12,126.022b*0291_01 avajñāpūrvakenāpi na saṃpāditavāṃs tataḥ

12,126.022c nirviṇṇaḥ sa tu viprarṣir nirāśaḥ samapadyata

12,126.023a evam uktvābhivādyātha tam ṛṣiṃ lokapūjitam

12,126.023c śrānto nyaṣīdad dharmātmā yathā tvaṃ narasattama

12,126.024a arghyaṃ tataḥ samānīya pādyaṃ caiva mahān ṛṣiḥ

12,126.024c āraṇyakena vidhinā rājñe sarvaṃ nyavedayat

12,126.025a tatas te munayaḥ sarve parivārya nararṣabham

12,126.025c upāviśan puraskṛtya saptarṣaya iva dhruvam

12,126.026a apṛcchaṃś caiva te tatra rājānam aparājitam

12,126.026c prayojanam idaṃ sarvam āśramasya praveśanam

12,126.027 rājovāca

12,126.027a vīradyumna iti khyāto rājāhaṃ dikṣu viśrutaḥ

12,126.027c bhūridyumnaṃ sutaṃ naṣṭam anveṣṭuṃ vanam āgataḥ

12,126.028a ekaputraḥ sa viprāgrya bāla eva ca so 'nagha

12,126.028c na dṛśyate vane cāsmiṃs tam anveṣṭuṃ carāmy aham

12,126.029 ṛṣabha uvāca

12,126.029a evam ukte tu vacane rājñā munir adhomukhaḥ

12,126.029c tūṣṇīm evābhavat tatra na ca pratyuktavān nṛpam

12,126.030a sa hi tena purā vipro rājñā nātyarthamānitaḥ

12,126.030c āśākṛśaṃ ca rājendra tapo dīrghaṃ samāsthitaḥ

12,126.031a pratigraham ahaṃ rājñāṃ na kariṣye kathaṃ cana

12,126.031c anyeṣāṃ caiva varṇānām iti kṛtvā dhiyaṃ tadā

12,126.032a āśā hi puruṣaṃ bālaṃ lālāpayati tasthuṣī

12,126.032c tām ahaṃ vyapaneṣyāmi iti kṛtvā vyavasthitaḥ

12,126.032d*0292_01 vīradyumnas tu taṃ bhūyaḥ papraccha munisattamam

12,126.033 rājovāca

12,126.033a āśāyāḥ kiṃ kṛśatvaṃ ca kiṃ ceha bhuvi durlabham

12,126.033c bravītu bhagavān etat tvaṃ hi dharmārthadarśivān

12,126.034 ṛṣabha uvāca

12,126.034a tataḥ saṃsmṛtya tat sarvaṃ smārayiṣyann ivābravīt

12,126.034c rājānaṃ bhagavān vipras tataḥ kṛśatanus tanuḥ

12,126.035a kṛśatve na samaṃ rājann āśāyā vidyate nṛpa

12,126.035c tasyā vai durlabhatvāt tu prārthitāḥ pārthivā mayā

12,126.036 rājovāca

12,126.036a kṛśākṛśe mayā brahman gṛhīte vacanāt tava

12,126.036c durlabhatvaṃ ca tasyaiva vedavākyam iva dvija

12,126.037a saṃśayas tu mahāprājña saṃjāto hṛdaye mama

12,126.037c tan me sattama tattvena vaktum arhasi pṛcchataḥ

12,126.038a tvattaḥ kṛśataraṃ kiṃ nu bravītu bhagavān idam

12,126.038c yadi guhyaṃ na te vipra loke 'smin kiṃ nu durlabham

12,126.039 kṛśatanur uvāca

12,126.039a durlabho 'py atha vā nāsti yo 'rthī dhṛtim ivāpnuyāt

12,126.039c sudurlabhataras tāta yo 'rthinaṃ nāvamanyate

12,126.040a saṃśrutya nopakriyate paraṃ śaktyā yathārhataḥ

12,126.040c saktā yā sarvabhūteṣu sāśā kṛśatarī mayā

12,126.040d*0293_01 kṛtaghneṣu ca yā saktā nṛśaṃseṣv alaseṣu ca

12,126.040d*0293_02 apakāriṣu yā saktā sāśā kṛśatarī mayā

12,126.041a ekaputraḥ pitā putre naṣṭe vā proṣite tathā

12,126.041c pravṛttiṃ yo na jānāti sāśā kṛśatarī mayā

12,126.042a prasave caiva nārīṇāṃ vṛddhānāṃ putrakāritā

12,126.042c tathā narendra dhaninām āśā kṛśatarī mayā

12,126.042d*0294_01 pradānakāṅkṣiṇīnāṃ ca kanyānāṃ vayasi sthite

12,126.042d*0294_02 śrutvā kathās tathāyuktāḥ sāśā kṛśatarī mayā

12,126.043 ṛṣabha uvāca

12,126.043a etac chrutvā tato rājan sa rājā sāvarodhanaḥ

12,126.043c saṃspṛśya pādau śirasā nipapāta dvijarṣabhe

12,126.044 rājovāca

12,126.044a prasādaye tvā bhagavan putreṇecchāmi saṃgatim

12,126.044b*0295_01 yad etad uktaṃ bhavatā saṃprati dvijasattama

12,126.044c vṛṇīṣva ca varaṃ vipra yam icchasi yathāvidhi

12,126.045 ṛṣabha uvāca

12,126.045a abravīc ca hi taṃ vākyaṃ rājā rājīvalocanaḥ

12,126.045c satyam etad yathā vipra tvayoktaṃ nāsty ato mṛṣā

12,126.046a tataḥ prahasya bhagavāṃs tanur dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,126.046c putram asyānayat kṣipraṃ tapasā ca śrutena ca

12,126.047a taṃ samānāyya putraṃ tu tadopālabhya pārthivam

12,126.047c ātmānaṃ darśayām āsa dharmaṃ dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,126.048a saṃdarśayitvā cātmānaṃ divyam adbhutadarśanam

12,126.048c vipāpmā vigatakrodhaś cacāra vanam antikāt

12,126.049a etad dṛṣṭaṃ mayā rājaṃs tataś ca vacanaṃ śrutam

12,126.049c āśām apanayasvāśu tataḥ kṛśatarīm imām

12,126.050 bhīṣma uvāca

12,126.050a sa tatrokto mahārāja ṛṣabheṇa mahātmanā

12,126.050c sumitro 'panayat kṣipram āśāṃ kṛśatarīṃ tadā

12,126.051a evaṃ tvam api kaunteya śrutvā vāṇīm imāṃ mama

12,126.051c sthiro bhava yathā rājan himavān acalottamaḥ

12,126.052a tvaṃ hi draṣṭā ca śrotā ca kṛcchreṣv arthakṛteṣv iha

12,126.052c śrutvā mama mahārāja na saṃtaptum ihārhasi

12,127.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,127.001a nāmṛtasyeva paryāptir mamāsti bruvati tvayi

12,127.001b*0296_01 yady api syāt parāvṛttis tathātṛpto 'smi bhārata

12,127.001c tasmāt kathaya bhūyas tvaṃ dharmam eva pitāmaha

12,127.001d*0297_01 na hi tṛptiṃ parāṃ yāmi dharme kautūhalaṃ hi me

12,127.002 bhīṣma uvāca

12,127.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,127.002c gautamasya ca saṃvādaṃ yamasya ca mahātmanaḥ

12,127.003a pāriyātragiriṃ prāpya gautamasyāśramo mahān

12,127.003c uvāsa gautamo yatra kālaṃ tad api me śṛṇu

12,127.004a ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi so 'tapyad gautamas tapaḥ

12,127.004c tam ugratapasaṃ yuktaṃ tapasā bhāvitaṃ munim

12,127.005a upayāto naravyāghra lokapālo yamas tadā

12,127.005c tam apaśyat sutapasam ṛṣiṃ vai gautamaṃ munim

12,127.006a sa taṃ viditvā brahmarṣir yamam āgatam ojasā

12,127.006c prāñjaliḥ prayato bhūtvā upasṛptas tapodhanaḥ

12,127.007a taṃ dharmarājo dṛṣṭvaiva namaskṛtya nararṣabham

12,127.007c nyamantrayata dharmeṇa kriyatāṃ kim iti bruvan

12,127.008 gautama uvāca

12,127.008a mātāpitṛbhyām ānṛṇyaṃ kiṃ kṛtvā samavāpnuyāt

12,127.008c kathaṃ ca lokān aśnāti puruṣo durlabhāñ śubhān

12,127.009 yama uvāca

12,127.009*0298_01 nānyat tīrthaṃ na devo 'nyo dharmo 'nyo na kathaṃ cana

12,127.009*0298_02 naraṃ tāvad ajānantaṃ pāvayanti mahīpatim

12,127.009*0298_03 tasmāt pāpaṃ parityajya bhaktim āsthāya śāśvatīm

12,127.009*0298_04 karmaṇā manasā vācāto bhajann anṛṇo bhavet

12,127.009a tapaḥśaucavatā nityaṃ satyadharmaratena ca

12,127.009c mātāpitror aharahaḥ pūjanaṃ kāryam añjasā

12,127.010a aśvamedhaiś ca yaṣṭavyaṃ bahubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ

12,127.010c tena lokān upāśnāti puruṣo 'dbhutadarśanān

12,128.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,128.001a mitraiḥ prahīyamāṇasya bahvamitrasya kā gatiḥ

12,128.001c rājñaḥ saṃkṣīṇakośasya balahīnasya bhārata

12,128.002a duṣṭāmātyasahāyasya srutamantrasya sarvataḥ

12,128.002c rājyāt pracyavamānasya gatim anyām apaśyataḥ

12,128.003a paracakrābhiyātasya durbalasya balīyasā

12,128.003a*0299_01 **** **** pararāṣṭrāṇi mṛdnataḥ

12,128.003a*0299_02 vigrahe vartamānasya

12,128.003c asaṃvihitarāṣṭrasya deśakālāvajānataḥ

12,128.004a aprāpyaṃ ca bhavet sāntvaṃ bhedo vāpy atipīḍanāt

12,128.004c jīvitaṃ cārthahetor vā tatra kiṃ sukṛtaṃ bhavet

12,128.005 bhīṣma uvāca

12,128.005a guhyaṃ mā dharmam aprākṣīr atīva bharatarṣabha

12,128.005c apṛṣṭo notsahe vaktuṃ dharmam enaṃ yudhiṣṭhira

12,128.006a dharmo hy aṇīyān vacanād buddheś ca bharatarṣabha

12,128.006c śrutvopāsya sadācāraiḥ sādhur bhavati sa kva cit

12,128.007a karmaṇā buddhipūrveṇa bhavaty āḍhyo na vā punaḥ

12,128.007c tādṛśo 'yam anupraśnaḥ sa vyavasyas tvayā dhiyā

12,128.008a upāyaṃ dharmabahulaṃ yātrārthaṃ śṛṇu bhārata

12,128.008c nāham etādṛśaṃ dharmaṃ bubhūṣe dharmakāraṇāt

12,128.008e duḥkhādāna ihāḍhyeṣu syāt tu paścāt kṣamo mataḥ

12,128.009a anugamya gatīnāṃ ca sarvāsām eva niścayam

12,128.009c yathā yathā hi puruṣo nityaṃ śāstram avekṣate

12,128.009e tathā tathā vijānāti vijñānaṃ cāsya rocate

12,128.010a avijñānād ayogaś ca puruṣasyopajāyate

12,128.010c avijñānād ayogo hi yogo bhūtikaraḥ punaḥ

12,128.011a aśaṅkamāno vacanam anasūyur idaṃ śṛṇu

12,128.011c rājñaḥ kośakṣayād eva jāyate balasaṃkṣayaḥ

12,128.012a kośaṃ saṃjanayed rājā nirjalebhyo yathā jalam

12,128.012c kālaṃ prāpyānugṛhṇīyād eṣa dharmo 'tra sāṃpratam

12,128.013a upāyadharmaṃ prāpyainaṃ pūrvair ācaritaṃ janaiḥ

12,128.013c anyo dharmaḥ samarthānām āpatsv anyaś ca bhārata

12,128.014a prākkośaḥ procyate dharmo buddhir dharmād garīyasī

12,128.014c dharmaṃ prāpya nyāyavṛttim abalīyān na vindati

12,128.015a yasmād dhanasyopapattir ekāntena na vidyate

12,128.015c tasmād āpady adharmo 'pi śrūyate dharmalakṣaṇaḥ

12,128.016a adharmo jāyate yasminn iti vai kavayo viduḥ

12,128.016c anantaraḥ kṣatriyasya iti vai vicikitsase

12,128.017a yathāsya dharmo na glāyen neyāc chatruvaśaṃ yathā

12,128.017c tat kartavyam ihety āhur nātmānam avasādayet

12,128.018a sannātmā naiva dharmasya na parasya na cātmanaḥ

12,128.018c sarvopāyair ujjihīrṣed ātmānam iti niścayaḥ

12,128.019a tatra dharmavidāṃ tāta niścayo dharmanaipuṇe

12,128.019c udyamo jīvanaṃ kṣatre bāhuvīryād iti śrutiḥ

12,128.020a kṣatriyo vṛttisaṃrodhe kasya nādātum arhati

12,128.020c anyatra tāpasasvāc ca brāhmaṇasvāc ca bhārata

12,128.021a yathā vai brāhmaṇaḥ sīdann ayājyam api yājayet

12,128.021c abhojyānnāni cāśnīyāt tathedaṃ nātra saṃśayaḥ

12,128.022a pīḍitasya kim advāram utpatho nidhṛtasya vā

12,128.022c advārataḥ pradravati yadā bhavati pīḍitaḥ

12,128.023a tasya kośabalajyānyā sarvalokaparābhavaḥ

12,128.023c bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā

12,128.024a svadharmānantarā vṛttir yānyān anupajīvataḥ

12,128.024c vahataḥ prathamaṃ kalpam anukalpena jīvanam

12,128.025a āpadgatena dharmāṇām anyāyenopajīvanam

12,128.025c api hy etad brāhmaṇeṣu dṛṣṭaṃ vṛttiparikṣaye

12,128.026a kṣatriye saṃśayaḥ kaḥ syād ity etan niścitaṃ sadā

12,128.026c ādadīta viśiṣṭebhyo nāvasīdet kathaṃ cana

12,128.027a hantāraṃ rakṣitāraṃ ca prajānāṃ kṣatriyaṃ viduḥ

12,128.027c tasmāt saṃrakṣatā kāryam ādānaṃ kṣatrabandhunā

12,128.028a anyatra rājan hiṃsāyā vṛttir nehāsti kasya cit

12,128.028c apy araṇyasamutthasya ekasya carato muneḥ

12,128.029a na śaṅkhalikhitāṃ vṛttiṃ śakyam āsthāya jīvitum

12,128.029c viśeṣataḥ kuruśreṣṭha prajāpālanam īpsatā

12,128.030a parasparābhisaṃrakṣā rājñā rāṣṭreṇa cāpadi

12,128.030c nityam eveha kartavyā eṣa dharmaḥ sanātanaḥ

12,128.031a rājā rāṣṭraṃ yathāpatsu dravyaughaiḥ parirakṣati

12,128.031c rāṣṭreṇa rājā vyasane parirakṣyas tathā bhavet

12,128.032a kośaṃ daṇḍaṃ balaṃ mitraṃ yad anyad api saṃcitam

12,128.032c na kurvītāntaraṃ rāṣṭre rājā parigate kṣudhā

12,128.033a bījaṃ bhaktena saṃpādyam iti dharmavido viduḥ

12,128.033c atraitac chambarasyāhur mahāmāyasya darśanam

12,128.034a dhik tasya jīvitaṃ rājño rāṣṭre yasyāvasīdati

12,128.034c avṛttyāntyamanuṣyo 'pi yo vai veda śiber vacaḥ

12,128.035a rājñaḥ kośabalaṃ mūlaṃ kośamūlaṃ punar balam

12,128.035c tan mūlaṃ sarvadharmāṇāṃ dharmamūlāḥ punaḥ prajāḥ

12,128.036a nānyān apīḍayitveha kośaḥ śakyaḥ kuto balam

12,128.036c tadarthaṃ pīḍayitvā ca doṣaṃ na prāptum arhati

12,128.037a akāryam api yajñārthaṃ kriyate yajñakarmasu

12,128.037c etasmāt kāraṇād rājā na doṣaṃ prāptum arhati

12,128.038a arthārtham anyad bhavati viparītam athāparam

12,128.038c anarthārtham athāpy anyat tat sarvaṃ hy arthalakṣaṇam

12,128.038e evaṃ buddhyā saṃprapaśyen medhāvī kāryaniścayam

12,128.039a yajñārtham anyad bhavati yajñe nārthas tathāparaḥ

12,128.039c yajñasyārthārtham evānyat tat sarvaṃ yajñasādhanam

12,128.040a upamām atra vakṣyāmi dharmatattvaprakāśinīm

12,128.040c yūpaṃ chindanti yajñārthaṃ tatra ye paripanthinaḥ

12,128.041a drumāḥ ke cana sāmantā dhruvaṃ chindanti tān api

12,128.041c te cāpi nipatanto 'nyān nighnanti ca vanaspatīn

12,128.042a evaṃ kośasya mahato ye narāḥ paripanthinaḥ

12,128.042c tān ahatvā na paśyāmi siddhim atra paraṃtapa

12,128.043a dhanena jayate lokāv ubhau param imaṃ tathā

12,128.043c satyaṃ ca dharmavacanaṃ yathā nāsty adhanas tathā

12,128.044a sarvopāyair ādadīta dhanaṃ yajñaprayojanam

12,128.044c na tulyadoṣaḥ syād evaṃ kāryākāryeṣu bhārata

12,128.045a naitau saṃbhavato rājan kathaṃ cid api bhārata

12,128.045c na hy araṇyeṣu paśyāmi dhanavṛddhān ahaṃ kva cit

12,128.046a yad idaṃ dṛśyate vittaṃ pṛthivyām iha kiṃ cana

12,128.046c mamedaṃ syān mamedaṃ syād ity ayaṃ kāṅkṣate janaḥ

12,128.047a na ca rājyasamo dharmaḥ kaś cid asti paraṃtapa

12,128.047c dharmaṃ śaṃsanti te rājñām āpadartham ito 'nyathā

12,128.048a dānena karmaṇā cānye tapasānye tapasvinaḥ

12,128.048c buddhyā dākṣyeṇa cāpy anye cinvanti dhanasaṃcayān

12,128.049a adhanaṃ durbalaṃ prāhur dhanena balavān bhavet

12,128.049c sarvaṃ dhanavataḥ prāpyaṃ sarvaṃ tarati kośavān

12,128.049e kośād dharmaś ca kāmaś ca paro lokas tathāpy ayam

12,128.049f*0300_01 taṃ ca dharmeṇa lipseta nādharmeṇa kadā cana

12,128.049f*0301_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

12,128.049f*0301_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet

12,129.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,129.001a kṣīṇasya dīrghasūtrasya sānukrośasya bandhuṣu

12,129.001c viraktapaurarāṣṭrasya nirdravyanicayasya ca

12,129.002a pariśaṅkitamukhyasya srutamantrasya bhārata

12,129.002c asaṃbhāvitamitrasya bhinnāmātyasya sarvaśaḥ

12,129.003a paracakrābhiyātasya durbalasya balīyasā

12,129.003c āpannacetaso brūhi kiṃ kāryam avaśiṣyate

12,129.004 bhīṣma uvāca

12,129.004a bāhyaś ced vijigīṣuḥ syād dharmārthakuśalaḥ śuciḥ

12,129.004c javena saṃdhiṃ kurvīta pūrvān pūrvān vimokṣayan

12,129.005a adharmavijigīṣuś ced balavān pāpaniścayaḥ

12,129.005c ātmanaḥ saṃnirodhena saṃdhiṃ tenābhiyojayet

12,129.006a apāsya rājadhānīṃ vā tared anyena vāpadam

12,129.006c tadbhāvabhāve dravyāṇi jīvan punar upārjayet

12,129.007a yās tu syuḥ kevalatyāgāc chakyās taritum āpadaḥ

12,129.007c kas tatrādhikam ātmānaṃ saṃtyajed arthadharmavit

12,129.008a avarodhāj jugupseta kā sapatnadhane dayā

12,129.008c na tv evātmā pradātavyaḥ śakye sati kathaṃ cana

12,129.009 yudhiṣṭhira uvāca

12,129.009a ābhyantare prakupite bāhye copanipīḍite

12,129.009c kṣīṇe kośe srute mantre kiṃ kāryam avaśiṣyate

12,129.010 bhīṣma uvāca

12,129.010a kṣipraṃ vā saṃdhikāmaḥ syāt kṣipraṃ vā tīkṣṇavikramaḥ

12,129.010c padāpanayanaṃ kṣipram etāvat sāṃparāyikam

12,129.011a anuraktena puṣṭena hṛṣṭena jagatīpate

12,129.011c alpenāpi hi sainyena mahīṃ jayati pārthivaḥ

12,129.012a hato vā divam ārohed vijayī kṣitim āvaset

12,129.012c yuddhe tu saṃtyajan prāṇāñ śakrasyaiti salokatām

12,129.013a sarvalokāgamaṃ kṛtvā mṛdutvaṃ gantum eva ca

12,129.013c viśvāsād vinayaṃ kuryād vyavasyed vāpy upānahau

12,129.014a apakramitum icched vā yathākāmaṃ tu sāntvayet

12,129.014c viliṅgamitvā mitreṇa tataḥ svayam upakramet

12,130.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,130.001a hīne paramake dharme sarvalokātilaṅghini

12,130.001c sarvasmin dasyusād bhūte pṛthivyām upajīvane

12,130.002a kenāsmin brāhmaṇo jīvej jaghanye kāla āgate

12,130.002c asaṃtyajan putrapautrān anukrośāt pitāmaha

12,130.003 bhīṣma uvāca

12,130.003a vijñānabalam āsthāya jīvitavyaṃ tathāgate

12,130.003c sarvaṃ sādhvartham evedam asādhvarthaṃ na kiṃ cana

12,130.004a asādhubhyo nirādāya sādhubhyo yaḥ prayacchati

12,130.004c ātmānaṃ saṃkramaṃ kṛtvā kṛtsnadharmavid eva saḥ

12,130.005a suroṣeṇātmano rājan rājye sthitim akopayan

12,130.005c adattam apy ādadīta dātur vittaṃ mameti vā

12,130.006a vijñānabalapūto yo vartate ninditeṣv api

12,130.006c vṛttavijñānavān dhīraḥ kas taṃ kiṃ vaktum arhati

12,130.007a yeṣāṃ balakṛtā vṛttir naiṣām anyābhirocate

12,130.007c tejasābhipravardhante balavanto yudhiṣṭhira

12,130.008a yad eva prakṛtaṃ śāstram aviśeṣeṇa vindati

12,130.008c tad eva madhyāḥ sevante medhāvī cāpy athottaram

12,130.009a ṛtvikpurohitācāryān satkṛtair abhipūjitān

12,130.009c na brāhmaṇān yātayeta doṣān prāpnoti yātayan

12,130.010a etat pramāṇaṃ lokasya cakṣur etat sanātanam

12,130.010c tat pramāṇo 'vagāheta tena tat sādhv asādhu vā

12,130.011a bahūni grāmavāstavyā roṣād brūyuḥ parasparam

12,130.011c na teṣāṃ vacanād rājā satkuryād yātayeta vā

12,130.012a na vācyaḥ parivādo vai na śrotavyaḥ kathaṃ cana

12,130.012c karṇāv eva pidhātavyau prastheyaṃ vā tato 'nyataḥ

12,130.013a na vai satāṃ vṛttam etat parivādo na paiśunam

12,130.013c guṇānām eva vaktāraḥ santaḥ satsu yudhiṣṭhira

12,130.014a yathā samadhurau damyau sudāntau sādhuvāhinau

12,130.014c dhuram udyamya vahatas tathā varteta vai nṛpaḥ

12,130.014e yathā yathāsya vahataḥ sahāyāḥ syus tathāpare

12,130.015a ācāram eva manyante garīyo dharmalakṣaṇam

12,130.015c apare naivam icchanti ye śaṅkhalikhitapriyāḥ

12,130.015e mārdavād atha lobhād vā te brūyur vākyam īdṛśam

12,130.016a ārṣam apy atra paśyanti vikarmasthasya yāpanam

12,130.016c na cārṣāt sadṛśaṃ kiṃ cit pramāṇaṃ vidyate kva cit

12,130.017a devā api vikarmasthaṃ yātayanti narādhamam

12,130.017c vyājena vindan vittaṃ hi dharmāt tu parihīyate

12,130.018a sarvataḥ satkṛtaḥ sadbhir bhūtiprabhavakāraṇaiḥ

12,130.018c hṛdayenābhyanujñāto yo dharmas taṃ vyavasyati

12,130.019a yaś caturguṇasaṃpannaṃ dharmaṃ veda sa dharmavit

12,130.019c aher iva hi dharmasya padaṃ duḥkhaṃ gaveṣitum

12,130.020a yathā mṛgasya viddhasya mṛgavyādhaḥ padaṃ nayet

12,130.020c kakṣe rudhirapātena tathā dharmapadaṃ nayet

12,130.021a evaṃ sadbhir vinītena pathā gantavyam acyuta

12,130.021c rājarṣīṇāṃ vṛttam etad avagaccha yudhiṣṭhira

12,131.001 bhīṣma uvāca

12,131.001a svarāṣṭrāt pararāṣṭrāc ca kośaṃ saṃjanayen nṛpaḥ

12,131.001c kośād dhi dharmaḥ kaunteya rājyamūlaḥ pravartate

12,131.002a tasmāt saṃjanayet kośaṃ saṃhṛtya paripālayet

12,131.002c paripālyānugṛhṇīyād eṣa dharmaḥ sanātanaḥ

12,131.003a na kośaḥ śuddhaśaucena na nṛśaṃsena jāyate

12,131.003c padaṃ madhyamam āsthāya kośasaṃgrahaṇaṃ caret

12,131.004a abalasya kutaḥ kośo hy akośasya kuto balam

12,131.004c abalasya kuto rājyam arājñaḥ śrīḥ kuto bhavet

12,131.005a uccair vṛtteḥ śriyo hānir yathaiva maraṇaṃ tathā

12,131.005c tasmāt kośaṃ balaṃ mitrāṇy atha rājā vivardhayet

12,131.006a hīnakośaṃ hi rājānam avajānanti mānavāḥ

12,131.006c na cāsyālpena tuṣyanti kāryam abhyutsahanti ca

12,131.007a śriyo hi kāraṇād rājā satkriyāṃ labhate parām

12,131.007c sāsya gūhati pāpāni vāso guhyam iva striyāḥ

12,131.008a ṛddhim asyānuvartante purā viprakṛtā janāḥ

12,131.008c śālāvṛkā ivājasraṃ jighāṃsūn iva vindati

12,131.008e īdṛśasya kuto rājñaḥ sukhaṃ bharatasattama

12,131.009a udyacched eva na glāyed udyamo hy eva pauruṣam

12,131.009c apy aparvaṇi bhajyeta na nameteha kasya cit

12,131.010a apy araṇyaṃ samāśritya cared dasyugaṇaiḥ saha

12,131.010c na tv evoddhṛtamaryādair dasyubhiḥ sahitaś caret

12,131.010e dasyūnāṃ sulabhā senā raudrakarmasu bhārata

12,131.011a ekāntena hy amaryādāt sarvo 'py udvijate janaḥ

12,131.011c dasyavo 'py upaśaṅkante niranukrośakāriṇaḥ

12,131.012a sthāpayed eva maryādāṃ janacittaprasādinīm

12,131.012c alpāpy atheha maryādā loke bhavati pūjitā

12,131.013a nāyaṃ loko 'sti na para iti vyavasito janaḥ

12,131.013c nālaṃ gantuṃ ca viśvāsaṃ nāstike bhayaśaṅkini

12,131.014a yathā sadbhiḥ parādānam ahiṃsā dasyubhis tathā

12,131.014c anurajyanti bhūtāni samaryādeṣu dasyuṣu

12,131.015a ayudhyamānasya vadho dārāmarśaḥ kṛtaghnatā

12,131.015c brahmavittasya cādānaṃ niḥśeṣakaraṇaṃ tathā

12,131.015e striyā moṣaḥ paristhānaṃ dasyuṣv etad vigarhitam

12,131.016a sa eṣa eva bhavati dasyur etāni varjayan

12,131.016c abhisaṃdadhate ye na vināśāyāsya bhārata

12,131.016e naśeṣam evopālabhya na kurvantīti niścayaḥ

12,131.017a tasmāt saśeṣaṃ kartavyaṃ svādhīnam api dasyubhiḥ

12,131.017c na balastho 'ham asmīti nṛśaṃsāni samācaret

12,131.018a saśeṣakāriṇas tāta śeṣaṃ paśyanti sarvataḥ

12,131.018c niḥśeṣakāriṇo nityam aśeṣakaraṇād bhayam

12,132.001 bhīṣma uvāca

12,132.001*0302_01 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,132.001a atra karmāntavacanaṃ kīrtayanti purāvidaḥ

12,132.001c pratyakṣāv eva dharmārthau kṣatriyasya vijānataḥ

12,132.001e tatra na vyavadhātavyaṃ parokṣā dharmayāpanā

12,132.002a adharmo dharma ity etad yathā vṛkapadaṃ tathā

12,132.002c dharmādharmaphale jātu na dadarśeha kaś cana

12,132.003a bubhūṣed balavān eva sarvaṃ balavato vaśe

12,132.003c śriyaṃ balam amātyāṃś ca balavān iha vindati

12,132.004a yo hy anāḍhyaḥ sa patitas tad ucchiṣṭaṃ yad alpakam

12,132.004c bahv apathyaṃ balavati na kiṃ cit trāyate bhayāt

12,132.005a ubhau satyādhikārau tau trāyete mahato bhayāt

12,132.005c ati dharmād balaṃ manye balād dharmaḥ pravartate

12,132.006a bale pratiṣṭhito dharmo dharaṇyām iva jaṅgamaḥ

12,132.006c dhūmo vāyor iva vaśaṃ balaṃ dharmo 'nuvartate

12,132.007a anīśvare balaṃ dharmo drumaṃ vallīva saṃśritā

12,132.007c vaśyo balavatāṃ dharmaḥ sukhaṃ bhogavatām iva

12,132.007e nāsty asādhyaṃ balavatāṃ sarvaṃ balavatāṃ śuci

12,132.008a durācāraḥ kṣīṇabalaḥ parimāṇaṃ niyacchati

12,132.008c atha tasmād udvijate sarvo loko vṛkād iva

12,132.009a apadhvasto hy avamato duḥkhaṃ jīvati jīvitam

12,132.009c jīvitaṃ yad avakṣiptaṃ yathaiva maraṇaṃ tathā

12,132.010a yad enam āhuḥ pāpena cāritreṇa vinikṣatam

12,132.010c sa bhṛśaṃ tapyate 'nena vākśalyena parikṣataḥ

12,132.011a atraitad āhur ācāryāḥ pāpasya parimokṣaṇe

12,132.011c trayīṃ vidyāṃ niṣeveta tathopāsīta sa dvijān

12,132.012a prasādayen madhurayā vācāpy atha ca karmaṇā

12,132.012c mahāmanāś caiva bhaved vivahec ca mahākule

12,132.013a ity asmīti vaded evaṃ pareṣāṃ kīrtayan guṇān

12,132.013c japed udakaśīlaḥ syāt peśalo nātijalpanaḥ

12,132.014a brahmakṣatraṃ saṃpraviśed bahu kṛtvā suduṣkaram

12,132.014c ucyamāno 'pi lokena bahu tat tad acintayan

12,132.015a apāpo hy evam ācāraḥ kṣipraṃ bahumato bhavet

12,132.015c sukhaṃ vittaṃ ca bhuñjīta vṛttenaitena gopayet

12,132.015d*0303_01 api tebhyo mṛgān hatvā nayec ca satataṃ vane

12,132.015d*0303_02 yasmin na pratigṛhṇanti dasyubhojanaśaṅkayā

12,132.015e loke ca labhate pūjāṃ paratra ca mahat phalam

12,133.001 bhīṣma uvāca

12,133.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,133.001c yathā dasyuḥ samaryādaḥ pretyabhāve na naśyati

12,133.002a prahartā matimāñ śūraḥ śrutavān anṛśaṃsavān

12,133.002c rakṣann akṣayiṇaṃ dharmaṃ brahmaṇyo gurupūjakaḥ

12,133.003a niṣādyāṃ kṣatriyāj jātaḥ kṣatradharmānupālakaḥ

12,133.003c kāpavyo nāma naiṣādir dasyutvāt siddhim āptavān

12,133.004a araṇye sāyapūrvāhṇe mṛgayūthaprakopitā

12,133.004b*0304_01 asti kāpalyasa iti mṛgayur dharmakovidaḥ

12,133.004c vidhijño mṛgajātīnāṃ nipānānāṃ ca kovidaḥ

12,133.005a sarvakānanadeśajñaḥ pāriyātracaraḥ sadā

12,133.005c dharmajñaḥ sarvabhūtānām amogheṣur dṛḍhāyudhaḥ

12,133.006a apy anekaśatāḥ senā eka eva jigāya saḥ

12,133.006c sa vṛddhāv andhapitarau mahāraṇye 'bhyapūjayat

12,133.007a madhumāṃsair mūlaphalair annair uccāvacair api

12,133.007c satkṛtya bhojayām āsa samyak paricacāra ca

12,133.008a āraṇyakān pravrajitān brāhmaṇān paripālayan

12,133.008c api tebhyo mṛgān hatvā nināya ca mahāvane

12,133.009a ye sma na pratigṛhṇanti dasyubhojanaśaṅkayā

12,133.009c teṣām āsajya geheṣu kālya eva sa gacchati

12,133.010a taṃ bahūni sahasrāṇi grāmaṇitve 'bhivavrire

12,133.010c nirmaryādāni dasyūnāṃ niranukrośakāriṇām

12,133.011 dasyava ūcuḥ

12,133.011a muhūrtadeśakālajña prājña śīladṛḍhāyudha

12,133.011c grāmaṇīr bhava no mukhyaḥ sarveṣām eva saṃmataḥ

12,133.012a yathā yathā vakṣyasi naḥ kariṣyāmas tathā tathā

12,133.012c pālayāsmān yathānyāyaṃ yathā mātā yathā pitā

12,133.013 kāpavya uvāca

12,133.013a mā vadhīs tvaṃ striyaṃ bhīruṃ mā śiśuṃ mā tapasvinam

12,133.013c nāyudhyamāno hantavyo na ca grāhyā balāt striyaḥ

12,133.014a sarvathā strī na hantavyā sarvasattveṣu yudhyatā

12,133.014c nityaṃ gobrāhmaṇe svasti yoddhavyaṃ ca tadarthataḥ

12,133.015a sasyaṃ ca nāpahantavyaṃ sīravighnaṃ ca mā kṛthāḥ

12,133.015b*0305_01 pitaro devatā viprāḥ śapanty atra nivārite

12,133.015c pūjyante yatra devāś ca pitaro 'tithayas tathā

12,133.016a sarvabhūteṣv api ca vai brāhmaṇo mokṣam arhati

12,133.016c kāryā cāpacitis teṣāṃ sarvasvenāpi yā bhavet

12,133.017a yasya hy ete saṃpraruṣṭā mantrayanti parābhavam

12,133.017c na tasya triṣu lokeṣu trātā bhavati kaś cana

12,133.018a yo brāhmaṇān paribhaved vināśaṃ vāpi rocayet

12,133.018c sūryodaya ivāvaśyaṃ dhruvaṃ tasya parābhavaḥ

12,133.019a ihaiva phalam āsīnaḥ pratyākāṅkṣati śaktitaḥ

12,133.019c ye ye no na pradāsyanti tāṃs tān senābhiyāsyati

12,133.020a śiṣṭyarthaṃ vihito daṇḍo na vadhārthaṃ viniścayaḥ

12,133.020c ye ca śiṣṭān prabādhante dharmas teṣāṃ vadhaḥ smṛtaḥ

12,133.021a ye hi rāṣṭroparodhena vṛttiṃ kurvanti ke cana

12,133.021c tad eva te 'nu mīyante kuṇapaṃ kṛmayo yathā

12,133.022a ye punar dharmaśāstreṇa varterann iha dasyavaḥ

12,133.022c api te dasyavo bhūtvā kṣipraṃ siddhim avāpnuyuḥ

12,133.023 bhīṣma uvāca

12,133.023a tat sarvam upacakrus te kāpavyasyānuśāsanam

12,133.023c vṛttiṃ ca lebhire sarve pāpebhyaś cāpy upāraman

12,133.024a kāpavyaḥ karmaṇā tena mahatīṃ siddhim āptavān

12,133.024c sādhūnām ācaran kṣemaṃ dasyūn pāpān nivartayan

12,133.025a idaṃ kāpavyacaritaṃ yo nityam anukīrtayet

12,133.025c nāraṇyebhyaḥ sa bhūtebhyo bhayam ārchet kadā cana

12,133.026a bhayaṃ tasya na martyebhyo nāmartyebhyaḥ kathaṃ cana

12,133.026c na sato nāsato rājan sa hy araṇyeṣu gopatiḥ

12,134.001 bhīṣma uvāca

12,134.001a atra gāthā brahmagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ

12,134.001c yena mārgeṇa rājānaḥ kośaṃ saṃjanayanti ca

12,134.002a na dhanaṃ yajñaśīlānāṃ hāryaṃ devasvam eva tat

12,134.002c dasyūnāṃ niṣkriyāṇāṃ ca kṣatriyo hartum arhati

12,134.003a imāḥ prajāḥ kṣatriyāṇāṃ rakṣyāś cādyāś ca bhārata

12,134.003c dhanaṃ hi kṣatriyasyeha dvitīyasya na vidyate

12,134.004a tad asya syād balārthaṃ vā dhanaṃ yajñārtham eva vā

12,134.004c abhogyā hy oṣadhīś chittvā bhogyā eva pacanty uta

12,134.005a yo vai na devān na pitṝn na martyān haviṣārcati

12,134.005c ānantikāṃ tāṃ dhanitām āhur vedavido janāḥ

12,134.006a haret tad draviṇaṃ rājan dhārmikaḥ pṛthivīpatiḥ

12,134.006c na hi tat prīṇayel lokān na kośaṃ tadvidhaṃ nṛpaḥ

12,134.007a asādhubhyo nirādāya sādhubhyo yaḥ prayacchati

12,134.007c ātmānaṃ saṃkramaṃ kṛtvā manye dharmavid eva saḥ

12,134.007d*0306_01 tathā tathā jayel lokāñ śaktyā caiva yathā tathā

12,134.008a audbhijjā jantavaḥ ke cid yuktavāco yathā tathā

12,134.008c aniṣṭataḥ saṃbhavanti tathāyajñaḥ pratāyate

12,134.009a yathaiva daṃśamaśakaṃ yathā cāṇḍapipīlikam

12,134.009c saiva vṛttir ayajñeṣu tathā dharmo vidhīyate

12,134.010a yathā hy akasmād bhavati bhūmau pāṃsutṛṇolapam

12,134.010c tathaiveha bhaved dharmaḥ sūkṣmaḥ sūkṣmataro 'pi ca

12,135.001 bhīṣma uvāca

12,135.001*0307_01 anāgatavidhātā ca pratyutpannamatiś ca yaḥ

12,135.001*0307_02 dvāv eva sukham edhete dīrghasūtrī vinaśyati

12,135.001a atraiva cedam avyagraḥ śṛṇvākhyānam anuttamam

12,135.001c dīrghasūtraṃ samāśritya kāryākāryaviniścaye

12,135.002a nātigādhe jalasthāye suhṛdaḥ śakulās trayaḥ

12,135.002c prabhūtamatsye kaunteya babhūvuḥ sahacāriṇaḥ

12,135.003a atraikaḥ prāptakālajño dīrghadarśī tathāparaḥ

12,135.003c dīrghasūtraś ca tatraikas trayāṇāṃ jalacāriṇām

12,135.004a kadā cit taj jalasthāyaṃ matsyabandhāḥ samantataḥ

12,135.004c niḥsrāvayām āsur atho nimneṣu vividhair mukhaiḥ

12,135.005a prakṣīyamāṇaṃ taṃ buddhvā jalasthāyaṃ bhayāgame

12,135.005c abravīd dīrghadarśī tu tāv ubhau suhṛdau tadā

12,135.006a iyam āpat samutpannā sarveṣāṃ salilaukasām

12,135.006c śīghram anyatra gacchāmaḥ panthā yāvan na duṣyati

12,135.007a anāgatam anarthaṃ hi sunayair yaḥ prabādhate

12,135.007c na sa saṃśayam āpnoti rocatāṃ vāṃ vrajāmahe

12,135.008a dīrghasūtras tu yas tatra so 'bravīt samyag ucyate

12,135.008c na tu kāryā tvarā yāvad iti me niścitā matiḥ

12,135.009a atha saṃpratipattijñaḥ prābravīd dīrghadarśinam

12,135.009c prāpte kāle na me kiṃ cin nyāyataḥ parihāsyate

12,135.010a evam ukto nirākrāmad dīrghadarśī mahāmatiḥ

12,135.010c jagāma srotasaikena gambhīrasalilāśayam

12,135.011a tataḥ prasrutatoyaṃ taṃ samīkṣya salilāśayam

12,135.011c babandhur vividhair yogair matsyān matsyopajīvinaḥ

12,135.012a viloḍyamāne tasmiṃs tu srutatoye jalāśaye

12,135.012c agacchad grahaṇaṃ tatra dīrghasūtraḥ sahāparaiḥ

12,135.013a uddānaṃ kriyamāṇaṃ ca matsyānāṃ vīkṣya rajjubhiḥ

12,135.013c praviśyāntaram anyeṣām agrasat pratipattimān

12,135.014a grastam eva tad uddānaṃ gṛhītvāsta tathaiva saḥ

12,135.014c sarvān eva tu tāṃs tatra te vidur grathitā iti

12,135.015a tataḥ prakṣālyamāneṣu matsyeṣu vimale jale

12,135.015c tyaktvā rajjuṃ vimukto 'bhūc chīghraṃ saṃpratipattimān

12,135.016a dīrghasūtras tu mandātmā hīnabuddhir acetanaḥ

12,135.016c maraṇaṃ prāptavān mūḍho yathaivopahatendriyaḥ

12,135.017a evaṃ prāptatamaṃ kālaṃ yo mohān nāvabudhyate

12,135.017c sa vinaśyati vai kṣipraṃ dīrghasūtro yathā jhaṣaḥ

12,135.018a ādau na kurute śreyaḥ kuśalo 'smīti yaḥ pumān

12,135.018c sa saṃśayam avāpnoti yathā saṃpratipattimān

12,135.019a anāgatavidhānaṃ tu yo naraḥ kurute kṣamam

12,135.019c śreyaḥ prāpnoti so 'tyarthaṃ dīrghadarśī yathā hy asau

12,135.020a kalāḥ kāṣṭhā muhūrtāś ca dinā nāḍyaḥ kṣaṇā lavāḥ

12,135.020c pakṣā māsāś ca ṛtavas tulyāḥ saṃvatsarāṇi ca

12,135.021a pṛthivī deśa ity uktaḥ kālaḥ sa ca na dṛśyate

12,135.021c abhipretārthasiddhyarthaṃ nyāyato yac ca tat tathā

12,135.022a etau dharmārthaśāstreṣu mokṣaśāstreṣu carṣibhiḥ

12,135.022c pradhānāv iti nirdiṣṭau kāmeśābhimatau nṛṇām

12,135.023a parīkṣyakārī yuktas tu samyak samupapādayet

12,135.023c deśakālāv abhipretau tābhyāṃ phalam avāpnuyāt

12,136.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,136.001a sarvatra buddhiḥ kathitā śreṣṭhā te bharatarṣabha

12,136.001c anāgatā tathotpannā dīrghasūtrā vināśinī

12,136.002a tad icchāmi parāṃ buddhiṃ śrotuṃ bharatasattama

12,136.002c yathā rājan na muhyeta śatrubhiḥ parivāritaḥ

12,136.003a dharmārthakuśala prājña sarvaśāstraviśārada

12,136.003c pṛcchāmi tvā kuruśreṣṭha tan me vyākhyātum arhasi

12,136.004a śatrubhir bahubhir grasto yathā varteta pārthivaḥ

12,136.004c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ sarvam eva yathāvidhi

12,136.005a viṣamasthaṃ hi rājānaṃ śatravaḥ paripanthinaḥ

12,136.005c bahavo 'py ekam uddhartuṃ yatante pūrvatāpitāḥ

12,136.006a sarvataḥ prārthyamānena durbalena mahābalaiḥ

12,136.006c ekenaivāsahāyena śakyaṃ sthātuṃ kathaṃ bhavet

12,136.007a kathaṃ mitram ariṃ caiva vindeta bharatarṣabha

12,136.007c ceṣṭitavyaṃ kathaṃ cātra śatror mitrasya cāntare

12,136.008a prajñātalakṣaṇe rājann amitre mitratāṃ gate

12,136.008c kathaṃ nu puruṣaḥ kuryāt kiṃ vā kṛtvā sukhī bhavet

12,136.009a vigrahaṃ kena vā kuryāt saṃdhiṃ vā kena yojayet

12,136.009c kathaṃ vā śatrumadhyastho vartetābalavān iti

12,136.010a etad vai sarvakṛtyānāṃ paraṃ kṛtyaṃ paraṃtapa

12,136.010c naitasya kaś cid vaktāsti śrotā cāpi sudurlabhaḥ

12,136.011a ṛte śāṃtanavād bhīṣmāt satyasaṃdhāj jitendriyāt

12,136.011c tad anviṣya mahābāho sarvam etad vadasva me

12,136.012 bhīṣma uvāca

12,136.012a tvadyukto 'yam anupraśno yudhiṣṭhira guṇodayaḥ

12,136.012c śṛṇu me putra kārtsnyena guhyam āpatsu bhārata

12,136.013a amitro mitratāṃ yāti mitraṃ cāpi praduṣyati

12,136.013c sāmarthyayogāt kāryāṇāṃ tadgatyā hi sadā gatiḥ

12,136.014a tasmād viśvasitavyaṃ ca vigrahaṃ ca samācaret

12,136.014c deśaṃ kālaṃ ca vijñāya kāryākāryaviniścaye

12,136.015a saṃdhātavyaṃ budhair nityaṃ vyavasyaṃ ca hitārthibhiḥ

12,136.015c amitrair api saṃdheyaṃ prāṇā rakṣyāś ca bhārata

12,136.016a yo hy amitrair naro nityaṃ na saṃdadhyād apaṇḍitaḥ

12,136.016c na so 'rtham āpnuyāt kiṃ cit phalāny api ca bhārata

12,136.017a yas tv amitreṇa saṃdhatte mitreṇa ca virudhyate

12,136.017c arthayuktiṃ samālokya sumahad vindate phalam

12,136.018a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,136.018c mārjārasya ca saṃvādaṃ nyagrodhe mūṣakasya ca

12,136.019a vane mahati kasmiṃś cin nyagrodhaḥ sumahān abhūt

12,136.019c latājālaparicchanno nānādvijagaṇāyutaḥ

12,136.020a skandhavān meghasaṃkāśaḥ śītacchāyo manoramaḥ

12,136.020c vairantyam abhito jātas tarur vyālamṛgākulaḥ

12,136.021a tasya mūlaṃ samāśritya kṛtvā śatamukhaṃ bilam

12,136.021c vasati sma mahāprājñaḥ palito nāma mūṣakaḥ

12,136.022a śākhāś ca tasya saṃśritya vasati sma sukhaṃ puraḥ

12,136.022c lomaśo nāma mārjāraḥ pakṣisattvāvasādakaḥ

12,136.023a tatra cāgatya caṇḍālo vairantyakṛtaketanaḥ

12,136.023c ayojayat tam unmāthaṃ nityam astaṃ gate ravau

12,136.024a tatra snāyumayān pāśān yathāvat saṃnidhāya saḥ

12,136.024c gṛhaṃ gatvā sukhaṃ śete prabhātām eti śarvarīm

12,136.025a tatra sma nityaṃ badhyante naktaṃ bahuvidhā mṛgāḥ

12,136.025c kadā cit tatra mārjāras tv apramatto 'py abadhyata

12,136.026a tasmin baddhe mahāprājñaḥ śatrau nityātatāyini

12,136.026c taṃ kālaṃ palito jñātvā vicacāra sunirbhayaḥ

12,136.027a tenānucaratā tasmin vane viśvastacāriṇā

12,136.027c bhakṣaṃ vicaramāṇena nacirād dṛṣṭam āmiṣam

12,136.028a sa tam unmātham āruhya tad āmiṣam abhakṣayat

12,136.028c tasyopari sapatnasya baddhasya manasā hasan

12,136.029a āmiṣe tu prasaktaḥ sa kadā cid avalokayan

12,136.029c apaśyad aparaṃ ghoram ātmanaḥ śatrum āgatam

12,136.030a śaraprasūnasaṃkāśaṃ mahīvivaraśāyinam

12,136.030c nakulaṃ harikaṃ nāma capalaṃ tāmralocanam

12,136.031a tena mūṣakagandhena tvaramāṇam upāgatam

12,136.031c bhakṣārthaṃ lelihad vaktraṃ bhūmāv ūrdhvamukhaṃ sthitam

12,136.032a śākhāgatam ariṃ cānyad apaśyat koṭarālayam

12,136.032c ulūkaṃ candrakaṃ nāma tīkṣṇatuṇḍaṃ kṣapācaram

12,136.033a gatasya viṣayaṃ tasya nakulolūkayos tadā

12,136.033c athāsyāsīd iyaṃ cintā tat prāpya sumahad bhayam

12,136.034a āpady asyāṃ sukaṣṭāyāṃ maraṇe samupasthite

12,136.034c samantād bhaya utpanne kathaṃ kāryaṃ hitaiṣiṇā

12,136.035a sa tathā sarvato ruddhaḥ sarvatra samadarśanaḥ

12,136.035c abhavad bhayasaṃtaptaś cakre cemāṃ parāṃ gatim

12,136.036a āpad vināśabhūyiṣṭhā śataikīyaṃ ca jīvitam

12,136.036c samantasaṃśayā ceyam asmān āpad upasthitā

12,136.037a gataṃ hi sahasā bhūmiṃ nakulo māṃ samāpnuyāt

12,136.037b*0308_01 ulūke mūrdhni saṃnaddhe bhujagārāv avāksthite

12,136.037b*0308_02 mārjāre pāśasaṃbaddhe kiṃ kartavyaṃ mayā bhavet

12,136.037b*0308_03 kaccid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyās tathānagha

12,136.037c ulūkaś ceha tiṣṭhantaṃ mārjāraḥ pāśasaṃkṣayāt

12,136.038a na tv evāsmadvidhaḥ prājñaḥ saṃmohaṃ gantum arhati

12,136.038c kariṣye jīvite yatnaṃ yāvad ucchvāsanigraham

12,136.039a na hi buddhyānvitāḥ prājñā nītiśāstraviśāradāḥ

12,136.039c saṃbhramanty āpadaṃ prāpya mahato 'rthān avāpya ca

12,136.040a na tv anyām iha mārjārād gatiṃ paśyāmi sāṃpratam

12,136.040c viṣamastho hy ayaṃ jantuḥ kṛtyaṃ cāsya mahan mayā

12,136.041a jīvitārthī kathaṃ tv adya prārthitaḥ śatrubhis tribhiḥ

12,136.041c tasmād imam ahaṃ śatruṃ mārjāraṃ saṃśrayāmi vai

12,136.042a kṣatravidyāṃ samāśritya hitam asyopadhāraye

12,136.042c yenemaṃ śatrusaṃghātaṃ matipūrveṇa vañcaye

12,136.043a ayam atyantaśatrur me vaiṣamyaṃ paramaṃ gataḥ

12,136.043c mūḍho grāhayituṃ svārthaṃ saṃgatyā yadi śakyate

12,136.044a kadā cid vyasanaṃ prāpya saṃdhiṃ kuryān mayā saha

12,136.044c balinā saṃniviṣṭasya śatror api parigrahaḥ

12,136.044e kārya ity āhur ācāryā viṣame jīvitārthinā

12,136.045a śreyān hi paṇḍitaḥ śatrur na ca mitram apaṇḍitam

12,136.045c mama hy amitre mārjāre jīvitaṃ saṃpratiṣṭhitam

12,136.046a hantainaṃ saṃpravakṣyāmi hetum ātmābhirakṣaṇe

12,136.046c apīdānīm ayaṃ śatruḥ saṃgatyā paṇḍito bhavet

12,136.046d*0309_01 evaṃ vicintayām āsa mūṣakaḥ śatruceṣṭitam

12,136.047a tato 'rthagatitattvajñaḥ saṃdhivigrahakālavit

12,136.047c sāntvapūrvam idaṃ vākyaṃ mārjāraṃ mūṣako 'bravīt

12,136.048a sauhṛdenābhibhāṣe tvā kaccin mārjāra jīvasi

12,136.048c jīvitaṃ hi tavecchāmi śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau

12,136.049a na te saumya viṣattavyaṃ jīviṣyasi yathā purā

12,136.049c ahaṃ tvām uddhariṣyāmi prāṇāñ jahyāṃ hi te kṛte

12,136.050a asti kaś cid upāyo 'tra puṣkalaḥ pratibhāti mām

12,136.050c yena śakyas tvayā mokṣaḥ prāptuṃ śreyo yathā mayā

12,136.051a mayā hy upāyo dṛṣṭo 'yaṃ vicārya matim ātmanaḥ

12,136.051c ātmārthaṃ ca tvadarthaṃ ca śreyaḥ sādhāraṇaṃ hi nau

12,136.052a idaṃ hi nakulolūkaṃ pāpabuddhy abhitaḥ sthitam

12,136.052c na dharṣayati mārjāra tena me svasti sāṃpratam

12,136.053a kūjaṃś capalanetro 'yaṃ kauśiko māṃ nirīkṣate

12,136.053c nagaśākhāgrahas tiṣṭhaṃs tasyāhaṃ bhṛśam udvije

12,136.054a satāṃ sāptapadaṃ sakhyaṃ savāso me 'si paṇḍitaḥ

12,136.054c sāṃvāsyakaṃ kariṣyāmi nāsti te mṛtyuto bhayam

12,136.055a na hi śaknoṣi mārjāra pāśaṃ chettuṃ vinā mayā

12,136.055c ahaṃ chetsyāmi te pāśaṃ yadi māṃ tvaṃ na hiṃsasi

12,136.056a tvam āśrito nagasyāgraṃ mūlaṃ tv aham upāśritaḥ

12,136.056c ciroṣitāv ihāvāṃ vai vṛkṣe 'smin viditaṃ hi te

12,136.057a yasminn āśvasate kaś cid yaś ca nāśvasate kva cit

12,136.057c na tau dhīrāḥ praśaṃsanti nityam udvignacetasau

12,136.058a tasmād vivardhatāṃ prītiḥ satyā saṃgatir astu nau

12,136.058c kālātītam apārthaṃ hi na praśaṃsanti paṇḍitāḥ

12,136.059a arthayuktim imāṃ tāvad yathābhūtāṃ niśāmaya

12,136.059c tava jīvitam icchāmi tvaṃ mamecchasi jīvitam

12,136.060a kaś cit tarati kāṣṭhena sugambhīrāṃ mahānadīm

12,136.060c sa tārayati tat kāṣṭhaṃ sa ca kāṣṭhena tāryate

12,136.061a īdṛśo nau samāyogo bhaviṣyati sunistaraḥ

12,136.061c ahaṃ tvāṃ tārayiṣyāmi tvaṃ ca māṃ tārayiṣyasi

12,136.062a evam uktvā tu palitas tadartham ubhayor hitam

12,136.062c hetumad grahaṇīyaṃ ca kālākāṅkṣī vyapaikṣata

12,136.063a atha suvyāhṛtaṃ tasya śrutvā śatrur vicakṣaṇaḥ

12,136.063c hetumad grahaṇīyārthaṃ mārjāro vākyam abravīt

12,136.064a buddhimān vākyasaṃpannas tad vākyam anuvarṇayan

12,136.064c tām avasthām avekṣyāntyāṃ sāmnaiva pratyapūjayat

12,136.065a tatas tīkṣṇāgradaśano vaiḍūryamaṇilocanaḥ

12,136.065c mūṣakaṃ mandam udvīkṣya mārjāro lomaśo 'bravīt

12,136.066a nandāmi saumya bhadraṃ te yo māṃ jīvantam icchasi

12,136.066c śreyaś ca yadi jānīṣe kriyatāṃ mā vicāraya

12,136.067a ahaṃ hi dṛḍham āpannas tvam āpannataro mayā

12,136.067c dvayor āpannayoḥ saṃdhiḥ kriyatāṃ mā vicāraya

12,136.068a vidhatsva prāptakālaṃ yat kāryaṃ sidhyatu cāvayoḥ

12,136.068c mayi kṛcchrād vinirmukte na vinaṅkṣyati te kṛtam

12,136.069a nyastamāno 'smi bhakto 'smi śiṣyas tvaddhitakṛt tathā

12,136.069c nideśavaśavartī ca bhavantaṃ śaraṇaṃ gataḥ

12,136.070a ity evam uktaḥ palito mārjāraṃ vaśam āgatam

12,136.070c vākyaṃ hitam uvācedam abhinītārtham arthavat

12,136.071a udāraṃ yad bhavān āha naitac citraṃ bhavadvidhe

12,136.071c vidito yas tu mārgo me hitārthaṃ śṛṇu taṃ mama

12,136.072a ahaṃ tvānupravekṣyāmi nakulān me mahad bhayam

12,136.072c trāyasva māṃ mā vadhīś ca śakto 'smi tava mokṣaṇe

12,136.073a ulūkāc caiva māṃ rakṣa kṣudraḥ prārthayate hi mām

12,136.073c ahaṃ chetsyāmi te pāśān sakhe satyena te śape

12,136.074a tad vacaḥ saṃgataṃ śrutvā lomaśo yuktam arthavat

12,136.074c harṣād udvīkṣya palitaṃ svāgatenābhyapūjayat

12,136.075a sa taṃ saṃpūjya palitaṃ mārjāraḥ sauhṛde sthitaḥ

12,136.075c suvicintyābravīd dhīraḥ prītas tvarita eva hi

12,136.076a kṣipram āgaccha bhadraṃ te tvaṃ me prāṇasamaḥ sakhā

12,136.076c tava prājña prasādād dhi kṣipraṃ prāpsyāmi jīvitam

12,136.077a yad yad evaṃgatenādya śakyaṃ kartuṃ mayā tava

12,136.077c tad ājñāpaya kartāhaṃ saṃdhir evāstu nau sakhe

12,136.078a asmāt te saṃśayān muktaḥ samitragaṇabāndhavaḥ

12,136.078c sarvakāryāṇi kartāhaṃ priyāṇi ca hitāni ca

12,136.079a muktaś ca vyasanād asmāt saumyāham api nāma te

12,136.079c prītim utpādayeyaṃ ca pratikartuṃ ca śaknuyām

12,136.079d*0310_01 pratyapakurvan bahv api na bhāti pūrvopakāriṇā tulyaḥ

12,136.079d*0310_02 ekaḥ karoti hi kṛte niṣkāraṇam eva kurute 'nyaḥ

12,136.080a grāhayitvā tu taṃ svārthaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā

12,136.080c praviveśa suvisrabdhaḥ samyag arthāṃś cacāra ha

12,136.081a evam āśvāsito vidvān mārjāreṇa sa mūṣakaḥ

12,136.081c mārjārorasi visrabdhaḥ suṣvāpa pitṛmātṛvat

12,136.082a līnaṃ tu tasya gātreṣu mārjārasyātha mūṣakam

12,136.082c tau dṛṣṭvā nakulolūkau nirāśau jagmatur gṛhān

12,136.082d*0311_01 tathaiva tau susaṃtrastau dṛḍham āgatatandritau

12,136.082d*0311_02 dṛṣṭvā tayoḥ parāṃ prītiṃ vismayaṃ paramaṃ gatau

12,136.082d*0311_03 balinau matimantau ca suvṛttau cāpy upāsitau

12,136.082d*0311_04 aśaktau tu nayāt tasmāt saṃpradharṣayituṃ balāt

12,136.082d*0311_05 kāryārthakṛtasaṃdhī tau dṛṣṭvā mārjāramūṣikau

12,136.082d*0311_06 ulūkanakulau tūrṇaṃ jagmatus tau svam ālayam

12,136.083a līnas tu tasya gātreṣu palito deśakālavit

12,136.083c ciccheda pāśān nṛpate kālākāṅkṣī śanaiḥ śanaiḥ

12,136.084a atha bandhaparikliṣṭo mārjāro vīkṣya mūṣakam

12,136.084c chindantaṃ vai tadā pāśān atvarantaṃ tvarānvitaḥ

12,136.085a tam atvarantaṃ palitaṃ pāśānāṃ chedane tadā

12,136.085c saṃcodayitum ārebhe mārjāro mūṣakaṃ tadā

12,136.086a kiṃ saumya nābhitvarase kiṃ kṛtārtho 'vamanyase

12,136.086c chindhi pāśān amitraghna purā śvapaca eti saḥ

12,136.087a ity uktas tvaratā tena matimān palito 'bravīt

12,136.087c mārjāram akṛtaprajñaṃ vaśyam ātmahitaṃ vacaḥ

12,136.088a tūṣṇīṃ bhava na te saumya tvarā kāryā na saṃbhramaḥ

12,136.088c vayam evātra kālajñā na kālaḥ parihāsyate

12,136.089a akāle kṛtyam ārabdhaṃ kartuṃ nārthāya kalpate

12,136.089c tad eva kāla ārabdhaṃ mahate 'rthāya kalpate

12,136.090a akālavipramuktān me tvatta eva bhayaṃ bhavet

12,136.090c tasmāt kālaṃ pratīkṣasva kim iti tvarase sakhe

12,136.091a yāvat paśyāmi caṇḍālam āyāntaṃ śastrapāṇinam

12,136.091c tataś chetsyāmi te pāśaṃ prāpte sādhāraṇe bhaye

12,136.092a tasmin kāle pramuktas tvaṃ tarum evādhirohasi

12,136.092c na hi te jīvitād anyat kiṃ cit kṛtyaṃ bhaviṣyati

12,136.093a tato bhavaty atikrānte traste bhīte ca lomaśa

12,136.093c ahaṃ bilaṃ pravekṣyāmi bhavāñ śākhāṃ gamiṣyati

12,136.094a evam uktas tu mārjāro mūṣakeṇātmano hitam

12,136.094c vacanaṃ vākyatattvajño jīvitārthī mahāmatiḥ

12,136.095a athātmakṛtyatvaritaḥ samyak praśrayam ācaran

12,136.095c uvāca lomaśo vākyaṃ mūṣakaṃ cirakāriṇam

12,136.096a na hy evaṃ mitrakāryāṇi prītyā kurvanti sādhavaḥ

12,136.096c yathā tvaṃ mokṣitaḥ kṛcchrāt tvaramāṇena vai mayā

12,136.097a tathaiva tvaramāṇena tvayā kāryaṃ hitaṃ mama

12,136.097c yatnaṃ kuru mahāprājña yathā svasty āvayor bhavet

12,136.098a atha vā pūrvavairaṃ tvaṃ smaran kālaṃ vikarṣasi

12,136.098c paśya duṣkṛtakarmatvaṃ vyaktam āyuḥkṣayo mama

12,136.099a yac ca kiṃ cin mayājñānāt purastād vipriyaṃ kṛtam

12,136.099c na tan manasi kartavyaṃ kṣamaye tvāṃ prasīda me

12,136.100a tam evaṃvādinaṃ prājñaḥ śāstravid buddhisaṃmataḥ

12,136.100c uvācedaṃ vacaḥ śreṣṭhaṃ mārjāraṃ mūṣakas tadā

12,136.101a śrutaṃ me tava mārjāra svam arthaṃ parigṛhṇataḥ

12,136.101c mamāpi tvaṃ vijānīhi svam arthaṃ parigṛhṇataḥ

12,136.102a yan mitraṃ bhītavat sādhyaṃ yan mitraṃ bhayasaṃhitam

12,136.102c surakṣitaṃ tataḥ kāryaṃ pāṇiḥ sarpamukhād iva

12,136.103a kṛtvā balavatā saṃdhim ātmānaṃ yo na rakṣati

12,136.103c apathyam iva tad bhuktaṃ tasyānarthāya kalpate

12,136.104a na kaś cit kasya cin mitraṃ na kaś cit kasya cit suhṛt

12,136.104b*0312_01 arthatas tu nibadhyante mitrāṇi ripavas tathā

12,136.104c arthair arthā nibadhyante gajair vanagajā iva

12,136.105a na hi kaś cit kṛte kārye kartāraṃ samavekṣate

12,136.105c tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet

12,136.106a tasmin kāle 'pi ca bhavān divākīrtibhayānvitaḥ

12,136.106c mama na grahaṇe śaktaḥ palāyanaparāyaṇaḥ

12,136.107a chinnaṃ tu tantubāhulyaṃ tantur eko 'vaśeṣitaḥ

12,136.107c chetsyāmy ahaṃ tad apy āśu nirvṛto bhava lomaśa

12,136.108a tayoḥ saṃvadator evaṃ tathaivāpannayor dvayoḥ

12,136.108c kṣayaṃ jagāma sā rātrir lomaśaṃ cāviśad bhayam

12,136.109a tataḥ prabhātasamaye vikṛtaḥ kṛṣṇapiṅgalaḥ

12,136.109c sthūlasphig vikaco rūkṣaḥ śvacakraparivāritaḥ

12,136.110a śaṅkukarṇo mahāvaktraḥ palito ghoradarśanaḥ

12,136.110c parigho nāma caṇḍālaḥ śastrapāṇir adṛśyata

12,136.111a taṃ dṛṣṭvā yamadūtābhaṃ mārjāras trastacetanaḥ

12,136.111c uvāca palitaṃ bhītaḥ kim idānīṃ kariṣyasi

12,136.112a atha cāpi susaṃtrastau taṃ dṛṣṭvā ghoradarśanam

12,136.112c kṣaṇena nakulolūkau nairāśyaṃ jagmatus tadā

12,136.113a balinau matimantau ca saṃghātaṃ cāpy upāgatau

12,136.113c aśakyau sunayāt tasmāt saṃpradharṣayituṃ balāt

12,136.114a kāryārthaṃ kṛtasaṃdhī tau dṛṣṭvā mārjāramūṣakau

12,136.114c ulūkanakulau tūrṇaṃ jagmatuḥ svaṃ svam ālayam

12,136.115a tataś ciccheda taṃ tantuṃ mārjārasya sa mūṣakaḥ

12,136.115c vipramukto 'tha mārjāras tam evābhyapatad drumam

12,136.116a sa ca tasmād bhayān mukto mukto ghoreṇa śatruṇā

12,136.116c bilaṃ viveśa palitaḥ śākhāṃ bheje ca lomaśaḥ

12,136.117a unmātham apy athādāya caṇḍālo vīkṣya sarvaśaḥ

12,136.117c vihatāśaḥ kṣaṇenātha tasmād deśād apākramat

12,136.117e jagāma ca svabhavanaṃ caṇḍālo bharatarṣabha

12,136.118a tatas tasmād bhayān mukto durlabhaṃ prāpya jīvitam

12,136.118c bilasthaṃ pādapāgrasthaḥ palitaṃ lomaśo 'bravīt

12,136.119a akṛtvā saṃvidaṃ kāṃ cit sahasāham upaplutaḥ

12,136.119c kṛtajñaṃ kṛtakalyāṇaṃ kaccin māṃ nābhiśaṅkase

12,136.120a gatvā ca mama viśvāsaṃ dattvā ca mama jīvitam

12,136.120c mitropabhogasamaye kiṃ tvaṃ naivopasarpasi

12,136.121a kṛtvā hi pūrvaṃ mitrāṇi yaḥ paścān nānutiṣṭhati

12,136.121c na sa mitrāṇi labhate kṛcchrāsv āpatsu durmatiḥ

12,136.122a tat kṛto 'haṃ tvayā mitraṃ sāmarthyād ātmanaḥ sakhe

12,136.122c sa māṃ mitratvam āpannam upabhoktuṃ tvam arhasi

12,136.123a yāni me santi mitrāṇi ye ca me santi bāndhavāḥ

12,136.123c sarve tvāṃ pūjayiṣyanti śiṣyā gurum iva priyam

12,136.124a ahaṃ ca pūjayiṣye tvāṃ samitragaṇabāndhavam

12,136.124c jīvitasya pradātāraṃ kṛtajñaḥ ko na pūjayet

12,136.125a īśvaro me bhavān astu śarīrasya gṛhasya ca

12,136.125c arthānāṃ caiva sarveṣām anuśāstā ca me bhava

12,136.126a amātyo me bhava prājña piteva hi praśādhi mām

12,136.126c na te 'sti bhayam asmatto jīvitenātmanaḥ śape

12,136.127a buddhyā tvam uśanāḥ sākṣād bale tv adhikṛtā vayam

12,136.127c tvanmantrabalayukto hi vindeta jayam eva ha

12,136.128a evam uktaḥ paraṃ sāntvaṃ mārjāreṇa sa mūṣakaḥ

12,136.128c uvāca paramārthajñaḥ ślakṣṇam ātmahitaṃ vacaḥ

12,136.129a yad bhavān āha tat sarvaṃ mayā te lomaśa śrutam

12,136.129c mamāpi tāvad bruvataḥ śṛṇu yat pratibhāti mām

12,136.130a veditavyāni mitrāṇi boddhavyāś cāpi śatravaḥ

12,136.130c etat susūkṣmaṃ loke 'smin dṛśyate prājñasaṃmatam

12,136.131a śatrurūpāś ca suhṛdo mitrarūpāś ca śatravaḥ

12,136.131b*0313_01 eṣāṃ saumyāni mitrāṇi krodhanāś caiva śatravaḥ

12,136.131b*0313_02 sāntvitās te na budhyante rāgalobhavaśaṃ gatāḥ

12,136.131c sāntvitās te na budhyante rāgalobhavaśaṃ gatāḥ

12,136.132a nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate

12,136.132c sāmarthyayogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā

12,136.133a yo yasmiñ jīvati svārthaṃ paśyet tāvat sa jīvati

12,136.133c sa tasya tāvan mitraṃ syād yāvan na syād viparyayaḥ

12,136.134a nāsti maitrī sthirā nāma na ca dhruvam asauhṛdam

12,136.134c arthayuktyā hi jāyante mitrāṇi ripavas tathā

12,136.135a mitraṃ ca śatrutām eti kasmiṃś cit kālaparyaye

12,136.135c śatruś ca mitratām eti svārtho hi balavattaraḥ

12,136.136a yo viśvasati mitreṣu na cāśvasati śatruṣu

12,136.136c arthayuktim avijñāya calitaṃ tasya jīvitam

12,136.137a arthayuktim avijñāya yaḥ śubhe kurute matim

12,136.137c mitre vā yadi vā śatrau tasyāpi calitā matiḥ

12,136.138a na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset

12,136.138c viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati

12,136.139a arthayuktyā hi dṛśyante pitā mātā sutās tathā

12,136.139c mātulā bhāgineyāś ca tathā saṃbandhibāndhavāḥ

12,136.140a putraṃ hi mātāpitaru tyajataḥ patitaṃ priyam

12,136.140c loko rakṣati cātmānaṃ paśya svārthasya sāratām

12,136.141a taṃ manye nikṛtiprajñaṃ yo mokṣaṃ pratyanantaram

12,136.141c kṛtyaṃ mṛgayase kartuṃ sukhopāyam asaṃśayam

12,136.142a asmin nilaya eva tvaṃ nyagrodhād avatāritaḥ

12,136.142c pūrvaṃ niviṣṭam unmāthaṃ capalatvān na buddhavān

12,136.143a ātmanaś capalo nāsti kuto 'nyeṣāṃ bhaviṣyati

12,136.143c tasmāt sarvāṇi kāryāṇi capalo hanty asaṃśayam

12,136.144a bravīti madhuraṃ kaṃ cit priyo me ha bhavān iti

12,136.144c tan mithyākaraṇaṃ sarvaṃ vistareṇāpi me śṛṇu

12,136.145a kāraṇāt priyatām eti dveṣyo bhavati kāraṇāt

12,136.145c arthārthī jīvaloko 'yaṃ na kaś cit kasya cit priyaḥ

12,136.146a sakhyaṃ sodarayor bhrātror daṃpatyor vā parasparam

12,136.146c kasya cin nābhijānāmi prītiṃ niṣkāraṇām iha

12,136.147a yady api bhrātaraḥ kruddhā bhāryā vā kāraṇāntare

12,136.147c svabhāvatas te prīyante netaraḥ prīyate janaḥ

12,136.148a priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ

12,136.148c mantrahomajapair anyaḥ kāryārthaṃ prīyate janaḥ

12,136.149a utpanne kāraṇe prītir nāsti nau kāraṇāntare

12,136.149c pradhvaste kāraṇasthāne sā prītir vinivartate

12,136.150a kiṃ nu tat kāraṇaṃ manye yenāhaṃ bhavataḥ priyaḥ

12,136.150c anyatrābhyavahārārthāt tatrāpi ca budhā vayam

12,136.151a kālo hetuṃ vikurute svārthas tam anuvartate

12,136.151c svārthaṃ prājño 'bhijānāti prājñaṃ loko 'nuvartate

12,136.152a na tv īdṛśaṃ tvayā vācyaṃ viduṣi svārthapaṇḍite

12,136.152c akāle 'viṣamasthasya svārthahetur ayaṃ tava

12,136.153a tasmān nāhaṃ cale svārthāt susthitaḥ saṃdhivigrahe

12,136.153c abhrāṇām iva rūpāṇi vikurvanti kṣaṇe kṣaṇe

12,136.154a adyaiva hi ripur bhūtvā punar adyaiva sauhṛdam

12,136.154c punaś ca ripur adyaiva yuktīnāṃ paśya cāpalam

12,136.155a āsīt tāvat tu maitrī nau yāvad dhetur abhūt purā

12,136.155c sā gatā saha tenaiva kālayuktena hetunā

12,136.156a tvaṃ hi me 'tyantataḥ śatruḥ sāmarthyān mitratāṃ gataḥ

12,136.156c tat kṛtyam abhinirvṛttaṃ prakṛtiḥ śatrutāṃ gatā

12,136.157a so 'ham evaṃ praṇītāni jñātvā śāstrāṇi tattvataḥ

12,136.157c praviśeyaṃ kathaṃ pāśaṃ tvatkṛtaṃ tad vadasva me

12,136.158a tvadvīryeṇa vimukto 'haṃ madvīryeṇa tathā bhavān

12,136.158c anyonyānugrahe vṛtte nāsti bhūyaḥ samāgamaḥ

12,136.159a tvaṃ hi saumya kṛtārtho 'dya nirvṛttārthās tathā vayam

12,136.159c na te 'sty anyan mayā kṛtyaṃ kiṃ cid anyatra bhakṣaṇāt

12,136.160a aham annaṃ bhavān bhoktā durbalo 'haṃ bhavān balī

12,136.160c nāvayor vidyate saṃdhir niyukte viṣame bale

12,136.161a saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yan mokṣāt pratyanantaram

12,136.161c bhakṣyaṃ mṛgayase nūnaṃ sukhopāyam asaṃśayam

12,136.162a bhakṣyārtham eva baddhas tvaṃ sa muktaḥ prasṛtaḥ kṣudhā

12,136.162c śāstrajñam abhisaṃdhāya nūnaṃ bhakṣayitādya mām

12,136.163a jānāmi kṣudhitaṃ hi tvām āhārasamayaś ca te

12,136.163c sa tvaṃ mām abhisaṃdhāya bhakṣyaṃ mṛgayase punaḥ

12,136.164a yac cāpi putradāraṃ svaṃ tat saṃnisṛjase mayi

12,136.164c śuśrūṣāṃ nāma me kartuṃ sakhe mama na tatkṣamam

12,136.165a tvayā māṃ sahitaṃ dṛṣṭvā priyā bhāryā sutāś ca ye

12,136.165c kasmān māṃ te na khādeyur hṛṣṭāḥ praṇayinas tvayi

12,136.166a nāhaṃ tvayā sameṣyāmi vṛtto hetuḥ samāgame

12,136.166c śivaṃ dhyāyasva me 'trasthaḥ sukṛtaṃ smaryate yadi

12,136.167a śatror annādyabhūtaḥ san kliṣṭasya kṣudhitasya ca

12,136.167c bhakṣyaṃ mṛgayamāṇasya kaḥ prājño viṣayaṃ vrajet

12,136.168a svasti te 'stu gamiṣyāmi dūrād api tavodvije

12,136.168c nāhaṃ tvayā sameṣyāmi nirvṛto bhava lomaśa

12,136.168d*0314_01 yadi tvaṃ sukṛtaṃ vetsi tatsakhyam anusāraya

12,136.168d*0314_02 viśvastaṃ vā pramattaṃ vā etad eva kṛtaṃ bhavet

12,136.169a balavat saṃnikarṣo hi na kadā cit praśasyate

12,136.169c praśāntād api me prājña bhetavyaṃ balinaḥ sadā

12,136.170a yadi tv arthena me kāryaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te

12,136.170c kāmaṃ sarvaṃ pradāsyāmi na tv ātmānaṃ kadā cana

12,136.171a ātmārthe saṃtatis tyājyā rājyaṃ ratnaṃ dhanaṃ tathā

12,136.171c api sarvasvam utsṛjya rakṣed ātmānam ātmanā

12,136.172a aiśvaryadhanaratnānāṃ pratyamitre 'pi tiṣṭhatām

12,136.172c dṛṣṭā hi punar āvṛttir jīvatām iti naḥ śrutam

12,136.173a na tv ātmanaḥ saṃpradānaṃ dhanaratnavad iṣyate

12,136.173c ātmā tu sarvato rakṣyo dārair api dhanair api

12,136.174a ātmarakṣitatantrāṇāṃ suparīkṣitakāriṇām

12,136.174c āpado nopapadyante puruṣāṇāṃ svadoṣajāḥ

12,136.175a śatrūn samyag vijānanti durbalā ye balīyasaḥ

12,136.175b*0315_01 śaṅkanīyaḥ sa sarvatra priyam apy ācaran sadā

12,136.175b*0315_02 kulajānāṃ sumitrāṇāṃ dhārmikāṇāṃ mahātmanām

12,136.175c teṣāṃ na cālyate buddhir ātmārthaṃ kṛtaniścayā

12,136.176a ity abhivyaktam evāsau palitenāvabhartsitaḥ

12,136.176c mārjāro vrīḍito bhūtvā mūṣakaṃ vākyam abravīt

12,136.176d*0316_00 lomaśa uvāca

12,136.176d*0316_01 satyaṃ śape tvayāhaṃ vai mitradroho vigarhitaḥ

12,136.176d*0317_01 satāṃ saptapadaṃ mitraṃ kathaṃ tvaṃ māṃ na viśvaseḥ

12,136.177a saṃmanye 'haṃ tava prajñāṃ yas tvaṃ mama hite rataḥ

12,136.177c uktavān arthatattvena mayā saṃbhinnadarśanaḥ

12,136.178a na tu mām anyathā sādho tvaṃ vijñātum ihārhasi

12,136.178c prāṇapradānajaṃ tvatto mama sauhṛdam āgatam

12,136.179a dharmajño 'smi guṇajño 'smi kṛtajño 'smi viśeṣataḥ

12,136.179c mitreṣu vatsalaś cāsmi tvadvidheṣu viśeṣataḥ

12,136.180a tan mām evaṃgate sādho na yāvayitum arhasi

12,136.180c tvayā hi yāvyamāno 'haṃ prāṇāñ jahyāṃ sabāndhavaḥ

12,136.181a dhik śabdo hi budhair dṛṣṭo madvidheṣu manasviṣu

12,136.181c maraṇaṃ dharmatattvajña na māṃ śaṅkitum arhasi

12,136.182a iti saṃstūyamāno hi mārjāreṇa sa mūṣakaḥ

12,136.182c manasā bhāvagambhīraṃ mārjāraṃ vākyam abravīt

12,136.183a sādhur bhavāñ śrutārtho 'smi prīyate na ca viśvase

12,136.183c saṃstavair vā dhanaughair vā nāhaṃ śakyaḥ punas tvayā

12,136.184a na hy amitravaśaṃ yānti prājñā niṣkāraṇaṃ sakhe

12,136.184c asminn arthe ca gāthe dve nibodhośanasā kṛte

12,136.185a śatrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā

12,136.185c samāhitaś cared yuktyā kṛtārthaś ca na viśvaset

12,136.185d*0318_01 na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset

12,136.185d*0318_02 nityaṃ viśvāsayed anyān pareṣāṃ tu na viśvaset

12,136.186a tasmāt sarvāsv avasthāsu rakṣej jīvitam ātmanaḥ

12,136.186c dravyāṇi saṃtatiś caiva sarvaṃ bhavati jīvataḥ

12,136.187a saṃkṣepo nītiśāstrāṇām aviśvāsaḥ paro mataḥ

12,136.187c nṛṣu tasmād aviśvāsaḥ puṣkalaṃ hitam ātmanaḥ

12,136.188a vadhyante na hy aviśvastāḥ śatrubhir durbalā api

12,136.188c viśvastās tv āśu vadhyante balavanto 'pi durbalaiḥ

12,136.189a tvadvidhebhyo mayā hy ātmā rakṣyo mārjāra sarvadā

12,136.189c rakṣa tvam api cātmānaṃ caṇḍālāj jātikilbiṣāt

12,136.190a sa tasya bruvatas tv evaṃ saṃtrāsāj jātasādhvasaḥ

12,136.190c svabilaṃ hi javenāśu mārjāraḥ prayayau tataḥ

12,136.191a tataḥ śāstrārthatattvajño buddhisāmarthyam ātmanaḥ

12,136.191c viśrāvya palitaḥ prājño bilam anyaj jagāma ha

12,136.192a evaṃ prajñāvatā buddhyā durbalena mahābalāḥ

12,136.192c ekena bahavo 'mitrāḥ palitenābhisaṃdhitāḥ

12,136.193a ariṇāpi samarthena saṃdhiṃ kurvīta paṇḍitaḥ

12,136.193c mūṣakaś ca biḍālaś ca muktāv anyonyasaṃśrayāt

12,136.194a ity eṣa kṣatradharmasya mayā mārgo 'nudarśitaḥ

12,136.194c vistareṇa mahīpāla saṃkṣepeṇa punaḥ śṛṇu

12,136.195a anyonyakṛtavairau tu cakratuḥ prītim uttamām

12,136.195c anyonyam abhisaṃdhātum abhūc caiva tayor matiḥ

12,136.196a tatra prājño 'bhisaṃdhatte samyag buddhibalāśrayāt

12,136.196c abhisaṃdhīyate prājñaḥ pramādād api cābudhaiḥ

12,136.197a tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan

12,136.197c na hy apramattaś calati calito vā vinaśyati

12,136.198a kālena ripuṇā saṃdhiḥ kāle mitreṇa vigrahaḥ

12,136.198c kārya ity eva tattvajñāḥ prāhur nityaṃ yudhiṣṭhira

12,136.199a evaṃ matvā mahārāja śāstrārtham abhigamya ca

12,136.199c abhiyukto 'pramattaś ca prāg bhayād bhītavac caret

12,136.200a bhītavat saṃvidhiḥ kāryaḥ pratisaṃdhis tathaiva ca

12,136.200c bhayād utpadyate buddhir apramattābhiyogajā

12,136.201a na bhayaṃ vidyate rājan bhītasyānāgate bhaye

12,136.201c abhītasya tu visrambhāt sumahaj jāyate bhayam

12,136.202a na bhīrur iti cātyantaṃ mantro 'deyaḥ kathaṃ cana

12,136.202c avijñānād dhi vijñāte gacched āspadadarśiṣu

12,136.203a tasmād abhītavad bhīto viśvastavad aviśvasan

12,136.203c kāryāṇāṃ gurutāṃ buddhvā nānṛtaṃ kiṃ cid ācaret

12,136.204a evam etan mayā proktam itihāsaṃ yudhiṣṭhira

12,136.204c śrutvā tvaṃ suhṛdāṃ madhye yathāvat samupācara

12,136.205a upalabhya matiṃ cāgryām arimitrāntaraṃ tathā

12,136.205c saṃdhivigrahakālaṃ ca mokṣopāyaṃ tathāpadi

12,136.206a śatrusādhāraṇe kṛtye kṛtvā saṃdhiṃ balīyasā

12,136.206c samāgamaṃ cared yuktyā kṛtārtho na ca viśvaset

12,136.207a aviruddhāṃ trivargeṇa nītim etāṃ yudhiṣṭhira

12,136.207c abhyuttiṣṭha śrutād asmād bhūyas tvaṃ rañjayan prajāḥ

12,136.208a brāhmaṇaiś cāpi te sārdhaṃ yātrā bhavatu pāṇḍava

12,136.208c brāhmaṇā hi paraṃ śreyo divi ceha ca bhārata

12,136.209a ete dharmasya vettāraḥ kṛtajñāḥ satataṃ prabho

12,136.209c pūjitāḥ śubhakarmāṇaḥ pūrvajityā narādhipa

12,136.210a rājyaṃ śreyaḥ paraṃ rājan yaśaḥ kīrtiṃ ca lapsyase

12,136.210c kulasya saṃtatiṃ caiva yathānyāyaṃ yathākramam

12,136.211a dvayor imaṃ bhārata saṃdhivigrahaṃ; subhāṣitaṃ buddhiviśeṣakāritam

12,136.211c tathānvavekṣya kṣitipena sarvadā; niṣevitavyaṃ nṛpa śatrumaṇḍale

12,137.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,137.001a ukto mantro mahābāho na viśvāso 'sti śatruṣu

12,137.001c kathaṃ hi rājā varteta yadi sarvatra nāśvaset

12,137.002a viśvāsād dhi paraṃ rājño rājann utpadyate bhayam

12,137.002c kathaṃ vai nāśvasan rājā śatrūñ jayati pārthiva

12,137.003a etan me saṃśayaṃ chindhi mano me saṃpramuhyati

12,137.003c aviśvāsakathām etām upaśrutya pitāmaha

12,137.004 bhīṣma uvāca

12,137.004a śṛṇu kaunteya yo vṛtto brahmadattaniveśane

12,137.004c pūjanyā saha saṃvādo brahmadattasya pārthiva

12,137.005a kāmpilye brahmadattasya antaḥpuranivāsinī

12,137.005c pūjanī nāma śakunī dīrghakālaṃ sahoṣitā

12,137.006a rutajñā sarvabhūtānāṃ yathā vai jīvajīvakaḥ

12,137.006c sarvajñā sarvadharmajñā tiryagyonigatāpi sā

12,137.007a abhiprajātā sā tatra putram ekaṃ suvarcasam

12,137.007c samakālaṃ ca rājño 'pi devyāḥ putro vyajāyata

12,137.007d*0319_01 tayor arthe kṛtajñā sā khecarī pūjanī sadā

12,137.008a samudratīraṃ gatvā sā tv ājahāra phaladvayam

12,137.008c puṣṭyarthaṃ ca svaputrasya rājaputrasya caiva ha

12,137.009a phalam ekaṃ sutāyādād rājaputrāya cāparam

12,137.009c amṛtāsvādasadṛśaṃ balatejovivardhanam

12,137.009d*0320_01 ādāyādāya saivāśu tayoḥ prādāt punaḥ punaḥ

12,137.009e tatrāgacchat parāṃ vṛddhiṃ rājaputraḥ phalāśanāt

12,137.009f*0321_01 tataḥ sa dhātryā kakṣeṇa uhyamāno nṛpātmajaḥ

12,137.009f*0321_02 dadarśa taṃ pakṣisutaṃ bālyād āgatya bālakaḥ

12,137.010a dhātryā hastagataś cāpi tenākrīḍata pakṣiṇā

12,137.010c śūnye tu tam upādāya pakṣiṇaṃ samajātakam

12,137.010e hatvā tataḥ sa rājendra dhātryā hastam upāgamat

12,137.011a atha sā śakunī rājann āgamat phalahārikā

12,137.011c apaśyan nihataṃ putraṃ tena bālena bhūtale

12,137.012a bāṣpapūrṇamukhī dīnā dṛṣṭvā sā tu hataṃ sutam

12,137.012c pūjanī duḥkhasaṃtaptā rudatī vākyam abravīt

12,137.013a kṣatriye saṃgataṃ nāsti na prītir na ca sauhṛdam

12,137.013c kāraṇe saṃbhajantīha kṛtārthāḥ saṃtyajanti ca

12,137.014a kṣatriyeṣu na viśvāsaḥ kāryaḥ sarvopaghātiṣu

12,137.014c apakṛtyāpi satataṃ sāntvayanti nirarthakam

12,137.015a aham asya karomy adya sadṛśīṃ vairayātanām

12,137.015c kṛtaghnasya nṛśaṃsasya bhṛśaṃ viśvāsaghātinaḥ

12,137.016a sahasaṃjātavṛddhasya tathaiva sahabhojinaḥ

12,137.016c śaraṇāgatasya ca vadhas trividhaṃ hy asya kilbiṣam

12,137.017a ity uktvā caraṇābhyāṃ tu netre nṛpasutasya sā

12,137.017c bhittvā svasthā tata idaṃ pūjanī vākyam abravīt

12,137.018a icchayaiva kṛtaṃ pāpaṃ sadya evopasarpati

12,137.018c kṛtapratikriyaṃ teṣāṃ na naśyati śubhāśubham

12,137.019a pāpaṃ karma kṛtaṃ kiṃ cin na tasmin yadi vidyate

12,137.019c nipātyate 'sya putreṣu na cet pautreṣu naptṛṣu

12,137.019d*0322_01 brahmadattaḥ sutaṃ dṛṣṭvā pūjanyā hṛtalocanam

12,137.019d*0322_02 kṛte pratikṛtaṃ matvā pūjanīm idam abravīt

12,137.020 brahmadatta uvāca

12,137.020a asti vai kṛtam asmābhir asti pratikṛtaṃ tvayā

12,137.020c ubhayaṃ tat samībhūtaṃ vasa pūjani mā gamaḥ

12,137.021 pūjany uvāca

12,137.021a sakṛt kṛtāparādhasya tatraiva parilambataḥ

12,137.021c na tad budhāḥ praśaṃsanti śreyas tatrāpasarpaṇam

12,137.022a sāntve prayukte nṛpate kṛtavaire na viśvaset

12,137.022c kṣipraṃ prabadhyate mūḍho na hi vairaṃ praśāmyati

12,137.023a anyonyaṃ kṛtavairāṇāṃ putrapautraṃ nigacchati

12,137.023c putrapautre vinaṣṭe tu paralokaṃ nigacchati

12,137.024a sarveṣāṃ kṛtavairāṇām aviśvāsaḥ sukhāvahaḥ

12,137.024c ekāntato na viśvāsaḥ kāryo viśvāsaghātakaḥ

12,137.025a na viśvased aviśvaste viśvaste 'pi na viśvaset

12,137.025b*0323_01 viśvāsād bhayam utpannam api mūlaṃ nikṛntati

12,137.025c kāmaṃ viśvāsayed anyān pareṣāṃ tu na viśvaset

12,137.025d*0324_01 aviśvāsāt paraṃ hanti viśvāsād vadhyate paraiḥ

12,137.026a mātā pitā bāndhavānāṃ variṣṭhau; bhāryā jarā bījamātraṃ tu putraḥ

12,137.026c bhrātā śatruḥ klinnapāṇir vayasya; ātmā hy ekaḥ sukhaduḥkhasya vettā

12,137.027a anyonyakṛtavairāṇāṃ na saṃdhir upapadyate

12,137.027c sa ca hetur atikrānto yadartham aham āvasam

12,137.028a pūjitasyārthamānābhyāṃ jantoḥ pūrvāpakāriṇaḥ

12,137.028c ceto bhavaty aviśvastaṃ pūrvaṃ trāsayate balāt

12,137.029a pūrvaṃ saṃmānanā yatra paścāc caiva vimānanā

12,137.029c jahyāt taṃ sattvavān vāsaṃ saṃmānitavimānitaḥ

12,137.030a uṣitāsmi tavāgāre dīrghakālam ahiṃsitā

12,137.030c tad idaṃ vairam utpannaṃ sukham āssva vrajāmy aham

12,137.031 brahmadatta uvāca

12,137.031a yatkṛte pratikuryād vai na sa tatrāparādhnuyāt

12,137.031c anṛṇas tena bhavati vasa pūjani mā gamaḥ

12,137.032 pūjany uvāca

12,137.032a na kṛtasya na kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ

12,137.032c hṛdayaṃ tatra jānāti kartuś caiva kṛtasya ca

12,137.033 brahmadatta uvāca

12,137.033a kṛtasya caiva kartuś ca sakhyaṃ saṃdhīyate punaḥ

12,137.033c vairasyopaśamo dṛṣṭaḥ pāpaṃ nopāśnute punaḥ

12,137.034 pūjany uvāca

12,137.034a nāsti vairam upakrāntaṃ sāntvito 'smīti nāśvaset

12,137.034c viśvāsād badhyate bālas tasmāc chreyo hy adarśanam

12,137.035a tarasā ye na śakyante śastraiḥ suniśitair api

12,137.035c sāmnā te vinigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ

12,137.036 brahmadatta uvāca

12,137.036a saṃvāsāj jāyate sneho jīvitāntakareṣv api

12,137.036c anyonyasya ca viśvāsaḥ śvapacena śuno yathā

12,137.037a anyonyakṛtavairāṇāṃ saṃvāsān mṛdutāṃ gatam

12,137.037c naiva tiṣṭhati tad vairaṃ puṣkarastham ivodakam

12,137.038 pūjany uvāca

12,137.038a vairaṃ pañcasamutthānaṃ tac ca budhyanti paṇḍitāḥ

12,137.038c strīkṛtaṃ vāstujaṃ vāgjaṃ sasapatnāparādhajam

12,137.039a tatra dātā nihantavyaḥ kṣatriyeṇa viśeṣataḥ

12,137.039c prakāśaṃ vāprakāśaṃ vā buddhvā deśabalādikam

12,137.040a kṛtavaire na viśvāsaḥ kāryas tv iha suhṛdy api

12,137.040c channaṃ saṃtiṣṭhate vairaṃ gūḍho 'gnir iva dāruṣu

12,137.041a na vittena na pāruṣyair na sāntvena na ca śrutaiḥ

12,137.041c vairāgniḥ śāmyate rājann aurvāgnir iva sāgare

12,137.042a na hi vairāgnir udbhūtaḥ karma vāpy aparādhajam

12,137.042c śāmyaty adagdhvā nṛpate vinā hy ekatarakṣayāt

12,137.043a satkṛtasyārthamānābhyāṃ syāt tu pūrvāpakāriṇaḥ

12,137.043c naiva śāntir na viśvāsaḥ karma trāsayate balāt

12,137.044a naivāpakāre kasmiṃś cid ahaṃ tvayi tathā bhavān

12,137.044c viśvāsād uṣitā pūrvaṃ nedānīṃ viśvasāmy aham

12,137.045 brahmadatta uvāca

12,137.045a kālena kriyate kāryaṃ tathaiva vividhāḥ kriyāḥ

12,137.045c kālenaiva pravartante kaḥ kasyehāparādhyati

12,137.046a tulyaṃ cobhe pravartete maraṇaṃ janma caiva ha

12,137.046c kāryate caiva kālena tannimittaṃ hi jīvati

12,137.047a badhyante yugapat ke cid ekaikasya na cāpare

12,137.047c kālo dahati bhūtāni saṃprāpyāgnir ivendhanam

12,137.048a nāhaṃ pramāṇaṃ naiva tvam anyonyakaraṇe śubhe

12,137.048c kālo nityam upādhatte sukhaṃ duḥkhaṃ ca dehinām

12,137.049a evaṃ vaseha sasnehā yathākālam ahiṃsitā

12,137.049c yat kṛtaṃ tac ca me kṣāntaṃ tvaṃ caiva kṣama pūjani

12,137.050 pūjany uvāca

12,137.050a yadi kālaḥ pramāṇaṃ te na vairaṃ kasya cid bhavet

12,137.050c kasmāt tv apacitiṃ yānti bāndhavā bāndhave hate

12,137.051a kasmād devāsurāḥ pūrvam anyonyam abhijaghnire

12,137.051c yadi kālena niryāṇaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau

12,137.052a bhiṣajo bheṣajaṃ kartuṃ kasmād icchanti rogiṇe

12,137.052c yadi kālena pacyante bheṣajaiḥ kiṃ prayojanam

12,137.053a pralāpaḥ kriyate kasmāt sumahāñ śokamūrchitaiḥ

12,137.053c yadi kālaḥ pramāṇaṃ te kasmād dharmo 'sti kartṛṣu

12,137.054a tava putro mamāpatyaṃ hatavān hiṃsito mayā

12,137.054c anantaraṃ tvayā cāhaṃ bandhanīyā mahīpate

12,137.055a ahaṃ hi putraśokena kṛtapāpā tavātmaje

12,137.055c tathā tvayā prahartavyaṃ mayi tattvaṃ ca me śṛṇu

12,137.056a bhakṣārthaṃ krīḍanārthaṃ vā narā vāñchanti pakṣiṇaḥ

12,137.056c tṛtīyo nāsti saṃyogo vadhabandhād ṛte kṣamaḥ

12,137.057a vadhabandhabhayād eke mokṣatantram upāgatāḥ

12,137.057c maraṇotpātajaṃ duḥkham āhur dharmavido janāḥ

12,137.058a sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvasya dayitāḥ sutāḥ

12,137.058c duḥkhād udvijate sarvaḥ sarvasya sukham īpsitam

12,137.059a duḥkhaṃ jarā brahmadatta duḥkham arthaviparyayaḥ

12,137.059c duḥkhaṃ cāniṣṭasaṃvāso duḥkham iṣṭaviyogajam

12,137.060a vairabandhakṛtaṃ duḥkhaṃ hiṃsājaṃ strīkṛtaṃ tathā

12,137.060c duḥkhaṃ sukhena satataṃ janād viparivartate

12,137.061a na duḥkhaṃ paraduḥkhe vai ke cid āhur abuddhayaḥ

12,137.061c yo duḥkhaṃ nābhijānāti sa jalpati mahājane

12,137.062a yas tu śocati duḥkhārtaḥ sa kathaṃ vaktum utsahet

12,137.062b*0343_01 bhinnāḥ śliṣṭā na śakyante śastraiḥ suniśitair api

12,137.062b*0343_02 sāmnā te 'pi nigṛhyante gajā iva kareṇubhiḥ

12,137.062c rasajñaḥ sarvaduḥkhasya yathātmani tathā pare

12,137.063a yat kṛtaṃ te mayā rājaṃs tvayā ca mama yat kṛtam

12,137.063c na tad varṣaśataiḥ śakyaṃ vyapohitum ariṃdama

12,137.064a āvayoḥ kṛtam anyonyaṃ tatra saṃdhir na vidyate

12,137.064c smṛtvā smṛtvā hi te putraṃ navaṃ vairaṃ bhaviṣyati

12,137.065a vairam antikam āsajya yaḥ prītiṃ kartum icchati

12,137.065c mṛnmayasyeva bhagnasya tasya saṃdhir na vidyate

12,137.066a niścitaś cārthaśāstrajñair aviśvāsaḥ sukhodayaḥ

12,137.066c uśanāś cātha gāthe dve prahrādāyābravīt purā

12,137.067a ye vairiṇaḥ śraddadhate satye satyetare 'pi vā

12,137.067c te śraddadhānā vadhyante madhu śuṣkatṛṇair yathā

12,137.068a na hi vairāṇi śāmyanti kuleṣv ā daśamād yugāt

12,137.068c ākhyātāraś ca vidyante kule ced vidyate pumān

12,137.069a upaguhya hi vairāṇi sāntvayanti narādhipāḥ

12,137.069c athainaṃ pratipiṃṣanti pūrṇaṃ ghaṭam ivāśmani

12,137.070a sadā na viśvased rājan pāpaṃ kṛtveha kasya cit

12,137.070c apakṛtya pareṣāṃ hi viśvāsād duḥkham aśnute

12,137.071 brahmadatta uvāca

12,137.071a nāviśvāsāc cinvate 'rthān nehante cāpi kiṃ cana

12,137.071c bhayād ekatarān nityaṃ mṛtakalpā bhavanti ca

12,137.072 pūjany uvāca

12,137.072a yasyeha vraṇinau pādau padbhyāṃ ca parisarpati

12,137.072c kṣaṇyete tasya tau pādau suguptam abhidhāvataḥ

12,137.073a netrābhyāṃ sarujābhyāṃ yaḥ prativātam udīkṣate

12,137.073c tasya vāyurujātyarthaṃ netrayor bhavati dhruvam

12,137.074a duṣṭaṃ panthānam āśritya yo mohād abhipadyate

12,137.074c ātmano balam ajñātvā tad antaṃ tasya jīvitam

12,137.075a yas tu varṣam avijñāya kṣetraṃ kṛṣati mānavaḥ

12,137.075c hīnaṃ puruṣakāreṇa sasyaṃ naivāpnute punaḥ

12,137.076a yaś ca tiktaṃ kaṣāyaṃ vāpy āsvādavidhuraṃ hitam

12,137.076c āhāraṃ kurute nityaṃ so 'mṛtatvāya kalpate

12,137.077a pathyaṃ bhuktvā naro lobhād yo 'nyad aśnāti bhojanam

12,137.077c pariṇāmam avijñāya tad antaṃ tasya jīvitam

12,137.078a daivaṃ puruṣakāraś ca sthitāv anyonyasaṃśrayāt

12,137.078c udāttānāṃ karma tantraṃ daivaṃ klībā upāsate

12,137.079a karma cātmahitaṃ kāryaṃ tīkṣṇaṃ vā yadi vā mṛdu

12,137.079c grasyate 'karmaśīlas tu sadānarthair akiṃcanaḥ

12,137.080a tasmāt saṃśayite 'py arthe kārya eva parākramaḥ

12,137.080c sarvasvam api saṃtyajya kāryam ātmahitaṃ naraiḥ

12,137.081a vidyā śauryaṃ ca dākṣyaṃ ca balaṃ dhairyaṃ ca pañcamam

12,137.081c mitrāṇi sahajāny āhur vartayantīha yair budhāḥ

12,137.082a niveśanaṃ ca kupyaṃ ca kṣetraṃ bhāryā suhṛjjanaḥ

12,137.082c etāny upacitāny āhuḥ sarvatra labhate pumān

12,137.083a sarvatra ramate prājñaḥ sarvatra ca virocate

12,137.083c na vibhīṣayate kaṃ cid bhīṣito na bibheti ca

12,137.084a nityaṃ buddhimato hy arthaḥ svalpako 'pi vivardhate

12,137.084c dākṣyeṇa kurute karma saṃyamāt pratitiṣṭhati

12,137.085a gṛhasnehāvabaddhānāṃ narāṇām alpamedhasām

12,137.085c kustrī khādati māṃsāni māghamā segavām iva

12,137.086a gṛhaṃ kṣetrāṇi mitrāṇi svadeśa iti cāpare

12,137.086c ity evam avasīdanti narā buddhiviparyaye

12,137.087a utpatet sarujād deśād vyādhidurbhikṣapīḍitāt

12,137.087c anyatra vastuṃ gacched vā vased vā nityamānitaḥ

12,137.088a tasmād anyatra yāsyāmi vastuṃ nāham ihotsahe

12,137.088c kṛtam etad anāhāryaṃ tava putreṇa pārthiva

12,137.089a kubhāryāṃ ca kuputraṃ ca kurājānaṃ kusauhṛdam

12,137.089c kusaṃbandhaṃ kudeśaṃ ca dūrataḥ parivarjayet

12,137.090a kumitre nāsti viśvāsaḥ kubhāryāyāṃ kuto ratiḥ

12,137.090c kurājye nirvṛtir nāsti kudeśe na prajīvyate

12,137.091a kumitre saṃgataṃ nāsti nityam asthirasauhṛde

12,137.091c avamānaḥ kusaṃbandhe bhavaty arthaviparyaye

12,137.092a sā bhāryā yā priyaṃ brūte sa putro yatra nirvṛtiḥ

12,137.092c tan mitraṃ yatra viśvāsaḥ sa deśo yatra jīvyate

12,137.093a yatra nāsti balātkāraḥ sa rājā tīvraśāsanaḥ

12,137.093c na caiva hy abhisaṃbandho daridraṃ yo bubhūṣati

12,137.094a bhāryā deśo 'tha mitrāṇi putrasaṃbandhibāndhavāḥ

12,137.094c etat sarvaṃ guṇavati dharmanetre mahīpatau

12,137.095a adharmajñasya vilayaṃ prajā gacchanty anigrahāt

12,137.095c rājā mūlaṃ trivargasya apramatto 'nupālayan

12,137.096a baliṣaḍbhāgam uddhṛtya baliṃ tam upayojayet

12,137.096c na rakṣati prajāḥ samyag yaḥ sa pārthivataskaraḥ

12,137.097a dattvābhayaṃ yaḥ svayam eva rājā; na tat pramāṇaṃ kurute yathāvat

12,137.097c sa sarvalokād upalabhya pāpam; adharmabuddhir nirayaṃ prayāti

12,137.098a dattvābhayaṃ yaḥ sma rājā pramāṇaṃ kurute sadā

12,137.098c sa sarvasukhakṛj jñeyaḥ prajā dharmeṇa pālayan

12,137.099a pitā mātā gurur goptā vahnir vaiśravaṇo yamaḥ

12,137.099c sapta rājño guṇān etān manur āha prajāpatiḥ

12,137.100a pitā hi rājā rāṣṭrasya prajānāṃ yo 'nukampakaḥ

12,137.100c tasmin mithyāpraṇīte hi tiryag gacchati mānavaḥ

12,137.101a saṃbhāvayati māteva dīnam abhyavapadyate

12,137.101c dahaty agnir ivāniṣṭān yamayan bhavate yamaḥ

12,137.102a iṣṭeṣu visṛjaty arthān kubera iva kāmadaḥ

12,137.102c gurur dharmopadeśena goptā ca paripālanāt

12,137.103a yas tu rañjayate rājā paurajānapadān guṇaiḥ

12,137.103c na tasya bhraśyate rājyaṃ guṇadharmānupālanāt

12,137.104a svayaṃ samupajānan hi paurajānapadakriyāḥ

12,137.104c sa sukhaṃ modate bhūpa iha loke paratra ca

12,137.105a nityodvignāḥ prajā yasya karabhāraprapīḍitāḥ

12,137.105c anarthair vipralupyante sa gacchati parābhavam

12,137.106a prajā yasya vivardhante sarasīva mahotpalam

12,137.106c sa sarvayajñaphalabhāg rājā loke mahīyate

12,137.107a balinā vigraho rājan na kathaṃ cit praśasyate

12,137.107c balinā vigṛhītasya kuto rājyaṃ kutaḥ sukham

12,137.108 bhīṣma uvāca

12,137.108a saivam uktvā śakunikā brahmadattaṃ narādhipam

12,137.108c rājānaṃ samanujñāpya jagāmāthepsitāṃ diśam

12,137.109a etat te brahmadattasya pūjanyā saha bhāṣitam

12,137.109c mayoktaṃ bharataśreṣṭha kim anyac chrotum icchasi

12,138.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,138.001a yugakṣayāt parikṣīṇe dharme loke ca bhārata

12,138.001c dasyubhiḥ pīḍyamāne ca kathaṃ stheyaṃ pitāmaha

12,138.002 bhīṣma uvāca

12,138.002a hanta te kathayiṣyāmi nītim āpatsu bhārata

12,138.002c utsṛjyāpi ghṛṇāṃ kāle yathā varteta bhūmipaḥ

12,138.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,138.003c bharadvājasya saṃvādaṃ rājñaḥ śatruṃtapasya ca

12,138.004a rājā śatruṃtapo nāma sauvīrāṇāṃ mahārathaḥ

12,138.004c kaṇiṅkam upasaṃgamya papracchārthaviniścayam

12,138.005a alabdhasya kathaṃ lipsā labdhaṃ kena vivardhate

12,138.005c vardhitaṃ pālayet kena pālitaṃ praṇayet katham

12,138.006a tasmai viniścayārthaṃ sa paripṛṣṭārthaniścayaḥ

12,138.006c uvāca brāhmaṇo vākyam idaṃ hetumad uttaram

12,138.007a nityam udyatadaṇḍaḥ syān nityaṃ vivṛtapauruṣaḥ

12,138.007c acchidraś chidradarśī ca pareṣāṃ vivarānugaḥ

12,138.008a nityam udyatadaṇḍasya bhṛśam udvijate janaḥ

12,138.008c tasmāt sarvāṇi bhūtāni daṇḍenaiva prarodhayet

12,138.009a evam eva praśaṃsanti paṇḍitās tattvadarśinaḥ

12,138.009c tasmāc catuṣṭaye tasmin pradhāno daṇḍa ucyate

12,138.010a chinnamūle hy adhiṣṭhāne sarve tajjīvino hatāḥ

12,138.010c kathaṃ hi śākhās tiṣṭheyuś chinnamūle vanaspatau

12,138.011a mūlam evāditaś chindyāt parapakṣasya paṇḍitaḥ

12,138.011c tataḥ sahāyān pakṣaṃ ca sarvam evānusārayet

12,138.012a sumantritaṃ suvikrāntaṃ suyuddhaṃ supalāyitam

12,138.012c āpadāṃ padakāleṣu kurvīta na vicārayet

12,138.013a vāṅmātreṇa vinītaḥ syād dhṛdayena yathā kṣuraḥ

12,138.013c ślakṣṇapūrvābhibhāṣī ca kāmakrodhau vivarjayet

12,138.014a sapatnasahite kārye kṛtvā saṃdhiṃ na viśvaset

12,138.014c apakrāmet tataḥ kṣipraṃ kṛtakāryo vicakṣaṇaḥ

12,138.015a śatruṃ ca mitrarūpeṇa sāntvenaivābhisāntvayet

12,138.015c nityaśaś codvijet tasmāt sarpād veśmagatād iva

12,138.016a yasya buddhiṃ paribhavet tam atītena sāntvayet

12,138.016c anāgatena duṣprajñaṃ pratyutpannena paṇḍitam

12,138.017a añjaliṃ śapathaṃ sāntvaṃ praṇamya śirasā vadet

12,138.017c aśruprapātanaṃ caiva kartavyaṃ bhūtim icchatā

12,138.018a vahed amitraṃ skandhena yāvat kālaviparyayaḥ

12,138.018c athainam āgate kāle bhindyād ghaṭam ivāśmani

12,138.019a muhūrtam api rājendra tindukālātavaj jvalet

12,138.019c na tuṣāgnir ivānarcir dhūmāyeta naraś ciram

12,138.020a nānarthakenārthavattvaṃ kṛtaghnena samācaret

12,138.020c arthe tu śakyate bhoktuṃ kṛtakāryo 'vamanyate

12,138.020e tasmāt sarvāṇi kāryāṇi sāvaśeṣāṇi kārayet

12,138.021a kokilasya varāhasya meroḥ śūnyasya veśmanaḥ

12,138.021c vyāḍasya bhakticitrasya yac chreṣṭhaṃ tat samācaret

12,138.022a utthāyotthāya gacchec ca nityayukto ripor gṛhān

12,138.022c kuśalaṃ cāpi pṛccheta yady apy akuśalaṃ bhavet

12,138.023a nālasāḥ prāpnuvanty arthān na klībā na ca māninaḥ

12,138.023c na ca lokaravād bhītā na ca śaśvat pratīkṣiṇaḥ

12,138.024a nāsya chidraṃ paro vidyād vidyāc chidraṃ parasya tu

12,138.024c gūhet kūrma ivāṅgāni rakṣed vivaram ātmanaḥ

12,138.025a bakavac cintayed arthān siṃhavac ca parākramet

12,138.025c vṛkavac cāvalumpeta śaśavac ca viniṣpatet

12,138.026a pānam akṣās tathā nāryo mṛgayā gītavāditam

12,138.026c etāni yuktyā seveta prasaṅgo hy atra doṣavān

12,138.027a kuryāt tṛṇamayaṃ cāpaṃ śayīta mṛgaśāyikām

12,138.027c andhaḥ syād andhavelāyāṃ bādhiryam api saṃśrayet

12,138.028a deśaṃ kālaṃ samāsādya vikrameta vicakṣaṇaḥ

12,138.028c deśakālābhyatīto hi vikramo niṣphalo bhavet

12,138.029a kālākālau saṃpradhārya balābalam athātmanaḥ

12,138.029c parasparabalaṃ jñātvā tathātmānaṃ niyojayet

12,138.030a daṇḍenopanataṃ śatruṃ yo rājā na niyacchati

12,138.030c sa mṛtyum upagūhyās te garbham aśvatarī yathā

12,138.031a supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalavān syād durāruhaḥ

12,138.031c āmaḥ syāt pakvasaṃkāśo na ca śīryeta kasya cit

12,138.031d*0344_01 ādātavyaṃ na dātavyaṃ priyaṃ brūyān nirarthakam

12,138.032a āśāṃ kālavatīṃ kuryāt tāṃ ca vighnena yojayet

12,138.032c vighnaṃ nimittato brūyān nimittaṃ cāpi hetutaḥ

12,138.033a bhītavat saṃvidhātavyaṃ yāvad bhayam anāgatam

12,138.033c āgataṃ tu bhayaṃ dṛṣṭvā prahartavyam abhītavat

12,138.034a na saṃśayam anāruhya naro bhadrāṇi paśyati

12,138.034c saṃśayaṃ punar āruhya yadi jīvati paśyati

12,138.035a anāgataṃ vijānīyād yacched bhayam upasthitam

12,138.035c punar vṛddhikṣayāt kiṃ cid abhivṛttaṃ niśāmayet

12,138.036a pratyupasthitakālasya sukhasya parivarjanam

12,138.036c anāgatasukhāśā ca naiṣa buddhimatāṃ nayaḥ

12,138.037a yo 'riṇā saha saṃdhāya sukhaṃ svapiti viśvasan

12,138.037c sa vṛkṣāgraprasupto vā patitaḥ pratibudhyate

12,138.038a karmaṇā yena teneha mṛdunā dāruṇena vā

12,138.038c uddhared dīnam ātmānaṃ samartho dharmam ācaret

12,138.039a ye sapatnāḥ sapatnānāṃ sarvāṃs tān apavatsayet

12,138.039c ātmanaś cāpi boddhavyāś cārāḥ praṇihitāḥ paraiḥ

12,138.040a cāraḥ suvihitaḥ kārya ātmano 'tha parasya ca

12,138.040c pāṣaṇḍāṃs tāpasādīṃś ca pararāṣṭraṃ praveśayet

12,138.040d*0345_01 pāṣaṇḍādyair avijñātair viditvāriṃ vaśaṃ nayet

12,138.041a udyāneṣu vihāreṣu prapāsv āvasatheṣu ca

12,138.041c pānāgāreṣu veśeṣu tīrtheṣu ca sabhāsu ca

12,138.042a dharmābhicāriṇaḥ pāpāś cārā lokasya kaṇṭakāḥ

12,138.042c samāgacchanti tān buddhvā niyacchec chamayed api

12,138.043a na viśvased aviśvaste viśvaste nāpi viśvaset

12,138.043c viśvastaṃ bhayam anveti nāparīkṣya ca viśvaset

12,138.044a viśvāsayitvā tu paraṃ tattvabhūtena hetunā

12,138.044c athāsya praharet kāle kiṃ cid vicalite pade

12,138.045a aśaṅkyam api śaṅketa nityaṃ śaṅketa śaṅkitāt

12,138.045c bhayaṃ hi śaṅkitāj jātaṃ samūlam api kṛntati

12,138.046a avadhānena maunena kāṣāyeṇa jaṭājinaiḥ

12,138.046c viśvāsayitvā dveṣṭāram avalumped yathā vṛkaḥ

12,138.047a putro vā yadi vā bhrātā pitā vā yadi vā suhṛt

12,138.047c arthasya vighnaṃ kurvāṇā hantavyā bhūtivardhanāḥ

12,138.048a guror apy avaliptasya kāryākāryam ajānataḥ

12,138.048c utpathapratipannasya daṇḍo bhavati śāsanam

12,138.049a pratyutthānābhivādābhyāṃ saṃpradānena kasya cit

12,138.049c pratipuṣkalaghātī syāt tīkṣṇatuṇḍa iva dvijaḥ

12,138.050a nācchittvā paramarmāṇi nākṛtvā karma dāruṇam

12,138.050b*0346_01 nāvicārya ciraṃ kāle naro bhadrāṇi paśyati

12,138.050c nāhatvā matsyaghātīva prāpnoti paramāṃ śriyam

12,138.051a nāsti jātyā ripur nāma mitraṃ nāma na vidyate

12,138.051c sāmarthyayogāj jāyante mitrāṇi ripavas tathā

12,138.052a amitraṃ naiva muñceta bruvantaṃ karuṇāny api

12,138.052c duḥkhaṃ tatra na kurvīta hanyāt pūrvāpakāriṇam

12,138.053a saṃgrahānugrahe yatnaḥ sadā kāryo 'nasūyatā

12,138.053c nigrahaś cāpi yatnena kartavyo bhūtim icchatā

12,138.054a prahariṣyan priyaṃ brūyāt prahṛtyāpi priyottaram

12,138.054c api cāsya śiraś chittvā rudyāc choced athāpi vā

12,138.055a nimantrayeta sāntvena saṃmānena titikṣayā

12,138.055c āśākāraṇam ity etat kartavyaṃ bhūtim icchatā

12,138.056a na śuṣkavairaṃ kurvīta na bāhubhyāṃ nadīṃ taret

12,138.056c apārthakam anāyuṣyaṃ goviṣāṇasya bhakṣaṇam

12,138.056e dantāś ca parighṛṣyante rasaś cāpi na labhyate

12,138.057a trivarge trividhā pīḍānubandhās traya eva ca

12,138.057c anubandhavadhau jñātvā pīḍāṃ hi parivarjayet

12,138.058a ṛṇaśeṣo 'gniśeṣaś ca śatruśeṣas tathaiva ca

12,138.058c punaḥ punar vivardheta svalpo 'py anivāritaḥ

12,138.059a vardhamānam ṛṇaṃ tiṣṭhat paribhūtāś ca śatravaḥ

12,138.059c āvahanty anayaṃ tīvraṃ vyādhayaś cāpy upekṣitāḥ

12,138.060a nāsamyak kṛtakārī syād apramattaḥ sadā bhavet

12,138.060c kaṇṭako 'pi hi duśchinno vikāraṃ kurute ciram

12,138.061a vadhena ca manuṣyāṇāṃ mārgāṇāṃ dūṣaṇena ca

12,138.061c ākarāṇāṃ vināśaiś ca pararāṣṭraṃ vināśayet

12,138.062a gṛdhradṛṣṭir bakālīnaḥ śvaceṣṭaḥ siṃhavikramaḥ

12,138.062c anudvignaḥ kākaśaṅkī bhujaṃgacaritaṃ caret

12,138.062d*0347_01 śūram añjalipātena bhīruṃ bhedena bhedayet

12,138.062d*0347_02 lubdham arthapradānena samaṃ tulyena vigrahaḥ

12,138.063a śreṇimukhyopajāpeṣu vallabhānunayeṣu ca

12,138.063c amātyān parirakṣeta bhedasaṃghātayor api

12,138.064a mṛdur ity avamanyante tīkṣṇa ity udvijanti ca

12,138.064c tīkṣṇakāle ca tīkṣṇaḥ syān mṛdukāle mṛdur bhavet

12,138.065a mṛdunā sumṛduṃ hanti mṛdunā hanti dāruṇam

12,138.065c nāsādhyaṃ mṛdunā kiṃ cit tasmāt tīkṣṇataraṃ mṛdu

12,138.066a kāle mṛdur yo bhavati kāle bhavati dāruṇaḥ

12,138.066c sa sādhayati kṛtyāni śatrūṃś caivādhitiṣṭhati

12,138.067a paṇḍitena viruddhaḥ san dūre 'smīti na viśvaset

12,138.067c dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ

12,138.068a na tat tared yasya na pāram uttaren; na tad dhared yat punar āharet paraḥ

12,138.068c na tat khaned yasya na mūlam utkhanen; na taṃ hanyād yasya śiro na pātayet

12,138.069a itīdam uktaṃ vṛjinābhisaṃhitaṃ; na caitad evaṃ puruṣaḥ samācaret

12,138.069c paraprayuktaṃ tu kathaṃ niśāmayed; ato mayoktaṃ bhavato hitārthinā

12,138.070a yathāvad uktaṃ vacanaṃ hitaṃ tadā; niśamya vipreṇa suvīrarāṣṭriyaḥ

12,138.070c tathākarod vākyam adīnacetanaḥ; śriyaṃ ca dīptāṃ bubhuje sabāndhavaḥ

12,139.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,139.001a hīne paramake dharme sarvalokātilaṅghini

12,139.001c adharme dharmatāṃ nīte dharme cādharmatāṃ gate

12,139.002a maryādāsu prabhinnāsu kṣubhite dharmaniścaye

12,139.002c rājabhiḥ pīḍite loke corair vāpi viśāṃ pate

12,139.003a sarvāśrameṣu mūḍheṣu karmasūpahateṣu ca

12,139.003c kāmān mohāc ca lobhāc ca bhayaṃ paśyatsu bhārata

12,139.004a aviśvasteṣu sarveṣu nityabhīteṣu pārthiva

12,139.004c nikṛtyā hanyamāneṣu vañcayatsu parasparam

12,139.005a saṃpradīpteṣu deśeṣu brāhmaṇye cābhipīḍite

12,139.005c avarṣati ca parjanye mitho bhede samutthite

12,139.006a sarvasmin dasyusād bhūte pṛthivyām upajīvane

12,139.006c kena svid brāhmaṇo jīvej jaghanye kāla āgate

12,139.007a atityakṣuḥ putrapautrān anukrośān narādhipa

12,139.007c katham āpatsu varteta tan me brūhi pitāmaha

12,139.008a kathaṃ ca rājā varteta loke kaluṣatāṃ gate

12,139.008c katham arthāc ca dharmāc ca na hīyeta paraṃtapa

12,139.009 bhīṣma uvāca

12,139.009a rājamūlā mahārāja yogakṣemasuvṛṣṭayaḥ

12,139.009c prajāsu vyādhayaś caiva maraṇaṃ ca bhayāni ca

12,139.010a kṛtaṃ tretā dvāparaś ca kaliś ca bharatarṣabha

12,139.010c rājamūlāni sarvāṇi mama nāsty atra saṃśayaḥ

12,139.011a tasmiṃs tv abhyāgate kāle prajānāṃ doṣakārake

12,139.011c vijñānabalam āsthāya jīvitavyaṃ tadā bhavet

12,139.012a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,139.012c viśvāmitrasya saṃvādaṃ caṇḍālasya ca pakkaṇe

12,139.013a tretādvāparayoḥ saṃdhau purā daivavidhikramāt

12,139.013c anāvṛṣṭir abhūd ghorā rājan dvādaśavārṣikī

12,139.014a prajānām abhivṛddhānāṃ yugānte paryupasthite

12,139.014c tretānirmokṣasamaye dvāparapratipādane

12,139.015a na vavarṣa sahasrākṣaḥ pratilomo 'bhavad guruḥ

12,139.015c jagāma dakṣiṇaṃ mārgaṃ somo vyāvṛttalakṣaṇaḥ

12,139.016a nāvaśyāyo 'pi rātryante kuta evābhrarājayaḥ

12,139.016c nadyaḥ saṃkṣiptatoyaughāḥ kva cid antargatābhavan

12,139.017a sarāṃsi saritaś caiva kūpāḥ prasravaṇāni ca

12,139.017c hatatviṭkāny alakṣyanta nisargād daivakāritāt

12,139.018a upaśuṣkajalasthāyā vinivṛttasabhāprapā

12,139.018c nivṛttayajñasvādhyāyā nirvaṣaṭkāramaṅgalā

12,139.019a utsannakṛṣigorakṣyā nivṛttavipaṇāpaṇā

12,139.019c nivṛttapūgasamayā saṃpranaṣṭamahotsavā

12,139.020a asthikaṅkālasaṃkīrṇā hāhābhūtajanākulā

12,139.020c śūnyabhūyiṣṭhanagarā dagdhagrāmaniveśanā

12,139.021a kva cic coraiḥ kva cic chastraiḥ kva cid rājabhir āturaiḥ

12,139.021c parasparabhayāc caiva śūnyabhūyiṣṭhanirjanā

12,139.022a gatadaivatasaṃkalpā vṛddhabālavinākṛtā

12,139.022c gojāvimahiṣair hīnā parasparaharāharā

12,139.023a hataviprā hatārakṣā pranaṣṭauṣadhisaṃcayā

12,139.023c śyāvabhūtanaraprāyā babhūva vasudhā tadā

12,139.024a tasmin pratibhaye kāle kṣīṇe dharme yudhiṣṭhira

12,139.024c babhramuḥ kṣudhitā martyāḥ khādantaḥ sma parasparam

12,139.025a ṛṣayo niyamāṃs tyaktvā parityaktāgnidaivatāḥ

12,139.025c āśramān saṃparityajya paryadhāvann itas tataḥ

12,139.026a viśvāmitro 'tha bhagavān maharṣir aniketanaḥ

12,139.026c kṣudhā parigato dhīmān samantāt paryadhāvata

12,139.026d*0348_01 tyaktvā dārāṃś ca putrāṃś ca kasmiṃś cij janasaṃsadi

12,139.026d*0348_02 bhakṣyābhakṣyasamo bhūtvā niragnir aniketanaḥ

12,139.027a sa kadā cit paripatañ śvapacānāṃ niveśanam

12,139.027c hiṃsrāṇāṃ prāṇihantṝṇām āsasāda vane kva cit

12,139.028a vibhinnakalaśākīrṇaṃ śvacarmācchādanāyutam

12,139.028c varāhakharabhagnāsthikapālaghaṭasaṃkulam

12,139.029a mṛtacelaparistīrṇaṃ nirmālyakṛtabhūṣaṇam

12,139.029c sarpanirmokamālābhiḥ kṛtacihnakuṭīmaṭham

12,139.029d*0349_01 kukkuṭārāvabahulaṃ gardabhadhvanināditam

12,139.029d*0349_02 tad yoṣidbhiḥ kharair vākyaiḥ kalahadbhiḥ parasparam

12,139.030a ulūkapakṣadhvajibhir devatāyatanair vṛtam

12,139.030c lohaghaṇṭāpariṣkāraṃ śvayūthaparivāritam

12,139.031a tat praviśya kṣudhāviṣṭo gādheḥ putro mahān ṛṣiḥ

12,139.031c āhārānveṣaṇe yuktaḥ paraṃ yatnaṃ samāsthitaḥ

12,139.032a na ca kva cid avindat sa bhikṣamāṇo 'pi kauśikaḥ

12,139.032c māṃsam annaṃ mūlaphalam anyad vā tatra kiṃ cana

12,139.033a aho kṛcchraṃ mayā prāptam iti niścitya kauśikaḥ

12,139.033c papāta bhūmau daurbalyāt tasmiṃś caṇḍālapakkaṇe

12,139.034a cintayām āsa sa muniḥ kiṃ nu me sukṛtaṃ bhavet

12,139.034c kathaṃ vṛthā na mṛtyuḥ syād iti pārthivasattama

12,139.035a sa dadarśa śvamāṃsasya kutantīṃ vitatāṃ muniḥ

12,139.035c caṇḍālasya gṛhe rājan sadyaḥ śastrahatasya ca

12,139.036a sa cintayām āsa tadā steyaṃ kāryam ito mayā

12,139.036c na hīdānīm upāyo 'nyo vidyate prāṇadhāraṇe

12,139.037a āpatsu vihitaṃ steyaṃ viśiṣṭasamahīnataḥ

12,139.037c paraṃ paraṃ bhavet pūrvam asteyam iti niścayaḥ

12,139.038a hīnād ādeyam ādau syāt samānāt tadanantaram

12,139.038c asaṃbhavād ādadīta viśiṣṭād api dhārmikāt

12,139.039a so 'ham antāvasānānāṃ haramāṇaḥ parigrahāt

12,139.039c na steyadoṣaṃ paśyāmi hariṣyāmy etad āmiṣam

12,139.040a etāṃ buddhiṃ samāsthāya viśvāmitro mahāmuniḥ

12,139.040c tasmin deśe prasuṣvāpa patito yatra bhārata

12,139.041a sa vigāḍhāṃ niśāṃ dṛṣṭvā supte caṇḍālapakkaṇe

12,139.041c śanair utthāya bhagavān praviveśa kuṭīmaṭham

12,139.042a sa supta eva caṇḍālaḥ śleṣmāpihitalocanaḥ

12,139.042c paribhinnasvaro rūkṣa uvācāpriyadarśanaḥ

12,139.043a kaḥ kutantīṃ ghaṭṭayati supte caṇḍālapakkaṇe

12,139.043c jāgarmi nāvasupto 'smi hato 'sīti ca dāruṇaḥ

12,139.044a viśvāmitro 'ham ity eva sahasā tam uvāca saḥ

12,139.044c sahasābhyāgatabhayaḥ sodvegas tena karmaṇā

12,139.044d*0350_01 viśvāmitro 'ham āyuṣmann āgato 'haṃ bubhukṣitaḥ

12,139.044d*0350_02 mā vadhīr mama sadbuddher yadi samyak prapaśyasi

12,139.045a caṇḍālas tad vacaḥ śrutvā maharṣer bhāvitātmanaḥ

12,139.045c śayanād upasaṃbhrānta iyeṣotpatituṃ tataḥ

12,139.046a sa visṛjyāśru netrābhyāṃ bahumānāt kṛtāñjaliḥ

12,139.046c uvāca kauśikaṃ rātrau brahman kiṃ te cikīrṣitam

12,139.047a viśvāmitras tu mātaṅgam uvāca parisāntvayan

12,139.047c kṣudhito 'haṃ gataprāṇo hariṣyāmi śvajāghanīm

12,139.048a avasīdanti me prāṇāḥ smṛtir me naśyati kṣudhā

12,139.048a*0351_01 **** **** tṛṣitaḥ param asmy aham

12,139.048b*0352_01 durbalo naṣṭasaṃjñaś ca bhakṣyābhakṣyavivarjitaḥ

12,139.048c svadharmaṃ budhyamāno 'pi hariṣyāmi śvajāghanīm

12,139.049a aṭan bhaikṣaṃ na vindāmi yadā yuṣmākam ālaye

12,139.049c tadā buddhiḥ kṛtā pāpe hariṣyāmi śvajāghanīm

12,139.050a tṛṣitaḥ kaluṣaṃ pātā nāsti hrīr aśanārthinaḥ

12,139.050c kṣud dharmaṃ dūṣayaty atra hariṣyāmi śvajāghanīm

12,139.051a agnir mukhaṃ purodhāś ca devānāṃ śucipād vibhuḥ

12,139.051c yathā sa sarvabhug brahmā tathā māṃ viddhi dharmataḥ

12,139.052a tam uvāca sa caṇḍālo maharṣe śṛṇu me vacaḥ

12,139.052c śrutvā tathā samātiṣṭha yathā dharmān na hīyase

12,139.052d*0353_01 dharmaṃ tavāpi viprarṣe śṛṇu yat te bravīmy aham

12,139.053a mṛgāṇām adhamaṃ śvānaṃ pravadanti manīṣiṇaḥ

12,139.053c tasyāpy adhama uddeśaḥ śarīrasyorujāghanī

12,139.054a nedaṃ samyag vyavasitaṃ maharṣe karma vaikṛtam

12,139.054c caṇḍālasvasya haraṇam abhakṣyasya viśeṣataḥ

12,139.055a sādhv anyam anupaśya tvam upāyaṃ prāṇadhāraṇe

12,139.055c na māṃsalobhāt tapaso nāśas te syān mahāmune

12,139.056a jānato 'vihito mārgo na kāryo dharmasaṃkaraḥ

12,139.056c mā sma dharmaṃ parityākṣīs tvaṃ hi dharmavid uttamaḥ

12,139.057a viśvāmitras tato rājann ity ukto bharatarṣabha

12,139.057c kṣudhārtaḥ pratyuvācedaṃ punar eva mahāmuniḥ

12,139.058a nirāhārasya sumahān mama kālo 'bhidhāvataḥ

12,139.058c na vidyate 'bhyupāyaś ca kaś cin me prāṇadhāraṇe

12,139.059a yena tena viśeṣeṇa karmaṇā yena kena cit

12,139.059c abhyujjīvet sīdamānaḥ samartho dharmam ācaret

12,139.060a aindro dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ brāhmaṇānām athāgnikaḥ

12,139.060c brahmavahnir mama balaṃ bhakṣyāmi samayaṃ kṣudhā

12,139.061a yathā yathā vai jīved dhi tat kartavyam apīḍayā

12,139.061c jīvitaṃ maraṇāc chreyo jīvan dharmam avāpnuyāt

12,139.062a so 'haṃ jīvitam ākāṅkṣann abhakṣasyāpi bhakṣaṇam

12,139.062c vyavasye buddhipūrvaṃ vai tad bhavān anumanyatām

12,139.063a jīvan dharmaṃ cariṣyāmi praṇotsyāmy aśubhāni ca

12,139.063c tapobhir vidyayā caiva jyotīṃṣīva mahat tamaḥ

12,139.064 śvapaca uvāca

12,139.064a naitat khādan prāpsyase prāṇam anyaṃ; nāyur dīrghaṃ nāmṛtasyeva tṛptim

12,139.064c bhikṣām anyāṃ bhikṣa mā te mano 'stu; śvabhakṣaṇe śvā hy abhakṣo dvijānām

12,139.065 viśvāmitra uvāca

12,139.065a na durbhikṣe sulabhaṃ māṃsam anyac; chvapāka nānnaṃ na ca me 'sti vittam

12,139.065c kṣudhārtaś cāham agatir nirāśaḥ; śvamāṃse cāsmin ṣaḍrasān sādhu manye

12,139.066 śvapaca uvāca

12,139.066a pañca pañcanakhā bhakṣyā brahmakṣatrasya vai dvija

12,139.066b*0354_01 śalyakaḥ śvāvidho godhāḥ śaśaḥ kūrmaś ca pañcamaḥ

12,139.066c yadi śāstraṃ pramāṇaṃ te mābhakṣye mānasaṃ kṛthāḥ

12,139.067 viśvāmitra uvāca

12,139.067a agastyenāsuro jagdho vātāpiḥ kṣudhitena vai

12,139.067c aham āpadgataḥ kṣubdho bhakṣayiṣye śvajāghanīm

12,139.068 śvapaca uvāca

12,139.068a bhikṣām anyām āhareti na caitat kartum arhasi

12,139.068c na nūnaṃ kāryam etad vai hara kāmaṃ śvajāghanīm

12,139.069 viśvāmitra uvāca

12,139.069a śiṣṭā vai kāraṇaṃ dharme tadvṛttam anuvartaye

12,139.069c parāṃ medhyāśanād etāṃ bhakṣyāṃ manye śvajāghanīm

12,139.070 śvapaca uvāca

12,139.070a asatā yat samācīrṇaṃ na sa dharmaḥ sanātanaḥ

12,139.070c nāvṛttam anukāryaṃ vai mā chalenānṛtaṃ kṛthāḥ

12,139.071 viśvāmitra uvāca

12,139.071a na pātakaṃ nāvamatam ṛṣiḥ san kartum arhasi

12,139.071c samau ca śvamṛgau manye tasmād bhakṣyā śvajāghanī

12,139.072 śvapaca uvāca

12,139.072a yad brāhmaṇārthe kṛtam arthitena; tenarṣiṇā tac ca bhakṣyādhikāram

12,139.072c sa vai dharmo yatra na pāpam asti; sarvair upāyair hi sa rakṣitavyaḥ

12,139.073 viśvāmitra uvāca

12,139.073a mitraṃ ca me brāhmaṇaś cāyam ātmā; priyaś ca me pūjyatamaś ca loke

12,139.073c taṃ bhartukāmo 'ham imāṃ hariṣye; nṛśaṃsānām īdṛśānāṃ na bibhye

12,139.074 śvapaca uvāca

12,139.074a kāmaṃ narā jīvitaṃ saṃtyajanti; na cābhakṣyaiḥ pratikurvanti tatra

12,139.074c sarvān kāmān prāpnuvantīha vidvan; priyasva kāmaṃ sahitaḥ kṣudhā vai

12,139.075 viśvāmitra uvāca

12,139.075a sthāne tāvat saṃśayaḥ pretyabhāve; niḥsaṃśayaṃ karmaṇāṃ vā vināśaḥ

12,139.075c ahaṃ punar varta ity āśayātmā; mūlaṃ rakṣan bhakṣayiṣyāmy abhakṣyam

12,139.075d*0355_01 * * mūlartuṃlastrittipuṇyaṃ (sic)

12,139.075d*0355_02 mohātmake yatra yathā svabhakṣe

12,139.076a buddhyātmake vyastam astīti tuṣṭo; mohād ekatvaṃ yathā carma cakṣuḥ

12,139.076b*0356_01 yathā cakṣuḥ śabdatattvaṃ na budhyed

12,139.076b*0356_02 rūpaṃ paśyec cakṣur evaṃ tathaiva

12,139.076c yady apy enaḥ saṃśayād ācarāmi; nāhaṃ bhaviṣyāmi yathā tvam eva

12,139.077 śvapaca uvāca

12,139.077a patanīyam idaṃ duḥkham iti me vartate matiḥ

12,139.077c duṣkṛtī brāhmaṇaṃ santaṃ yas tvām aham upālabhe

12,139.078 viśvāmitra uvāca

12,139.078a pibanty evodakaṃ gāvo maṇḍūkeṣu ruvatsv api

12,139.078c na te 'dhikāro dharme 'sti mā bhūr ātmapraśaṃsakaḥ

12,139.079 śvapaca uvāca

12,139.079a suhṛd bhūtvānuśāsmi tvā kṛpā hi tvayi me dvija

12,139.079c tad evaṃ śreya ādhatsva mā lobhāc chvānam ādithāḥ

12,139.080 viśvāmitra uvāca

12,139.080a suhṛn me tvaṃ sukhepsuś ced āpado māṃ samuddhara

12,139.080c jāne 'haṃ dharmato ''tmānaṃ śvānīm utsṛja jāghanīm

12,139.081 śvapaca uvāca

12,139.081a naivotsahe bhavate dātum etāṃ; nopekṣituṃ hriyamāṇaṃ svam annam

12,139.081c ubhau syāvaḥ svamalenāvaliptau; dātāhaṃ ca tvaṃ ca vipra pratīcchan

12,139.082 viśvāmitra uvāca

12,139.082a adyāham etad vṛjinaṃ karma kṛtvā; jīvaṃś cariṣyāmi mahāpavitram

12,139.082c prapūtātmā dharmam evābhipatsye; yad etayor guru tad vai bravīhi

12,139.083 śvapaca uvāca

12,139.083a ātmaiva sākṣī kila lokakṛtye; tvam eva jānāsi yad atra duṣṭam

12,139.083c yo hy ādriyed bhakṣyam iti śvamāṃsaṃ; manye na tasyāsti vivarjanīyam

12,139.084 viśvāmitra uvāca

12,139.084a upādāne khādane vāsya doṣaḥ; kāryo nyāyair nityam atrāpavādaḥ

12,139.084c yasmin na hiṃsā nānṛte vākyaleśo; bhakṣyakriyā tatra na tad garīyaḥ

12,139.085 śvapaca uvāca

12,139.085a yady eṣa hetus tava khādanasya; na te vedaḥ kāraṇaṃ nānyadharmaḥ

12,139.085c tasmād abhakṣye bhakṣaṇād vā dvijendra; doṣaṃ na paśyāmi yathedam āttha

12,139.086 viśvāmitra uvāca

12,139.086a na pātakaṃ bhakṣaṇam asya dṛṣṭaṃ; surāṃ pītvā patatītīha śabdaḥ

12,139.086c anyonyakarmāṇi tathā tathaiva; na leśamātreṇa kṛtyaṃ hinasti

12,139.087 śvapaca uvāca

12,139.087a asthānato hīnataḥ kutsitād vā; taṃ vidvāṃsaṃ bādhate sādhuvṛttam

12,139.087c sthānaṃ punar yo labhate niṣaṅgāt; tenāpi daṇḍaḥ sahitavya eva

12,139.088 bhīṣma uvāca

12,139.088a evam uktvā nivavṛte mātaṅgaḥ kauśikaṃ tadā

12,139.088c viśvāmitro jahāraiva kṛtabuddhiḥ śvajāghanīm

12,139.089a tato jagrāha pañcāṅgīṃ jīvitārthī mahāmuniḥ

12,139.089c sadāras tām upākṛtya vane yāto mahāmuniḥ

12,139.089d*0357_01 tathāsya buddhir abhavad vidhināhaṃ śvajāghanīm

12,139.089d*0357_02 bhakṣayāmi yathākāmaṃ pūrvaṃ saṃtarpya devatāḥ

12,139.089d*0357_03 tato 'gnim upasaṃhṛtya brāhmeṇa vidhinā muniḥ

12,139.089d*0357_04 aindrāgneyena vidhinā caruṃ śrapayata svayam

12,139.089d*0357_05 tataḥ samārabhat karma daivaṃ pitryaṃ ca bhārata

12,139.089d*0357_06 āhūya devān indrādīn bhāgaṃ bhāgaṃ vidhikramāt

12,139.090a etasminn eva kāle tu pravavarṣātha vāsavaḥ

12,139.090c saṃjīvayan prajāḥ sarvā janayām āsa cauṣadhīḥ

12,139.091a viśvāmitro 'pi bhagavāṃs tapasā dagdhakilbiṣaḥ

12,139.091c kālena mahatā siddhim avāpa paramādbhutām

12,139.091d*0358_01 sa saṃhṛtya ca tat karma anāsvādya ca tad dhaviḥ

12,139.091d*0358_02 toṣayām āsa devāṃś ca pitṝṃś ca dvijasattamaḥ

12,139.092a evaṃ vidvān adīnātmā vyasanastho jijīviṣuḥ

12,139.092c sarvopāyair upāyajño dīnam ātmānam uddharet

12,139.093a etāṃ buddhiṃ samāsthāya jīvitavyaṃ sadā bhavet

12,139.093c jīvan puṇyam avāpnoti naro bhadrāṇi paśyati

12,139.094a tasmāt kaunteya viduṣā dharmādharmaviniścaye

12,139.094c buddhim āsthāya loke 'smin vartitavyaṃ yatātmanā

12,140.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,140.001a yad idaṃ ghoram uddiṣṭam aśraddheyam ivānṛtam

12,140.001c asti svid dasyumaryādā yām ahaṃ parivarjaye

12,140.002a saṃmuhyāmi viṣīdāmi dharmo me śithilīkṛtaḥ

12,140.002c udyamaṃ nādhigacchāmi kutaś cit paricintayan

12,140.003 bhīṣma uvāca

12,140.003a naitac chuddhāgamād eva tava dharmānuśāsanam

12,140.003c prajñāsamavatāro 'yaṃ kavibhiḥ saṃbhṛtaṃ madhu

12,140.004a bahvyaḥ pratividhātavyāḥ prajñā rājñā tatas tataḥ

12,140.004c naikaśākhena dharmeṇa yātraiṣā saṃpravartate

12,140.005a buddhisaṃjananaṃ rājñāṃ dharmam ācaratāṃ sadā

12,140.005c jayo bhavati kauravya tadā tad viddhi me vacaḥ

12,140.006a buddhiśreṣṭhā hi rājāno jayanti vijayaiṣiṇaḥ

12,140.006c dharmaḥ pratividhātavyo buddhyā rājñā tatas tataḥ

12,140.007a naikaśākhena dharmeṇa rājñāṃ dharmo vidhīyate

12,140.007c durbalasya kutaḥ prajñā purastād anudāhṛtā

12,140.008a advaidhajñaḥ pathi dvaidhe saṃśayaṃ prāptum arhati

12,140.008c buddhidvaidhaṃ veditavyaṃ purastād eva bhārata

12,140.009a pārśvataḥkaraṇaṃ prajñā viṣūcī tv āpagā iva

12,140.009c janas tūccāritaṃ dharmaṃ vijānāty anyathānyathā

12,140.010a samyag vijñāninaḥ ke cin mithyāvijñānino 'pare

12,140.010c tad vai yathātathaṃ buddhvā jñānam ādadate satām

12,140.011a parimuṣṇanti śāstrāṇi dharmasya paripanthinaḥ

12,140.011c vaiṣamyam arthavidyānāṃ nairarthyāt khyāpayanti te

12,140.012a ājijīviṣavo vidyāṃ yaśaskāmāḥ samantataḥ

12,140.012c te sarve narapāpiṣṭhā dharmasya paripanthinaḥ

12,140.013a apakvamatayo mandā na jānanti yathātatham

12,140.013c sadā hy aśāstrakuśalāḥ sarvatrāpariniṣṭhitāḥ

12,140.014a parimuṣṇanti śāstrāṇi śāstradoṣānudarśinaḥ

12,140.014c vijñānam atha vidyānāṃ na samyag iti vartate

12,140.015a nindayā paravidyānāṃ svāṃ vidyāṃ khyāpayanti ye

12,140.015c vāgastrā vākchurīmattvā dugdhavidyāphalā iva

12,140.015e tān vidyāvaṇijo viddhi rākṣasān iva bhārata

12,140.016a vyājena kṛtsno vidito dharmas te parihāsyate

12,140.016c na dharmavacanaṃ vācā na buddhyā ceti naḥ śrutam

12,140.017a iti bārhaspataṃ jñānaṃ provāca maghavā svayam

12,140.017c na tv eva vacanaṃ kiṃ cid animittād ihocyate

12,140.018a svavinītena śāstreṇa vyavasyanti tathāpare

12,140.018c lokayātrām ihaike tu dharmam āhur manīṣiṇaḥ

12,140.019a samuddiṣṭaṃ satāṃ dharmaṃ svayam ūhen na paṇḍitaḥ

12,140.019c amarṣāc chāstrasaṃmohād avijñānāc ca bhārata

12,140.020a śāstraṃ prājñasya vadataḥ samūhe yāty adarśanam

12,140.020c āgatāgamayā buddhyā vacanena praśasyate

12,140.021a ajñānāj jñānahetutvād vacanaṃ sādhu manyate

12,140.021c anapāhatam evedaṃ nedaṃ śāstram apārthakam

12,140.022a daiteyān uśanāḥ prāha saṃśayacchedane purā

12,140.022c jñānam avyapadeśyaṃ hi yathā nāsti tathaiva tat

12,140.023a tena tvaṃ chinnamūlena kaṃ toṣayitum arhasi

12,140.023c atathyavihitaṃ yo vā nedaṃ vākyam upāśnuyāt

12,140.024a ugrāyaiva hi sṛṣṭo 'si karmaṇe na tv avekṣase

12,140.024c aṅgemām anvavekṣasva rājanītiṃ bubhūṣitum

12,140.024e yayā pramucyate tv anyo yadarthaṃ ca pramodate

12,140.025a ajo 'śvaḥ kṣatram ity etat sadṛśaṃ brahmaṇā kṛtam

12,140.025c tasmān natīkṣṇabhūtānāṃ yātrā kā cit prasidhyati

12,140.026a yas tv avadhyavadhe doṣaḥ sa vadhyasyāvadhe smṛtaḥ

12,140.026c eṣaiva khalu maryādā yām ayaṃ parivarjayet

12,140.027a tasmāt tīkṣṇaḥ prajā rājā svadharme sthāpayed uta

12,140.027c anyonyaṃ bhakṣayanto hi pracareyur vṛkā iva

12,140.028a yasya dasyugaṇā rāṣṭre dhvāṅkṣā matsyāñ jalād iva

12,140.028c viharanti parasvāni sa vai kṣatriyapāṃsanaḥ

12,140.029a kulīnān sacivān kṛtvā vedavidyāsamanvitān

12,140.029c praśādhi pṛthivīṃ rājan prajā dharmeṇa pālayan

12,140.029d*0359_01 vedavedāṅgatattvajño japahomaparāyaṇaḥ

12,140.029d*0359_02 āśīrvādaparo nityam eṣa rājā purohitaḥ

12,140.030a vihīnajam akarmāṇaṃ yaḥ pragṛhṇāti bhūmipaḥ

12,140.030c ubhayasyāviśeṣajñas tad vai kṣatraṃ napuṃsakam

12,140.031a naivograṃ naiva cānugraṃ dharmeṇeha praśasyate

12,140.031c ubhayaṃ na vyatikrāmed ugro bhūtvā mṛdur bhava

12,140.032a kaṣṭaḥ kṣatriyadharmo 'yaṃ sauhṛdaṃ tvayi yat sthitam

12,140.032c ugre karmaṇi sṛṣṭo 'si tasmād rājyaṃ praśādhi vai

12,140.032d*0360_01 aruṣṭaḥ kasya cid rājann evam eva samācara

12,140.033a aśiṣṭanigraho nityaṃ śiṣṭasya paripālanam

12,140.033c iti śakro 'bravīd dhīmān āpatsu bharatarṣabha

12,140.034 yudhiṣṭhira uvāca

12,140.034a asti svid dasyumaryādā yām anyo nātilaṅghayet

12,140.034c pṛcchāmi tvāṃ satāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha

12,140.035 bhīṣma uvāca

12,140.035a brāhmaṇān eva seveta vidyāvṛddhāṃs tapasvinaḥ

12,140.035c śrutacāritravṛttāḍhyān pavitraṃ hy etad uttamam

12,140.036a yā devatāsu vṛttis te sāstu vipreṣu sarvadā

12,140.036c kruddhair hi vipraiḥ karmāṇi kṛtāni bahudhā nṛpa

12,140.037a teṣāṃ prītyā yaśo mukhyam aprītyā tu viparyayaḥ

12,140.037c prītyā hy amṛtavad viprāḥ kruddhāś caiva yathā viṣam

12,141.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,141.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada

12,141.001c śaraṇaṃ pālayānasya yo dharmas taṃ vadasva me

12,141.002 bhīṣma uvāca

12,141.002a mahān dharmo mahārāja śaraṇāgatapālane

12,141.002c arhaḥ praṣṭuṃ bhavāṃś caiva praśnaṃ bharatasattama

12,141.003a nṛgaprabhṛtayo rājan rājānaḥ śaraṇāgatān

12,141.003c paripālya mahārāja saṃsiddhiṃ paramāṃ gatāḥ

12,141.004a śrūyate hi kapotena śatruḥ śaraṇam āgataḥ

12,141.004c pūjitaś ca yathānyāyaṃ svaiś ca māṃsair nimantritaḥ

12,141.005 yudhiṣṭhira uvāca

12,141.005a kathaṃ kapotena purā śatruḥ śaraṇam āgataḥ

12,141.005c svamāṃsair bhojitaḥ kāṃ ca gatiṃ lebhe sa bhārata

12,141.006 bhīṣma uvāca

12,141.006a śṛṇu rājan kathāṃ divyāṃ sarvapāpapraṇāśinīm

12,141.006c nṛpater mucukundasya kathitāṃ bhārgaveṇa ha

12,141.007a imam arthaṃ purā pārtha mucukundo narādhipaḥ

12,141.007c bhārgavaṃ paripapraccha praṇato bharatarṣabha

12,141.008a tasmai śuśrūṣamāṇāya bhārgavo 'kathayat kathām

12,141.008c iyaṃ yathā kapotena siddhiḥ prāptā narādhipa

12,141.009a dharmaniścayasaṃyuktāṃ kāmārthasahitāṃ kathām

12,141.009c śṛṇuṣvāvahito rājan gadato me mahābhuja

12,141.010a kaś cit kṣudrasamācāraḥ pṛthivyāṃ kālasaṃmataḥ

12,141.010c cacāra pṛthivīṃ pāpo ghoraḥ śakunilubdhakaḥ

12,141.011a kākola iva kṛṣṇāṅgo rūkṣaḥ pāpasamāhitaḥ

12,141.011c yavamadhyaḥ kṛśagrīvo hrasvapādo mahāhanuḥ

12,141.012a naiva tasya suhṛt kaś cin na saṃbandhī na bāndhavaḥ

12,141.012c sa hi taiḥ saṃparityaktas tena ghoreṇa karmaṇā

12,141.012d*0361_01 naraḥ pāpasamācāras tyaktavyo dūrato budhaiḥ

12,141.012d*0361_02 ātmānaṃ yo 'bhisaṃdhatte so 'nyasya syāt kathaṃ hitaḥ

12,141.012d*0361_03 ye nṛśaṃsā durātmānaḥ prāṇiprāṇaharā narāḥ

12,141.012d*0361_04 udvejanīyā bhūtānāṃ vyālā iva bhavanti te

12,141.013a sa vai kṣārakam ādāya dvijān hatvā vane sadā

12,141.013c cakāra vikrayaṃ teṣāṃ pataṃgānāṃ narādhipa

12,141.014a evaṃ tu vartamānasya tasya vṛttiṃ durātmanaḥ

12,141.014c agamat sumahān kālo na cādharmam abudhyata

12,141.015a tasya bhāryāsahāyasya ramamāṇasya śāśvatam

12,141.015c daivayogavimūḍhasya nānyā vṛttir arocata

12,141.016a tataḥ kadā cit tasyātha vanasthasya samudgataḥ

12,141.016c pātayann iva vṛkṣāṃs tān sumahān vātasaṃbhramaḥ

12,141.017a meghasaṃkulam ākāśaṃ vidyunmaṇḍalamaṇḍitam

12,141.017c saṃchannaṃ sumuhūrtena nausthāneneva sāgaraḥ

12,141.018a vāridhārāsamūhaiś ca saṃprahṛṣṭaḥ śatakratuḥ

12,141.018c kṣaṇena pūrayām āsa salilena vasuṃdharām

12,141.019a tato dhārākule loke saṃbhraman naṣṭacetanaḥ

12,141.019c śītārtas tad vanaṃ sarvam ākulenāntarātmanā

12,141.020a naiva nimnaṃ sthalaṃ vāpi so 'vindata vihaṃgahā

12,141.020c pūrito hi jalaughena mārgas tasya vanasya vai

12,141.021a pakṣiṇo vātavegena hatā līnās tadābhavan

12,141.021c mṛgāḥ siṃhā varāhāś ca sthalāny āśritya tasthire

12,141.022a mahatā vātavarṣeṇa trāsitās te vanaukasaḥ

12,141.022c bhayārtāś ca kṣudhārtāś ca babhramuḥ sahitā vane

12,141.023a sa tu śītahatair gātrair jagāmaiva na tasthivān

12,141.023b*0362_01 dadarśa patitāṃ bhūmau kapotīṃ śītavihvalām

12,141.023b*0362_02 dṛṣṭvārto 'pi hi pāpātmā sa tāṃ pañjarake 'kṣipat

12,141.023b*0362_03 svayaṃ duḥkhābhibhūto 'pi duḥkham evākarot pare

12,141.023b*0362_04 pāpātmā pāpakāritvāt pāpam eva cakāra saḥ

12,141.023c so 'paśyad vanaṣaṇḍeṣu meghanīlaṃ vanaspatim

12,141.023d*0363_01 sevyamānaṃ vihaṃgaughaiś chāyāvāsaphalārthibhiḥ

12,141.023d*0363_02 dhātrā paropakārāya sa sādhur iva nirmitaḥ

12,141.023d*0363_03 athābhavat kṣaṇenaiva viyad vimalatārakam

12,141.023d*0363_04 mahat sara ivotphullaṃ kumudacchuritodakam

12,141.024a tārāḍhyaṃ kumudākāram ākāśaṃ nirmalaṃ ca ha

12,141.024c meghair muktaṃ nabho dṛṣṭvā lubdhakaḥ śītavihvalaḥ

12,141.025a diśo 'valokayām āsa velāṃ caiva durātmavān

12,141.025c dūre grāmaniveśaś ca tasmād deśād iti prabho

12,141.025e kṛtabuddhir vane tasmin vastuṃ tāṃ rajanīṃ tadā

12,141.026a so 'ñjaliṃ prayataḥ kṛtvā vākyam āha vanaspatim

12,141.026c śaraṇaṃ yāmi yāny asmin daivatānīha bhārata

12,141.027a sa śilāyāṃ śiraḥ kṛtvā parṇāny āstīrya bhūtale

12,141.027c duḥkhena mahatāviṣṭas tataḥ suṣvāpa pakṣihā

12,142.001 bhīṣma uvāca

12,142.001a atha vṛkṣasya śākhāyāṃ vihaṃgaḥ sasuhṛjjanaḥ

12,142.001c dīrghakāloṣito rājaṃs tatra citratanūruhaḥ

12,142.002a tasya kālyaṃ gatā bhāryā carituṃ nābhyavartata

12,142.002c prāptāṃ ca rajanīṃ dṛṣṭvā sa pakṣī paryatapyata

12,142.003a vātavarṣaṃ mahac cāsīn na cāgacchati me priyā

12,142.003c kiṃ nu tat kāraṇaṃ yena sādyāpi na nivartate

12,142.004a api svasti bhavet tasyāḥ priyāyā mama kānane

12,142.004c tayā virahitaṃ hīdaṃ śūnyam adya gṛhaṃ mama

12,142.004d*0364_01 putrapautravadhūbhṛtyair ākīrṇam api sarvataḥ

12,142.004d*0364_02 bhāryāhīnaṃ gṛhasthasya śūnyam eva gṛhaṃ bhavet

12,142.004d*0364_03 na gṛhaṃ gṛham ity āhur gṛhiṇī gṛham ucyate

12,142.004d*0364_04 gṛhaṃ tu gṛhiṇīhīnam araṇyasadṛśaṃ matam

12,142.005a yadi sā raktanetrāntā citrāṅgī madhurasvarā

12,142.005c adya nābhyeti me kāntā na kāryaṃ jīvitena me

12,142.005d*0365_01 na bhuṅkte mayy abhukte yā nāsnāte snāti suvratā

12,142.005d*0365_02 nātiṣṭhaty upatiṣṭheta śete ca śayite mayi

12,142.005d*0365_03 hṛṣṭe bhavati sā hṛṣṭā duḥkhite mayi duḥkhitā

12,142.005d*0365_04 proṣite dīnavadanā kruddhe ca priyavādinī

12,142.006a patidharmaratā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī

12,142.006c sā hi śrāntaṃ kṣudhārtaṃ ca jānīte māṃ tapasvinī

12,142.007a anuraktā hitā caiva snigdhā caiva pativratā

12,142.007c yasya vai tādṛśī bhāryā dhanyaḥ sa manujo bhuvi

12,142.007d*0366_01 vṛkṣamūle 'pi dayitā yasya tiṣṭhati tad gṛham

12,142.007d*0366_02 prāsādo 'pi tayā hīnaḥ kāntāra iti niścitam

12,142.007d*0366_03 dharmārthakāmakāleṣu bhāryā puṃsaḥ sahāyinī

12,142.007d*0366_04 videśagamane cāsya saiva viśvāsakārikā

12,142.007d*0367_01 yasya bhāryā sadā raktā tathā chandānuvartinī

12,142.007d*0367_02 vibhave 'pi hi saṃtoṣas tasya svarga ihaiva hi

12,142.007d*0367_03 sā bhāryā yā gṛhe dakṣā sā bhāryā yā pativratā

12,142.007d*0367_04 sā bhāryā yā priyaṃ brūte sā bhāryā yā manoramā

12,142.007d*0367_05 yasya bhāryā guṇajñā ca bhartāram anugāminī

12,142.007d*0367_06 yā cātīva hi saṃhṛṣṭā sā śrīḥ sākṣān na vai dhanam

12,142.008a bhāryā hi paramo nāthaḥ puruṣasyeha paṭhyate

12,142.008c asahāyasya loke 'smiṃl lokayātrāsahāyinī

12,142.009a tathā rogābhibhūtasya nityaṃ kṛcchragatasya ca

12,142.009c nāsti bhāryāsamaṃ kiṃ cin narasyārtasya bheṣajam

12,142.010a nāsti bhāryāsamo bandhur nāsti bhāryāsamā gatiḥ

12,142.010c nāsti bhāryāsamo loke sahāyo dharmasādhanaḥ

12,142.010d*0368_01 yasya bhāryā gṛhe nāsti sādhvī ca priyavādinī

12,142.010d*0368_02 araṇyaṃ tena gantavyaṃ yathāraṇyaṃ tathā gṛham

12,142.010d*0369_01 aho mama vinā vahniṃ dahyate gātrasaṃcayam

12,142.010d*0369_02 pativratadharā sādhvī prāṇebhyo 'pi garīyasī

12,142.011a evaṃ vilapatas tasya dvijasyārtasya tatra vai

12,142.011c gṛhītā śakunaghnena bhāryā śuśrāva bhāratīm

12,142.011d*0370_00 kapoty uvāca

12,142.011d*0370_01 aho 'tīva subhāgyāhaṃ yasyā me dayitaḥ patiḥ

12,142.011d*0370_02 asato vā sato vāpi guṇān evaṃ prabhāṣate

12,142.012a na sā strīty abhibhāṣā syād yasyā bhartā na tuṣyati

12,142.012b*0371_01 tuṣṭe bhartari nārīṇāṃ tuṣṭāḥ syuḥ sarvadevatāḥ

12,142.012c agnisākṣikam apy etad bhartā hi śaraṇaṃ striyaḥ

12,142.012d*0372_01 dāvāgnineva nirdagdhā sapuṣpastabakā latā

12,142.012d*0372_02 bhasmībhavatu sā nārī yasyā bhartā na tuṣyati

12,142.013a iti saṃcintya duḥkhārtā bhartāraṃ duḥkhitaṃ tadā

12,142.013c kapotī lubdhakenātha yattā vacanam abravīt

12,142.014a hanta vakṣyāmi te śreyaḥ śrutvā ca kuru tat tathā

12,142.014c śaraṇāgatasaṃtrātā bhava kānta viśeṣataḥ

12,142.015a eṣa śākunikaḥ śete tava vāsaṃ samāśritaḥ

12,142.015c śītārtaś ca kṣudhārtaś ca pūjām asmai prayojaya

12,142.016a yo hi kaś cid dvijaṃ hanyād gāṃ vā lokasya mātaram

12,142.016c śaraṇāgataṃ ca yo hanyāt tulyaṃ teṣāṃ ca pātakam

12,142.017a yāsmākaṃ vihitā vṛttiḥ kāpotī jātidharmataḥ

12,142.017c sā nyāyyātmavatā nityaṃ tvadvidhenābhivartitum

12,142.018a yas tu dharmaṃ yathāśakti gṛhastho hy anuvartate

12,142.018c sa pretya labhate lokān akṣayān iti śuśruma

12,142.019a sa tvaṃ saṃtānavān adya putravān api ca dvija

12,142.019c tat svadehe dayāṃ tyaktvā dharmārthau parigṛhya vai

12,142.019e pūjām asmai prayuṅkṣva tvaṃ prīyetāsya mano yathā

12,142.019f*0373_01 matkṛte mā ca saṃtāpaṃ kurvīthās tvaṃ vihaṃgama

12,142.019f*0373_02 śarīrayātrākṛtyartham anyān dārān upaiṣyasi

12,142.020a iti sā śakunī vākyaṃ kṣārakasthā tapasvinī

12,142.020c atiduḥkhānvitā procya bhartāraṃ samudaikṣata

12,142.021a sa patnyā vacanaṃ śrutvā dharmayuktisamanvitam

12,142.021c harṣeṇa mahatā yukto bāṣpavyākulalocanaḥ

12,142.022a taṃ vai śākunikaṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā

12,142.022c pūjayām āsa yatnena sa pakṣī pakṣijīvinam

12,142.023a uvāca ca svāgataṃ te brūhi kiṃ karavāṇy aham

12,142.023c saṃtāpaś ca na kartavyaḥ svagṛhe vartate bhavān

12,142.024a tad bravītu bhavān kṣipraṃ kiṃ karomi kim icchasi

12,142.024c praṇayena bravīmi tvāṃ tvaṃ hi naḥ śaraṇāgataḥ

12,142.024d*0374_01 arāv apy ucitaṃ kāryam ātithyaṃ gṛham āgate

12,142.024d*0374_02 chettum apy āgate chāyāṃ nopasaṃharate drumaḥ

12,142.025a śaraṇāgatasya kartavyam ātithyam iha yatnataḥ

12,142.025c pañcayajñapravṛttena gṛhasthena viśeṣataḥ

12,142.026a pañcayajñāṃs tu yo mohān na karoti gṛhāśramī

12,142.026c tasya nāyaṃ na ca paro loko bhavati dharmataḥ

12,142.027a tad brūhi tvaṃ suvisrabdho yat tvaṃ vācā vadiṣyasi

12,142.027c tat kariṣyāmy ahaṃ sarvaṃ mā tvaṃ śoke manaḥ kṛthāḥ

12,142.028a tasya tad vacanaṃ śrutvā śakuner lubdhako 'bravīt

12,142.028c bādhate khalu mā śītaṃ himatrāṇaṃ vidhīyatām

12,142.029a evam uktas tataḥ pakṣī parṇāny āstīrya bhūtale

12,142.029c yathāśuṣkāṇi yatnena jvalanārthaṃ drutaṃ yayau

12,142.030a sa gatvāṅgārakarmāntaṃ gṛhītvāgnim athāgamat

12,142.030c tataḥ śuṣkeṣu parṇeṣu pāvakaṃ so 'bhyadīdipat

12,142.031a susaṃdīptaṃ mahat kṛtvā tam āha śaraṇāgatam

12,142.031c pratāpaya suvisrabdhaṃ svagātrāṇy akutobhayaḥ

12,142.032a sa tathoktas tathety uktvā lubdho gātrāṇy atāpayat

12,142.032c agnipratyāgataprāṇas tataḥ prāha vihaṃgamam

12,142.032d*0375_01 harṣeṇa mahatāviṣṭo vākyaṃ vyākulalocanaḥ

12,142.032d*0375_02 tathemaṃ śakuniṃ dṛṣṭvā vidhidṛṣṭena karmaṇā

12,142.033a dattam āhāram icchāmi tvayā kṣud bādhate hi mām

12,142.033c tad vacaḥ sa pratiśrutya vākyam āha vihaṃgamaḥ

12,142.034a na me 'sti vibhavo yena nāśayāmi tava kṣudhām

12,142.034c utpannena hi jīvāmo vayaṃ nityaṃ vanaukasaḥ

12,142.035a saṃcayo nāsti cāsmākaṃ munīnām iva kānane

12,142.035c ity uktvā sa tadā tatra vivarṇavadano 'bhavat

12,142.036a kathaṃ nu khalu kartavyam iti cintāparaḥ sadā

12,142.036c babhūva bharataśreṣṭha garhayan vṛttim ātmanaḥ

12,142.037a muhūrtāl labdhasaṃjñas tu sa pakṣī pakṣighātakam

12,142.037c uvāca tarpayiṣye tvāṃ muhūrtaṃ pratipālaya

12,142.038a ity uktvā śuṣkaparṇaiḥ sa saṃprajvālya hutāśanam

12,142.038c harṣeṇa mahatā yuktaḥ kapotaḥ punar abravīt

12,142.039a devānāṃ ca munīnāṃ ca pitṝṇāṃ ca mahātmanām

12,142.039c śrutapūrvo mayā dharmo mahān atithipūjane

12,142.040a kuruṣvānugrahaṃ me 'dya satyam etad bravīmi te

12,142.040c niścitā khalu me buddhir atithipratipūjane

12,142.041a tataḥ satyapratijño vai sa pakṣī prahasann iva

12,142.041c tam agniṃ triḥ parikramya praviveśa mahīpate

12,142.042a agnimadhyaṃ praviṣṭaṃ taṃ lubdho dṛṣṭvātha pakṣiṇam

12,142.042c cintayām āsa manasā kim idaṃ nu kṛtaṃ mayā

12,142.043a aho mama nṛśaṃsasya garhitasya svakarmaṇā

12,142.043c adharmaḥ sumahān ghoro bhaviṣyati na saṃśayaḥ

12,142.044a evaṃ bahuvidhaṃ bhūri vilalāpa sa lubdhakaḥ

12,142.044c garhayan svāni karmāṇi dvijaṃ dṛṣṭvā tathāgatam

12,143.001 bhīṣma uvāca

12,143.001a tatas taṃ lubdhakaḥ paśyan kṛpayābhipariplutaḥ

12,143.001c kapotam agnau patitaṃ vākyaṃ punar uvāca ha

12,143.002a kim īdṛśaṃ nṛśaṃsena mayā kṛtam abuddhinā

12,143.002c bhaviṣyati hi me nityaṃ pātakaṃ hṛdi jīvataḥ

12,143.003a sa vinindann athātmānaṃ punaḥ punar uvāca ha

12,143.003c dhiṅ mām astu sudurbuddhiṃ sadā nikṛtiniścayam

12,143.003e śubhaṃ karma parityajya yo 'haṃ śakunilubdhakaḥ

12,143.004a nṛśaṃsasya mamādyāyaṃ pratyādeśo na saṃśayaḥ

12,143.004c dattaḥ svamāṃsaṃ dadatā kapotena mahātmanā

12,143.005a so 'haṃ tyakṣye priyān prāṇān putradāraṃ visṛjya ca

12,143.005c upadiṣṭo hi me dharmaḥ kapotenātidharmiṇā

12,143.006a adya prabhṛti dehaṃ svaṃ sarvabhogair vivarjitam

12,143.006c yathā svalpaṃ jalaṃ grīṣme śoṣayiṣyāmy ahaṃ tathā

12,143.007a kṣutpipāsātapasahaḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ

12,143.007c upavāsair bahuvidhaiś cariṣye pāralaukikam

12,143.008a aho dehapradānena darśitātithipūjanā

12,143.008c tasmād dharmaṃ cariṣyāmi dharmo hi paramā gatiḥ

12,143.008e dṛṣṭo hi dharmo dharmiṣṭhair yādṛśo vihagottame

12,143.009a evam uktvā viniścitya raudrakarmā sa lubdhakaḥ

12,143.009c mahāprasthānam āśritya prayayau saṃśitavrataḥ

12,143.010a tato yaṣṭiṃ śalākāś ca kṣārakaṃ pañjaraṃ tathā

12,143.010c tāṃś ca baddhā kapotān sa saṃpramucyotsasarja ha

12,144.001 bhīṣma uvāca

12,144.001a tato gate śākunike kapotī prāha duḥkhitā

12,144.001c saṃsmṛtya bhartāram atho rudatī śokamūrchitā

12,144.002a nāhaṃ te vipriyaṃ kānta kadā cid api saṃsmare

12,144.002c sarvā vai vidhavā nārī bahuputrāpi khecara

12,144.002e śocyā bhavati bandhūnāṃ patihīnā manasvinī

12,144.003a lālitāhaṃ tvayā nityaṃ bahumānāc ca sāntvitā

12,144.003c vacanair madhuraiḥ snigdhair asakṛt sumanoharaiḥ

12,144.004a kandareṣu ca śailānāṃ nadīnāṃ nirjhareṣu ca

12,144.004c drumāgreṣu ca ramyeṣu ramitāhaṃ tvayā priya

12,144.005a ākāśagamane caiva sukhitāhaṃ tvayā sukham

12,144.005c vihṛtāsmi tvayā kānta tan me nādyāsti kiṃ cana

12,144.006a mitaṃ dadāti hi pitā mitaṃ mātā mitaṃ sutaḥ

12,144.006c amitasya tu dātāraṃ bhartāraṃ kā na pūjayet

12,144.007a nāsti bhartṛsamo nātho na ca bhartṛsamaṃ sukham

12,144.007c visṛjya dhanasarvasvaṃ bhartā vai śaraṇaṃ striyāḥ

12,144.008a na kāryam iha me nātha jīvitena tvayā vinā

12,144.008c patihīnāpi kā nārī satī jīvitum utsahet

12,144.009a evaṃ vilapya bahudhā karuṇaṃ sā suduḥkhitā

12,144.009c pativratā saṃpradīptaṃ praviveśa hutāśanam

12,144.010a tataś citrāmbaradharaṃ bhartāraṃ sānvapaśyata

12,144.010c vimānasthaṃ sukṛtibhiḥ pūjyamānaṃ mahātmabhiḥ

12,144.011a citramālyāmbaradharaṃ sarvābharaṇabhūṣitam

12,144.011c vimānaśatakoṭībhir āvṛtaṃ puṇyakīrtibhiḥ

12,144.011d*0376_01 kapoto 'pi ca tāṃ dṛṣṭvā kapotīṃ ca surūpiṇīm

12,144.011d*0376_02 harṣeṇa mahatā yuktaḥ pariṣvajyedam abravīt

12,144.011d*0376_03 aho mām anugacchantyā kṛtaṃ sādhu śubhaṃ tvayā

12,144.011d*0376_04 kṣaṇamātreṇa duḥkhena sukhaṃ tena samārjitam

12,144.011d*0376_05 tisraḥ koṭyardhakoṭī ca yāni lomāni mānave

12,144.011d*0376_06 tāvat kālaṃ vaset svarge bhartāraṃ yānugacchati

12,144.011d*0376_07 vyālagrāhī yathā vyālaṃ bilād uddharate balāt

12,144.011d*0376_08 tadvad bhartāram uddhṛtya tenaiva saha modate

12,144.012a tataḥ svargagataḥ pakṣī bhāryayā saha saṃgataḥ

12,144.012c karmaṇā pūjitas tena reme tatra sa bhāryayā

12,145.001 bhīṣma uvāca

12,145.001a vimānasthau tu tau rājaṃl lubdhako vai dadarśa ha

12,145.001c dṛṣṭvā tau daṃpatī duḥkhād acintayata sadgatim

12,145.002a kīdṛśeneha tapasā gaccheyaṃ paramāṃ gatim

12,145.002c iti buddhyā viniścitya gamanāyopacakrame

12,145.003a mahāprasthānam āśritya lubdhakaḥ pakṣijīvanaḥ

12,145.003c niśceṣṭo mārutāhāro nirmamaḥ svargakāṅkṣayā

12,145.004a tato 'paśyat suvistīrṇaṃ hṛdyaṃ padmavibhūṣitam

12,145.004c nānādvijagaṇākīrṇaṃ saraḥ śītajalaṃ śubham

12,145.004e pipāsārto 'pi tad dṛṣṭvā tṛptaḥ syān nātra saṃśayaḥ

12,145.005a upavāsakṛśo 'tyarthaṃ sa tu pārthiva lubdhakaḥ

12,145.005c upasarpata saṃhṛṣṭaḥ śvāpadādhyuṣitaṃ vanam

12,145.006a mahāntaṃ niścayaṃ kṛtvā lubdhakaḥ praviveśa ha

12,145.006c praviśann eva ca vanaṃ nigṛhītaḥ sa kaṇṭakaiḥ

12,145.007a sa kaṇṭakavibhugnāṅgo lohitārdrīkṛtacchaviḥ

12,145.007c babhrāma tasmin vijane nānāmṛgasamākule

12,145.008a tato drumāṇāṃ mahatāṃ pavanena vane tadā

12,145.008c udatiṣṭhata saṃgharṣāt sumahān havyavāhanaḥ

12,145.009a tad vanaṃ vṛkṣasaṃkīrṇaṃ latāviṭapasaṃkulam

12,145.009c dadāha pāvakaḥ kruddho yugāntāgnisamaprabhaḥ

12,145.010a sajvālaiḥ pavanoddhūtair visphuliṅgaiḥ samanvitaḥ

12,145.010c dadāha tad vanaṃ ghoraṃ mṛgapakṣisamākulam

12,145.011a tataḥ sa dehamokṣārthaṃ saṃprahṛṣṭena cetasā

12,145.011c abhyadhāvata saṃvṛddhaṃ pāvakaṃ lubdhakas tadā

12,145.012a tatas tenāgninā dagdho lubdhako naṣṭakilbiṣaḥ

12,145.012c jagāma paramāṃ siddhiṃ tadā bharatasattama

12,145.013a tataḥ svargastham ātmānaṃ so 'paśyad vigatajvaraḥ

12,145.013c yakṣagandharvasiddhānāṃ madhye bhrājantam indravat

12,145.014a evaṃ khalu kapotaś ca kapotī ca pativratā

12,145.014c lubdhakena saha svargaṃ gatāḥ puṇyena karmaṇā

12,145.015a yāpi caivaṃvidhā nārī bhartāram anuvartate

12,145.015c virājate hi sā kṣipraṃ kapotīva divi sthitā

12,145.016a evam etat purā vṛttaṃ lubdhakasya mahātmanaḥ

12,145.016c kapotasya ca dharmiṣṭhā gatiḥ puṇyena karmaṇā

12,145.017a yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cedaṃ parikīrtayet

12,145.017c nāśubhaṃ vidyate tasya manasāpi pramādyataḥ

12,145.018a yudhiṣṭhira mahān eṣa dharmo dharmabhṛtāṃ vara

12,145.018c goghneṣv api bhaved asmin niṣkṛtiḥ pāpakarmaṇaḥ

12,145.018e niṣkṛtir na bhavet tasmin yo hanyāc charaṇāgatam

12,145.018f*0377_01 itihāsam imaṃ putra śrutvā pāpavināśanam

12,145.018f*0377_02 na durgatim avāpnoti svargalokaṃ ca gacchati

12,145.018f*0378_01 ārtā gṛhāgatāḥ pūjyās tathaiva śaraṇāgatāḥ

12,146.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,146.001a abuddhipūrvaṃ yaḥ pāpaṃ kuryād bharatasattama

12,146.001c mucyate sa kathaṃ tasmād enasas tad vadasva me

12,146.002 bhīṣma uvāca

12,146.002a atra te varṇayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam

12,146.002c indrotaḥ śaunako vipro yad āha janamejayam

12,146.003a āsīd rājā mahāvīryaḥ pārikṣij janamejayaḥ

12,146.003c abuddhipūrvaṃ brahmahatyā tam āgacchan mahīpatim

12,146.004a taṃ brāhmaṇāḥ sarva eva tatyajuḥ sapurohitāḥ

12,146.004c jagāma sa vanaṃ rājā dahyamāno divāniśam

12,146.005a sa prajābhiḥ parityaktaś cakāra kuśalaṃ mahat

12,146.005c ativelaṃ tapas tepe dahyamānaḥ sa manyunā

12,146.005d*0379_01 brahmahatyāpanodārtham apṛcchad brāhmaṇān bahūn

12,146.005d*0379_02 paryaṭan pṛthivīṃ kṛtsnāṃ deśe deśe narādhipaḥ

12,146.006a tatretihāsaṃ vakṣyāmi dharmasyāsyopabṛṃhaṇam

12,146.006c dahyamānaḥ pāpakṛtyā jagāma janamejayaḥ

12,146.007a variṣyamāṇa indrotaṃ śaunakaṃ saṃśitavratam

12,146.007c samāsādyopajagrāha pādayoḥ paripīḍayan

12,146.008a tato bhīto mahāprājño jagarhe subhṛśaṃ tadā

12,146.008c kartā pāpasya mahato bhrūṇahā kim ihāgataḥ

12,146.009a kiṃ tavāsmāsu kartavyaṃ mā mā sprākṣīḥ kathaṃ cana

12,146.009c gaccha gaccha na te sthānaṃ prīṇāty asmān iha dhruvam

12,146.010a rudhirasyeva te gandhaḥ śavasyeva ca darśanam

12,146.010c aśivaḥ śivasaṃkāśo mṛto jīvann ivāṭasi

12,146.011a antarmṛtyur aśuddhātmā pāpam evānucintayan

12,146.011c prabudhyase prasvapiṣi vartase carase sukhī

12,146.012a moghaṃ te jīvitaṃ rājan parikliṣṭaṃ ca jīvasi

12,146.012c pāpāyeva ca sṛṣṭo 'si karmaṇe ha yavīyase

12,146.013a bahu kalyāṇam icchanta īhante pitaraḥ sutān

12,146.013c tapasā devatejyābhir vandanena titikṣayā

12,146.014a pitṛvaṃśam imaṃ paśya tvatkṛte narakaṃ gatam

12,146.014c nirarthāḥ sarva evaiṣām āśābandhās tvadāśrayāḥ

12,146.015a yān pūjayanto vindanti svargam āyur yaśaḥ sukham

12,146.015c teṣu te satataṃ dveṣo brāhmaṇeṣu nirarthakaḥ

12,146.016a imaṃ lokaṃ vimucya tvam avāṅmūrdhā patiṣyasi

12,146.016c aśāśvatīḥ śāśvatīś ca samāḥ pāpena karmaṇā

12,146.017a adyamāno jantugṛdhraiḥ śitikaṇṭhair ayomukhaiḥ

12,146.017c tato 'pi punar āvṛttaḥ pāpayoniṃ gamiṣyasi

12,146.018a yad idaṃ manyase rājan nāyam asti paraḥ kutaḥ

12,146.018c pratismārayitāras tvāṃ yamadūtā yamakṣaye

12,147.001 bhīṣma uvāca

12,147.001a evam uktaḥ pratyuvāca taṃ muniṃ janamejayaḥ

12,147.001c garhyaṃ bhavān garhayati nindyaṃ nindati mā bhavān

12,147.002a dhikkāryaṃ mā dhikkurute tasmāt tvāhaṃ prasādaye

12,147.002c sarvaṃ hīdaṃ svakṛtaṃ me jvalāmy agnāv ivāhitaḥ

12,147.003a svakarmāṇy abhisaṃdhāya nābhinandati me manaḥ

12,147.003c prāptaṃ nūnaṃ mayā ghoraṃ bhayaṃ vaivasvatād api

12,147.004a tat tu śalyam anirhṛtya kathaṃ śakṣyāmi jīvitum

12,147.004c sarvamanyūn vinīya tvam abhi mā vada śaunaka

12,147.005a mahānasaṃ brāhmaṇānāṃ bhaviṣyāmy arthavān punaḥ

12,147.005c astu śeṣaṃ kulasyāsya mā parābhūd idaṃ kulam

12,147.006a na hi no brahmaśaptānāṃ śeṣo bhavitum arhati

12,147.006c śrutīr alabhamānānāṃ saṃvidaṃ vedaniścayāt

12,147.007a nirvidyamānaḥ subhṛśaṃ bhūyo vakṣyāmi sāṃpratam

12,147.007c bhūyaś caivābhinaṅkṣanti nirdharmā nirjapā iva

12,147.008a arvāk ca pratitiṣṭhanti pulindaśabarā iva

12,147.008c na hy ayajñā amuṃ lokaṃ prāpnuvanti kathaṃ cana

12,147.009a avijñāyaiva me prajñāṃ bālasyeva supaṇḍitaḥ

12,147.009c brahman piteva putrebhyaḥ prati māṃ vāñcha śaunaka

12,147.010 śaunaka uvāca

12,147.010a kim āścaryaṃ yataḥ prājño bahu kuryād dhi sāṃpratam

12,147.010c iti vai paṇḍito bhūtvā bhūtānāṃ nopatapyati

12,147.011a prajñāprāsādam āruhya aśocyaḥ śocate janān

12,147.011c jagatīsthān ivādristhaḥ prajñayā pratipaśyati

12,147.012a na copalabhate tatra na ca kāryāṇi paśyati

12,147.012c nirviṇṇātmā parokṣo vā dhikkṛtaḥ sarvasādhuṣu

12,147.013a viditvobhayato vīryaṃ māhātmyaṃ veda āgame

12,147.013c kuruṣveha mahāśāntiṃ brahmā śaraṇam astu te

12,147.014a tad vai pāratrikaṃ cāru brāhmaṇānām akupyatām

12,147.014c atha cet tapyase pāpair dharmaṃ ced anupaśyasi

12,147.015 janamejaya uvāca

12,147.015a anutapye ca pāpena na cādharmaṃ carāmy aham

12,147.015c bubhūṣuṃ bhajamānaṃ ca prativāñchāmi śaunaka

12,147.016 śaunaka uvāca

12,147.016a chittvā stambhaṃ ca mānaṃ ca prītim icchāmi te nṛpa

12,147.016c sarvabhūtahite tiṣṭha dharmaṃ caiva pratismara

12,147.017a na bhayān na ca kārpaṇyān na lobhāt tvām upāhvaye

12,147.017c tāṃ me devā giraṃ satyāṃ śṛṇvantu brāhmaṇaiḥ saha

12,147.018a so 'haṃ na kena cic cārthī tvāṃ ca dharmam upāhvaye

12,147.018c krośatāṃ sarvabhūtānām aho dhig iti kurvatām

12,147.019a vakṣyanti mām adharmajñā vakṣyanty asuhṛdo janāḥ

12,147.019c vācas tāḥ suhṛdaḥ śrutvā saṃjvariṣyanti me bhṛśam

12,147.020a ke cid eva mahāprājñāḥ parijñāsyanti kāryatām

12,147.020c jānīhi me kṛtaṃ tāta brāhmaṇān prati bhārata

12,147.021a yathā te matkṛte kṣemaṃ labheraṃs tat tathā kuru

12,147.021c pratijānīhi cādrohaṃ brāhmaṇānāṃ narādhipa

12,147.022 janamejaya uvāca

12,147.022a naiva vācā na manasā na punar jātu karmaṇā

12,147.022c drogdhāsmi brāhmaṇān vipra caraṇāv eva te spṛśe

12,148.001 śaunaka uvāca

12,148.001a tasmāt te 'haṃ pravakṣyāmi dharmam āvṛttacetase

12,148.001c śrīmān mahābalas tuṣṭo yas tvaṃ dharmam avekṣase

12,148.001e purastād dāruṇo bhūtvā sucitrataram eva tat

12,148.002a anugṛhṇanti bhūtāni svena vṛttena pārthiva

12,148.002c kṛtsne nūnaṃ sadasatī iti loko vyavasyati

12,148.002e yatra tvaṃ tādṛśo bhūtvā dharmam adyānupaśyasi

12,148.003a hitvā suruciraṃ bhakṣyaṃ bhogāṃś ca tapa āsthitaḥ

12,148.003c ity etad api bhūtānām adbhutaṃ janamejaya

12,148.004a yo durbalo bhaved dātā kṛpaṇo vā tapodhanaḥ

12,148.004c anāścaryaṃ tad ity āhur nātidūre hi vartate

12,148.005a etad eva hi kārpaṇyaṃ samagram asamīkṣitam

12,148.005c tasmāt samīkṣayaiva syād bhavet tasmiṃs tato guṇaḥ

12,148.006a yajño dānaṃ dayā vedāḥ satyaṃ ca pṛthivīpate

12,148.006c pañcaitāni pavitrāṇi ṣaṣṭhaṃ sucaritaṃ tapaḥ

12,148.007a tad eva rājñāṃ paramaṃ pavitraṃ janamejaya

12,148.007c tena samyag gṛhītena śreyāṃsaṃ dharmam āpsyasi

12,148.008a puṇyadeśābhigamanaṃ pavitraṃ paramaṃ smṛtam

12,148.008c api hy udāharantīmā gāthā gītā yayātinā

12,148.009a yo martyaḥ pratipadyeta āyur jīveta vā punaḥ

12,148.009c yajñam ekāntataḥ kṛtvā tat saṃnyasya tapaś caret

12,148.010a puṇyam āhuḥ kurukṣetraṃ sarasvatyāṃ pṛthūdakam

12,148.010a*0380_01 **** **** kurukṣetrāt sarasvatīm

12,148.010a*0380_02 sarasvatyāś ca tīrthāni

12,148.010c yatrāvagāhya pītvā vā naivaṃ śvomaraṇaṃ tapet

12,148.011a mahāsaraḥ puṣkarāṇi prabhāsottaramānase

12,148.011c kālodaṃ tv eva gantāsi labdhāyur jīvite punaḥ

12,148.012a sarasvatīdṛṣadvatyau sevamāno 'nusaṃcareḥ

12,148.012c svādhyāyaśīlaḥ sthāneṣu sarveṣu samupaspṛśeḥ

12,148.013a tyāgadharmaṃ pavitrāṇāṃ saṃnyāsaṃ param abravīt

12,148.013c atrāpy udāharantīmā gāthāḥ satyavatā kṛtāḥ

12,148.014a yathā kumāraḥ satyo vai na puṇyo na ca pāpakṛt

12,148.014c na hy asti sarvabhūteṣu duḥkham asmin kutaḥ sukham

12,148.015a evaṃ prakṛtibhūtānāṃ sarvasaṃsargayāyinām

12,148.015c tyajatāṃ jīvitaṃ prāyo vivṛte puṇyapātake

12,148.016a yat tv eva rājño jyāyo vai kāryāṇāṃ tad vadāmi te

12,148.016c balena saṃvibhāgaiś ca jaya svargaṃ punīṣva ca

12,148.017a yasyaivaṃ balam ojaś ca sa dharmasya prabhur naraḥ

12,148.017c brāhmaṇānāṃ sukhārthaṃ tvaṃ paryehi pṛthivīm imām

12,148.018a yathaivainān purākṣaipsīs tathaivainān prasādaya

12,148.018c api dhikkriyamāṇo 'pi tyajyamāno 'py anekadhā

12,148.019a ātmano darśanaṃ vidvan nāhantāsmīti mā krudhaḥ

12,148.019c ghaṭamānaḥ svakāryeṣu kuru naiḥśreyasaṃ param

12,148.020a himāgnighorasadṛśo rājā bhavati kaś cana

12,148.020c lāṅgalāśanikalpo vā bhavaty anyaḥ paraṃtapa

12,148.021a na niḥśeṣeṇa mantavyam acikitsyena vā punaḥ

12,148.021c na jātu nāham asmīti prasaktavyam asādhuṣu

12,148.022a vikarmaṇā tapyamānaḥ pādāt pāpasya mucyate

12,148.022c naitat kāryaṃ punar iti dvitīyāt parimucyate

12,148.022e cariṣye dharmam eveti tṛtīyāt parimucyate

12,148.022f*0381_01 śucis tīrthāny anucaraṃś caturthāt parimucyate

12,148.023a kalyāṇam anumantavyaṃ puruṣeṇa bubhūṣatā

12,148.023c ye sugandhīni sevante tathāgandhā bhavanti te

12,148.023e ye durgandhīni sevante tathāgandhā bhavanti te

12,148.024a tapaścaryāparaḥ sadyaḥ pāpād dhi parimucyate

12,148.024c saṃvatsaram upāsyāgnim abhiśastaḥ pramucyate

12,148.024e trīṇi varṣāṇy upāsyāgniṃ bhrūṇahā vipramucyate

12,148.024f*0382_01 abhyetya yojanaśataṃ bhrūṇahā vipramucyate

12,148.025a yāvataḥ prāṇino hanyāt tajjātīyān svabhāvataḥ

12,148.025c pramīyamāṇān unmocya bhrūṇahā vipramucyate

12,148.026a api vāpsu nimajjeta trir japann aghamarṣaṇam

12,148.026c yathāśvamedhāvabhṛthas tathā tan manur abravīt

12,148.027a kṣipraṃ praṇudate pāpaṃ satkāraṃ labhate tathā

12,148.027c api cainaṃ prasīdanti bhūtāni jaḍamūkavat

12,148.028a bṛhaspatiṃ devaguruṃ surāsurāḥ; sametya sarve nṛpate 'nvayuñjan

12,148.028c dharme phalaṃ vettha kṛte maharṣe; tathetarasmin narake pāpaloke

12,148.029a ubhe tu yasya sukṛte bhavetāṃ; kiṃ svit tayos tatra jayottaraṃ syāt

12,148.029c ācakṣva naḥ karmaphalaṃ maharṣe; kathaṃ pāpaṃ nudate puṇyaśīlaḥ

12,148.030 bṛhaspatir uvāca

12,148.030a kṛtvā pāpaṃ pūrvam abuddhipūrvaṃ; puṇyāni yaḥ kurute buddhipūrvam

12,148.030c sa tat pāpaṃ nudate puṇyaśīlo; vāso yathā malinaṃ kṣārayuktyā

12,148.031a pāpaṃ kṛtvā na manyeta nāham asmīti pūruṣaḥ

12,148.031c cikīrṣed eva kalyāṇaṃ śraddadhāno 'nasūyakaḥ

12,148.032a chidrāṇi vasanasyeva sādhunā vivṛṇoti yaḥ

12,148.032c yaḥ pāpaṃ puruṣaḥ kṛtvā kalyāṇam abhipadyate

12,148.033a yathādityaḥ punar udyaṃs tamaḥ sarvaṃ vyapohati

12,148.033c kalyāṇam ācarann evaṃ sarvaṃ pāpaṃ vyapohati

12,148.034 bhīṣma uvāca

12,148.034a evam uktvā sa rājānam indroto janamejayam

12,148.034c yājayām āsa vidhivad vājimedhena śaunakaḥ

12,148.035a tataḥ sa rājā vyapanītakalmaṣaḥ; śriyā yutaḥ prajvalitāgnirūpayā

12,148.035c viveśa rājyaṃ svam amitrakarśano; divaṃ yathā pūrṇavapur niśākaraḥ

12,149.000*0383_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,149.000*0383_01 kaccit pitāmahenāsīc chrutaṃ vā dṛṣṭam eva vā

12,149.000*0383_02 kaccin martyo mṛto rājan punar ujjīvito bhavet

12,149.000*0384_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,149.000*0384_01 yad eva śrūyate rājann abhiyogam anujjhatām

12,149.000*0384_02 kadāpy aghaṭamāno 'pi ghaṭetārtho mahān api

12,149.000*0384_03 tad etaṃ saṃśayaṃ chindhi mahāntaṃ hy api me sthitam

12,149.000*0384_04 ṛte pitāmahād bhīṣmāc chettā naivāsya vidyate

12,149.001 bhīṣma uvāca

12,149.001a śṛṇu pārtha yathāvṛttam itihāsaṃ purātanam

12,149.001c gṛdhrajambukasaṃvādaṃ yo vṛtto vaidiśe purā

12,149.001d*0385_01 kasya cid brāhmaṇasyāsīd duḥkhalabdhaḥ suto mṛtaḥ

12,149.001d*0385_02 bāla eva viśālākṣo bālagrahanipīḍitaḥ

12,149.002a duḥkhitāḥ ke cid ādāya bālam aprāptayauvanam

12,149.002c kulasarvasvabhūtaṃ vai rudantaḥ śokavihvalāḥ

12,149.003a bālaṃ mṛtaṃ gṛhītvātha śmaśānābhimukhāḥ sthitāḥ

12,149.003c aṅkenāṅkaṃ ca saṃkramya rurudur bhūtale tadā

12,149.003d*0386_01 śocantas tasya pūrvoktān bhāṣitāṃś cāsakṛt punaḥ

12,149.003d*0386_02 taṃ bālaṃ bhūtale kṣipya pratigantuṃ na śaknuyuḥ

12,149.004a teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt

12,149.004c ekātmakam imaṃ loke tyaktvā gacchata māciram

12,149.005a iha puṃsāṃ sahasrāṇi strīsahasrāṇi caiva hi

12,149.005c samānītāni kālena kiṃ te vai jātv abāndhavāḥ

12,149.006a saṃpaśyata jagat sarvaṃ sukhaduḥkhair adhiṣṭhitam

12,149.006c saṃyogo viprayogaś ca paryāyeṇopalabhyate

12,149.007a gṛhītvā ye ca gacchanti ye 'nuyānti ca tān mṛtān

12,149.007c te 'py āyuṣaḥ pramāṇena svena gacchanti jantavaḥ

12,149.008a alaṃ sthitvā śmaśāne 'smin gṛdhragomāyusaṃkule

12,149.008c kaṅkālabahule ghore sarvaprāṇibhayaṃkare

12,149.009a na punar jīvitaḥ kaś cit kāladharmam upāgataḥ

12,149.009c priyo vā yadi vā dveṣyaḥ prāṇināṃ gatir īdṛśī

12,149.010a sarveṇa khalu martavyaṃ martyaloke prasūyatā

12,149.010c kṛtāntavihite mārge ko mṛtaṃ jīvayiṣyati

12,149.011a karmāntavihite loke cāstaṃ gacchati bhāskare

12,149.011c gamyatāṃ svam adhiṣṭhānaṃ sutasnehaṃ visṛjya vai

12,149.012a tato gṛdhravacaḥ śrutvā vikrośantas tadā nṛpa

12,149.012c bāndhavās te 'bhyagacchanta putram utsṛjya bhūtale

12,149.012d*0387_01 niścitārthāś ca te sarve gamanaṃ prati bhārata

12,149.013a viniścityātha ca tataḥ saṃtyajantaḥ svam ātmajam

12,149.013a*0388_01 **** **** vikrośantas tatas tataḥ

12,149.013a*0388_02 mṛtam ity eva gacchanto nirāśās tasya darśane

12,149.013a*0388_03 nivartane kṛtadhiyaḥ

12,149.013c nirāśā jīvite tasya mārgam āruhya dhiṣṭhitāḥ

12,149.014a dhvāṅkṣābhrasamavarṇas tu bilān niḥsṛtya jambukaḥ

12,149.014c gacchamānān sma tān āha nirghṛṇāḥ khalu mānavāḥ

12,149.015a ādityo 'yaṃ sthito mūḍhāḥ snehaṃ kuruta mā bhayam

12,149.015c bahurūpo muhūrtaś ca jīvetāpi kadā cana

12,149.016a yūyaṃ bhūmau vinikṣipya putrasnehavinākṛtāḥ

12,149.016c śmaśāne putram utsṛjya kasmād gacchatha nirghṛṇāḥ

12,149.017a na vo 'sty asmin sute sneho bāle madhurabhāṣiṇi

12,149.017c yasya bhāṣitamātreṇa prasādam upagacchatha

12,149.018a na paśyatha sutasnehaṃ yādṛśaḥ paśupakṣiṇām

12,149.018c na yeṣāṃ dhārayitvā tān kaś cid asti phalāgamaḥ

12,149.019a catuṣpāt pakṣikīṭānāṃ prāṇināṃ snehasaṅginām

12,149.019c paralokagatisthānāṃ muniyajñakriyā iva

12,149.020a teṣāṃ putrābhirāmāṇām iha loke paratra ca

12,149.020c na guṇo dṛśyate kaś cit prajāḥ saṃdhārayanti ca

12,149.021a apaśyatāṃ priyān putrān naiṣāṃ śoko 'nutiṣṭhati

12,149.021c na ca puṣṇanti saṃvṛddhās te mātāpitarau kva cit

12,149.022a mānuṣāṇāṃ kutaḥ sneho yeṣāṃ śoko bhaviṣyati

12,149.022c imaṃ kulakaraṃ putraṃ kathaṃ tyaktvā gamiṣyatha

12,149.023a ciraṃ muñcata bāṣpaṃ ca ciraṃ snehena paśyata

12,149.023c evaṃvidhāni hīṣṭāni dustyajāni viśeṣataḥ

12,149.024a kṣīṇasyāthābhiyuktasya śmaśānābhimukhasya ca

12,149.024c bāndhavā yatra tiṣṭhanti tatrānyo nāvatiṣṭhate

12,149.025a sarvasya dayitāḥ prāṇāḥ sarvaḥ snehaṃ ca vindati

12,149.025c tiryagyoniṣv api satāṃ snehaṃ paśyata yādṛśam

12,149.026a tyaktvā kathaṃ gacchethemaṃ padmalolāyatākṣakam

12,149.026c yathā navodvāhakṛtaṃ snānamālyavibhūṣitam

12,149.027 bhīṣma uvāca

12,149.027a jambukasya vacaḥ śrutvā kṛpaṇaṃ paridevataḥ

12,149.027c nyavartanta tadā sarve śavārthaṃ te sma mānuṣāḥ

12,149.028 gṛdhra uvāca

12,149.028a aho dhik sunṛśaṃsena jambukenālpamedhasā

12,149.028c kṣudreṇoktā hīnasattvā mānuṣāḥ kiṃ nivartatha

12,149.029a pañcabhūtaparityaktaṃ śūnyaṃ kāṣṭhatvam āgatam

12,149.029c kasmāc chocatha niśceṣṭam ātmānaṃ kiṃ na śocatha

12,149.030a tapaḥ kuruta vai tīvraṃ mucyadhvaṃ yena kilbiṣāt

12,149.030c tapasā labhyate sarvaṃ vilāpaḥ kiṃ kariṣyati

12,149.031a aniṣṭāni ca bhāgyāni jānīta saha mūrtibhiḥ

12,149.031c yena gacchati loko 'yaṃ dattvā śokam anantakam

12,149.032a dhanaṃ gāś ca suvarṇaṃ ca maṇiratnam athāpi ca

12,149.032c apatyaṃ ca tapomūlaṃ tapoyogāc ca labhyate

12,149.033a yathākṛtā ca bhūteṣu prāpyate sukhaduḥkhatā

12,149.033c gṛhītvā jāyate jantur duḥkhāni ca sukhāni ca

12,149.034a na karmaṇā pituḥ putraḥ pitā vā putrakarmaṇā

12,149.034c mārgeṇānyena gacchanti tyaktvā sukṛtaduṣkṛte

12,149.035a dharmaṃ carata yatnena tathādharmān nivartata

12,149.035c vartadhvaṃ ca yathākālaṃ daivateṣu dvijeṣu ca

12,149.036a śokaṃ tyajata dainyaṃ ca sutasnehān nivartata

12,149.036c tyajyatām ayam ākāśe tataḥ śīghraṃ nivartata

12,149.037a yat karoti śubhaṃ karma tathādharmaṃ sudāruṇam

12,149.037c tat kartaiva samaśnāti bāndhavānāṃ kim atra hi

12,149.038a iha tyaktvā na tiṣṭhanti bāndhavā bāndhavaṃ priyam

12,149.038c sneham utsṛjya gacchanti bāṣpapūrṇāvilekṣaṇāḥ

12,149.039a prājño vā yadi vā mūrkhaḥ sadhano nirdhano 'pi vā

12,149.039c sarvaḥ kālavaśaṃ yāti śubhāśubhasamanvitaḥ

12,149.040a kiṃ kariṣyatha śocitvā mṛtaṃ kim anuśocatha

12,149.040c sarvasya hi prabhuḥ kālo dharmataḥ samadarśanaḥ

12,149.041a yauvanasthāṃś ca bālāṃś ca vṛddhān garbhagatān api

12,149.041c sarvān āviśate mṛtyur evaṃbhūtam idaṃ jagat

12,149.042 jambuka uvāca

12,149.042a aho mandīkṛtaḥ sneho gṛdhreṇehālpamedhasā

12,149.042c putrasnehābhibhūtānāṃ yuṣmākaṃ śocatāṃ bhṛśam

12,149.043a samaiḥ samyak prayuktaiś ca vacanaiḥ praśrayottaraiḥ

12,149.043b*0389_01 sarvam etat prapadyāśu kurutāṃ mā vicāraya

12,149.043c yad gacchatha jalasthāyaṃ sneham utsṛjya dustyajam

12,149.044a aho putraviyogena mṛtaśūnyopasevanāt

12,149.044c krośatāṃ vai bhṛśaṃ duḥkhaṃ vivatsānāṃ gavām iva

12,149.045a adya śokaṃ vijānāmi mānuṣāṇāṃ mahītale

12,149.045c snehaṃ hi karuṇaṃ dṛṣṭvā mamāpy aśrūṇy athāgaman

12,149.046a yatno hi satataṃ kāryaḥ kṛto daivena sidhyati

12,149.046c daivaṃ puruṣakāraś ca kṛtāntenopapadyate

12,149.047a anirvedaḥ sadā kāryo nirvedād dhi kutaḥ sukham

12,149.047c prayatnāt prāpyate hy arthaḥ kasmād gacchatha nirdayāḥ

12,149.048a ātmamāṃsopavṛttaṃ ca śarīrārdhamayīṃ tanum

12,149.048c pitṝṇāṃ vaṃśakartāraṃ vane tyaktvā kva yāsyatha

12,149.049a atha vāstaṃ gate sūrye saṃdhyākāla upasthite

12,149.049c tato neṣyatha vā putram ihasthā vā bhaviṣyatha

12,149.049d*0390_00 śrībhīṣmaḥ

12,149.049d*0390_01 jambukasya vacaḥ śrutvā gṛdhro rājan yad abravīt

12,149.049d*0390_02 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tvam ihaikamanāḥ śṛṇu

12,149.050 gṛdhra uvāca

12,149.050a adya varṣasahasraṃ me sāgraṃ jātasya mānuṣāḥ

12,149.050c na ca paśyāmi jīvantaṃ mṛtaṃ strīpuṃnapuṃsakam

12,149.051a mṛtā garbheṣu jāyante mriyante jātamātrakāḥ

12,149.051c vikramanto mriyante ca yauvanasthās tathāpare

12,149.052a anityānīha bhāgyāni catuṣpāt pakṣiṇām api

12,149.052c jaṅgamājaṅgamānāṃ cāpy āyur agre 'vatiṣṭhate

12,149.053a iṣṭadāraviyuktāś ca putraśokānvitās tathā

12,149.053c dahyamānāḥ sma śokena gṛhaṃ gacchanti nityadā

12,149.054a aniṣṭānāṃ sahasrāṇi tatheṣṭānāṃ śatāni ca

12,149.054c utsṛjyeha prayātā vai bāndhavā bhṛśaduḥkhitāḥ

12,149.055a tyajyatām eṣa nistejāḥ śūnyaḥ kāṣṭhatvam āgataḥ

12,149.055c anyadehaviṣakto hi śāvaṃ kāṣṭham upāsate

12,149.056a bhrāntajīvasya vai bāṣpaṃ kasmād dhitvā na gacchatha

12,149.056c nirarthako hy ayaṃ sneho nirarthaś ca parigrahaḥ

12,149.057a na cakṣurbhyāṃ na karṇābhyāṃ saṃśṛṇoti samīkṣate

12,149.057c tasmād enaṃ samutsṛjya svagṛhān gacchatāśu vai

12,149.058a mokṣadharmāśritair vākyair hetumadbhir aniṣṭhuraiḥ

12,149.058c mayoktā gacchata kṣipraṃ svaṃ svam eva niveśanam

12,149.059a prajñāvijñānayuktena buddhisaṃjñāpradāyinā

12,149.059c vacanaṃ śrāvitā rūkṣaṃ mānuṣāḥ saṃnivartata

12,149.059d*0391_01 śoko dviguṇatāṃ yāti dṛṣṭvā smṛtvā ca ceṣṭitam

12,149.059d*0391_02 ity etad vacanaṃ śrutvā saṃnivṛttās tu mānuṣāḥ

12,149.059d*0391_03 apaśyat taṃ tadā suptaṃ drutam āgatya jambukaḥ

12,149.059d*0392_01 gṛdhrasya vacanaṃ śrutvā jambuko vākyam abravīt

12,149.060 jambuka uvāca

12,149.060a imaṃ kanakavarṇābhaṃ bhūṣaṇaiḥ samalaṃkṛtam

12,149.060c gṛdhravākyāt kathaṃ putraṃ tyajadhvaṃ pitṛpiṇḍadam

12,149.061a na snehasya virodho 'sti vilāparuditasya vai

12,149.061c mṛtasyāsya parityāgāt tāpo vai bhavitā dhruvam

12,149.062a śrūyate śambuke śūdre hate brāhmaṇadārakaḥ

12,149.062c jīvito dharmam āsādya rāmāt satyaparākramāt

12,149.063a tathā śvetasya rājarṣer bālo diṣṭāntam āgataḥ

12,149.063c śvo 'bhūte dharmanityena mṛtaḥ saṃjīvitaḥ punaḥ

12,149.064a tathā kaś cid bhavet siddho munir vā devatāpi vā

12,149.064c kṛpaṇānām anukrośaṃ kuryād vo rudatām iha

12,149.065 bhīṣma uvāca

12,149.065a ity uktāḥ saṃnyavartanta śokārtāḥ putravatsalāḥ

12,149.065c aṅke śiraḥ samādhāya rurudur bahuvistaram

12,149.065d*0393_01 teṣāṃ ruditaśabdena gṛdhro 'bhyetya vaco 'bravīt

12,149.066 gṛdhra uvāca

12,149.066a aśrupātapariklinnaḥ pāṇisparśanapīḍitaḥ

12,149.066c dharmarājaprayogāc ca dīrghāṃ nidrāṃ praveśitaḥ

12,149.067a tapasāpi hi saṃyukto na kāle nopahanyate

12,149.067c sarvasnehāvasānaṃ tad idaṃ tat pretapattanam

12,149.068a bālavṛddhasahasrāṇi sadā saṃtyajya bāndhavāḥ

12,149.068c dināni caiva rātrīś ca duḥkhaṃ tiṣṭhanti bhūtale

12,149.069a alaṃ nirbandham āgamya śokasya parivāraṇam

12,149.069c apratyayaṃ kuto hy asya punar adyeha jīvitam

12,149.070a naiṣa jambukavākyena punaḥ prāpsyati jīvitam

12,149.070c mṛtasyotsṛṣṭadehasya punar deho na vidyate

12,149.071a na vai mūrtipradānena na jambukaśatair api

12,149.071c śakyo jīvayituṃ hy eṣa bālo varṣaśatair api

12,149.072a api rudraḥ kumāro vā brahmā vā viṣṇur eva vā

12,149.072c varam asmai prayaccheyus tato jīved ayaṃ śiśuḥ

12,149.073a na ca bāṣpavimokṣeṇa na cāśvāsakṛtena vai

12,149.073c na dīrgharuditeneha punarjīvo bhaviṣyati

12,149.074a ahaṃ ca kroṣṭukaś caiva yūyaṃ caivāsya bāndhavāḥ

12,149.074c dharmādharmau gṛhītveha sarve vartāmahe 'dhvani

12,149.074d*0394_01 yadi jīved ayaṃ bhūyo yāvad evaṃ karomy aham

12,149.075a apriyaṃ paruṣaṃ cāpi paradrohaṃ parastriyam

12,149.075c adharmam anṛtaṃ caiva dūrāt prājño nivartayet

12,149.076a satyaṃ dharmaṃ śubhaṃ nyāyyaṃ prāṇināṃ mahatīṃ dayām

12,149.076c ajihmatvam aśāṭhyaṃ ca yatnataḥ parimārgata

12,149.077a mātaraṃ pitaraṃ caiva bāndhavān suhṛdas tathā

12,149.077c jīvato ye na paśyanti teṣāṃ dharmaviparyayaḥ

12,149.078a yo na paśyati cakṣurbhyāṃ neṅgate ca kathaṃ cana

12,149.078c tasya niṣṭhāvasānānte rudantaḥ kiṃ kariṣyatha

12,149.079 bhīṣma uvāca

12,149.079a ity uktās taṃ sutaṃ tyaktvā bhūmau śokapariplutāḥ

12,149.079c dahyamānāḥ sutasnehāt prayayur bāndhavā gṛhān

12,149.080 jambuka uvāca

12,149.080a dāruṇo martyaloko 'yaṃ sarvaprāṇivināśanaḥ

12,149.080c iṣṭabandhuviyogaś ca tathaivālpaṃ ca jīvitam

12,149.081a bahv alīkam asatyaṃ ca prativādāpriyaṃvadam

12,149.081c imaṃ prekṣya punarbhāvaṃ duḥkhaśokābhivardhanam

12,149.082a na me mānuṣaloko 'yaṃ muhūrtam api rocate

12,149.082c aho dhig gṛdhravākyena saṃnivartatha mānuṣāḥ

12,149.083a pradīptāḥ putraśokena yathaivābuddhayas tathā

12,149.083c kathaṃ gacchatha sasnehāḥ sutasnehaṃ visṛjya ca

12,149.083e śrutvā gṛdhrasya vacanaṃ pāpasyehākṛtātmanaḥ

12,149.084a sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham

12,149.084c sukhaduḥkhānvite loke nehāsty ekam anantakam

12,149.085a imaṃ kṣititale nyasya bālaṃ rūpasamanvitam

12,149.085c kulaśokākaraṃ mūḍhāḥ putraṃ tyaktvā kva yāsyatha

12,149.086a rūpayauvanasaṃpannaṃ dyotamānam iva śriyā

12,149.086c jīvantam enaṃ paśyāmi manasā nātra saṃśayaḥ

12,149.087a vināśaś cāpy anarho 'sya sukhaṃ prāpsyatha mānuṣāḥ

12,149.087c putraśokāgnidagdhānāṃ mṛtam apy adya vaḥ kṣamam

12,149.088a duḥkhasaṃbhāvanāṃ kṛtvā dhārayitvā svayaṃ sukham

12,149.088c tyaktvā gamiṣyatha kvādya samutsṛjyālpabuddhivat

12,149.089 bhīṣma uvāca

12,149.089a tathā dharmavirodhena priyamithyābhidhyāyinā

12,149.089c śmaśānavāsinā nityaṃ rātriṃ mṛgayatā tadā

12,149.090a tato madhyasthatāṃ nītā vacanair amṛtopamaiḥ

12,149.090c jambukena svakāryārthaṃ bāndhavās tasya dhiṣṭhitāḥ

12,149.091 gṛdhra uvāca

12,149.091a ayaṃ pretasamākīrṇo yakṣarākṣasasevitaḥ

12,149.091c dāruṇaḥ kānanoddeśaḥ kauśikair abhināditaḥ

12,149.092a bhīmaḥ sughoraś ca tathā nīlameghasamaprabhaḥ

12,149.092c asmiñ śavaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata

12,149.093a bhānur yāvan na yāty astaṃ yāvac ca vimalā diśaḥ

12,149.093c tāvad enaṃ parityajya pretakāryāṇy upāsata

12,149.094a nadanti paruṣaṃ śyenāḥ śivāḥ krośanti dāruṇāḥ

12,149.094c mṛgendrāḥ pratinandanti ravir astaṃ ca gacchati

12,149.095a citādhūmena nīlena saṃrajyante ca pādapāḥ

12,149.095c śmaśāne ca nirāhārāḥ pratinandanti dehinaḥ

12,149.096a sarve vikrāntavīryāś ca asmin deśe sudāruṇāḥ

12,149.096c yuṣmān pradharṣayiṣyanti vikṛtā māṃsabhojanāḥ

12,149.097a dūrāc cāyaṃ vanoddeśo bhayam atra bhaviṣyati

12,149.097c tyajyatāṃ kāṣṭhabhūto 'yaṃ mṛṣyatāṃ jāmbukaṃ vacaḥ

12,149.098a yadi jambukavākyāni niṣphalāny anṛtāni ca

12,149.098c śroṣyatha bhraṣṭavijñānās tataḥ sarve vinaṅkṣyatha

12,149.099 jambuka uvāca

12,149.099a sthīyatāṃ neha bhetavyaṃ yāvat tapati bhāskaraḥ

12,149.099c tāvad asmin sutasnehād anirvedena vartata

12,149.099d*0394A_01 taskarāṇāṃ virāṭānāṃ nṛpāṇāṃ caiva mānuṣāḥ

12,149.099d*0394A_02 bhayaṃ nāsmin vanoddeśe tathaiva hatabuddhinām

12,149.100a svairaṃ rudata visrabdhāḥ svairaṃ snehena paśyata

12,149.100b*0395_01 dāruṇe 'smin vanoddeśe bhayaṃ vo na bhaviṣyati

12,149.100b*0395_02 ayaṃ saumyo vanoddeśaḥ pitṝṇāṃ nidhanākaraḥ

12,149.100c sthīyatāṃ yāvad ādityaḥ kiṃ vaḥ kravyādabhāṣitaiḥ

12,149.101a yadi gṛdhrasya vākyāni tīvrāṇi rabhasāni ca

12,149.101c gṛhṇīta mohitātmānaḥ suto vo na bhaviṣyati

12,149.102 bhīṣma uvāca

12,149.102a gṛdhro 'nastamite tv āha gate 'stam iti jambukaḥ

12,149.102c mṛtasya taṃ parijanam ūcatus tau kṣudhānvitau

12,149.103a svakāryadakṣiṇau rājan gṛdhro jambuka eva ca

12,149.103c kṣutpipāsāpariśrāntau śāstram ālambya jalpataḥ

12,149.104a tayor vijñānaviduṣor dvayor jambukapatriṇoḥ

12,149.104c vākyair amṛtakalpair hi prātiṣṭhanta vrajanti ca

12,149.105a śokadainyasamāviṣṭā rudantas tasthire tadā

12,149.105c svakāryakuśalābhyāṃ te saṃbhrāmyante ha naipuṇāt

12,149.106a tathā tayor vivadator vijñānaviduṣor dvayoḥ

12,149.106c bāndhavānāṃ sthitānāṃ ca upātiṣṭhata śaṃkaraḥ

12,149.106d*0396_01 devyā praṇodito devaḥ kāruṇyārdrīkṛtekṣaṇaḥ

12,149.107a tatas tān āha manujān varado 'smīti śūlabhṛt

12,149.107c te pratyūcur idaṃ vākyaṃ duḥkhitāḥ praṇatāḥ sthitāḥ

12,149.108a ekaputravihīnānāṃ sarveṣāṃ jīvitārthinām

12,149.108c putrasya no jīvadānāj jīvitaṃ dātum arhasi

12,149.109a evam uktaḥ sa bhagavān vāripūrṇena pāṇinā

12,149.109c jīvaṃ tasmai kumārāya prādād varṣaśatāya vai

12,149.110a tathā gomāyugṛdhrābhyām adadat kṣudvināśanam

12,149.110c varaṃ pinākī bhagavān sarvabhūtahite rataḥ

12,149.111a tataḥ praṇamya taṃ devaṃ śreyoharṣasamanvitāḥ

12,149.111c kṛtakṛtyāḥ sukhaṃ hṛṣṭāḥ prātiṣṭhanta tadā vibho

12,149.112a anirvedena dīrgheṇa niścayena dhruveṇa ca

12,149.112c devadevaprasādāc ca kṣipraṃ phalam avāpyate

12,149.113a paśya devasya saṃyogaṃ bāndhavānāṃ ca niścayam

12,149.113c kṛpaṇānāṃ hi rudatāṃ kṛtam aśrupramārjanam

12,149.114a paśya cālpena kālena niścayānveṣaṇena ca

12,149.114c prasādaṃ śaṃkarāt prāpya duḥkhitāḥ sukham āpnuvan

12,149.115a te vismitāḥ prahṛṣṭāś ca putrasaṃjīvanāt punaḥ

12,149.115c babhūvur bharataśreṣṭha prasādāc chaṃkarasya vai

12,149.116a tatas te tvaritā rājañ śrutvā śokam aghodbhavam

12,149.116c viviśuḥ putram ādāya nagaraṃ hṛṣṭamānasāḥ

12,149.116e eṣā buddhiḥ samastānāṃ cāturvarṇye nidarśitā

12,149.117a dharmārthamokṣasaṃyuktam itihāsam imaṃ śubham

12,149.117c śrutvā manuṣyaḥ satatam iha pretya ca modate

12,150.000*0397_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,150.000*0397_01 balinaḥ pratyamitrasya nityam āsannavartinaḥ

12,150.000*0397_02 upakārāpakārābhyāṃ samarthasyodyatasya ca

12,150.000*0397_03 mohād vikatthanāmātrair asāro 'lpabalo laghuḥ

12,150.000*0397_04 vāgbhir apratirūpābhir abhidruhya pitāmaha

12,150.000*0397_05 ātmano balam āsthāya kathaṃ varteta mānavaḥ

12,150.000*0397_06 āgacchato 'tikruddhasya tasyoddharaṇakāmyayā

12,150.001 bhīṣma uvāca

12,150.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,150.001c saṃvādaṃ bharataśreṣṭha śalmaleḥ pavanasya ca

12,150.002a himavantaṃ samāsādya mahān āsīd vanaspatiḥ

12,150.002c varṣapūgābhisaṃvṛddhaḥ śākhāskandhapalāśavān

12,150.003a tatra sma mattā mātaṅgā dharmārtāḥ śramakarśitāḥ

12,150.003b*0398_01 yā varāhamṛgaśārdūlapatatrigaṇasaṃkulāḥ

12,150.003c viśramanti mahābāho tathānyā mṛgajātayaḥ

12,150.004a nalvamātraparīṇāho ghanacchāyo vanaspatiḥ

12,150.004c śukaśārikasaṃghuṣṭaḥ phalavān puṣpavān api

12,150.004d*0399_01 taṃ kadā cin munir dṛṣṭvā nārado vismito 'bravīt

12,150.004d*0399_02 dhanyas tvam eka evāsi śālmale vāyuvallabhaḥ

12,150.005a sārthikā vaṇijaś cāpi tāpasāś ca vanaukasaḥ

12,150.005c vasanti vāsān mārgasthāḥ suramye tarusattame

12,150.006a tasyā tā vipulāḥ śākhā dṛṣṭvā skandhāṃś ca sarvataḥ

12,150.006c abhigamyābravīd enaṃ nārado bharatarṣabha

12,150.007a aho nu ramaṇīyas tvam aho cāsi manoramaḥ

12,150.007c prīyāmahe tvayā nityaṃ tarupravara śalmale

12,150.008a sadaiva śakunās tāta mṛgāś cādhas tathā gajāḥ

12,150.008c vasanti tava saṃhṛṣṭā manoharatarās tathā

12,150.009a tava śākhā mahāśākha skandhaṃ ca vipulaṃ tathā

12,150.009c na vai prabhagnān paśyāmi mārutena kathaṃ cana

12,150.009d*0400_01 sarvāvāsasya sadbhāvāt sauhṛdāc cābhirakṣati

12,150.010a kiṃ nu te mārutas tāta prītimān atha vā suhṛt

12,150.010c tvāṃ rakṣati sadā yena vane 'smin pavano dhruvam

12,150.011a vivān hi pavanaḥ sthānād vṛkṣān uccāvacān api

12,150.011c parvatānāṃ ca śikharāṇy ācālayati vegavān

12,150.012a śoṣayaty eva pātālaṃ vivān gandhavahaḥ śuciḥ

12,150.012c hradāṃś ca saritaś caiva sāgarāṃś ca tathaiva ha

12,150.013a tvāṃ saṃrakṣeta pavanaḥ sakhitvena na saṃśayaḥ

12,150.013c tasmād bahalaśākho 'si parṇavān puṣpavān api

12,150.014a idaṃ ca ramaṇīyaṃ te pratibhāti vanaspate

12,150.014c yad ime vihagās tāta ramante muditās tvayi

12,150.015a eṣāṃ pṛthak samastānāṃ śrūyate madhuraḥ svaraḥ

12,150.015c puṣpasaṃmodane kāle vāśatāṃ sumanoharam

12,150.016a tatheme muditā nāgāḥ svayūthakulaśobhinaḥ

12,150.016c gharmārtās tvāṃ samāsādya sukhaṃ vindanti śalmale

12,150.017a tathaiva mṛgajātībhir anyābhir upaśobhase

12,150.017c tathā sārthādhivāsaiś ca śobhase meruvad druma

12,150.018a brāhmaṇaiś ca tapaḥsiddhais tāpasaiḥ śramaṇair api

12,150.018c triviṣṭapasamaṃ manye tavāyatanam eva ha

12,150.019a bandhutvād atha vā sakhyāc chalmale nātra saṃśayaḥ

12,150.019c pālayaty eva satataṃ bhīmaḥ sarvatrago 'nilaḥ

12,150.020a nyagbhāvaṃ paramaṃ vāyoḥ śalmale tvam upāgataḥ

12,150.020c tavāham asmīti sadā yena rakṣati mārutaḥ

12,150.021a na taṃ paśyāmy ahaṃ vṛkṣaṃ parvataṃ vāpi taṃ dṛḍham

12,150.021c yo na vāyubalād bhagnaḥ pṛthivyām iti me matiḥ

12,150.022a tvaṃ punaḥ kāraṇair nūnaṃ śalmale rakṣyase sadā

12,150.022c vāyunā saparīvāras tena tiṣṭhasy asaṃśayam

12,150.023 śalmalir uvāca

12,150.023a na me vāyuḥ sakhā brahman na bandhur na ca me suhṛt

12,150.023c parameṣṭhī tathā naiva yena rakṣati mānilaḥ

12,150.024a mama tejobalaṃ vāyor bhīmam api hi nārada

12,150.024c kalām aṣṭādaśīṃ prāṇair na me prāpnoti mārutaḥ

12,150.025a āgacchan paramo vāyur mayā viṣṭambhito balāt

12,150.025c rujan drumān parvatāṃś ca yac cānyad api kiṃ cana

12,150.026a sa mayā bahuśo bhagnaḥ prabhañjan vai prabhañjanaḥ

12,150.026c tasmān na bibhye devarṣe kruddhād api samīraṇāt

12,150.027 nārada uvāca

12,150.027a śalmale viparītaṃ te darśanaṃ nātra saṃśayaḥ

12,150.027c na hi vāyor balenāsti bhūtaṃ tulyabalaṃ kva cit

12,150.028a indro yamo vaiśravaṇo varuṇaś ca jaleśvaraḥ

12,150.028c na te 'pi tulyā marutaḥ kiṃ punas tvaṃ vanaspate

12,150.029a yad dhi kiṃ cid iha prāṇi śalmale ceṣṭate bhuvi

12,150.029c sarvatra bhagavān vāyuś ceṣṭāprāṇakaraḥ prabhuḥ

12,150.030a eṣa ceṣṭayate samyak prāṇinaḥ samyag āyataḥ

12,150.030c asamyag āyato bhūyaś ceṣṭate vikṛto nṛṣu

12,150.031a sa tvam evaṃvidhaṃ vāyuṃ sarvasattvabhṛtāṃ varam

12,150.031c na pūjayasi pūjyaṃ taṃ kim anyad buddhilāghavāt

12,150.032a asāraś cāsi durbuddhe kevalaṃ bahu bhāṣase

12,150.032c krodhādibhir avacchanno mithyā vadasi śalmale

12,150.033a mama roṣaḥ samutpannas tvayy evaṃ saṃprabhāṣati

12,150.033c bravīmy eṣa svayaṃ vāyos tava durbhāṣitaṃ bahu

12,150.034a candanaiḥ spandanaiḥ śālaiḥ saralair devadārubhiḥ

12,150.034c vetasair bandhanaiś cāpi ye cānye balavattarāḥ

12,150.035a taiś cāpi naivaṃ durbuddhe kṣipto vāyuḥ kṛtātmabhiḥ

12,150.035c te hi jānanti vāyoś ca balam ātmana eva ca

12,150.036a tasmāt te vai namasyanti śvasanaṃ drumasattamāḥ

12,150.036c tvaṃ tu mohān na jānīṣe vāyor balam anantakam

12,150.036d*0401_01 eṣa tasmād gamiṣyāmi sakāśaṃ mātariśvanaḥ

12,151.001 bhīṣma uvāca

12,151.001a evam uktvā tu rājendra śalmaliṃ brahmavittamaḥ

12,151.001c nāradaḥ pavane sarvaṃ śalmaler vākyam abravīt

12,151.002a himavatpṛṣṭhajaḥ kaś cic chalmaliḥ parivāravān

12,151.002c bṛhanmūlo bṛhacchākhaḥ sa tvāṃ vāyo 'vamanyate

12,151.003a bahūny ākṣepayuktāni tvām āha vacanāni saḥ

12,151.003c na yuktāni mayā vāyo tāni vaktuṃ tvayi prabho

12,151.004a jānāmi tvām ahaṃ vāyo sarvaprāṇabhṛtāṃ varam

12,151.004c variṣṭhaṃ ca gariṣṭhaṃ ca krodhe vaivasvataṃ yathā

12,151.005a evaṃ tu vacanaṃ śrutvā nāradasya samīraṇaḥ

12,151.005c śalmaliṃ tam upāgamya kruddho vacanam abravīt

12,151.006a śalmale nārade yat tat tvayoktaṃ madvigarhaṇam

12,151.006c ahaṃ vāyuḥ prabhāvaṃ te darśayāmy ātmano balam

12,151.007a nāhaṃ tvā nābhijānāmi viditaś cāsi me druma

12,151.007c pitāmahaḥ prajāsarge tvayi viśrāntavān prabhuḥ

12,151.008a tasya viśramaṇād eva prasādo yaḥ kṛtas tava

12,151.008c rakṣyase tena durbuddhe nātmavīryād drumādhama

12,151.009a yan mā tvam avajānīṣe yathānyaṃ prākṛtaṃ tathā

12,151.009c darśayāmy eṣa ātmānaṃ yathā mām avabhotsyase

12,151.010a evam uktas tataḥ prāha śalmaliḥ prahasann iva

12,151.010c pavana tvaṃ vane kruddho darśayātmānam ātmanā

12,151.011a mayi vai tyajyatāṃ krodhaḥ kiṃ me kruddhaḥ kariṣyasi

12,151.011c na te bibhemi pavana yady api tvaṃ svayaṃprabhuḥ

12,151.011d*0402_01 balādhiko 'haṃ tvattaś ca na bhīḥ kāryā mayā tava

12,151.011d*0402_02 ye tu buddhyā hi balinas te bhavanti balīyasaḥ

12,151.011d*0402_03 prāṇamātrabalā ye vai naiva te balino matāḥ

12,151.012a ity evam uktaḥ pavanaḥ śva ity evābravīd vacaḥ

12,151.012c darśayiṣyāmi te tejas tato rātrir upāgamat

12,151.013a atha niścitya manasā śalmalir vātakāritam

12,151.013c paśyamānas tadātmānam asamaṃ mātariśvanaḥ

12,151.014a nārade yan mayā proktaṃ pavanaṃ prati tan mṛṣā

12,151.014c asamartho hy ahaṃ vāyor balena balavān hi saḥ

12,151.015a māruto balavān nityaṃ yathainaṃ nārado 'bravīt

12,151.015c ahaṃ hi durbalo 'nyebhyo vṛkṣebhyo nātra saṃśayaḥ

12,151.016a kiṃ tu buddhyā samo nāsti mama kaś cid vanaspatiḥ

12,151.016c tad ahaṃ buddhim āsthāya bhayaṃ mokṣye samīraṇāt

12,151.017a yadi tāṃ buddhim āsthāya careyuḥ parṇino vane

12,151.017c ariṣṭāḥ syuḥ sadā kruddhāt pavanān nātra saṃśayaḥ

12,151.018a te 'tra bālā na jānanti yathā nainān samīraṇaḥ

12,151.018c samīrayeta saṃkruddho yathā jānāmy ahaṃ tathā

12,151.019a tato niścitya manasā śalmaliḥ kṣubhitas tadā

12,151.019c śākhāḥ skandhān praśākhāś ca svayam eva vyaśātayat

12,151.020a sa parityajya śākhāś ca patrāṇi kusumāni ca

12,151.020c prabhāte vāyum āyāntaṃ pratyaikṣata vanaspatiḥ

12,151.021a tataḥ kruddhaḥ śvasan vāyuḥ pātayan vai mahādrumān

12,151.021c ājagāmātha taṃ deśaṃ sthito yatra sa śalmaliḥ

12,151.022a taṃ hīnaparṇaṃ patitāgraśākhaṃ; viśīrṇapuṣpaṃ prasamīkṣya vāyuḥ

12,151.022c uvāca vākyaṃ smayamāna enaṃ; mudā yutaṃ śalmaliṃ rugṇaśākham

12,151.023a aham apy evam eva tvāṃ kurvāṇaḥ śalmale ruṣā

12,151.023c ātmanā yat kṛtaṃ kṛtsnaṃ śākhānām apakarṣaṇam

12,151.024a hīnapuṣpāgraśākhas tvaṃ śīrṇāṅkurapalāśavān

12,151.024c ātmadurmantriteneha madvīryavaśago 'bhavaḥ

12,151.025a etac chrutvā vaco vāyoḥ śalmalir vrīḍitas tadā

12,151.025c atapyata vacaḥ smṛtvā nārado yat tadābravīt

12,151.026a evaṃ yo rājaśārdūla durbalaḥ san balīyasā

12,151.026c vairam āsajjate bālas tapyate śalmalir yathā

12,151.027a tasmād vairaṃ na kurvīta durbalo balavattaraiḥ

12,151.027c śoced dhi vairaṃ kurvāṇo yathā vai śalmalis tathā

12,151.028a na hi vairaṃ mahātmāno vivṛṇvanty apakāriṣu

12,151.028c śanaiḥ śanair mahārāja darśayanti sma te balam

12,151.029a vairaṃ na kurvīta naro durbuddhir buddhijīvinā

12,151.029c buddhir buddhimato yāti tūleṣv iva hutāśanaḥ

12,151.030a na hi buddhyā samaṃ kiṃ cid vidyate puruṣe nṛpa

12,151.030c tathā balena rājendra na samo 'stīti cintayet

12,151.031a tasmāt kṣameta bālāya jaḍāya badhirāya ca

12,151.031c balādhikāya rājendra tad dṛṣṭaṃ tvayi śatruhan

12,151.032a akṣauhiṇyo daśaikā ca sapta caiva mahādyute

12,151.032c balena na samā rājann arjunasya mahātmanaḥ

12,151.033a hatās tāś caiva bhagnāś ca pāṇḍavena yaśasvinā

12,151.033c caratā balam āsthāya pākaśāsaninā mṛdhe

12,151.034a uktās te rājadharmāś ca āpaddharmāś ca bhārata

12,151.034c vistareṇa mahārāja kiṃ bhūyaḥ prabravīmi te

12,152.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,152.001a pāpasya yad adhiṣṭhānaṃ yataḥ pāpaṃ pravartate

12,152.001c etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena bharatarṣabha

12,152.002 bhīṣma uvāca

12,152.002a pāpasya yad adhiṣṭhānaṃ tac chṛṇuṣva narādhipa

12,152.002c eko lobho mahāgrāho lobhāt pāpaṃ pravartate

12,152.003a ataḥ pāpam adharmaś ca tathā duḥkham anuttamam

12,152.003c nikṛtyā mūlam etad dhi yena pāpakṛto janāḥ

12,152.004a lobhāt krodhaḥ prabhavati lobhāt kāmaḥ pravartate

12,152.004c lobhān mohaś ca māyā ca mānastambhaḥ parāsutā

12,152.005a akṣamā hrīparityāgaḥ śrīnāśo dharmasaṃkṣayaḥ

12,152.005c abhidhyāprajñatā caiva sarvaṃ lobhāt pravartate

12,152.006a anyāyaś cāvitarkaś ca vikarmasu ca yāḥ kriyāḥ

12,152.006c kūṭavidyādayaś caiva rūpaiśvaryamadas tathā

12,152.007a sarvabhūteṣv aviśvāsaḥ sarvabhūteṣv anārjavam

12,152.007c sarvabhūteṣv abhidrohaḥ sarvabhūteṣv ayuktatā

12,152.007e haraṇaṃ paravittānāṃ paradārābhimarśanam

12,152.008a vāgvego mānaso vego nindāvegas tathaiva ca

12,152.008c upasthodarayor vego mṛtyuvegaś ca dāruṇaḥ

12,152.009a īrṣyāvegaś ca balavān mithyāvegaś ca dustyajaḥ

12,152.009c rasavegaś ca durvāraḥ śrotravegaś ca duḥsahaḥ

12,152.010a kutsā vikatthā mātsaryaṃ pāpaṃ duṣkarakāritā

12,152.010c sāhasānāṃ ca sarveṣām akāryāṇāṃ kriyās tathā

12,152.011a jātau bālye 'tha kaumāre yauvane cāpi mānavaḥ

12,152.011c na saṃtyajaty ātmakarma yan na jīryati jīryataḥ

12,152.012a yo na pūrayituṃ śakyo lobhaḥ prāptyā kurūdvaha

12,152.012c nityaṃ gambhīratoyābhir āpagābhir ivodadhiḥ

12,152.012e na prahṛṣyati lābhair yo yaś ca kāmair na tṛpyati

12,152.013a yo na devair na gandharvair nāsurair na mahoragaiḥ

12,152.013c jñāyate nṛpa tattvena sarvair bhūtagaṇais tathā

12,152.013e sa lobhaḥ saha mohena vijetavyo jitātmanā

12,152.014a dambho drohaś ca nindā ca paiśunyaṃ matsaras tathā

12,152.014c bhavanty etāni kauravya lubdhānām akṛtātmanām

12,152.015a sumahānty api śāstrāṇi dhārayanti bahuśrutāḥ

12,152.015c chettāraḥ saṃśayānāṃ ca kliśyantīhālpabuddhayaḥ

12,152.016a dveṣakrodhaprasaktāś ca śiṣṭācārabahiṣkṛtāḥ

12,152.016c antaḥkṣurā vāṅmadhurāḥ kūpāś channās tṛṇair iva

12,152.016e dharmavaitaṃsikāḥ kṣudrā muṣṇanti dhvajino jagat

12,152.017a kurvate ca bahūn mārgāṃs tāṃs tān hetubalāśritāḥ

12,152.017c sarvaṃ mārgaṃ vilumpanti lobhājñāneṣu niṣṭhitāḥ

12,152.018a dharmasyāhriyamāṇasya lobhagrastair durātmabhiḥ

12,152.018c yā yā vikriyate saṃsthā tataḥ sābhiprapadyate

12,152.019a darpaḥ krodho madaḥ svapno harṣaḥ śoko 'timānitā

12,152.019c tata eva hi kauravya dṛśyante lubdhabuddhiṣu

12,152.019e etān aśiṣṭān budhyasva nityaṃ lobhasamanvitān

12,152.020a śiṣṭāṃs tu paripṛcchethā yān vakṣyāmi śucivratān

12,152.020c yeṣu vṛttibhayaṃ nāsti paralokabhayaṃ na ca

12,152.021a nāmiṣeṣu prasaṅgo 'sti na priyeṣv apriyeṣu ca

12,152.021c śiṣṭācāraḥ priyo yeṣu damo yeṣu pratiṣṭhitaḥ

12,152.022a sukhaṃ duḥkhaṃ paraṃ yeṣāṃ satyaṃ yeṣāṃ parāyaṇam

12,152.022c dātāro na gṛhītāro dayāvantas tathaiva ca

12,152.023a pitṛdevātitheyāś ca nityodyuktās tathaiva ca

12,152.023c sarvopakāriṇo dhīrāḥ sarvadharmānupālakāḥ

12,152.024a sarvabhūtahitāś caiva sarvadeyāś ca bhārata

12,152.024c na te cālayituṃ śakyā dharmavyāpārapāragāḥ

12,152.025a na teṣāṃ bhidyate vṛttaṃ yat purā sādhubhiḥ kṛtam

12,152.025c na trāsino na capalā na raudrāḥ satpathe sthitāḥ

12,152.026a te sevyāḥ sādhubhir nityaṃ yeṣv ahiṃsā pratiṣṭhitā

12,152.026c kāmakrodhavyapetā ye nirmamā nirahaṃkṛtāḥ

12,152.026e suvratāḥ sthiramaryādās tān upāssva ca pṛccha ca

12,152.027a na gavārthaṃ yaśorthaṃ vā dharmas teṣāṃ yudhiṣṭhira

12,152.027c avaśyakārya ity eva śarīrasya kriyās tathā

12,152.028a na bhayaṃ krodhacāpalyaṃ na śokas teṣu vidyate

12,152.028c na dharmadhvajinaś caiva na guhyaṃ kiṃ cid āsthitāḥ

12,152.029a yeṣv alobhas tathāmoho ye ca satyārjave ratāḥ

12,152.029c teṣu kaunteya rajyethā yeṣv atandrīkṛtaṃ manaḥ

12,152.030a ye na hṛṣyanti lābheṣu nālābheṣu vyathanti ca

12,152.030c nirmamā nirahaṃkārāḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ

12,152.031a lābhālābhau sukhaduḥkhe ca tāta; priyāpriye maraṇaṃ jīvitaṃ ca

12,152.031c samāni yeṣāṃ sthiravikramāṇāṃ; buddhātmanāṃ sattvam avasthitānām

12,152.032a sukhapriyais tān sumahāpratāpān; yatto 'pramattaś ca samarthayethāḥ

12,152.032c daivāt sarve guṇavanto bhavanti; śubhāśubhā vākpralāpā yathaiva

12,153.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,153.001a anarthānām adhiṣṭhānam ukto lobhaḥ pitāmaha

12,153.001c ajñānam api vai tāta śrotum icchāmi tattvataḥ

12,153.002 bhīṣma uvāca

12,153.002a karoti pāpaṃ yo 'jñānān nātmano vetti ca kṣamam

12,153.002c pradveṣṭi sādhuvṛttāṃś ca sa lokasyaiti vācyatām

12,153.003a ajñānān nirayaṃ yāti tathājñānena durgatim

12,153.003c ajñānāt kleśam āpnoti tathāpatsu nimajjati

12,153.004 yudhiṣṭhira uvāca

12,153.004a ajñānasya pravṛttiṃ ca sthānaṃ vṛddhiṃ kṣayodayau

12,153.004c mūlaṃ yogaṃ gatiṃ kālaṃ kāraṇaṃ hetum eva ca

12,153.005a śrotum icchāmi tattvena yathāvad iha pārthiva

12,153.005c ajñānaprabhavaṃ hīdaṃ yad duḥkham upalabhyate

12,153.006 bhīṣma uvāca

12,153.006a rāgo dveṣas tathā moho harṣaḥ śoko 'bhimānitā

12,153.006c kāmaḥ krodhaś ca darpaś ca tandrīr ālasyam eva ca

12,153.007a icchā dveṣas tathā tāpaḥ paravṛddhyupatāpitā

12,153.007c ajñānam etan nirdiṣṭaṃ pāpānāṃ caiva yāḥ kriyāḥ

12,153.008a etayā yā pravṛttiś ca vṛddhyādīn yāṃś ca pṛcchasi

12,153.008c vistareṇa mahābāho śṛṇu tac ca viśāṃ pate

12,153.009a ubhāv etau samaphalau samadoṣau ca bhārata

12,153.009c ajñānaṃ cātilobhaś cāpy ekaṃ jānīhi pārthiva

12,153.010a lobhaprabhavam ajñānaṃ vṛddhaṃ bhūyaḥ pravardhate

12,153.010c sthāne sthānaṃ kṣaye kṣaiṇyam upaiti vividhāṃ gatim

12,153.011a mūlaṃ lobhasya mahataḥ kālātmagatir eva ca

12,153.011c chinne 'cchinne tathā lobhe kāraṇaṃ kāla eva hi

12,153.012a tasyājñānāt tu lobho hi lobhād ajñānam eva ca

12,153.012c sarve doṣās tathā lobhāt tasmāl lobhaṃ vivarjayet

12,153.013a janako yuvanāśvaś ca vṛṣādarbhiḥ prasenajit

12,153.013c lobhakṣayād divaṃ prāptās tathaivānye janādhipāḥ

12,153.014a pratyakṣaṃ tu kuruśreṣṭha tyaja lobham ihātmanā

12,153.014c tyaktvā lobhaṃ sukhaṃ loke pretya cānucariṣyasi

12,154.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,154.001a svādhyāyakṛtayatnasya brāhmaṇasya pitāmaha

12,154.001c dharmakāmasya dharmātman kiṃ nu śreya ihocyate

12,154.002a bahudhādarśane loke śreyo yad iha manyase

12,154.002c asmiṃl loke pare caiva tan me brūhi pitāmaha

12,154.003a mahān ayaṃ dharmapatho bahuśākhaś ca bhārata

12,154.003c kiṃ svid eveha dharmāṇām anuṣṭheyatamaṃ matam

12,154.004a dharmasya mahato rājan bahuśākhasya tattvataḥ

12,154.004c yan mūlaṃ paramaṃ tāta tat sarvaṃ brūhy atandritaḥ

12,154.005 bhīṣma uvāca

12,154.005a hanta te kathayiṣyāmi yena śreyaḥ prapatsyase

12,154.005c pītvāmṛtam iva prājño jñānatṛpto bhaviṣyasi

12,154.006a dharmasya vidhayo naike te te proktā maharṣibhiḥ

12,154.006c svaṃ svaṃ vijñānam āśritya damas teṣāṃ parāyaṇam

12,154.007a damaṃ niḥśreyasaṃ prāhur vṛddhā niścayadarśinaḥ

12,154.007c brāhmaṇasya viśeṣeṇa damo dharmaḥ sanātanaḥ

12,154.008a nādāntasya kriyāsiddhir yathāvad upalabhyate

12,154.008c damo dānaṃ tathā yajñān adhītaṃ cātivartate

12,154.009a damas tejo vardhayati pavitraṃ ca damaḥ param

12,154.009c vipāpmā tejasā yuktaḥ puruṣo vindate mahat

12,154.010a damena sadṛśaṃ dharmaṃ nānyaṃ lokeṣu śuśruma

12,154.010c damo hi paramo loke praśastaḥ sarvadharmiṇām

12,154.011a pretya cāpi manuṣyendra paramaṃ vindate sukham

12,154.011c damena hi samāyukto mahāntaṃ dharmam aśnute

12,154.012a sukhaṃ dāntaḥ prasvapiti sukhaṃ ca pratibudhyate

12,154.012c sukhaṃ paryeti lokāṃś ca manaś cāsya prasīdati

12,154.013a adāntaḥ puruṣaḥ kleśam abhīkṣṇaṃ pratipadyate

12,154.013c anarthāṃś ca bahūn anyān prasṛjaty ātmadoṣajān

12,154.014a āśrameṣu caturṣv āhur damam evottamaṃ vratam

12,154.014c tasya liṅgāni vakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ

12,154.015a kṣamā dhṛtir ahiṃsā ca samatā satyam ārjavam

12,154.015c indriyāvajayo dākṣyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam

12,154.016a akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā

12,154.016c avivitsānasūyā cāpy eṣāṃ samudayo damaḥ

12,154.017a gurupūjā ca kauravya dayā bhūteṣv apaiśunam

12,154.017c janavādo 'mṛṣāvādaḥ stutinindāvivarjanam

12,154.018a kāmaḥ krodhaś ca lobhaś ca darpaḥ stambho vikatthanam

12,154.018c moha īrṣyāvamānaś cety etad dānto na sevate

12,154.019a anindito hy akāmātmāthālpeccho 'thānasūyakaḥ

12,154.019c samudrakalpaḥ sa naro na kadā cana pūryate

12,154.020a ahaṃ tvayi mama tvaṃ ca mayi te teṣu cāpy aham

12,154.020c pūrvasaṃbandhisaṃyogān naitad dānto niṣevate

12,154.021a sarvā grāmyās tathāraṇyā yāś ca loke pravṛttayaḥ

12,154.021c nindāṃ caiva praśaṃsāṃ ca yo nāśrayati mucyate

12,154.022a maitro 'tha śīlasaṃpannaḥ susahāyaparaś ca yaḥ

12,154.022c muktaś ca vividhaiḥ saṅgais tasya pretya mahat phalam

12,154.023a suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavid budhaḥ

12,154.023c prāpyeha loke satkāraṃ sugatiṃ pratipadyate

12,154.024a karma yac chubham eveha sadbhir ācaritaṃ ca yat

12,154.024c tad eva jñānayuktasya muner dharmo na hīyate

12,154.025a niṣkramya vanam āsthāya jñānayukto jitendriyaḥ

12,154.025c kālākāṅkṣī carann evaṃ brahmabhūyāya kalpate

12,154.026a abhayaṃ yasya bhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ

12,154.026c tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana

12,154.027a avācinoti karmāṇi na ca saṃpracinoti ha

12,154.027c samaḥ sarveṣu bhūteṣu maitrāyaṇagatiś caret

12,154.028a śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā

12,154.028c yathā gatir na dṛśyeta tathā tasya na saṃśayaḥ

12,154.029a gṛhān utsṛjya yo rājan mokṣam evābhipadyate

12,154.029c lokās tejomayās tasya kalpante śāśvatīḥ samāḥ

12,154.030a saṃnyasya sarvakarmāṇi saṃnyasya vidhivat tapaḥ

12,154.030c saṃnyasya vividhā vidyāḥ sarvaṃ saṃnyasya caiva ha

12,154.031a kāmeṣu cāpy anāvṛttaḥ prasannātmātmavic chuciḥ

12,154.031c prāpyeha loke satkāraṃ svargaṃ samabhipadyate

12,154.032a yac ca paitāmahaṃ sthānaṃ brahmarāśisamudbhavam

12,154.032c guhāyāṃ pihitaṃ nityaṃ tad damenābhipadyate

12,154.033a jñānārāmasya buddhasya sarvabhūtāvirodhinaḥ

12,154.033c nāvṛttibhayam astīha paraloke bhayaṃ kutaḥ

12,154.034a eka eva dame doṣo dvitīyo nopapadyate

12,154.034c yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ

12,154.035a etasya tu mahāprājña doṣasya sumahān guṇaḥ

12,154.035c kṣamāyāṃ vipulā lokāḥ sulabhā hi sahiṣṇunā

12,154.036a dāntasya kim araṇyena tathādāntasya bhārata

12,154.036c yatraiva hi vased dāntas tad araṇyaṃ sa āśramaḥ

12,154.037 vaiśaṃpāyana uvāca

12,154.037a etad bhīṣmasya vacanaṃ śrutvā rājā yudhiṣṭhiraḥ

12,154.037c amṛteneva saṃtṛptaḥ prahṛṣṭaḥ samapadyata

12,154.038a punaś ca paripapraccha bhīṣmaṃ dharmabhṛtāṃ varam

12,154.038c tapaḥ prati sa covāca tasmai sarvaṃ kurūdvaha

12,155.001 bhīṣma uvāca

12,155.001a sarvam etat tapomūlaṃ kavayaḥ paricakṣate

12,155.001c na hy ataptatapā mūḍhaḥ kriyāphalam avāpyate

12,155.002a prajāpatir idaṃ sarvaṃ tapasaivāsṛjat prabhuḥ

12,155.002c tathaiva vedān ṛṣayas tapasā pratipedire

12,155.003a tapaso hy ānupūrvyeṇa phalamūlānilāśanāḥ

12,155.003c trīṃl lokāṃs tapasā siddhāḥ paśyanti susamāhitāḥ

12,155.004a auṣadhāny agadādīni tisro vidyāś ca saṃskṛtāḥ

12,155.004c tapasaiva hi sidhyanti tapomūlaṃ hi sādhanam

12,155.005a yad durāpaṃ durāmnāyaṃ durādharṣaṃ durutsaham

12,155.005c sarvaṃ tat tapasā śakyaṃ tapo hi duratikramam

12,155.006a surāpo 'saṃmatādāyī bhrūṇahā gurutalpagaḥ

12,155.006c tapasaiva sutaptena naraḥ pāpād vimucyate

12,155.007a tapaso bahurūpasya tais tair dvāraiḥ pravartataḥ

12,155.007c nivṛttyā vartamānasya tapo nānaśanāt param

12,155.008a ahiṃsā satyavacanaṃ dānam indriyanigrahaḥ

12,155.008c etebhyo hi mahārāja tapo nānaśanāt param

12,155.009a na duṣkarataraṃ dānān nātimātaram āśramaḥ

12,155.009c traividyebhyaḥ paraṃ nāsti saṃnyāsaḥ paramaṃ tapaḥ

12,155.010a indriyāṇīha rakṣanti dhanadhānyābhiguptaye

12,155.010c tasmād arthe ca dharme ca tapo nānaśanāt param

12,155.011a ṛṣayaḥ pitaro devā manuṣyā mṛgasattamāḥ

12,155.011c yāni cānyāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca

12,155.011d*0403_01 sthāvarāṇi ca bhūtāni carāṇy anyāni yāni ca

12,155.012a tapaḥparāyaṇāḥ sarve sidhyanti tapasā ca te

12,155.012c ity evaṃ tapasā devā mahattvaṃ cāpy avāpnuvan

12,155.013a imānīṣṭavibhāgāni phalāni tapasā sadā

12,155.013c tapasā śakyate prāptuṃ devatvam api niścayāt

12,156.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,156.001a satyaṃ dharme praśaṃsanti viprarṣipitṛdevatāḥ

12,156.001c satyam icchāmy ahaṃ śrotuṃ tan me brūhi pitāmaha

12,156.002a satyaṃ kiṃlakṣaṇaṃ rājan kathaṃ vā tad avāpyate

12,156.002c satyaṃ prāpya bhavet kiṃ ca kathaṃ caiva tad ucyate

12,156.003 bhīṣma uvāca

12,156.003a cāturvarṇyasya dharmāṇāṃ saṃkaro na praśasyate

12,156.003c avikāritamaṃ satyaṃ sarvavarṇeṣu bhārata

12,156.003d*0404_01 tasmāc chreṣṭhatamaṃ satyaṃ sarvavarṇeṣu bhārata

12,156.004a satyaṃ satsu sadā dharmaḥ satyaṃ dharmaḥ sanātanaḥ

12,156.004c satyam eva namasyeta satyaṃ hi paramā gatiḥ

12,156.005a satyaṃ dharmas tapo yogaḥ satyaṃ brahma sanātanam

12,156.005c satyaṃ yajñaḥ paraḥ proktaḥ satye sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,156.006a ācārān iha satyasya yathāvad anupūrvaśaḥ

12,156.006c lakṣaṇaṃ ca pravakṣyāmi satyasyeha yathākramam

12,156.007a prāpyate hi yathā satyaṃ tac ca śrotuṃ tvam arhasi

12,156.007c satyaṃ trayodaśavidhaṃ sarvalokeṣu bhārata

12,156.008a satyaṃ ca samatā caiva damaś caiva na saṃśayaḥ

12,156.008c amātsaryaṃ kṣamā caiva hrīs titikṣānasūyatā

12,156.009a tyāgo dhyānam athāryatvaṃ dhṛtiś ca satataṃ sthirā

12,156.009c ahiṃsā caiva rājendra satyākārās trayodaśa

12,156.010a satyaṃ nāmāvyayaṃ nityam avikāri tathaiva ca

12,156.010c sarvadharmāviruddhaṃ ca yogenaitad avāpyate

12,156.011a ātmanīṣṭe tathāniṣṭe ripau ca samatā tathā

12,156.011c icchādveṣakṣayaṃ prāpya kāmakrodhakṣayaṃ tathā

12,156.012a damo nānyaspṛhā nityaṃ dhairyaṃ gāmbhīryam eva ca

12,156.012c abhayaṃ krodhaśamanaṃ jñānenaitad avāpyate

12,156.013a amātsaryaṃ budhāḥ prāhur dānaṃ dharme ca saṃyamam

12,156.013c avasthitena nityaṃ ca satyenāmatsarī bhavet

12,156.014a akṣamāyāḥ kṣamāyāś ca priyāṇīhāpriyāṇi ca

12,156.014c kṣamate sarvataḥ sādhuḥ sādhv āpnoti ca satyavān

12,156.015a kalyāṇaṃ kurute gāḍhaṃ hrīmān na ślāghate kva cit

12,156.015c praśāntavāṅmanā nityaṃ hrīs tu dharmād avāpyate

12,156.016a dharmārthahetoḥ kṣamate titikṣā kṣāntir ucyate

12,156.016c lokasaṃgrahaṇārthaṃ tu sā tu dhairyeṇa labhyate

12,156.016d*0405_01 anasūyā tu gāmbhīryaṃ dānenaitad avāpyate

12,156.017a tyāgaḥ snehasya yas tyāgo viṣayāṇāṃ tathaiva ca

12,156.017c rāgadveṣaprahīṇasya tyāgo bhavati nānyathā

12,156.017d*0406_01 dhyānaṃ cāśāṭhyam ity uktaṃ maunenaitad avāpyate

12,156.018a āryatā nāma bhūtānāṃ yaḥ karoti prayatnataḥ

12,156.018c śubhaṃ karma nirākāro vītarāgatvam eva ca

12,156.019a dhṛtir nāma sukhe duḥkhe yathā nāpnoti vikriyām

12,156.019c tāṃ bhajeta sadā prājño ya icched bhūtim ātmanaḥ

12,156.020a sarvathā kṣamiṇā bhāvyaṃ tathā satyapareṇa ca

12,156.020c vītaharṣabhayakrodho dhṛtim āpnoti paṇḍitaḥ

12,156.021a adrohaḥ sarvabhūteṣu karmaṇā manasā girā

12,156.021c anugrahaś ca dānaṃ ca satāṃ dharmaḥ sanātanaḥ

12,156.022a ete trayodaśākārāḥ pṛthak satyaikalakṣaṇāḥ

12,156.022c bhajante satyam eveha bṛṃhayanti ca bhārata

12,156.023a nāntaḥ śakyo guṇānāṃ hi vaktuṃ satyasya bhārata

12,156.023c ataḥ satyaṃ praśaṃsanti viprāḥ sapitṛdevatāḥ

12,156.024a nāsti satyāt paro dharmo nānṛtāt pātakaṃ param

12,156.024c sthitir hi satyaṃ dharmasya tasmāt satyaṃ na lopayet

12,156.025a upaiti satyād dānaṃ hi tathā yajñāḥ sadakṣiṇāḥ

12,156.025c vratāgnihotraṃ vedāś ca ye cānye dharmaniścayāḥ

12,156.026a aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam

12,156.026c aśvamedhasahasrād dhi satyam evātiricyate

12,157.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,157.001a yataḥ prabhavati krodhaḥ kāmaś ca bharatarṣabha

12,157.001c śokamohau vivitsā ca parāsutvaṃ tathā madaḥ

12,157.002a lobho mātsaryam īrṣyā ca kutsāsūyā kṛpā tathā

12,157.002c etat sarvaṃ mahāprājña yāthātathyena me vada

12,157.003 bhīṣma uvāca

12,157.003a trayodaśaite 'tibalāḥ śatravaḥ prāṇināṃ smṛtāḥ

12,157.003b*0407_01 śatravaḥ prāṇināṃ sarve smṛtās te tu trayodaśa

12,157.003c upāsate mahārāja samastāḥ puruṣān iha

12,157.003d*0408_01 prāṇināṃ lobhayuktānām ete vai śatravaḥ smṛtāḥ

12,157.004a ete pramattaṃ puruṣam apramattā nudanti hi

12,157.004c vṛkā iva vilumpanti dṛṣṭvaiva puruṣetarān

12,157.005a ebhyaḥ pravartate duḥkham ebhyaḥ pāpaṃ pravartate

12,157.005c iti martyo vijānīyāt satataṃ bharatarṣabha

12,157.006a eteṣām udayaṃ sthānaṃ kṣayaṃ ca puruṣottama

12,157.006c hanta te vartayiṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu

12,157.006c*0409_01 **** **** krodhasyotpattim āditaḥ

12,157.006c*0409_02 yathātattvaṃ kṣitipate

12,157.007a lobhāt krodhaḥ prabhavati paradoṣair udīryate

12,157.007c kṣamayā tiṣṭhate rājañ śrīmāṃś ca vinivartate

12,157.008a saṃkalpāj jāyate kāmaḥ sevyamāno vivardhate

12,157.008b*0410_01 yadā prājño viramate tadā sadyaḥ praṇaśyati

12,157.008b*0410_02 parāsūyā krodhalobhāv antarā pratimucyate

12,157.008b*0410_03 dayayā sarvabhūtānāṃ nirvedād vinivartate

12,157.008c avadyadarśanād vyeti tattvajñānāc ca dhīmatām

12,157.009a viruddhāni hi śāstrāṇi paśyantīhālpabuddhayaḥ

12,157.009c vivitsā jāyate tatra tattvajñānān nivartate

12,157.010a prīteḥ śokaḥ prabhavati viyogāt tasya dehinaḥ

12,157.010c yadā nirarthakaṃ vetti tadā sadyaḥ praṇaśyati

12,157.010d*0411_01 ajñānaprabhavo mohaḥ pāpābhyāsāt pravartate

12,157.010d*0411_02 yadā prājñeṣu ramate tadā sadyaḥ praṇaśyati

12,157.011a parāsutā krodhalobhād abhyāsāc ca pravartate

12,157.011c dayayā sarvabhūtānāṃ nirvedāt sā nivartate

12,157.012a sattvatyāgāt tu mātsaryam ahitāni ca sevate

12,157.012c etat tu kṣīyate tāta sādhūnām upasevanāt

12,157.013a kulāj jñānāt tathaiśvaryān mado bhavati dehinām

12,157.013c ebhir eva tu vijñātair madaḥ sadyaḥ praṇaśyati

12,157.014a īrṣyā kāmāt prabhavati saṃgharṣāc caiva bhārata

12,157.014c itareṣāṃ tu martyānāṃ prajñayā sā praṇaśyati

12,157.015a vibhramāl lokabāhyānāṃ dveṣyair vākyair asaṃgataiḥ

12,157.015c kutsā saṃjāyate rājann upekṣābhiḥ praśāmyati

12,157.016a pratikartum aśakyāya balasthāyāpakāriṇe

12,157.016c asūyā jāyate tīvrā kāruṇyād vinivartate

12,157.017a kṛpaṇān satataṃ dṛṣṭvā tataḥ saṃjāyate kṛpā

12,157.017b*0412_01 ajñānaprabhavo lobho bhūtānāṃ dṛśyate sadā

12,157.017b*0412_02 asthiratvaṃ ca bhogānāṃ dṛṣṭvā jñātvā nivartate

12,157.017c dharmaniṣṭhāṃ yadā vetti tadā śāmyati sā kṛpā

12,157.018a etāny eva jitāny āhuḥ praśamāc ca trayodaśa

12,157.018c ete hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ sarve doṣās trayodaśa

12,157.018e tvayā sarvātmanā nityaṃ vijitā jeṣyase ca tān

12,158.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,158.001a ānṛśaṃsyaṃ vijānāmi darśanena satāṃ sadā

12,158.001c nṛśaṃsān na vijānāmi teṣāṃ karma ca bhārata

12,158.002a kaṇṭakān kūpam agniṃ ca varjayanti yathā narāḥ

12,158.002c tathā nṛśaṃsakarmāṇaṃ varjayanti narā naram

12,158.003a nṛśaṃso hy adhamo nityaṃ pretya ceha ca bhārata

12,158.003c tasmād bravīhi kauravya tasya dharmaviniścayam

12,158.004 bhīṣma uvāca

12,158.004a spṛhāsyāntarhitā caiva viditārthā ca karmaṇā

12,158.004c ākroṣṭā kruśyate caiva bandhitā badhyate ca yaḥ

12,158.005a dattānukīrtir viṣamaḥ kṣudro naikṛtikaḥ śaṭhaḥ

12,158.005c asaṃbhogī ca mānī ca tathā saṅgī vikatthanaḥ

12,158.006a sarvātiśaṅkī paruṣo bāliśaḥ kṛpaṇas tathā

12,158.006c vargapraśaṃsī satatam āśramadveṣasaṃkarī

12,158.007a hiṃsāvihārī satatam aviśeṣaguṇāguṇaḥ

12,158.007c bahvalīko manasvī ca lubdho 'tyarthaṃ nṛśaṃsakṛt

12,158.008a dharmaśīlaṃ guṇopetaṃ pāpa ity avagacchati

12,158.008c ātmaśīlānumānena na viśvasiti kasya cit

12,158.009a pareṣāṃ yatra doṣaḥ syāt tad guhyaṃ saṃprakāśayet

12,158.009c samāneṣv eva doṣeṣu vṛttyartham upaghātayet

12,158.010a tathopakāriṇaṃ caiva manyate vañcitaṃ param

12,158.010c dattvāpi ca dhanaṃ kāle saṃtapaty upakāriṇe

12,158.011a bhakṣyaṃ bhojyam atho lehyaṃ yac cānyat sādhu bhojanam

12,158.011c prekṣamāṇeṣu yo 'śnīyān nṛśaṃsa iti taṃ viduḥ

12,158.012a brāhmaṇebhyaḥ pradāyāgraṃ yaḥ suhṛdbhiḥ sahāśnute

12,158.012c sa pretya labhate svargam iha cānantyam aśnute

12,158.013a eṣa te bharataśreṣṭha nṛśaṃsaḥ parikīrtitaḥ

12,158.013c sadā vivarjanīyo vai puruṣeṇa bubhūṣatā

12,159.001 bhīṣma uvāca

12,159.001a kṛtārtho yakṣyamāṇaś ca sarvavedāntagaś ca yaḥ

12,159.001c ācāryapitṛbhāryārthaṃ svādhyāyārtham athāpi vā

12,159.002a ete vai sādhavo dṛṣṭā brāhmaṇā dharmabhikṣavaḥ

12,159.002c asvebhyo deyam etebhyo dānaṃ vidyāviśeṣataḥ

12,159.003a anyatra dakṣiṇā yā tu deyā bharatasattama

12,159.003c anyebhyo hi bahirvedyāṃ nākṛtānnaṃ vidhīyate

12,159.004a sarvaratnāni rājā ca yathārhaṃ pratipādayet

12,159.004c brāhmaṇāś caiva yajñāś ca sahānnāḥ sahadakṣiṇāḥ

12,159.004d*0413_01 anyonyaspardhino rājan yajante guṇataḥ sadā

12,159.005a yasya traivārṣikaṃ bhaktaṃ paryāptaṃ bhṛtyavṛttaye

12,159.005c adhikaṃ vāpi vidyeta sa somaṃ pātum arhati

12,159.006a yajñaś cet pratividdhaḥ syād aṅgenaikena yajvanaḥ

12,159.006c brāhmaṇasya viśeṣeṇa dhārmike sati rājani

12,159.007a yo vaiśyaḥ syād bahupaśur hīnakratur asomapaḥ

12,159.007c kuṭumbāt tasya tad dravyaṃ yajñārthaṃ pārthivo haret

12,159.008a āhared veśmataḥ kiṃ cit kāmaṃ śūdrasya dravyataḥ

12,159.008c na hi veśmani śūdrasya kaś cid asti parigrahaḥ

12,159.009a yo 'nāhitāgniḥ śatagur ayajvā ca sahasraguḥ

12,159.009c tayor api kuṭumbābhyām āhared avicārayan

12,159.010a adātṛbhyo haren nityaṃ vyākhyāpya nṛpatiḥ prabho

12,159.010c tathā hy ācarato dharmo nṛpateḥ syād athākhilaḥ

12,159.011a tathaiva saptame bhakte bhaktāni ṣaḍ anaśnatā

12,159.011c aśvastanavidhānena hartavyaṃ hīnakarmaṇaḥ

12,159.011e khalāt kṣetrāt tathāgārād yato vāpy upapadyate

12,159.012a ākhyātavyaṃ nṛpasyaitat pṛcchato 'pṛcchato 'pi vā

12,159.012c na tasmai dhārayed daṇḍaṃ rājā dharmeṇa dharmavit

12,159.013a kṣatriyasya hi bāliśyād brāhmaṇaḥ kliśyate kṣudhā

12,159.013c śrutaśīle samājñāya vṛttim asya prakalpayet

12,159.013e athainaṃ parirakṣeta pitā putram ivaurasam

12,159.014a iṣṭiṃ vaiśvānarīṃ nityaṃ nirvaped abdaparyaye

12,159.014c avikalpaḥ purādharmo dharmavādais tu kevalam

12,159.015a viśvais tu devaiḥ sādhyaiś ca brāhmaṇaiś ca maharṣibhiḥ

12,159.015c āpatsu maraṇād bhītair liṅgapratinidhiḥ kṛtaḥ

12,159.016a prabhuḥ prathamakalpasya yo 'nukalpena vartate

12,159.016c na sāṃparāyikaṃ tasya durmater vidyate phalam

12,159.017a na brāhmaṇān vedayeta kaś cid rājani mānavaḥ

12,159.017c avīryo vedanād vidyāt suvīryo vīryavattaram

12,159.018a tasmād rājñā sadā tejo duḥsahaṃ brahmavādinām

12,159.018c mantā śāstā vidhātā ca brāhmaṇo deva ucyate

12,159.018e tasmin nākuśalaṃ brūyān na śuktām īrayed giram

12,159.019a kṣatriyo bāhuvīryeṇa taraty āpadam ātmanaḥ

12,159.019c dhanena vaiśyaḥ śūdraś ca mantrair homaiś ca vai dvijaḥ

12,159.020a na vai kanyā na yuvatir nāmantro na ca bāliśaḥ

12,159.020c pariveṣṭāgnihotrasya bhaven nāsaṃskṛtas tathā

12,159.020e narake nipatanty ete juhvānāḥ sa ca yasya tat

12,159.020f*0414_01 tasmād vaitānakuśalo hotā syād vedapāragaḥ

12,159.021a prājāpatyam adattvāśvam agnyādheyasya dakṣiṇām

12,159.021c anāhitāgnir iti sa procyate dharmadarśibhiḥ

12,159.022a puṇyāny anyāni kurvīta śraddadhāno jitendriyaḥ

12,159.022c anāptadakṣiṇair yajñair na yajeta kathaṃ cana

12,159.023a prajāḥ paśūṃś ca svargaṃ ca hanti yajño hy adakṣiṇaḥ

12,159.023c indriyāṇi yaśaḥ kīrtim āyuś cāsyopakṛntati

12,159.024a udakyā hy āsate ye ca ye ca ke cid anagnayaḥ

12,159.024c kulaṃ cāśrotriyaṃ yeṣāṃ sarve te śūdradharmiṇaḥ

12,159.025a udapānodake grāme brāhmaṇo vṛṣalīpatiḥ

12,159.025c uṣitvā dvādaśa samāḥ śūdrakarmeha gacchati

12,159.026a anāryāṃ śayane bibhrad ujjhan bibhrac ca yo dvijām

12,159.026c abrāhmaṇo manyamānas tṛṇeṣv āsīta pṛṣṭhataḥ

12,159.026e tathā sa śudhyate rājañ śṛṇu cātra vaco mama

12,159.027a yad ekarātreṇa karoti pāpaṃ; kṛṣṇaṃ varṇaṃ brāhmaṇaḥ sevamānaḥ

12,159.027c sthānāsanābhyāṃ vicaran vratī saṃs; tribhir varṣaiḥ śamayed ātmapāpam

12,159.028a na narmayuktaṃ vacanaṃ hinasti; na strīṣu rājan na vivāhakāle

12,159.028c na gurvarthe nātmano jīvitārthe; pañcānṛtāny āhur apātakāni

12,159.029a śraddadhānaḥ śubhāṃ vidyāṃ hīnād api samācaret

12,159.029c suvarṇam api cāmedhyād ādadīteti dhāraṇā

12,159.030a strīratnaṃ duṣkulāc cāpi viṣād apy amṛtaṃ pibet

12,159.030c aduṣṭā hi striyo ratnam āpa ity eva dharmataḥ

12,159.031a gobrāhmaṇahitārthaṃ ca varṇānāṃ saṃkareṣu ca

12,159.031c gṛhṇīyāt tu dhanur vaiśyaḥ paritrāṇāya cātmanaḥ

12,159.032a surāpānaṃ brahmahatyā gurutalpam athāpi vā

12,159.032c anirdeśyāni manyante prāṇāntānīti dhāraṇā

12,159.033a suvarṇaharaṇaṃ stainyaṃ viprāsaṅgaś ca pātakam

12,159.033c viharan madyapānaṃ cāpy agamyāgamanaṃ tathā

12,159.034a patitaiḥ saṃprayogāc ca brāhmaṇair yonitas tathā

12,159.034c acireṇa mahārāja tādṛśo vai bhavaty uta

12,159.035a saṃvatsareṇa patati patitena sahācaran

12,159.035c yājanādhyāpanād yaunān na tu yānāsanāśanāt

12,159.036a etāni ca tato 'nyāni nirdeśyānīti dhāraṇā

12,159.036c nirdeśyakena vidhinā kālenāvyasanī bhavet

12,159.037a annaṃ tiryaṅ na hotavyaṃ pretakarmaṇy apātite

12,159.037c triṣu tv eteṣu pūrveṣu na kurvīta vicāraṇām

12,159.038a amātyān vā gurūn vāpi jahyād dharmeṇa dhārmikaḥ

12,159.038c prāyaścittam akurvāṇair naitair arhati saṃvidam

12,159.039a adharmakārī dharmeṇa tapasā hanti kilbiṣam

12,159.039c bruvan stena iti stenaṃ tāvat prāpnoti kilbiṣam

12,159.039e astenaṃ stena ity uktvā dviguṇaṃ pāpam āpnuyāt

12,159.039f*0415_01 stenam astena ity uktvā tāvad āpnoti kilbiṣam

12,159.040a tribhāgaṃ brahmahatyāyāḥ kanyā prāpnoti duṣyatī

12,159.040c yas tu dūṣayitā tasyāḥ śeṣaṃ prāpnoti kilbiṣam

12,159.041a brāhmaṇāyāvagūryeha spṛṣṭvā gurutaraṃ bhavet

12,159.041c varṣāṇāṃ hi śataṃ pāpaḥ pratiṣṭhāṃ nādhigacchati

12,159.042a sahasraṃ tv eva varṣāṇāṃ nipātya narake vaset

12,159.042c tasmān naivāvagūryād dhi naiva jātu nipātayet

12,159.043a śoṇitaṃ yāvataḥ pāṃsūn saṃgṛhṇīyād dvijakṣatāt

12,159.043c tāvatīḥ sa samā rājan narake parivartate

12,159.044a bhrūṇahāhavamadhye tu śudhyate śastrapātitaḥ

12,159.044c ātmānaṃ juhuyād vahnau samiddhe tena śudhyati

12,159.045a surāpo vāruṇīm uṣṇāṃ pītvā pāpād vimucyate

12,159.045c tayā sa kāye nirdagdhe mṛtyunā pretya śudhyati

12,159.045e lokāṃś ca labhate vipro nānyathā labhate hi saḥ

12,159.046a gurutalpam adhiṣṭhāya durātmā pāpacetanaḥ

12,159.046c sūrmīṃ jvalantīm āśliṣya mṛtyunā sa viśudhyati

12,159.047a atha vā śiśnavṛṣaṇāv ādāyāñjalinā svayam

12,159.047c nairṛtīṃ diśam āsthāya nipatet sa tv ajihmagaḥ

12,159.048a brāhmaṇārthe 'pi vā prāṇān saṃtyajet tena śudhyati

12,159.048c aśvamedhena vāpīṣṭvā gomedhenāpi vā punaḥ

12,159.048e agniṣṭomena vā samyag iha pretya ca pūyate

12,159.049a tathaiva dvādaśa samāḥ kapālī brahmahā bhavet

12,159.049c brahmacārī cared bhaikṣaṃ svakarmodāharan muniḥ

12,159.050a evaṃ vā tapasā yukto brahmahā savanī bhavet

12,159.050c evaṃ vā garbham ajñātā cātreyīṃ yo 'bhigacchati

12,159.050e dviguṇā brahmahatyā vai ātreyīvyasane bhavet

12,159.051a surāpo niyatāhāro brahmacārī kṣamācaraḥ

12,159.051c ūrdhvaṃ tribhyo 'tha varṣebhyo yajetāgniṣṭutā param

12,159.051e ṛṣabhaikasahasraṃ gā dattvā śubham avāpnuyāt

12,159.051f*0416_01 dīkṣābhiṣekanirmukte kṣatriye ṣaṭ samācaret

12,159.052a vaiśyaṃ hatvā tu varṣe dve ṛṣabhaikaśatāś ca gāḥ

12,159.052c śūdraṃ hatvābdam evaikam ṛṣabhaikādaśāś ca gāḥ

12,159.053a śvabarbarakharān hatvā śaudram eva vrataṃ caret

12,159.053c mārjāracāṣamaṇḍūkān kākaṃ bhāsaṃ ca mūṣakam

12,159.054a uktaḥ paśusamo dharmo rājan prāṇinipātanāt

12,159.054c prāyaścittāny athānyāni pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ

12,159.055a talpe cānyasya caurye ca pṛthak saṃvatsaraṃ caret

12,159.055c trīṇi śrotriyabhāryāyāṃ paradāre tu dve smṛte

12,159.056a kāle caturthe bhuñjāno brahmacārī vratī bhavet

12,159.056c sthānāsanābhyāṃ viharet trir ahno 'bhyuditād apaḥ

12,159.056d*0417_01 evam eva caran rājaṃs tasmāt pāpāt pramucyate

12,159.056e evam eva nirācānto yaś cāgnīn apavidhyati

12,159.057a tyajaty akāraṇe yaś ca pitaraṃ mātaraṃ tathā

12,159.057c patitaḥ syāt sa kauravya tathā dharmeṣu niścayaḥ

12,159.058a grāsācchādanam atyarthaṃ dadyād iti nidarśanam

12,159.058b*0418_01 brahmacārī dvijebhyaś ca dattvā pāpāt pramucyate

12,159.058c bhāryāyāṃ vyabhicāriṇyāṃ niruddhāyāṃ viśeṣataḥ

12,159.058e yat puṃsāṃ paradāreṣu tac caināṃ cārayed vratam

12,159.059a śreyāṃsaṃ śayane hitvā yā pāpīyāṃsam ṛcchati

12,159.059c śvabhis tāṃ khādayed rājā saṃsthāne bahusaṃvṛte

12,159.060a pumāṃsaṃ bandhayet prājñaḥ śayane tapta āyase

12,159.060c apy ādadhīta dārūṇi tatra dahyeta pāpakṛt

12,159.061a eṣa daṇḍo mahārāja strīṇāṃ bhartṛvyatikrame

12,159.061c saṃvatsarābhiśastasya duṣṭasya dviguṇo bhavet

12,159.062a dve tasya trīṇi varṣāṇi catvāri sahasevinaḥ

12,159.062c kucaraḥ pañca varṣāṇi cared bhaikṣaṃ munivrataḥ

12,159.063a parivittiḥ parivettā yayā ca parividyate

12,159.063c pāṇigrāhaś ca dharmeṇa sarve te patitāḥ smṛtāḥ

12,159.064a careyuḥ sarva evaite vīrahā yad vrataṃ caret

12,159.064c cāndrāyaṇaṃ caren māsaṃ kṛcchraṃ vā pāpaśuddhaye

12,159.065a parivettā prayaccheta parivittāya tāṃ snuṣām

12,159.065c jyeṣṭhena tv abhyanujñāto yavīyān pratyanantaram

12,159.065e enaso mokṣam āpnoti sā ca tau caiva dharmataḥ

12,159.066a amānuṣīṣu govarjam anāvṛṣṭir na duṣyati

12,159.066c adhiṣṭhātāram attāraṃ paśūnāṃ puruṣaṃ viduḥ

12,159.067a paridhāyordhvavālaṃ tu pātram ādāya mṛnmayam

12,159.067c caret sapta gṛhān bhaikṣaṃ svakarma parikīrtayan

12,159.068a tatraiva labdhabhojī syād dvādaśāhāt sa śudhyati

12,159.068c caret saṃvatsaraṃ cāpi tad vrataṃ yan nirākṛti

12,159.069a bhavet tu mānuṣeṣv evaṃ prāyaścittam anuttamam

12,159.069c dānaṃ vādānasakteṣu sarvam eva prakalpayet

12,159.069e anāstikeṣu gomātraṃ prāṇam ekaṃ pracakṣate

12,159.070a śvavarāhamanuṣyāṇāṃ kukkuṭasya kharasya ca

12,159.070c māṃsaṃ mūtrapurīṣaṃ ca prāśya saṃskāram arhati

12,159.071a brāhmaṇasya surāpasya gandham āghrāya somapaḥ

12,159.071c apas tryahaṃ pibed uṣṇās tryaham uṣṇaṃ payaḥ pibet

12,159.071e tryaham uṣṇaṃ ghṛtaṃ pītvā vāyubhakṣo bhavet tryaham

12,159.072a evam etat samuddiṣṭaṃ prāyaścittaṃ sanātanam

12,159.072c brāhmaṇasya viśeṣeṇa tattvajñānena jāyate

12,160.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,160.001a kathāntaram athāsādya khaḍgayuddhaviśāradaḥ

12,160.001c nakulaḥ śaratalpastham idam āha pitāmaham

12,160.002a dhanuḥ praharaṇaṃ śreṣṭham iti vādaḥ pitāmaha

12,160.002c matas tu mama dharmajña khaḍga eva susaṃśitaḥ

12,160.003a viśīrṇe kārmuke rājan prakṣīṇeṣu ca vājiṣu

12,160.003c khaḍgena śakyate yuddhe sādhv ātmā parirakṣitum

12,160.004a śarāsanadharāṃś caiva gadāśaktidharāṃs tathā

12,160.004c ekaḥ khaḍgadharo vīraḥ samarthaḥ pratibādhitum

12,160.005a atra me saṃśayaś caiva kautūhalam atīva ca

12,160.005c kiṃ svit praharaṇaṃ śreṣṭhaṃ sarvayuddheṣu pārthiva

12,160.006a kathaṃ cotpāditaḥ khaḍgaḥ kasyārthāya ca kena vā

12,160.006c pūrvācāryaṃ ca khaḍgasya prabrūhi prapitāmaha

12,160.007a tasya tad vacanaṃ śrutvā mādrīputrasya dhīmataḥ

12,160.007c sarvakauśalasaṃyuktaṃ sūkṣmacitrārthavac chubham

12,160.008a tatas tasyottaraṃ vākyaṃ svaravarṇopapāditam

12,160.008c śikṣānyāyopasaṃpannaṃ droṇaśiṣyāya pṛcchate

12,160.009a uvāca sarvadharmajño dhanurvedasya pāragaḥ

12,160.009c śaratalpagato bhīṣmo nakulāya mahātmane

12,160.010a tattvaṃ śṛṇuṣva mādreya yad etat paripṛcchasi

12,160.010c prabodhito 'smi bhavatā dhātumān iva parvataḥ

12,160.011a salilaikārṇavaṃ tāta purā sarvam abhūd idam

12,160.011c niṣprakampam anākāśam anirdeśyamahītalam

12,160.012a tamaḥsaṃvṛtam asparśam atigambhīradarśanam

12,160.012c niḥśabdaṃ cāprameyaṃ ca tatra jajñe pitāmahaḥ

12,160.012d*0419_01 avyakteva guṇātīte karmavyāpāravarjite

12,160.012d*0419_02 prādurbabhūva jalajaṃ tato jajñe pitāmahaḥ

12,160.013a so 'sṛjad vāyum agniṃ ca bhāskaraṃ cāpi vīryavān

12,160.013c ākāśam asṛjac cordhvam adho bhūmiṃ ca nairṛtim

12,160.014a nabhaḥ sacandratāraṃ ca nakṣatrāṇi grahāṃs tathā

12,160.014c saṃvatsarān ahorātrān ṛtūn atha lavān kṣaṇān

12,160.015a tataḥ śarīraṃ lokasthaṃ sthāpayitvā pitāmahaḥ

12,160.015c janayām āsa bhagavān putrān uttamatejasaḥ

12,160.016a marīcim ṛṣim atriṃ ca pulastyaṃ pulahaṃ kratum

12,160.016c vasiṣṭhāṅgirasau cobhau rudraṃ ca prabhum īśvaram

12,160.017a prācetasas tathā dakṣaḥ kanyāḥ ṣaṣṭim ajījanat

12,160.017c tā vai brahmarṣayaḥ sarvāḥ prajārthaṃ pratipedire

12,160.018a tābhyo viśvāni bhūtāni devāḥ pitṛgaṇās tathā

12,160.018c gandharvāpsarasaś caiva rakṣāṃsi vividhāni ca

12,160.019a patatrimṛgamīnāś ca plavaṃgāś ca mahoragāḥ

12,160.019c nānākṛtibalāś cānye jalakṣitivicāriṇaḥ

12,160.020a audbhidāḥ svedajāś caiva aṇḍajāś ca jarāyujāḥ

12,160.020c jajñe tāta tathā sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam

12,160.021a bhūtasargam imaṃ kṛtvā sarvalokapitāmahaḥ

12,160.021c śāśvataṃ vedapaṭhitaṃ dharmaṃ ca yuyuje punaḥ

12,160.022a tasmin dharme sthitā devāḥ sahācāryapurohitāḥ

12,160.022c ādityā vasavo rudrāḥ sasādhyā marudaśvinaḥ

12,160.023a bhṛgvatryaṅgirasaḥ siddhāḥ kāśyapaś ca tapodhanaḥ

12,160.023c vasiṣṭhagautamāgastyās tathā nāradaparvatau

12,160.024a ṛṣayo vālakhilyāś ca prabhāsāḥ sikatās tathā

12,160.024c ghṛtācāḥ somavāyavyā vaikhānasamarīcipāḥ

12,160.025a akṛṣṭāś caiva haṃsāś ca ṛṣayo 'thāgniyonijāḥ

12,160.025c vānaprasthāḥ pṛśnayaś ca sthitā brahmānuśāsane

12,160.026a dānavendrās tv atikramya tat pitāmahaśāsanam

12,160.026c dharmasyāpacayaṃ cakruḥ krodhalobhasamanvitāḥ

12,160.027a hiraṇyakaśipuś caiva hiraṇyākṣo virocanaḥ

12,160.027c śambaro vipracittiś ca prahrādo namucir baliḥ

12,160.028a ete cānye ca bahavaḥ sagaṇā daityadānavāḥ

12,160.028c dharmasetum atikramya remire 'dharmaniścayāḥ

12,160.029a sarve sma tulyajātīyā yathā devās tathā vayam

12,160.029c ity evaṃ hetum āsthāya spardhamānāḥ surarṣibhiḥ

12,160.030a na priyaṃ nāpy anukrośaṃ cakrur bhūteṣu bhārata

12,160.030c trīn upāyān atikramya daṇḍena rurudhuḥ prajāḥ

12,160.030e na jagmuḥ saṃvidaṃ taiś ca darpād asurasattamāḥ

12,160.031a atha vai bhagavān brahmā brahmarṣibhir upasthitaḥ

12,160.031c tadā himavataḥ pṛṣṭhe suramye padmatārake

12,160.032a śatayojanavistāre maṇimuktācayācite

12,160.032c tasmin girivare putra puṣpitadrumakānane

12,160.032e tasthau sa vibudhaśreṣṭho brahmā lokārthasiddhaye

12,160.033a tato varṣasahasrānte vitānam akarot prabhuḥ

12,160.033c vidhinā kalpadṛṣṭena yathoktenopapāditam

12,160.034a ṛṣibhir yajñapaṭubhir yathāvat karmakartṛbhiḥ

12,160.034c marudbhiḥ parisaṃstīrṇaṃ dīpyamānaiś ca pāvakaiḥ

12,160.035a kāñcanair yajñabhāṇḍaiś ca bhrājiṣṇubhir alaṃkṛtam

12,160.035c vṛtaṃ devagaṇaiś caiva prababhau yajñamaṇḍalam

12,160.036a tathā brahmarṣibhiś caiva sadasyair upaśobhitam

12,160.036c tatra ghoratamaṃ vṛttam ṛṣīṇāṃ me pariśrutam

12,160.037a candramā vimalaṃ vyoma yathābhyuditatārakam

12,160.037c vidāryāgniṃ tathā bhūtam utthitaṃ śrūyate tataḥ

12,160.038a nīlotpalasavarṇābhaṃ tīkṣṇadaṃṣṭraṃ kṛśodaram

12,160.038c prāṃśu durdarśanaṃ caivāpy atitejas tathaiva ca

12,160.039a tasminn utpatamāne ca pracacāla vasuṃdharā

12,160.039c tatrormikalilāvartaś cukṣubhe ca mahārṇavaḥ

12,160.040a petur ulkā mahotpātāḥ śākhāś ca mumucur drumāḥ

12,160.040c aprasannā diśaḥ sarvāḥ pavanaś cāśivo vavau

12,160.040e muhur muhuś ca bhūtāni prāvyathanta bhayāt tathā

12,160.041a tataḥ sutumulaṃ dṛṣṭvā tad adbhutam upasthitam

12,160.041c maharṣisuragandharvān uvācedaṃ pitāmahaḥ

12,160.042a mayaitac cintitaṃ bhūtam asir nāmaiṣa vīryavān

12,160.042c rakṣaṇārthāya lokasya vadhāya ca suradviṣām

12,160.043a tatas tad rūpam utsṛjya babhau nistriṃśa eva saḥ

12,160.043c vimalas tīkṣṇadhāraś ca kālāntaka ivodyataḥ

12,160.044a tatas taṃ śitikaṇṭhāya rudrāyarṣabhaketave

12,160.044c brahmā dadāv asiṃ dīptam adharmaprativāraṇam

12,160.045a tataḥ sa bhagavān rudro brahmarṣigaṇasaṃstutaḥ

12,160.045c pragṛhyāsim ameyātmā rūpam anyac cakāra ha

12,160.046a caturbāhuḥ spṛśan mūrdhnā bhūsthito 'pi nabhastalam

12,160.046c ūrdhvadṛṣṭir mahāliṅgo mukhāj jvālāḥ samutsṛjan

12,160.046e vikurvan bahudhā varṇān nīlapāṇḍuralohitān

12,160.047a bibhrat kṛṣṇājinaṃ vāso hemapravaratārakam

12,160.047c netraṃ caikaṃ lalāṭena bhāskarapratimaṃ mahat

12,160.047e śuśubhāte ca vimale dve netre kṛṣṇapiṅgale

12,160.048a tato devo mahādevaḥ śūlapāṇir bhagākṣihā

12,160.048c saṃpragṛhya tu nistriṃśaṃ kālārkānalasaṃnibham

12,160.049a trikūṭaṃ carma codyamya savidyutam ivāmbudam

12,160.049c cacāra vividhān mārgān mahābalaparākramaḥ

12,160.049e vidhunvann asim ākāśe dānavāntacikīrṣayā

12,160.050a tasya nādaṃ vinadato mahāhāsaṃ ca muñcataḥ

12,160.050c babhau pratibhayaṃ rūpaṃ tadā rudrasya bhārata

12,160.051a tad rūpadhāriṇaṃ rudraṃ raudrakarma cikīrṣavaḥ

12,160.051c niśamya dānavāḥ sarve hṛṣṭāḥ samabhidudruvuḥ

12,160.052a aśmabhiś cāpy avarṣanta pradīptaiś ca tatholmukaiḥ

12,160.052c ghoraiḥ praharaṇaiś cānyaiḥ śitadhārair ayomukhaiḥ

12,160.053a tatas tad dānavānīkaṃ saṃpraṇetāram acyutam

12,160.053c rudrakhaḍgabaloddhūtaṃ pracacāla mumoha ca

12,160.054a citraṃ śīghrataratvāc ca carantam asidhāriṇam

12,160.054c tam ekam asurāḥ sarve sahasram iti menire

12,160.055a chindan bhindan rujan kṛntan dārayan pramathann api

12,160.055c acarad daityasaṃgheṣu rudro 'gnir iva kakṣagaḥ

12,160.056a asivegaprarugṇās te chinnabāhūruvakṣasaḥ

12,160.056c saṃprakṛttottamāṅgāś ca petur urvyāṃ mahāsurāḥ

12,160.057a apare dānavā bhagnā rudraghātāvapīḍitāḥ

12,160.057c anyonyam abhinardanto diśaḥ saṃpratipedire

12,160.058a bhūmiṃ ke cit praviviśuḥ parvatān apare tathā

12,160.058c apare jagmur ākāśam apare 'mbhaḥ samāviśan

12,160.059a tasmin mahati saṃvṛtte samare bhṛśadāruṇe

12,160.059c babhau bhūmiḥ pratibhayā tadā rudhirakardamā

12,160.060a dānavānāṃ śarīraiś ca mahadbhiḥ śoṇitokṣitaiḥ

12,160.060c samākīrṇā mahābāho śailair iva sakiṃśukaiḥ

12,160.061a rudhireṇa pariklinnā prababhau vasudhā tadā

12,160.061c raktārdravasanā śyāmā nārīva madavihvalā

12,160.062a sa rudro dānavān hatvā kṛtvā dharmottaraṃ jagat

12,160.062c raudraṃ rūpaṃ vihāyāśu cakre rūpaṃ śivaṃ śivaḥ

12,160.063a tato maharṣayaḥ sarve sarve devagaṇās tathā

12,160.063c jayenādbhutakalpena devadevam athārcayan

12,160.064a tataḥ sa bhagavān rudro dānavakṣatajokṣitam

12,160.064c asiṃ dharmasya goptāraṃ dadau satkṛtya viṣṇave

12,160.065a viṣṇur marīcaye prādān marīcir bhagavāṃś ca tam

12,160.065c maharṣibhyo dadau khaḍgam ṛṣayo vāsavāya tu

12,160.066a mahendro lokapālebhyo lokapālās tu putraka

12,160.066c manave sūryaputrāya daduḥ khaḍgaṃ suvistaram

12,160.067a ūcuś cainaṃ tathaivādyaṃ mānuṣāṇāṃ tvam īśvaraḥ

12,160.067c asinā dharmagarbheṇa pālayasva prajā iti

12,160.068a dharmasetum atikrāntāḥ sūkṣmasthūlārthakāraṇāt

12,160.068c vibhajya daṇḍaṃ rakṣyāḥ syur dharmato na yadṛcchayā

12,160.069a durvācā nigraho daṇḍo hiraṇyabahulas tathā

12,160.069c vyaṅganaṃ ca śarīrasya vadho vānalpakāraṇāt

12,160.070a aser etāni rūpāṇi durvācādīni nirdiśet

12,160.070c aser eva pramāṇāni parimāṇavyatikramāt

12,160.071a adhisṛjyātha putraṃ svaṃ prajānām adhipaṃ tataḥ

12,160.071c manuḥ prajānāṃ rakṣārthaṃ kṣupāya pradadāv asim

12,160.072a kṣupāj jagrāha cekṣvākur ikṣvākoś ca purūravāḥ

12,160.072c āyuś ca tasmāl lebhe taṃ nahuṣaś ca tato bhuvi

12,160.073a yayātir nahuṣāc cāpi pūrus tasmāc ca labdhavān

12,160.073c āmūrtarayasas tasmāt tato bhūmiśayo nṛpaḥ

12,160.073c*0420_01 **** **** gayāya pratyapādayat

12,160.073c*0420_02 gayāc ca labdhavān rājā

12,160.074a bharataś cāpi dauḥṣantir lebhe bhūmiśayād asim

12,160.074c tasmāc ca lebhe dharmajño rājann aiḍabiḍas tathā

12,160.075a tataś caiḍabiḍāl lebhe dhundhumāro janeśvaraḥ

12,160.075c dhundhumārāc ca kāmbojo mucukundas tato 'labhat

12,160.076a mucukundān maruttaś ca maruttād api raivataḥ

12,160.076c raivatād yuvanāśvaś ca yuvanāśvāt tato raghuḥ

12,160.077a ikṣvākuvaṃśajas tasmād dhariṇāśvaḥ pratāpavān

12,160.077c hariṇāśvād asiṃ lebhe śunakaḥ śunakād api

12,160.078a uśīnaro vai dharmātmā tasmād bhojāḥ sayādavāḥ

12,160.078c yadubhyaś ca śibir lebhe śibeś cāpi pratardanaḥ

12,160.079a pratardanād aṣṭakaś ca ruśadaśvo 'ṣṭakād api

12,160.079c ruśadaśvād bharadvājo droṇas tasmāt kṛpas tataḥ

12,160.079e tatas tvaṃ bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ paramāsim avāptavān

12,160.080a kṛttikāś cāsya nakṣatram aser agniś ca daivatam

12,160.080c rohiṇyo gotram asyātha rudraś ca gurur uttamaḥ

12,160.081a aser aṣṭau ca nāmāni rahasyāni nibodha me

12,160.081c pāṇḍaveya sadā yāni kīrtayaṃl labhate jayam

12,160.082a asir viśasanaḥ khaḍgas tīkṣṇavartmā durāsadaḥ

12,160.082c śrīgarbho vijayaś caiva dharmapālas tathaiva ca

12,160.083a agryaḥ praharaṇānāṃ ca khaḍgo mādravatīsuta

12,160.083c maheśvarapraṇītaś ca purāṇe niścayaṃ gataḥ

12,160.083d*0421_01 etāni caiva nāmāni purāṇe niścitāni vai

12,160.084a pṛthus tūtpādayām āsa dhanur ādyam ariṃdama

12,160.084b*0422_01 teneyaṃ pṛthivī dugdhā sasyāni subahūny api

12,160.084b*0422_02 dharmeṇa ca yathā pūrvaṃ

12,160.084c teneyaṃ pṛthivī pūrvaṃ vainyena parirakṣitā

12,160.085a tad etad ārṣaṃ mādreya pramāṇaṃ kartum arhasi

12,160.085c aseś ca pūjā kartavyā sadā yuddhaviśāradaiḥ

12,160.086a ity eṣa prathamaḥ kalpo vyākhyātas te suvistaraḥ

12,160.086c aser utpattisaṃsargo yathāvad bharatarṣabha

12,160.087a sarvathaitad iha śrutvā khaḍgasādhanam uttamam

12,160.087c labhate puruṣaḥ kīrtiṃ pretya cānantyam aśnute

12,161.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,161.001a ity uktavati bhīṣme tu tūṣṇīṃbhūte yudhiṣṭhiraḥ

12,161.001c papracchāvasaraṃ gatvā bhrātṝn vidurapañcamān

12,161.002a dharme cārthe ca kāme ca lokavṛttiḥ samāhitā

12,161.002c teṣāṃ garīyān katamo madhyamaḥ ko laghuś ca kaḥ

12,161.003a kasmiṃś cātmā niyantavyas trivargavijayāya vai

12,161.003c saṃtuṣṭā naiṣṭhikaṃ vākyaṃ yathāvad vaktum arhatha

12,161.004a tato 'rthagatitattvajñaḥ prathamaṃ pratibhānavān

12,161.004c jagāda viduro vākyaṃ dharmaśāstram anusmaran

12,161.005a bāhuśrutyaṃ tapas tyāgaḥ śraddhā yajñakriyā kṣamā

12,161.005c bhāvaśuddhir dayā satyaṃ saṃyamaś cātmasaṃpadaḥ

12,161.006a etad evābhipadyasva mā te bhūc calitaṃ manaḥ

12,161.006c etan mūlau hi dharmārthāv etad ekapadaṃ hitam

12,161.007a dharmeṇaivarṣayas tīrṇā dharme lokāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,161.007c dharmeṇa devā divigā dharme cārthaḥ samāhitaḥ

12,161.008a dharmo rājan guṇaśreṣṭho madhyamo hy artha ucyate

12,161.008c kāmo yavīyān iti ca pravadanti manīṣiṇaḥ

12,161.008e tasmād dharmapradhānena bhavitavyaṃ yatātmanā

12,161.008f*0423_01 tathā ca sarvabhūteṣu vartitavyaṃ yathātmani

12,161.009a samāptavacane tasminn arthaśāstraviśāradaḥ

12,161.009c pārtho vākyārthatattvajño jagau vākyam atandritaḥ

12,161.010a karmabhūmir iyaṃ rājann iha vārttā praśasyate

12,161.010c kṛṣivāṇijyagorakṣyaṃ śilpāni vividhāni ca

12,161.011a artha ity eva sarveṣāṃ karmaṇām avyatikramaḥ

12,161.011c na ṛte 'rthena vartete dharmakāmāv iti śrutiḥ

12,161.012a vijayī hy arthavān dharmam ārādhayitum uttamam

12,161.012c kāmaṃ ca carituṃ śakto duṣprāpam akṛtātmabhiḥ

12,161.013a arthasyāvayavāv etau dharmakāmāv iti śrutiḥ

12,161.013c arthasiddhyā hi nirvṛttāv ubhāv etau bhaviṣyataḥ

12,161.014a udbhūtārthaṃ hi puruṣaṃ viśiṣṭatarayonayaḥ

12,161.014c brahmāṇam iva bhūtāni satataṃ paryupāsate

12,161.015a jaṭājinadharā dāntāḥ paṅkadigdhā jitendriyāḥ

12,161.015c muṇḍā nistantavaś cāpi vasanty arthārthinaḥ pṛthak

12,161.016a kāṣāyavasanāś cānye śmaśrulā hrīsusaṃvṛtāḥ

12,161.016c vidvāṃsaś caiva śāntāś ca muktāḥ sarvaparigrahaiḥ

12,161.016d*0424_01 arthārthinaḥ santi nityaṃ paritapyanti karmabhiḥ

12,161.017a arthārthinaḥ santi ke cid apare svargakāṅkṣiṇaḥ

12,161.017c kulapratyāgamāś caike svaṃ svaṃ mārgam anuṣṭhitāḥ

12,161.018a āstikā nāstikāś caiva niyatāḥ saṃyame pare

12,161.018c aprajñānaṃ tamobhūtaṃ prajñānaṃ tu prakāśatā

12,161.019a bhṛtyān bhogair dviṣo daṇḍair yo yojayati so 'rthavān

12,161.019c etan matimatāṃ śreṣṭha mataṃ mama yathātatham

12,161.019e anayos tu nibodha tvaṃ vacanaṃ vākyakaṇṭhayoḥ

12,161.020a tato dharmārthakuśalau mādrīputrāv anantaram

12,161.020c nakulaḥ sahadevaś ca vākyaṃ jagadatuḥ param

12,161.021a āsīnaś ca śayānaś ca vicarann api ca sthitaḥ

12,161.021c arthayogaṃ dṛḍhaṃ kuryād yogair uccāvacair api

12,161.022a asmiṃs tu vai susaṃvṛtte durlabhe paramapriye

12,161.022c iha kāmān avāpnoti pratyakṣaṃ nātra saṃśayaḥ

12,161.023a yo 'rtho dharmeṇa saṃyukto dharmo yaś cārthasaṃyutaḥ

12,161.023c madhv ivāmṛtasaṃyuktaṃ tasmād etau matāv iha

12,161.024a anarthasya na kāmo 'sti tathārtho 'dharmiṇaḥ kutaḥ

12,161.024c tasmād udvijate loko dharmārthād yo bahiṣkṛtaḥ

12,161.025a tasmād dharmapradhānena sādhyo 'rthaḥ saṃyatātmanā

12,161.025c viśvasteṣu ca bhūteṣu kalpate sarva eva hi

12,161.026a dharmaṃ samācaret pūrvaṃ tathārthaṃ dharmasaṃyutam

12,161.026c tataḥ kāmaṃ caret paścāt siddhārthasya hi tat phalam

12,161.027a virematus tu tad vākyam uktvā tāv aśvinoḥ sutau

12,161.027c bhīmasenas tadā vākyam idaṃ vaktuṃ pracakrame

12,161.028a nākāmaḥ kāmayaty arthaṃ nākāmo dharmam icchati

12,161.028c nākāmaḥ kāmayāno 'sti tasmāt kāmo viśiṣyate

12,161.029a kāmena yuktā ṛṣayas tapasy eva samāhitāḥ

12,161.029c palāśaphalamūlāśā vāyubhakṣāḥ susaṃyatāḥ

12,161.030a vedopavādeṣv apare yuktāḥ svādhyāyapāragāḥ

12,161.030c śrāddhayajñakriyāyāṃ ca tathā dānapratigrahe

12,161.031a vaṇijaḥ karṣakā gopāḥ kāravaḥ śilpinas tathā

12,161.031c daivakarmakṛtaś caiva yuktāḥ kāmena karmasu

12,161.032a samudraṃ cāviśanty anye narāḥ kāmena saṃyutāḥ

12,161.032c kāmo hi vividhākāraḥ sarvaṃ kāmena saṃtatam

12,161.033a nāsti nāsīn nābhaviṣyad bhūtaṃ kāmātmakāt param

12,161.033c etat sāraṃ mahārāja dharmārthāv atra saṃśritau

12,161.034a navanītaṃ yathā dadhnas tathā kāmo 'rthadharmataḥ

12,161.034c śreyas tailaṃ ca piṇyākād dhṛtaṃ śreya udaśvitaḥ

12,161.035a śreyaḥ puṣpaphalaṃ kāṣṭhāt kāmo dharmārthayor varaḥ

12,161.035c puṣpato madhv iva rasaḥ kāmāt saṃjāyate sukham

12,161.035d*0425_01 kāmo dharmārthayor yoniḥ kāmaś cātha tadātmakaḥ

12,161.035d*0425_02 nākāmato brāhmaṇāḥ svannam arthān

12,161.035d*0425_03 nākāmato dadati brāhmaṇebhyaḥ

12,161.035d*0425_04 nākāmato vividhā lokaceṣṭā

12,161.035d*0425_05 tasmāt kāmaḥ prāk trivargasya dṛṣṭaḥ

12,161.036a sucāruveṣābhir alaṃkṛtābhir; madotkaṭābhiḥ priyavādinībhiḥ

12,161.036c ramasva yoṣābhir upetya kāmaṃ; kāmo hi rājaṃs tarasābhipātī

12,161.037a buddhir mamaiṣā pariṣat sthitasya; mā bhūd vicāras tava dharmaputra

12,161.037c syāt saṃhitaṃ sadbhir aphalgusāraṃ; sametya vākyaṃ param ānṛśaṃsyam

12,161.038a dharmārthakāmāḥ samam eva sevyā; yas tv ekasevī sa naro jaghanyaḥ

12,161.038b*0426_01 trayos tu nityaṃ tv aviśeṣito hi

12,161.038c dvayos tu dakṣaṃ pravadanti madhyaṃ; sa uttamo yo niratas trivarge

12,161.038d*0427_01 vibhajya kālaṃ parisevyamānaḥ

12,161.039a prājñaḥ suhṛc candanasāralipto; vicitramālyābharaṇair upetaḥ

12,161.039c tato vacaḥ saṃgrahavigraheṇa; proktvā yavīyān virarāma bhīmaḥ

12,161.040a tato muhūrtād atha dharmarājo; vākyāni teṣām anucintya samyak

12,161.040c uvāca vācāvitathaṃ smayan vai; bahuśruto dharmabhṛtāṃ variṣṭhaḥ

12,161.041a niḥsaṃśayaṃ niścitadharmaśāstrāḥ; sarve bhavanto viditapramāṇāḥ

12,161.041c vijñātukāmasya mameha vākyam; uktaṃ yad vai naiṣṭhikaṃ tac chrutaṃ me

12,161.041e iha tv avaśyaṃ gadato mamāpi; vākyaṃ nibodhadhvam ananyabhāvāḥ

12,161.042a yo vai na pāpe nirato na puṇye; nārthe na dharme manujo na kāme

12,161.042c vimuktadoṣaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; sa mucyate duḥkhasukhārthasiddheḥ

12,161.043a bhūtāni jātīmaraṇānvitāni; jarāvikāraiś ca samanvitāni

12,161.043c bhūyaś ca tais taiḥ pratibodhitāni; mokṣaṃ praśaṃsanti na taṃ ca vidmaḥ

12,161.044a snehe nabaddhasya na santi tānīty; evaṃ svayaṃbhūr bhagavān uvāca

12,161.044c budhāś ca nirvāṇaparā vadanti; tasmān na kuryāt priyam apriyaṃ ca

12,161.045a etat pradhānaṃ na tu kāmakāro; yathā niyukto 'smi tathā carāmi

12,161.045c bhūtāni sarvāṇi vidhir niyuṅkte; vidhir balīyān iti vitta sarve

12,161.046a na karmaṇāpnoty anavāpyam arthaṃ; yad bhāvi sarvaṃ bhavatīti vitta

12,161.046c trivargahīno 'pi hi vindate 'rthaṃ; tasmād idaṃ lokahitāya guhyam

12,161.046d*0428_01 uktaṃ hi karmaiva phalasya hetuḥ

12,161.047a tatas tad agryaṃ vacanaṃ manonugaṃ; samastam ājñāya tato 'tihetumat

12,161.047c tadā praṇeduś ca jaharṣire ca te; kurupravīrāya ca cakrur añjalīn

12,161.048a sucāruvarṇākṣaraśabdabhūṣitāṃ; manonugāṃ nirdhutavākyakaṇṭakām

12,161.048c niśamya tāṃ pārthiva pārthabhāṣitāṃ; giraṃ narendrāḥ praśaśaṃsur eva te

12,161.048d*0429_01 sa cāpi tān dharmasuto mahāmanās

12,161.048d*0429_02 tadā pratītān praśaśaṃsa vīryavān

12,161.048e punaś ca papraccha saridvarāsutaṃ; tataḥ paraṃ dharmam ahīnasattvaḥ

12,161.048e*0430_01 dharmārthakāmeṣu viniścayajñam

12,161.048f*0431_01 yudhiṣṭhiraḥ kauravavaṃśagoptā

12,162.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,162.001a pitāmaha mahāprājña kurūṇāṃ kīrtivardhana

12,162.001c praśnaṃ kaṃ cit pravakṣyāmi tan me vyākhyātum arhasi

12,162.002a kīdṛśā mānavāḥ saumyāḥ kaiḥ prītiḥ paramā bhavet

12,162.002c āyatyāṃ ca tadātve ca ke kṣamās tān vadasva me

12,162.003a na hi tatra dhanaṃ sphītaṃ na ca saṃbandhibāndhavāḥ

12,162.003c tiṣṭhanti yatra suhṛdas tiṣṭhantīti matir mama

12,162.004a durlabho hi suhṛc chrotā durlabhaś ca hitaḥ suhṛt

12,162.004c etad dharmabhṛtāṃ śreṣṭha sarvaṃ vyākhyātum arhasi

12,162.005 bhīṣma uvāca

12,162.005a saṃdheyān puruṣān rājann asaṃdheyāṃś ca tattvataḥ

12,162.005c vadato me nibodha tvaṃ nikhilena yudhiṣṭhira

12,162.006a lubdhaḥ krūras tyaktadharmā nikṛtaḥ śaṭha eva ca

12,162.006c kṣudraḥ pāpasamācāraḥ sarvaśaṅkī tathālasaḥ

12,162.007a dīrghasūtro 'nṛjuḥ kaṣṭo gurudārapradharṣakaḥ

12,162.007c vyasane yaḥ parityāgī durātmā nirapatrapaḥ

12,162.008a sarvataḥ pāpadarśī ca nāstiko vedanindakaḥ

12,162.008c saṃprakīrṇendriyo loke yaḥ kāmanirataś caret

12,162.009a asatyo lokavidviṣṭaḥ samaye cānavasthitaḥ

12,162.009c piśuno 'thākṛtaprajño matsarī pāpaniścayaḥ

12,162.010a duḥśīlo 'thākṛtātmā ca nṛśaṃsaḥ kitavas tathā

12,162.010c mitrair arthakṛtī nityam icchaty arthaparaś ca yaḥ

12,162.011a vahataś ca yathāśakti yo na tuṣyati mandadhīḥ

12,162.011c amitram iva yo bhuṅkte sadā mitraṃ nararṣabha

12,162.012a asthānakrodhano yaś ca akasmāc ca virajyate

12,162.012c suhṛdaś caiva kalyāṇān āśu tyajati kilbiṣī

12,162.013a alpe 'py apakṛte mūḍhas tathājñānāt kṛte 'pi ca

12,162.013c kāryopasevī mitreṣu mitradveṣī narādhipa

12,162.014a śatrur mitramukho yaś ca jihmaprekṣī vilobhanaḥ

12,162.014c na rajyati ca kalyāṇe yas tyajet tādṛśaṃ naram

12,162.015a pānapo dveṣaṇaḥ krūro nirghṛṇaḥ paruṣas tathā

12,162.015c paropatāpī mitradhruk tathā prāṇivadhe rataḥ

12,162.016a kṛtaghnaś cādhamo loke na saṃdheyaḥ kathaṃ cana

12,162.016c chidrānveṣī na saṃdheyaḥ saṃdheyān api me śṛṇu

12,162.017a kulīnā vākyasaṃpannā jñānavijñānakovidāḥ

12,162.017c mitrajñāś ca kṛtajñāś ca sarvajñāḥ śokavarjitāḥ

12,162.018a mādhuryaguṇasaṃpannāḥ satyasaṃdhā jitendriyāḥ

12,162.018c vyāyāmaśīlāḥ satataṃ bhṛtaputrāḥ kulodgatāḥ

12,162.019a rūpavanto guṇopetās tathālubdhā jitaśramāḥ

12,162.019c doṣair viyuktāḥ prathitais te grāhyāḥ pārthivena ha

12,162.020a yathāśaktisamācārāḥ santas tuṣyanti hi prabho

12,162.020c nāsthāne krodhavantaś ca na cākasmād virāgiṇaḥ

12,162.021a viraktāś ca na ruṣyanti manasāpy arthakovidāḥ

12,162.021c ātmānaṃ pīḍayitvāpi suhṛtkāryaparāyaṇāḥ

12,162.021e na virajyanti mitrebhyo vāso raktam ivāvikam

12,162.022a doṣāṃś ca lobhamohādīn artheṣu yuvatiṣv atha

12,162.022c na darśayanti suhṛdāṃ viśvastā bandhuvatsalāḥ

12,162.023a loṣṭakāñcanatulyārthāḥ suhṛtsv aśaṭhabuddhayaḥ

12,162.023c ye caranty anabhīmānā nisṛṣṭārthavibhūṣaṇāḥ

12,162.023e saṃgṛhṇantaḥ parijanaṃ svāmyarthaparamāḥ sadā

12,162.024a īdṛśaiḥ puruṣaśreṣṭhaiḥ saṃdhiṃ yaḥ kurute nṛpaḥ

12,162.024c tasya vistīryate rāṣṭraṃ jyotsnā grahapater iva

12,162.025a śāstranityā jitakrodhā balavanto raṇapriyāḥ

12,162.025c kṣāntāḥ śīlaguṇopetāḥ saṃdheyāḥ puruṣottamāḥ

12,162.025d*0432_01 mantrihīnas tu yo rājann acirāyur bhaven nṛpa

12,162.025d*0432_02 tasmāt suśīlaṃ vijñāya mantriṇaṃ ca bahuśrutam

12,162.025d*0432_03 niyojayed guṇakaram ātmanaḥ sukham icchatā

12,162.026a ye ca doṣasamāyuktā narāḥ proktā mayānagha

12,162.026c teṣām apy adhamo rājan kṛtaghno mitraghātakaḥ

12,162.026e tyaktavyaḥ sa durācāraḥ sarveṣām iti niścayaḥ

12,162.027 yudhiṣṭhira uvāca

12,162.027a vistareṇārthasaṃbandhaṃ śrotum icchāmi pārthiva

12,162.027c mitradrohī kṛtaghnaś ca yaḥ proktas taṃ ca me vada

12,162.028 bhīṣma uvāca

12,162.028a hanta te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam

12,162.028c udīcyāṃ diśi yad vṛttaṃ mleccheṣu manujādhipa

12,162.029a brāhmaṇo madhyadeśīyaḥ kṛṣṇāṅgo brahmavarjitaḥ

12,162.029c grāmaṃ prekṣya janākīrṇaṃ prāviśad bhaikṣakāṅkṣayā

12,162.030a tatra dasyur dhanayutaḥ sarvavarṇaviśeṣavit

12,162.030c brahmaṇyaḥ satyasaṃdhaś ca dāne ca nirato 'bhavat

12,162.031a tasya kṣayam upāgamya tato bhikṣām ayācata

12,162.031c pratiśrayaṃ ca vāsārthaṃ bhikṣāṃ caivātha vārṣikīm

12,162.032a prādāt tasmai sa viprāya vastraṃ ca sadṛśaṃ navam

12,162.032c nārīṃ cāpi vayopetāṃ bhartrā virahitāṃ tadā

12,162.033a etat saṃprāpya hṛṣṭātmā dasyoḥ sarvaṃ dvijas tadā

12,162.033c tasmin gṛhavare rājaṃs tayā reme sa gautamaḥ

12,162.034a kuṭumbārtheṣu dasyoḥ sa sāhāyyaṃ cāpy athākarot

12,162.034c tatrāvasat so 'tha varṣāḥ samṛddhe śabarālaye

12,162.034e bāṇavedhye paraṃ yatnam akaroc caiva gautamaḥ

12,162.035a vakrāṅgāṃs tu sa nityaṃ vai sarvato bāṇagocare

12,162.035c jaghāna gautamo rājan yathā dasyugaṇas tathā

12,162.036a hiṃsāparo ghṛṇāhīnaḥ sadā prāṇivadhe rataḥ

12,162.036c gautamaḥ saṃnikarṣeṇa dasyubhiḥ samatām iyāt

12,162.037a tathā tu vasatas tasya dasyugrāme sukhaṃ tadā

12,162.037c agacchan bahavo māsā nighnataḥ pakṣiṇo bahūn

12,162.038a tataḥ kadā cid aparo dvijas taṃ deśam āgamat

12,162.038c jaṭī cīrājinadharaḥ svādhyāyaparamaḥ śuciḥ

12,162.039a vinīto niyatāhāro brahmaṇyo vedapāragaḥ

12,162.039c sabrahmacārī taddeśyaḥ sakhā tasyaiva supriyam

12,162.039e taṃ dasyugrāmam agamad yatrāsau gautamo 'bhavat

12,162.040a sa tu vipragṛhānveṣī śūdrānnaparivarjakaḥ

12,162.040c grāme dasyujanākīrṇe vyacarat sarvatodiśam

12,162.041a tataḥ sa gautamagṛhaṃ praviveśa dvijottamaḥ

12,162.041c gautamaś cāpi saṃprāptas tāv anyonyena saṃgatau

12,162.042a vakrāṅgabhārahastaṃ taṃ dhanuṣpāṇiṃ kṛtāgasam

12,162.042c rudhireṇāvasiktāṅgaṃ gṛhadvāram upāgatam

12,162.043a taṃ dṛṣṭvā puruṣādābham apadhvastaṃ kṣayāgatam

12,162.043c abhijñāya dvijo vrīḍām agamad vākyam āha ca

12,162.044a kim idaṃ kuruṣe mauḍhyād vipras tvaṃ hi kulodgataḥ

12,162.044c madhyadeśaparijñāto dasyubhāvaṃ gataḥ katham

12,162.045a pūrvān smara dvijāgryāṃs tān prakhyātān vedapāragān

12,162.045c yeṣāṃ vaṃśe 'bhijātas tvam īdṛśaḥ kulapāṃsanaḥ

12,162.046a avabudhyātmanātmānaṃ satyaṃ śīlaṃ śrutaṃ damam

12,162.046c anukrośaṃ ca saṃsmṛtya tyaja vāsam imaṃ dvija

12,162.046d*0433_01 kugrāmavāsaṃ ca kumitrasaṅgaṃ

12,162.046d*0433_02 kudārarāgaṃ kunarendrasevām

12,162.046d*0433_03 kubrāhmaṇe prītim akāraṇaṃ vai

12,162.046d*0433_04 kurvanti ye pāpatarās ta eva

12,162.047a evam uktaḥ sa suhṛdā tadā tena hitaiṣiṇā

12,162.047c pratyuvāca tato rājan viniścitya tadārtavat

12,162.048a adhano 'smi dvijaśreṣṭha na ca vedavid apy aham

12,162.048c vṛttyartham iha saṃprāptaṃ viddhi māṃ dvijasattama

12,162.049a tvaddarśanāt tu viprarṣe kṛtārthaṃ vedmy ahaṃ dvija

12,162.049c ātmānaṃ saha yāsyāvaḥ śvo vasādyeha śarvarīm

12,162.049d*0434_01 gautamena tathety ukte suṣvāpa dvijasattamaḥ

12,162.049d*0435_01 sa tatra nyavasad vipro ghṛṇī kiṃ cid asaṃspṛśan

12,162.049d*0435_02 kṣudhitaś chandyamāno 'pi bhojanaṃ nābhyanandata

12,163.001 bhīṣma uvāca

12,163.001a tasyāṃ niśāyāṃ vyuṣṭāyāṃ gate tasmin dvijottame

12,163.001c niṣkramya gautamo 'gacchat samudraṃ prati bhārata

12,163.002a sāmudrakān sa vaṇijas tato 'paśyat sthitān pathi

12,163.002c sa tena sārthena saha prayayau sāgaraṃ prati

12,163.003a sa tu sārtho mahārāja kasmiṃś cid girigahvare

12,163.003c mattena dviradenātha nihataḥ prāyaśo 'bhavat

12,163.004a sa kathaṃ cit tatas tasmāt sārthān mukto dvijas tadā

12,163.004c kāṃdigbhūto jīvitārthī pradudrāvottarāṃ diśam

12,163.005a sa sarvataḥ paribhraṣṭaḥ sārthād deśāt tathārthataḥ

12,163.005c ekākī vyadravat tatra vane kiṃpuruṣo yathā

12,163.006a sa panthānam athāsādya samudrābhisaraṃ tadā

12,163.006c āsasāda vanaṃ ramyaṃ mahat puṣpitapādapam

12,163.007a sarvartukair āmravanaiḥ puṣpitair upaśobhitam

12,163.007c nandanoddeśasadṛśaṃ yakṣakiṃnarasevitam

12,163.008a śālatāladhavāśvatthatvacāguruvanais tathā

12,163.008c candanasya ca mukhyasya pādapair upaśobhitam

12,163.008e giriprastheṣu ramyeṣu śubheṣu susugandhiṣu

12,163.009a samantato dvijaśreṣṭhā valgu kūjanti tatra vai

12,163.009c manuṣyavadanās tv anye bhāruṇḍā iti viśrutāḥ

12,163.009e bhūliṅgaśakunāś cānye samudraṃ sarvato 'bhavan

12,163.010a sa tāny atimanojñāni vihaṃgābhirutāni vai

12,163.010c śṛṇvan suramaṇīyāni vipro 'gacchata gautamaḥ

12,163.011a tato 'paśyat suramye sa suvarṇasikatācite

12,163.011c deśabhāge same citre svargoddeśasamaprabhe

12,163.012a śriyā juṣṭaṃ mahāvṛkṣaṃ nyagrodhaṃ parimaṇḍalam

12,163.012c śākhābhir anurūpābhir bhūṣitaṃ chatrasaṃnibham

12,163.013a tasya mūlaṃ susaṃsiktaṃ varacandanavāriṇā

12,163.013c divyapuṣpānvitaṃ śrīmat pitāmahasadopamam

12,163.014a taṃ dṛṣṭvā gautamaḥ prīto munikāntam anuttamam

12,163.014c medhyaṃ suragṛhaprakhyaṃ puṣpitaiḥ pādapair vṛtam

12,163.014e tam āgamya mudā yuktas tasyādhastād upāviśat

12,163.015a tatrāsīnasya kauravya gautamasya sukhaḥ śivaḥ

12,163.015c puṣpāṇi samupaspṛśya pravavāv anilaḥ śuciḥ

12,163.015e hlādayan sarvagātrāṇi gautamasya tadā nṛpa

12,163.016a sa tu vipraḥ pariśrāntaḥ spṛṣṭaḥ puṇyena vāyunā

12,163.016c sukham āsādya suṣvāpa bhāskaraś cāstam abhyagāt

12,163.017a tato 'staṃ bhāskare yāte saṃdhyākāla upasthite

12,163.017c ājagāma svabhavanaṃ brahmalokāt khagottamaḥ

12,163.018a nāḍījaṅgha iti khyāto dayito brahmaṇaḥ sakhā

12,163.018c bakarājo mahāprājñaḥ kaśyapasyātmasaṃbhavaḥ

12,163.019a rājadharmeti vikhyāto babhūvāpratimo bhuvi

12,163.019c devakanyāsutaḥ śrīmān vidvān devapatiprabhaḥ

12,163.020a mṛṣṭahāṭakasaṃchanno bhūṣaṇair arkasaṃnibhaiḥ

12,163.020c bhūṣitaḥ sarvagātreṣu devagarbhaḥ śriyā jvalan

12,163.021a tam āgataṃ dvijaṃ dṛṣṭvā vismito gautamo 'bhavat

12,163.021c kṣutpipāsāparītātmā hiṃsārthī cāpy avaikṣata

12,163.022 rājadharmovāca

12,163.022a svāgataṃ bhavate vipra diṣṭyā prāpto 'si me gṛham

12,163.022c astaṃ ca savitā yātaḥ saṃdhyeyaṃ samupasthitā

12,163.023a mama tvaṃ nilayaṃ prāptaḥ priyātithir aninditaḥ

12,163.023c pūjito yāsyasi prātar vidhidṛṣṭena karmaṇā

12,164.001 bhīṣma uvāca

12,164.001a giraṃ tāṃ madhurāṃ śrutvā gautamo vismitas tadā

12,164.001c kautūhalānvito rājan rājadharmāṇam aikṣata

12,164.002 rājadharmovāca

12,164.002a bhoḥ kaśyapasya putro 'haṃ mātā dākṣāyaṇī ca me

12,164.002c atithis tvaṃ guṇopetaḥ svāgataṃ te dvijarṣabha

12,164.003 bhīṣma uvāca

12,164.003a tasmai dattvā sa satkāraṃ vidhidṛṣṭena karmaṇā

12,164.003c śālapuṣpamayīṃ divyāṃ bṛsīṃ samupakalpayat

12,164.004a bhagīratharathākrāntān deśān gaṅgāniṣevitān

12,164.004c ye caranti mahāmīnās tāṃś ca tasyānvakalpayat

12,164.005a vahniṃ cāpi susaṃdīptaṃ mīnāṃś caiva supīvarān

12,164.005c sa gautamāyātithaye nyavedayata kāśyapaḥ

12,164.006a bhuktavantaṃ ca taṃ vipraṃ prītātmānaṃ mahāmanāḥ

12,164.006c klamāpanayanārthaṃ sa pakṣābhyām abhyavījayat

12,164.007a tato viśrāntam āsīnaṃ gotrapraśnam apṛcchata

12,164.007c so 'bravīd gautamo 'smīti brāhma nānyad udāharat

12,164.008a tasmai parṇamayaṃ divyaṃ divyapuṣpādhivāsitam

12,164.008c gandhāḍhyaṃ śayanaṃ prādāt sa śiśye tatra vai sukham

12,164.009a athopaviṣṭaṃ śayane gautamaṃ bakarāṭ tadā

12,164.009c papraccha kāśyapo vāgmī kim āgamanakāraṇam

12,164.010a tato 'bravīd gautamas taṃ daridro 'haṃ mahāmate

12,164.010c samudragamanākāṅkṣī dravyārtham iti bhārata

12,164.011a taṃ kāśyapo 'bravīt prīto notkaṇṭhāṃ kartum arhasi

12,164.011c kṛtakāryo dvijaśreṣṭha sadravyo yāsyase gṛhān

12,164.012a caturvidhā hy arthagatir bṛhaspatimataṃ yathā

12,164.012c pāraṃparyaṃ tathā daivaṃ karma mitram iti prabho

12,164.013a prādurbhūto 'smi te mitraṃ suhṛttvaṃ ca mama tvayi

12,164.013c so 'haṃ tathā yatiṣyāmi bhaviṣyasi yathārthavān

12,164.014a tataḥ prabhātasamaye sukhaṃ pṛṣṭvābravīd idam

12,164.014c gaccha saumya pathānena kṛtakṛtyo bhaviṣyasi

12,164.015a itas triyojanaṃ gatvā rākṣasādhipatir mahān

12,164.015c virūpākṣa iti khyātaḥ sakhā mama mahābalaḥ

12,164.016a taṃ gaccha dvijamukhya tvaṃ mama vākyapracoditaḥ

12,164.016c kāmān abhīpsitāṃs tubhyaṃ dātā nāsty atra saṃśayaḥ

12,164.017a ity uktaḥ prayayau rājan gautamo vigataklamaḥ

12,164.017c phalāny amṛtakalpāni bhakṣayan sma yatheṣṭataḥ

12,164.018a candanāgurumukhyāni tvakpatrāṇāṃ vanāni ca

12,164.018c tasmin pathi mahārāja sevamāno drutaṃ yayau

12,164.019a tato meruvrajaṃ nāma nagaraṃ śailatoraṇam

12,164.019c śailaprākāravapraṃ ca śailayantrārgalaṃ tathā

12,164.019d*0436_01 nyavedayad dvārapālān vacanād rājadharmaṇaḥ

12,164.020a viditaś cābhavat tasya rākṣasendrasya dhīmataḥ

12,164.020c prahitaḥ suhṛdā rājan prīyatā vai priyātithiḥ

12,164.021a tataḥ sa rākṣasendraḥ svān preṣyān āha yudhiṣṭhira

12,164.021c gautamo nagaradvārāc chīghram ānīyatām iti

12,164.022a tataḥ puravarāt tasmāt puruṣāḥ śvetaveṣṭanāḥ

12,164.022c gautamety abhibhāṣantaḥ puradvāram upāgaman

12,164.023a te tam ūcur mahārāja preṣyā rakṣaḥpater dvijam

12,164.023b*0437_01 channahastā * * kāyā dakṛvecavasaṃmatāḥ (sic)

12,164.023b*0437_02 āgaccha gautamety evaṃ tvaramāṇāḥ sasaṃbhramāḥ

12,164.023c tvarasva tūrṇam āgaccha rājā tvāṃ draṣṭum icchati

12,164.024a rākṣasādhipatir vīro virūpākṣa iti śrutaḥ

12,164.024c sa tvāṃ tvarati vai draṣṭuṃ tat kṣipraṃ saṃvidhīyatām

12,164.025a tataḥ sa prādravad vipro vismayād vigataklamaḥ

12,164.025c gautamo nagararddhiṃ tāṃ paśyan paramavismitaḥ

12,164.026a tair eva sahito rājño veśma tūrṇam upādravat

12,164.026c darśanaṃ rākṣasendrasya kāṅkṣamāṇo dvijas tadā

12,165.001 bhīṣma uvāca

12,165.001a tataḥ sa vidito rājñaḥ praviśya gṛham uttamam

12,165.001c pūjito rākṣasendreṇa niṣasādāsanottame

12,165.002a pṛṣṭaś ca gotracaraṇaṃ svādhyāyaṃ brahmacārikam

12,165.002b*0438_01 pṛṣṭo rājñā sa nājñāsīd gotramātram athābravīt

12,165.002c na tatra vyājahārānyad gotramātrād ṛte dvijaḥ

12,165.003a brahmavarcasahīnasya svādhyāyaviratasya ca

12,165.003c gotramātravido rājā nivāsaṃ samapṛcchata

12,165.004a kva te nivāsaḥ kalyāṇa kiṃgotrā brāhmaṇī ca te

12,165.004c tattvaṃ brūhi na bhīḥ kāryā viśramasva yathāsukham

12,165.005 gautama uvāca

12,165.005a madhyadeśaprasūto 'haṃ vāso me śabarālaye

12,165.005c śūdrā punarbhūr bhāryā me satyam etad bravīmi te

12,165.006 bhīṣma uvāca

12,165.006a tato rājā vimamṛśe kathaṃ kāryam idaṃ bhavet

12,165.006c kathaṃ vā sukṛtaṃ me syād iti buddhyānvacintayat

12,165.007a ayaṃ vai jananād vipraḥ suhṛt tasya mahātmanaḥ

12,165.007c saṃpreṣitaś ca tenāyaṃ kāśyapena mamāntikam

12,165.008a tasya priyaṃ kariṣyāmi sa hi mām āśritaḥ sadā

12,165.008c bhrātā me bāndhavaś cāsau sakhā ca hṛdayaṃgamaḥ

12,165.009a kārttikyām adya bhoktāraḥ sahasraṃ me dvijottamāḥ

12,165.009c tatrāyam api bhoktā vai deyam asmai ca me dhanam

12,165.009d*0439_01 sa cādya divasaḥ puṇyo hy atithiś cāyam āgataḥ

12,165.009d*0439_02 saṃkalpitaṃ caiva dhanaṃ kiṃ vicāryam ataḥ param

12,165.010a tataḥ sahasraṃ viprāṇāṃ viduṣāṃ samalaṃkṛtam

12,165.010c snātānām anusaṃprāptam ahatakṣaumavāsasām

12,165.011a tān āgatān dvijaśreṣṭhān virūpākṣo viśāṃ pate

12,165.011c yathārhaṃ pratijagrāha vidhidṛṣṭena karmaṇā

12,165.012a bṛsyas teṣāṃ tu saṃnyastā rākṣasendrasya śāsanāt

12,165.012c bhūmau varakuthāstīrṇāḥ preṣyair bharatasattama

12,165.013a tāsu te pūjitā rājñā niṣaṇṇā dvijasattamāḥ

12,165.013b*0440_01 tiladarbhodakenātha arcitā vidhivad dvijāḥ

12,165.013b*0440_02 viśvedevāḥ sapitaraḥ sāgnayaś copakalpitāḥ

12,165.013b*0440_03 viliptāḥ puṣpavantaś ca supracārāḥ supūjitāḥ

12,165.013c vyarājanta mahārāja nakṣatrapatayo yathā

12,165.014a tato jāmbūnadāḥ pātrīr vajrāṅkā vimalāḥ śubhāḥ

12,165.014c varānnapūrṇā viprebhyaḥ prādān madhughṛtāplutāḥ

12,165.015a tasya nityaṃ tathāṣāḍhyāṃ māghyāṃ ca bahavo dvijāḥ

12,165.015c īpsitaṃ bhojanavaraṃ labhante satkṛtaṃ sadā

12,165.016a viśeṣatas tu kārttikyāṃ dvijebhyaḥ saṃprayacchati

12,165.016c śaradvyapāye ratnāni paurṇamāsyām iti śrutiḥ

12,165.017a suvarṇaṃ rajataṃ caiva maṇīn atha ca mauktikam

12,165.017c vajrān mahādhanāṃś caiva vaiḍūryājinarāṅkavān

12,165.018a ratnarāśīn vinikṣipya dakṣiṇārthe sa bhārata

12,165.018c tataḥ prāha dvijaśreṣṭhān virūpākṣo mahāyaśāḥ

12,165.019a gṛhṇīta ratnāny etāni yathotsāhaṃ yatheṣṭataḥ

12,165.019c yeṣu yeṣu ca bhāṇḍeṣu bhuktaṃ vo dvijasattamāḥ

12,165.019e tāny evādāya gacchadhvaṃ svaveśmānīti bhārata

12,165.020a ity uktavacane tasmin rākṣasendre mahātmani

12,165.020c yatheṣṭaṃ tāni ratnāni jagṛhur brāhmaṇarṣabhāḥ

12,165.021a tato mahārhais te sarve ratnair abhyarcitāḥ śubhaiḥ

12,165.021c brāhmaṇā mṛṣṭavasanāḥ suprītāḥ sma tadābhavan

12,165.022a tatas tān rākṣasendraś ca dvijān āha punar vacaḥ

12,165.022c nānādigāgatān rājan rākṣasān pratiṣidhya vai

12,165.023a adhyaikadivasaṃ viprā na vo 'stīha bhayaṃ kva cit

12,165.023c rākṣasebhyaḥ pramodadhvam iṣṭato yāta māciram

12,165.024a tataḥ pradudruvuḥ sarve viprasaṃghāḥ samantataḥ

12,165.024c gautamo 'pi suvarṇasya bhāram ādāya satvaraḥ

12,165.025a kṛcchrāt samudvahan vīra nyagrodhaṃ samupāgamat

12,165.025c nyaṣīdac ca pariśrāntaḥ klāntaś ca kṣudhitaś ca ha

12,165.026a tatas tam abhyagād rājan rājadharmā khagottamaḥ

12,165.026c svāgatenābhyanandac ca gautamaṃ mitravatsalaḥ

12,165.027a tasya pakṣāgravikṣepaiḥ klamaṃ vyapanayat khagaḥ

12,165.027c pūjāṃ cāpy akarod dhīmān bhojanaṃ cāpy akalpayat

12,165.027d*0441_01 niṣpatraḥ śayane tasmin paryatapyata duṣṭadhīḥ

12,165.027d*0442_01 tatas tau saṃvidaṃ kṛtvā khagendradvijasattamau

12,165.027d*0442_02 nyaṣīdatāṃ mahārāja nyagrodhe vipule tathā

12,165.027d*0442_03 gautamaś cintayām āsa rātrau tasya samīpataḥ

12,165.028a sa bhuktavān suviśrānto gautamo 'cintayat tadā

12,165.028c hāṭakasyābhirūpasya bhāro 'yaṃ sumahān mayā

12,165.028e gṛhīto lobhamohād vai dūraṃ ca gamanaṃ mama

12,165.029a na cāsti pathi bhoktavyaṃ prāṇasaṃdhāraṇaṃ mama

12,165.029c kiṃ kṛtvā dhārayeyaṃ vai prāṇān ity abhyacintayat

12,165.030a tataḥ sa pathi bhoktavyaṃ prekṣamāṇo na kiṃ cana

12,165.030c kṛtaghnaḥ puruṣavyāghra manasedam acintayat

12,165.031a ayaṃ bakapatiḥ pārśve māṃsarāśiḥ sthito mama

12,165.031c imaṃ hatvā gṛhītvā ca yāsye 'haṃ samabhidrutam

12,166.001 bhīṣma uvāca

12,166.001a atha tatra mahārciṣmān analo vātasārathiḥ

12,166.001c tasyāvidūre rakṣārthaṃ khagendreṇa kṛto 'bhavat

12,166.002a sa cāpi pārśve suṣvāpa viśvasto bakarāṭ tadā

12,166.002c kṛtaghnas tu sa duṣṭātmā taṃ jighāṃsur ajāgarat

12,166.003a tato 'lātena dīptena viśvastaṃ nijaghāna tam

12,166.003c nihatya ca mudā yuktaḥ so 'nubandhaṃ na dṛṣṭavān

12,166.004a sa taṃ vipakṣaromāṇaṃ kṛtvāgnāv apacat tadā

12,166.004b*0443_01 pakvānnaṃ bhakṣayitvā ca kṛtaghnaḥ pāpapūruṣaḥ

12,166.004b*0443_02 jagāma tvarayā rājan svagṛhaṃ kṛtakṛtyavat

12,166.004c taṃ gṛhītvā suvarṇaṃ ca yayau drutataraṃ dvijaḥ

12,166.004d*0444_01 tato dākṣāyaṇīputraṃ nāgataṃ taṃ tu bhārata

12,166.004d*0444_02 virūpākṣaś cintayan vai hṛdayena vidūyatā

12,166.005a tato 'nyasmin gate cāhni virūpākṣo 'bravīt sutam

12,166.005c na prekṣe rājadharmāṇam adya putra khagottamam

12,166.006a sa pūrvasaṃdhyāṃ brahmāṇaṃ vandituṃ yāti sarvadā

12,166.006b*0445_01 aparāṃ caiva māṃ draṣṭum āyāti sa vihaṃgarāṭ

12,166.006c māṃ cādṛṣṭvā kadā cit sa na gacchati gṛhān khagaḥ

12,166.007a ubhe dvirātraṃ saṃdhye vai nābhyagāt sa mamālayam

12,166.007c tasmān na śudhyate bhāvo mama sa jñāyatāṃ suhṛt

12,166.008a svādhyāyena viyukto hi brahmavarcasavarjitaḥ

12,166.008c taṃ gatas tatra me śaṅkā hanyāt taṃ sa dvijādhamaḥ

12,166.009a durācāras tu durbuddhir iṅgitair lakṣito mayā

12,166.009c niṣkriyo dāruṇākāraḥ kṛṣṇo dasyur ivādhamaḥ

12,166.010a gautamaḥ sa gatas tatra tenodvignaṃ mano mama

12,166.010c putra śīghram ito gatvā rājadharmaniveśanam

12,166.010e jñāyatāṃ sa viśuddhātmā yadi jīvati māciram

12,166.011a sa evam uktas tvarito rakṣobhiḥ sahito yayau

12,166.011c nyagrodhaṃ tatra cāpaśyat kaṅkālaṃ rājadharmaṇaḥ

12,166.012a sa rudann agamat putro rākṣasendrasya dhīmataḥ

12,166.012c tvaramāṇaḥ paraṃ śaktyā gautamagrahaṇāya vai

12,166.013a tato 'vidūre jagṛhur gautamaṃ rākṣasās tadā

12,166.013c rājadharmaśarīraṃ ca pakṣāsthicaraṇojjhitam

12,166.014a tam ādāyātha rakṣāṃsi drutaṃ meruvrajaṃ yayuḥ

12,166.014c rājñaś ca darśayām āsuḥ śarīraṃ rājadharmaṇaḥ

12,166.014e kṛtaghnaṃ puruṣaṃ taṃ ca gautamaṃ pāpacetasam

12,166.015a ruroda rājā taṃ dṛṣṭvā sāmātyaḥ sapurohitaḥ

12,166.015c ārtanādaś ca sumahān abhūt tasya niveśane

12,166.016a sastrīkumāraṃ ca puraṃ babhūvāsvasthamānasam

12,166.016c athābravīn nṛpaḥ putraṃ pāpo 'yaṃ vadhyatām iti

12,166.017a asya māṃsair ime sarve viharantu yatheṣṭataḥ

12,166.017c pāpācāraḥ pāpakarmā pāpātmā pāpaniścayaḥ

12,166.017e hantavyo 'yaṃ mama matir bhavadbhir iti rākṣasāḥ

12,166.018a ity uktā rākṣasendreṇa rākṣasā ghoravikramāḥ

12,166.018c naicchanta taṃ bhakṣayituṃ pāpakarmāyam ity uta

12,166.019a dasyūnāṃ dīyatām eṣa sādhv adya puruṣādhamaḥ

12,166.019c ity ūcus taṃ mahārāja rākṣasendraṃ niśācarāḥ

12,166.020a śirobhiś ca gatā bhūmim ūcū rakṣogaṇādhipam

12,166.020c na dātum arhasi tvaṃ no bhakṣaṇāyāsya kilbiṣam

12,166.021a evam astv iti tān āha rākṣasendro niśācarān

12,166.021c dasyūnāṃ dīyatām eṣa kṛtaghno 'dyaiva rākṣasāḥ

12,166.022a ity ukte tasya te dāsāḥ śūlamudgarapāṇayaḥ

12,166.022c chittvā taṃ khaṇḍaśaḥ pāpaṃ dasyubhyaḥ pradadus tadā

12,166.023a dasyavaś cāpi naicchanta tam attuṃ pāpakāriṇam

12,166.023c kravyādā api rājendra kṛtaghnaṃ nopabhuñjate

12,166.024a brahmaghne ca surāpe ca core bhagnavrate tathā

12,166.024c niṣkṛtir vihitā rājan kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ

12,166.025a mitradrohī nṛśaṃsaś ca kṛtaghnaś ca narādhamaḥ

12,166.025c kravyādaiḥ kṛmibhiś cānyair na bhujyante hi tādṛśāḥ

12,166.025d*0446_01 nyagrodhe rājadharmāṇam apaśyan nihataṃ tataḥ

12,166.025d*0446_02 ruditvā bahu tat tad vai vilapya ca sa rākṣasaḥ

12,166.025d*0446_03 gato roṣasamāviṣṭo gautamagrahaṇāya vai

12,166.025d*0446_04 gṛhīto gautamaḥ pāpo rakṣobhiḥ krodhamūrchitaiḥ

12,166.025d*0446_05 rājadharmaśarīrasya kaṅkālaṃ cāpy atho dhṛtam

12,166.025d*0446_06 merupṛṣṭhe ca nagaraṃ yātudhānās tato gatāḥ

12,166.025d*0446_07 krodharaktekṣaṇā ghorā gautamasya vadhe dhṛtāḥ

12,166.025d*0446_08 pārthivasyāgrato nyastaḥ kaṅkālo rājadharmaṇaḥ

12,166.025d*0446_09 taṃ dṛṣṭvā vimanā rājā sāmātyaḥ sagaṇo 'bhavat

12,166.025d*0446_10 ārtanādo mahān āsīd gṛhe tasya mahātmanaḥ

12,166.025d*0446_11 strīsaṃghasya tadā rājan nihate kāśyapātmaje

12,166.025d*0446_12 rākṣasā ūcuḥ

12,166.025d*0446_12 rājā caivābravīt putraṃ pāpo 'yaṃ vadhyatām iti

12,166.025d*0446_13 asya māṃsaṃ vayaṃ sarve khādiṣyāmaḥ samāgatāḥ

12,166.025d*0446_14 pāpakṛt pāpakarmā ca pāpātmā pāpam āsthitaḥ

12,166.025d*0446_15 virūpākṣa uvāca

12,166.025d*0446_15 hantavya eva pāpātmā kṛtaghno nātra saṃśayaḥ

12,166.025d*0446_16 kṛtaghnaṃ pāpakarmāṇaṃ na bhakṣayitum utsahe

12,166.025d*0446_17 dāsebhyo dīyatām eṣa mitradhruk puruṣādhamaḥ

12,166.025d*0446_17 bhīṣma uvāca

12,166.025d*0446_18 dāsāḥ sarve samāhūtā yātudhānās tathāpare

12,166.025d*0446_19 necchanti sma kṛtaghnaṃ taṃ khādituṃ puruṣottama

12,166.025d*0446_20 śirobhiś ca gatā bhūmiṃ mahārāja tato balāt

12,166.025d*0446_21 mā nārthaṃ jātanirbandhaṃ kilbiṣaṃ dātum arhasi

12,166.025d*0446_22 yātudhānā nṛpeṇoktāḥ pāpakarmā viśasyatām

12,166.025d*0446_23 bhakṣyatāṃ tyajyatāṃ vāyaṃ darśanān me 'panīyatām

12,166.025d*0446_24 tatas te ruṣitā dāsāḥ śūlapaṭṭasapāṇayaḥ

12,166.025d*0446_25 khaṇḍaśo vikṛtaṃ hatvā kravyādbhyo hy adadus tadā

12,166.025d*0446_26 kravyādās tv api rājendra necchanti piśitāśanāḥ

12,166.025d*0446_27 mṛtān api hi kravyādāḥ kṛtaghnān nopabhuñjate

12,166.025d*0446_28 brahmasvaharaṇe core brahmaghne gurutalpage

12,166.025d*0446_29 niṣkṛtir vihitā sadbhiḥ kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ

12,166.025d*0446_30 mitradruhaṃ kṛtaghnaṃ ca nṛśaṃsaṃ ca narādhamam

12,166.025d*0446_31 kravyādāḥ krimayaś caiva nopabhuñjanti vai sadā

12,167.001 bhīṣma uvāca

12,167.001a tataś citāṃ bakapateḥ kārayām āsa rākṣasaḥ

12,167.001c ratnair gandhaiś ca bahubhir vastraiś ca samalaṃkṛtām

12,167.002a tatra prajvālya nṛpate bakarājaṃ pratāpavān

12,167.002c pretakāryāṇi vidhivad rākṣasendraś cakāra ha

12,167.003a tasmin kāle 'tha surabhir devī dākṣāyaṇī śubhā

12,167.003c upariṣṭāt tatas tasya sā babhūva payasvinī

12,167.004a tasyā vaktrāc cyutaḥ phenaḥ kṣīramiśras tadānagha

12,167.004c so 'patad vai tatas tasyāṃ citāyāṃ rājadharmaṇaḥ

12,167.005a tataḥ saṃjīvitas tena bakarājas tadānagha

12,167.005c utpatya ca sameyāya virūpākṣaṃ bakādhipaḥ

12,167.006a tato 'bhyayād devarājo virūpākṣapuraṃ tadā

12,167.006c prāha cedaṃ virūpākṣaṃ diṣṭyāyaṃ jīvatīty uta

12,167.007a śrāvayām āsa cendras taṃ virūpākṣaṃ purātanam

12,167.007c yathā śāpaḥ purā datto brahmaṇā rājadharmaṇaḥ

12,167.008a yadā bakapatī rājan brahmāṇaṃ nopasarpati

12,167.008c tato roṣād idaṃ prāha bakendrāya pitāmahaḥ

12,167.009a yasmān mūḍho mama sado nāgato 'sau bakādhamaḥ

12,167.009c tasmād vadhaṃ sa duṣṭātmā nacirāt samavāpsyati

12,167.010a tadāyaṃ tasya vacanān nihato gautamena vai

12,167.010c tenaivāmṛtasiktaś ca punaḥ saṃjīvito bakaḥ

12,167.011a rājadharmā tataḥ prāha praṇipatya puraṃdaram

12,167.011c yadi te 'nugrahakṛtā mayi buddhiḥ puraṃdara

12,167.011e sakhāyaṃ me sudayitaṃ gautamaṃ jīvayety uta

12,167.012a tasya vākyaṃ samājñāya vāsavaḥ puruṣarṣabha

12,167.012c saṃjīvayitvā sakhye vai prādāt taṃ gautamaṃ tadā

12,167.013a sabhāṇḍopaskaraṃ rājaṃs tam āsādya bakādhipaḥ

12,167.013c saṃpariṣvajya suhṛdaṃ prītyā paramayā yutaḥ

12,167.014a atha taṃ pāpakarmāṇaṃ rājadharmā bakādhipaḥ

12,167.014c visarjayitvā sadhanaṃ praviveśa svam ālayam

12,167.015a yathocitaṃ ca sa bako yayau brahmasadas tadā

12,167.015b*0447_01 brahmātha svasabhāprāptaṃ bakaṃ dharmaparāyaṇam

12,167.015c brahmā ca taṃ mahātmānam ātithyenābhyapūjayat

12,167.016a gautamaś cāpi saṃprāpya punas taṃ śabarālayam

12,167.016c śūdrāyāṃ janayām āsa putrān duṣkṛtakāriṇaḥ

12,167.017a śāpaś ca sumahāṃs tasya dattaḥ suragaṇais tadā

12,167.017c kukṣau punarbhvāṃ bhāryāyāṃ janayitvā cirāt sutān

12,167.017e nirayaṃ prāpsyati mahat kṛtaghno 'yam iti prabho

12,167.018a etat prāha purā sarvaṃ nārado mama bhārata

12,167.018c saṃsmṛtya cāpi sumahad ākhyānaṃ puruṣarṣabha

12,167.018e mayāpi bhavate sarvaṃ yathāvad upavarṇitam

12,167.019a kutaḥ kṛtaghnasya yaśaḥ kutaḥ sthānaṃ kutaḥ sukham

12,167.019c aśraddheyaḥ kṛtaghno hi kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ

12,167.020a mitradroho na kartavyaḥ puruṣeṇa viśeṣataḥ

12,167.020c mitradhruṅ nirayaṃ ghoram anantaṃ pratipadyate

12,167.021a kṛtajñena sadā bhāvyaṃ mitrakāmena cānagha

12,167.021c mitrāt prabhavate satyaṃ mitrāt prabhavate balam

12,167.021d*0448_01 mitrād bhogāṃś ca bhuñjīta mitreṇāpatsu mucyate

12,167.021e satkārair uttamair mitraṃ pūjayeta vicakṣaṇaḥ

12,167.021f*0449_00 bhīṣma uvāca

12,167.021f*0449_01 vidvān saṃskārayām āsa pārthivo rājadharmaṇaḥ

12,167.021f*0449_02 gandhair bahubhir avyagro dāhayām āsa taṃ dvijam

12,167.021f*0449_03 tasya devasya vacanād indrasya bakarāḍ iha

12,167.021f*0449_04 tenaivāmṛtasiktaś ca punaḥ saṃjīvito bakaḥ

12,167.021f*0449_05 rājadharmāpi taṃ prāha sahasrākṣam ariṃdamam

12,167.021f*0449_06 gautamo brāhmaṇaḥ kvāsau mucyatāṃ matpriyaḥ sakhā

12,167.021f*0449_07 tasya vākyaṃ samājñāya kauśikaḥ surasattamaḥ

12,167.021f*0449_08 gautamaṃ hy abhyanujñāpya prīto 'tha gamanotsukaḥ

12,167.021f*0449_09 pratītaḥ sa gataḥ saumyo rājadharmā svam ālayam

12,167.021f*0449_10 nṛśaṃso gautamo mukto mitradhruk puruṣādhamaḥ

12,167.021f*0449_11 sabhāṇḍopaskaro yātaḥ sa tadā śabarālayam

12,167.021f*0449_12 tatrāsau śabarīdehe prasūto nirayopame

12,167.021f*0449_13 eṣa śāpo mahāṃs tatra muktaḥ suragaṇais tathā

12,167.021f*0449_14 dagdho rākṣasarājena khagarājaḥ pratāpavān

12,167.021f*0449_15 citāyāḥ pārśvato dogdhrī surabhir jīvayac ca tam

12,167.021f*0449_16 tasyā vaktrāc cyutaḥ pheno dugdhamātraṃ tadānagha

12,167.021f*0449_17 samīraṇāhṛto yātaś citāṃ tāṃ rājadharmaṇaḥ

12,167.021f*0449_18 devarājas tataḥ prāpto virūpākṣapuraṃ tadā

12,167.021f*0449_19 virūpākṣo 'pi taṃ prāptaṃ devarājaṃ samāgamat

12,167.021f*0449_20 kāśyapasya suto deva bhrātā me jīvatām iti

12,167.021f*0449_21 kauśikas tv abravīt sarvaṃ prīyamāṇaṃ punaḥ punaḥ

12,167.021f*0449_22 brahmaṇā vyāhṛto roṣād rājadharmā kadā cana

12,167.021f*0449_23 yasmāt tvaṃ nāgato draṣṭuṃ mama nityam imāṃ sabhām

12,167.021f*0449_24 tasmād bako bhavān bhāvī dharmaśīlaḥ purāṇavit

12,167.021f*0449_25 āgamiṣyati te vāsaṃ kadā cit pāpakarmakṛt

12,167.021f*0449_26 śabarāvāsago vipraḥ kṛtaghno vṛṣalīpatiḥ

12,167.021f*0449_27 yadā nihantā mokṣas te tadā bhāvīty uvāca tam

12,167.021f*0449_28 tasmād eva gato lokaṃ brahmaṇaḥ parameṣṭhinaḥ

12,167.021f*0449_29 sa cāpi nirayaṃ prāpto duṣkṛtiḥ kulapāṃsanaḥ

12,167.021f*0449_30 etac chrutvā mahad vākyaṃ sanmadhye nāraderitam

12,167.021f*0449_31 mayāpi tava rājendra yathāvad anuvarṇitam

12,167.021f*0449_32 brahmaghne ca surāpe ca core bhraṣṭavrate tathā

12,167.021f*0449_33 niṣkṛtir vihitā rājan kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ

12,167.021f*0449_34 kutaḥ kṛtaghnasya yaśaḥ kutaḥ sthānaṃ kutaḥ sukham

12,167.021f*0449_35 aśraddheyaḥ kṛtaghno hi kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ

12,167.021f*0449_36 mitradroho na kartavyaḥ puruṣeṇa viśeṣataḥ

12,167.021f*0449_37 mitradhruṅ nirayaṃ ghoraṃ narakaṃ pratipadyate

12,167.021f*0449_38 kṛtajñena sadā bhāvyaṃ mitrabhāvena cānagha

12,167.021f*0449_39 mitrāt prabhavate sarvaṃ mitraṃ dhanyam iti smṛtam

12,167.021f*0449_40 arthād vā mitralābhād vā mitralābho viśiṣyate

12,167.021f*0449_41 sulabhā mitrato 'rthās tu mitreṇa yatituṃ kṣamam

12,167.021f*0449_42 mitraṃ cābhimataṃ snigdhaṃ phalaṃ cāpi satāṃ phalam

12,167.021f*0449_43 satkāraiḥ svajanopetaiḥ pūjayeta vicakṣaṇaḥ

12,167.021f*0450_01 abhraśyāmaḥ piṅgajaṭābaddhakalāpaḥ

12,167.021f*0450_02 prāṃśur daṇḍī kṛṣṇamṛgatvakparidhānaḥ

12,167.021f*0450_03 sākṣāl lokān pāvayamānaḥ kavimukhyaḥ

12,167.021f*0450_04 pārāśaryaḥ parvasu rūpaṃ vivṛṇotu

12,167.021f*0451_01 tayaiva jīvitaṃ pāpaṃ svadeśagamanotsukam

12,167.021f*0451_02 śaśāpa śabarīdehe prasūto 'yaṃ bhavatv iti

12,167.021f*0451_03 kukṣau punarbhuvā pāpaḥ sutān ajanayat tathā

12,167.021f*0452_01 tasmād bakaṃ gṛhe hantā brāhmaṇaḥ pāpabandhanaḥ

12,167.021f*0452_02 bandho bhavatu ghoraiś ca pāśair nāgamayair bhṛśam

12,167.021f*0453_01 virūpākṣo 'tha saṃvṛttaṃ śrutvā vākyam apūjayat

12,167.021f*0453_02 śakraṃ ca brahmaṇaḥ pārśvaṃ tayā tena sahāvrajat

12,167.021f*0453_03 gautamo nirayaṃ prāptas tatsaṃbandhād bakas tathā

12,167.021f*0453_04 duḥkhaṃ rākṣasarājñaś ca dravyadānāc chramānvitaḥ

12,167.021f*0454_01 etac chrutvā tato vākyaṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā

12,167.021f*0454_02 yudhiṣṭhiraḥ prītamanā bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sadā

12,167.022a parityājyo budhaiḥ pāpaḥ kṛtaghno nirapatrapaḥ

12,167.022c mitradrohī kulāṅgāraḥ pāpakarmā narādhamaḥ

12,167.023a eṣa dharmabhṛtāṃ śreṣṭha proktaḥ pāpo mayā tava

12,167.023c mitradrohī kṛtaghno vai kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,167.024 vaiśaṃpāyana uvāca

12,167.024a etac chrutvā tadā vākyaṃ bhīṣmeṇoktaṃ mahātmanā

12,167.024c yudhiṣṭhiraḥ prītamanā babhūva janamejaya

12,168.000*0455_01 nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam

12,168.000*0455_02 devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet

12,168.000*0456_01 śuklāmbaradharaṃ viṣṇuṃ śaśivarṇaṃ caturbhujam

12,168.000*0456_02 prasannavadanaṃ dhyāyet sarvavighnopaśāntaye

12,168.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,168.001a dharmāḥ pitāmahenoktā rājadharmāśritāḥ śubhāḥ

12,168.001c dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhasi pārthiva

12,168.002 bhīṣma uvāca

12,168.002a sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalaṃ tapaḥ

12,168.002c bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā

12,168.003a yasmin yasmiṃs tu vinaye yo yo yāti viniścayam

12,168.003c sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama

12,168.004a yathā yathā ca paryeti lokatantram asāravat

12,168.004c tathā tathā virāgo 'tra jāyate nātra saṃśayaḥ

12,168.005a evaṃ vyavasite loke bahudoṣe yudhiṣṭhira

12,168.005c ātmamokṣanimittaṃ vai yateta matimān naraḥ

12,168.006 yudhiṣṭhira uvāca

12,168.006a naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte

12,168.006c yayā buddhyā nudec chokaṃ tan me brūhi pitāmaha

12,168.007 bhīṣma uvāca

12,168.007a naṣṭe dhane vā dāre vā putre pitari vā mṛte

12,168.007c aho duḥkham iti dhyāyañ śokasyāpacitiṃ caret

12,168.008a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,168.008c yathā senajitaṃ vipraḥ kaś cid ity abravīd vacaḥ

12,168.009a putraśokābhisaṃtaptaṃ rājānaṃ śokavihvalam

12,168.009c viṣaṇṇavadanaṃ dṛṣṭvā vipro vacanam abravīt

12,168.010a kiṃ nu khalv asi mūḍhas tvaṃ śocyaḥ kim anuśocasi

12,168.010c yadā tvām api śocantaḥ śocyā yāsyanti tāṃ gatim

12,168.011a tvaṃ caivāhaṃ ca ye cānye tvāṃ rājan paryupāsate

12,168.011c sarve tatra gamiṣyāmo yata evāgatā vayam

12,168.012 senajid uvāca

12,168.012a kā buddhiḥ kiṃ tapo vipra kaḥ samādhis tapodhana

12,168.012c kiṃ jñānaṃ kiṃ śrutaṃ vā te yat prāpya na viṣīdasi

12,168.013 brāhmaṇa uvāca

12,168.013*0457_01 hṛṣyantam avasīdantaṃ sukhaduḥkhaviparyaye

12,168.013*0457_02 ātmānam anuśocāmi yo mamaiṣa hṛdi sthitaḥ

12,168.013a paśya bhūtāni duḥkhena vyatiṣaktāni sarvaśaḥ

12,168.013b*0458_01 uttamādhamamadhyāni teṣu teṣv iha karmasu

12,168.013b*0459_01 aham eko na me kaś cin nāham anyasya kasya cit

12,168.013b*0459_02 na taṃ paśyāmi yasyāhaṃ taṃ na paśyāmi yo mama

12,168.013c ātmāpi cāyaṃ na mama sarvā vā pṛthivī mama

12,168.014a yathā mama tathānyeṣām iti buddhyā na me vyathā

12,168.014c etāṃ buddhim ahaṃ prāpya na prahṛṣye na ca vyathe

12,168.015a yathā kāṣṭhaṃ ca kāṣṭhaṃ ca sameyātāṃ mahodadhau

12,168.015c sametya ca vyapeyātāṃ tadvad bhūtasamāgamaḥ

12,168.016a evaṃ putrāś ca pautrāś ca jñātayo bāndhavās tathā

12,168.016c teṣu sneho na kartavyo viprayogo hi tair dhruvam

12,168.017a adarśanād āpatitaḥ punaś cādarśanaṃ gataḥ

12,168.017c na tvāsau veda na tvaṃ taṃ kaḥ san kam anuśocasi

12,168.018a tṛṣṇārtiprabhavaṃ duḥkhaṃ duḥkhārtiprabhavaṃ sukham

12,168.018c sukhāt saṃjāyate duḥkham evam etat punaḥ punaḥ

12,168.018e sukhasyānantaraṃ duḥkhaṃ duḥkhasyānantaraṃ sukham

12,168.018f*0460_01 sukhaduḥkhe manuṣyāṇāṃ cakravat parivartataḥ

12,168.019a sukhāt tvaṃ duḥkham āpannaḥ punar āpatsyase sukham

12,168.019c na nityaṃ labhate duḥkhaṃ na nityaṃ labhate sukham

12,168.019d*0461_01 śarīram evāyatanaṃ sukhasya

12,168.019d*0461_02 duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram

12,168.019d*0461_03 yad yac charīreṇa karoti karma

12,168.019d*0461_04 tenaiva dehī samupāśnute tat

12,168.019d*0461_05 jīvitaṃ ca śarīraṃ ca jātyaiva saha jāyate

12,168.019d*0461_06 ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ

12,168.019d*0461_07 snehapāśair bahuvidhair āviṣṭaviṣayā janāḥ

12,168.019d*0461_08 akṛtārthāś ca sīdante jalaiḥ saikatasetavaḥ

12,168.019d*0461_09 snehena tilavat sarvaṃ sargacakre nipīḍyate

12,168.019d*0461_10 tilapīḍair ivākramya kleśair ajñānasaṃbhavaiḥ

12,168.019d*0461_11 saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ

12,168.019d*0461_12 ekaḥ kleśān avāpnoti paratreha ca mānavaḥ

12,168.019d*0461_13 putradārakuṭumbeṣu prasaktāḥ sarvamānavāḥ

12,168.019d*0461_14 śokapaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva

12,168.019d*0461_15 putranāśe vittanāśe jñātisaṃbandhinām api

12,168.019d*0461_16 prāpyate sumahad duḥkhaṃ dāvāgnipratimaṃ vibho

12,168.019d*0461_17 daivāyattam idaṃ sarvaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau

12,168.019d*0461_18 asuhṛt sasuhṛc cāpi saśatrur mitravān api

12,168.019d*0461_19 saprajñaḥ prajñayā hīno daivena labhate sukham

12,168.020a nālaṃ sukhāya suhṛdo nālaṃ duḥkhāya śatravaḥ

12,168.020c na ca prajñālam arthānāṃ na sukhānām alaṃ dhanam

12,168.021a na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye

12,168.021c lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ

12,168.022a buddhimantaṃ ca mūḍhaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim

12,168.022c durbalaṃ balavantaṃ ca bhāginaṃ bhajate sukham

12,168.023a dhenur vatsasya gopasya svāminas taskarasya ca

12,168.023c payaḥ pibati yas tasyā dhenus tasyeti niścayaḥ

12,168.024a ye ca mūḍhatamā loke ye ca buddheḥ paraṃ gatāḥ

12,168.024c te narāḥ sukham edhante kliśyaty antarito janaḥ

12,168.025a antyeṣu remire dhīrā na te madhyeṣu remire

12,168.025c antyaprāptiṃ sukhām āhur duḥkham antaram antayoḥ

12,168.025d*0462_01 sukhaṃ svapiti durmedhāḥ svāni karmāṇy acintayan

12,168.025d*0462_02 avijñānena mahatā kambaleneva saṃvṛtaḥ

12,168.026a ye tu buddhisukhaṃ prāptā dvaṃdvātītā vimatsarāḥ

12,168.026c tān naivārthā na cānarthā vyathayanti kadā cana

12,168.027a atha ye buddhim aprāptā vyatikrāntāś ca mūḍhatām

12,168.027c te 'tivelaṃ prahṛṣyanti saṃtāpam upayānti ca

12,168.028a nityapramuditā mūḍhā divi devagaṇā iva

12,168.028c avalepena mahatā paridṛbdhā vicetasaḥ

12,168.029a sukhaṃ duḥkhāntam ālasyaṃ duḥkhaṃ dākṣyaṃ sukhodayam

12,168.029c bhūtiś caiva śriyā sārdhaṃ dakṣe vasati nālase

12,168.030a sukhaṃ vā yadi vā duḥkhaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam

12,168.030c prāptaṃ prāptam upāsīta hṛdayenāparājitaḥ

12,168.031a śokasthānasahasrāṇi harṣasthānaśatāni ca

12,168.031c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam

12,168.032a buddhimantaṃ kṛtaprajñaṃ śuśrūṣum anasūyakam

12,168.032c dāntaṃ jitendriyaṃ cāpi śoko na spṛśate naram

12,168.033a etāṃ buddhiṃ samāsthāya guptacittaś cared budhaḥ

12,168.033b*0463_01 śuklakṛṣṇagatijñaṃ taṃ devāsuravinirgamam

12,168.033c udayāstamayajñaṃ hi na śokaḥ spraṣṭum arhati

12,168.034a yannimittaṃ bhavec chokas trāso vā duḥkham eva vā

12,168.034c āyāso vā yatomūlas tad ekāṅgam api tyajet

12,168.035a yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate

12,168.035c kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati

12,168.036a yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham

12,168.036c tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām

12,168.037a pūrvadehakṛtaṃ karma śubhaṃ vā yadi vāśubham

12,168.037c prājñaṃ mūḍhaṃ tathā śūraṃ bhajate yādṛśaṃ kṛtam

12,168.038a evam eva kilaitāni priyāṇy evāpriyāṇi ca

12,168.038c jīveṣu parivartante duḥkhāni ca sukhāni ca

12,168.039a tad evaṃ buddhim āsthāya sukhaṃ jīved guṇānvitaḥ

12,168.039c sarvān kāmāñ jugupseta saṅgān kurvīta pṛṣṭhataḥ

12,168.039e vṛtta eṣa hṛdi prauḍho mṛtyur eṣa manomayaḥ

12,168.039f*0464_01 krodho nāma śarīrastho dehināṃ procyate budhaiḥ

12,168.040a yadā saṃharate kāmān kūrmo 'ṅgānīva sarvaśaḥ

12,168.040c tadātmajyotir ātmā ca ātmany eva prasīdati

12,168.041a kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam

12,168.041c tad eva paritāpārthaṃ sarvaṃ saṃpadyate tadā

12,168.042a na bibheti yadā cāyaṃ yadā cāsmān na bibhyati

12,168.042c yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā

12,168.043a ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau bhayābhaye

12,168.043c priyāpriye parityajya praśāntātmā bhaviṣyasi

12,168.044a yadā na kurute dhīraḥ sarvabhūteṣu pāpakam

12,168.044c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā

12,168.045a yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ

12,168.045c yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham

12,168.046a atra piṅgalayā gītā gāthāḥ śrūyanti pārthiva

12,168.046c yathā sā kṛcchrakāle 'pi lebhe dharmaṃ sanātanam

12,168.047a saṃkete piṅgalā veśyā kāntenāsīd vinākṛtā

12,168.047c atha kṛcchragatā śāntāṃ buddhim āsthāpayat tadā

12,168.048 piṅgalovāca

12,168.048a unmattāham anunmattaṃ kāntam anvavasaṃ ciram

12,168.048c antike ramaṇaṃ santaṃ nainam adhyagamaṃ purā

12,168.049a ekasthūṇaṃ navadvāram apidhāsyāmy agārakam

12,168.049c kā hi kāntam ihāyāntam ayaṃ kānteti maṃsyate

12,168.050a akāmāḥ kāmarūpeṇa dhūrtā narakarūpiṇaḥ

12,168.050c na punar vañcayiṣyanti pratibuddhāsmi jāgṛmi

12,168.051a anartho 'pi bhavaty artho daivāt pūrvakṛtena vā

12,168.051c saṃbuddhāhaṃ nirākārā nāham adyājitendriyā

12,168.052a sukhaṃ nirāśaḥ svapiti nairāśyaṃ paramaṃ sukham

12,168.052c āśām anāśāṃ kṛtvā hi sukhaṃ svapiti piṅgalā

12,168.053 bhīṣma uvāca

12,168.053a etaiś cānyaiś ca viprasya hetumadbhiḥ prabhāṣitaiḥ

12,168.053c paryavasthāpito rājā senajin mumude sukham

12,169.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,169.001a atikrāmati kāle 'smin sarvabhūtakṣayāvahe

12,169.001c kiṃ śreyaḥ pratipadyeta tan me brūhi pitāmaha

12,169.002 bhīṣma uvāca

12,169.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,169.002c pituḥ putreṇa saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,169.003a dvijāteḥ kasya cit pārtha svādhyāyaniratasya vai

12,169.003c babhūva putro medhāvī medhāvī nāma nāmataḥ

12,169.004a so 'bravīt pitaraṃ putraḥ svādhyāyakaraṇe ratam

12,169.004c mokṣadharmārthakuśalo lokatattvavicakṣaṇaḥ

12,169.005a dhīraḥ kiṃ svit tāta kuryāt prajānan; kṣipraṃ hy āyur bhraśyate mānavānām

12,169.005c pitas tad ācakṣva yathārthayogaṃ; mamānupūrvyā yena dharmaṃ careyam

12,169.006 pitovāca

12,169.006a vedān adhītya brahmacaryeṇa putra; putrān icchet pāvanārthaṃ pitṝṇām

12,169.006c agnīn ādhāya vidhivac ceṣṭayajño; vanaṃ praviśyātha munir bubhūṣet

12,169.007 putra uvāca

12,169.007a evam abhyāhate loke samantāt parivārite

12,169.007c amoghāsu patantīṣu kiṃ dhīra iva bhāṣase

12,169.008 pitovāca

12,169.008a katham abhyāhato lokaḥ kena vā parivāritaḥ

12,169.008c amoghāḥ kāḥ patantīha kiṃ nu bhīṣayasīva mām

12,169.009 putra uvāca

12,169.009a mṛtyunābhyāhato loko jarayā parivāritaḥ

12,169.009c ahorātrāḥ patanty ete nanu kasmān na budhyase

12,169.009d*0465_01 amoghā rātrayaś cāpi nityam āyānti yānti ca

12,169.010a yadāham etaj jānāmi na mṛtyus tiṣṭhatīti ha

12,169.010c so 'haṃ kathaṃ pratīkṣiṣye jālenāpihitaś caran

12,169.011a rātryāṃ rātryāṃ vyatītāyām āyur alpataraṃ yadā

12,169.011c gādhodake matsya iva sukhaṃ vindeta kas tadā

12,169.011d*0466_01 yām eva rātriṃ prathamāṃ garbho bhajati mātaram

12,169.011d*0466_02 tām eva rātriṃ prasthāti maraṇāya nivartakaḥ

12,169.011d*0466_03 yasyāṃ rātryāṃ vyatītāyāṃ na kiṃ cic chubham ācaret

12,169.011e tad eva vandhyaṃ divasam iti vidyād vicakṣaṇaḥ

12,169.012a anavāpteṣu kāmeṣu mṛtyur abhyeti mānavam

12,169.012c śaṣpāṇīva vicinvantam anyatragatamānasam

12,169.012e vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati

12,169.013a adyaiva kuru yac chreyo mā tvā kālo 'tyagād ayam

12,169.013c akṛteṣv eva kāryeṣu mṛtyur vai saṃprakarṣati

12,169.014a śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam

12,169.014c na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam

12,169.014d*0467_01 niyato dehināṃ mṛtyur animittaṃ hi jīvitam

12,169.014e ko hi jānāti kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate

12,169.014f*0468_01 na mṛtyur āmantrayate hartukāmo jagatprabhuḥ

12,169.014f*0468_02 abuddha evākramate mīnān mīnagraho yathā

12,169.015a yuvaiva dharmaśīlaḥ syād animittaṃ hi jīvitam

12,169.015c kṛte dharme bhavet kīrtir iha pretya ca vai sukham

12,169.016a mohena hi samāviṣṭaḥ putradārārtham udyataḥ

12,169.016c kṛtvā kāryam akāryaṃ vā puṣṭim eṣāṃ prayacchati

12,169.017a taṃ putrapaśusaṃmattaṃ vyāsaktamanasaṃ naram

12,169.017c suptaṃ vyāghraṃ mahaugho vā mṛtyur ādāya gacchati

12,169.018a saṃcinvānakam evaikaṃ kāmānām avitṛptakam

12,169.018c vyāghraḥ paśum ivādāya mṛtyur ādāya gacchati

12,169.019a idaṃ kṛtam idaṃ kāryam idam anyat kṛtākṛtam

12,169.019c evam īhāsukhāsaktaṃ kṛtāntaḥ kurute vaśe

12,169.020a kṛtānāṃ phalam aprāptaṃ karmaṇāṃ phalasaṅginam

12,169.020c kṣetrāpaṇagṛhāsaktaṃ mṛtyur ādāya gacchati

12,169.020d*0469_01 durbalaṃ balavantaṃ ca śūraṃ bhīruṃ jaḍaṃ kavim

12,169.020d*0469_02 aprāptasarvakāmārthaṃ mṛtyur ādāya gacchati

12,169.020d*0470_01 idaṃ me syād idaṃ me syād ity evaṃmanaso narān

12,169.020d*0470_02 anavāpteṣu kāmeṣu kṛtāntaḥ kurute vaśe

12,169.021a mṛtyur jarā ca vyādhiś ca duḥkhaṃ cānekakāraṇam

12,169.021c anuṣaktaṃ yadā dehe kiṃ svastha iva tiṣṭhasi

12,169.022a jātam evāntako 'ntāya jarā cānveti dehinam

12,169.022c anuṣaktā dvayenaite bhāvāḥ sthāvarajaṅgamāḥ

12,169.023a mṛtyor vā gṛham evaitad yā grāme vasato ratiḥ

12,169.023c devānām eṣa vai goṣṭho yad araṇyam iti śrutiḥ

12,169.024a nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ

12,169.024c chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ

12,169.025a na hiṃsayati yaḥ prāṇān manovākkāyahetubhiḥ

12,169.025c jīvitārthāpanayanaiḥ karmabhir na sa badhyate

12,169.026a na mṛtyusenām āyāntīṃ jātu kaś cit prabādhate

12,169.026c ṛte satyam asaṃtyājyaṃ satye hy amṛtam āśritam

12,169.027a tasmāt satyavratācāraḥ satyayogaparāyaṇaḥ

12,169.027c satyārāmaḥ samo dāntaḥ satyenaivāntakaṃ jayet

12,169.028a amṛtaṃ caiva mṛtyuś ca dvayaṃ dehe pratiṣṭhitam

12,169.028c mṛtyum āpadyate mohāt satyenāpadyate 'mṛtam

12,169.029a so 'haṃ hy ahiṃsraḥ satyārthī kāmakrodhabahiṣkṛtaḥ

12,169.029c samaduḥkhasukhaḥ kṣemī mṛtyuṃ hāsyāmy amartyavat

12,169.030a śāntiyajñarato dānto brahmayajñe sthito muniḥ

12,169.030c vāṅmanaḥkarmayajñaś ca bhaviṣyāmy udagāyane

12,169.031a paśuyajñaiḥ kathaṃ hiṃsrair mādṛśo yaṣṭum arhati

12,169.031c antavadbhir uta prājñaḥ kṣatrayajñaiḥ piśācavat

12,169.032a yasya vāṅmanasī syātāṃ samyak praṇihite sadā

12,169.032c tapas tyāgaś ca yogaś ca sa vai sarvam avāpnuyāt

12,169.033a nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ balam

12,169.033c nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham

12,169.034a ātmany evātmanā jāta ātmaniṣṭho 'prajo 'pi vā

12,169.034c ātmany eva bhaviṣyāmi na māṃ tārayati prajā

12,169.035a naitādṛśaṃ brāhmaṇasyāsti vittaṃ; yathaikatā samatā satyatā ca

12,169.035c śīle sthitir daṇḍanidhānam ārjavaṃ; tatas tataś coparamaḥ kriyābhyaḥ

12,169.036a kiṃ te dhanair bāndhavair vāpi kiṃ te; kiṃ te dārair brāhmaṇa yo mariṣyasi

12,169.036c ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahas te kva gataḥ pitā ca

12,169.037 bhīṣma uvāca

12,169.037a putrasyaitad vacaḥ śrutvā tathākārṣīt pitā nṛpa

12,169.037c tathā tvam api vartasva satyadharmaparāyaṇaḥ

12,170.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,170.001a dhanino vādhanā ye ca vartayanti svatantriṇaḥ

12,170.001c sukhaduḥkhāgamas teṣāṃ kaḥ kathaṃ vā pitāmaha

12,170.002 bhīṣma uvāca

12,170.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,170.002c śamyākena vimuktena gītaṃ śāntigatena ha

12,170.003a abravīn māṃ purā kaś cid brāhmaṇas tyāgam āsthitaḥ

12,170.003c kliśyamānaḥ kudāreṇa kucailena bubhukṣayā

12,170.004a utpannam iha loke vai janmaprabhṛti mānavam

12,170.004c vividhāny upavartante duḥkhāni ca sukhāni ca

12,170.005a tayor ekatare mārge yady enam abhisaṃnayet

12,170.005c na sukhaṃ prāpya saṃhṛṣyen na duḥkhaṃ prāpya saṃjvaret

12,170.006a na vai carasi yac chreya ātmano vā yad īhase

12,170.006c akāmātmāpi hi sadā dhuram udyamya caiva hi

12,170.007a akiṃcanaḥ paripatan sukham āsvādayiṣyasi

12,170.007c akiṃcanaḥ sukhaṃ śete samuttiṣṭhati caiva hi

12,170.008a ākiṃcanyaṃ sukhaṃ loke pathyaṃ śivam anāmayam

12,170.008c anamitram atho hy etad durlabhaṃ sulabhaṃ satām

12,170.009a akiṃcanasya śuddhasya upapannasya sarvaśaḥ

12,170.009c avekṣamāṇas trīṃl lokān na tulyam upalakṣaye

12,170.010a ākiṃcanyaṃ ca rājyaṃ ca tulayā samatolayam

12,170.010c atyaricyata dāridryaṃ rājyād api guṇādhikam

12,170.011a ākiṃcanye ca rājye ca viśeṣaḥ sumahān ayam

12,170.011c nityodvigno hi dhanavān mṛtyor āsyagato yathā

12,170.012a naivāsyāgnir na cādityo na mṛtyur na ca dasyavaḥ

12,170.012c prabhavanti dhanajyāninirmuktasya nirāśiṣaḥ

12,170.013a taṃ vai sadā kāmacaram anupastīrṇaśāyinam

12,170.013c bāhūpadhānaṃ śāmyantaṃ praśaṃsanti divaukasaḥ

12,170.014a dhanavān krodhalobhābhyām āviṣṭo naṣṭacetanaḥ

12,170.014c tiryagīkṣaḥ śuṣkamukhaḥ pāpako bhrukuṭīmukhaḥ

12,170.015a nirdaśaṃś cādharoṣṭhaṃ ca kruddho dāruṇabhāṣitā

12,170.015c kas tam icchet paridraṣṭuṃ dātum icchati cen mahīm

12,170.016a śriyā hy abhīkṣṇaṃ saṃvāso mohayaty avicakṣaṇam

12,170.016c sā tasya cittaṃ harati śāradābhram ivānilaḥ

12,170.017a athainaṃ rūpamānaś ca dhanamānaś ca vindati

12,170.017c abhijāto 'smi siddho 'smi nāsmi kevalamānuṣaḥ

12,170.017e ity ebhiḥ kāraṇais tasya tribhiś cittaṃ prasicyate

12,170.018a sa prasiktamanā bhogān visṛjya pitṛsaṃcitān

12,170.018c parikṣīṇaḥ parasvānām ādānaṃ sādhu manyate

12,170.019a tam atikrāntamaryādam ādadānaṃ tatas tataḥ

12,170.019c pratiṣedhanti rājāno lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ

12,170.020a evam etāni duḥkhāni tāni tānīha mānavam

12,170.020c vividhāny upavartante gātrasaṃsparśajāni ca

12,170.021a teṣāṃ paramaduḥkhānāṃ buddhyā bhaiṣajyam ācaret

12,170.021c lokadharmaṃ samājñāya dhruvāṇām adhruvaiḥ saha

12,170.022a nātyaktvā sukham āpnoti nātyaktvā vindate param

12,170.022c nātyaktvā cābhayaḥ śete tyaktvā sarvaṃ sukhī bhava

12,170.023a ity etad dhāstinapure brāhmaṇenopavarṇitam

12,170.023c śamyākena purā mahyaṃ tasmāt tyāgaḥ paro mataḥ

12,171.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,171.001a īhamānaḥ samārambhān yadi nāsādayed dhanam

12,171.001c dhanatṛṣṇābhibhūtaś ca kiṃ kurvan sukham āpnuyāt

12,171.002 bhīṣma uvāca

12,171.002a sarvasāmyam anāyāsaḥ satyavākyaṃ ca bhārata

12,171.002c nirvedaś cāvivitsā ca yasya syāt sa sukhī naraḥ

12,171.003a etāny eva padāny āhuḥ pañca vṛddhāḥ praśāntaye

12,171.003c eṣa svargaś ca dharmaś ca sukhaṃ cānuttamaṃ satām

12,171.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,171.004c nirvedān maṅkinā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,171.005a īhamāno dhanaṃ maṅkir bhagnehaś ca punaḥ punaḥ

12,171.005c kena cid dhanaśeṣeṇa krītavān damyagoyugam

12,171.006a susaṃbaddhau tu tau damyau damanāyābhiniḥsṛtau

12,171.006c āsīnam uṣṭraṃ madhyena sahasaivābhyadhāvatām

12,171.007a tayoḥ saṃprāptayor uṣṭraḥ skandhadeśam amarṣaṇaḥ

12,171.007c utthāyotkṣipya tau damyau prasasāra mahājavaḥ

12,171.008a hriyamāṇau tu tau damyau tenoṣṭreṇa pramāthinā

12,171.008c mriyamāṇau ca saṃprekṣya maṅkis tatrābravīd idam

12,171.009a na caivāvihitaṃ śakyaṃ dakṣeṇāpīhituṃ dhanam

12,171.009c yuktena śraddhayā samyag īhāṃ samanutiṣṭhatā

12,171.010a kṛtasya pūrvaṃ cānarthair yuktasyāpy anutiṣṭhataḥ

12,171.010c imaṃ paśyata saṃgatyā mama daivam upaplavam

12,171.011a udyamyodyamya me damyau viṣameṇeva gacchati

12,171.011c utkṣipya kākatālīyam unmātheneva jambukaḥ

12,171.011d*0471_01 utpathenaiva dhāvantam utpathenaiva dhāvataḥ

12,171.012a maṇī voṣṭrasya lambete priyau vatsatarau mama

12,171.012c śuddhaṃ hi daivam evedam ato naivāsti pauruṣam

12,171.013a yadi vāpy upapadyeta pauruṣaṃ nāma karhi cit

12,171.013c anviṣyamāṇaṃ tad api daivam evāvatiṣṭhate

12,171.014a tasmān nirveda eveha gantavyaḥ sukham īpsatā

12,171.014c sukhaṃ svapiti nirviṇṇo nirāśaś cārthasādhane

12,171.015a aho samyak śukenoktaṃ sarvataḥ parimucyatā

12,171.015c pratiṣṭhatā mahāraṇyaṃ janakasya niveśanāt

12,171.016a yaḥ kāmān prāpnuyāt sarvān yaś cainān kevalāṃs tyajet

12,171.016c prāpaṇāt sarvakāmānāṃ parityāgo viśiṣyate

12,171.017a nāntaṃ sarvavivitsānāṃ gatapūrvo 'sti kaś cana

12,171.017c śarīre jīvite caiva tṛṣṇā mandasya vardhate

12,171.018a nivartasva vivitsābhyaḥ śāmya nirvidya māmaka

12,171.018c asakṛc cāsi nikṛto na ca nirvidyase tano

12,171.019a yadi nāhaṃ vināśyas te yady evaṃ ramase mayā

12,171.019c mā māṃ yojaya lobhena vṛthā tvaṃ vittakāmuka

12,171.020a saṃcitaṃ saṃcitaṃ dravyaṃ naṣṭaṃ tava punaḥ punaḥ

12,171.020c kadā vimokṣyase mūḍha dhanehāṃ dhanakāmuka

12,171.020d*0472_01 paripanthika sarvasya śreyasaḥ pāpasaṃśraya

12,171.021a aho nu mama bāliśyaṃ yo 'haṃ krīḍanakas tava

12,171.021b*0473_01 kleśair nānāvidhair nityaṃ saṃyojayasi nirghṛṇa

12,171.021c kiṃ naiva jātu puruṣaḥ pareṣāṃ preṣyatām iyāt

12,171.022a na pūrve nāpare jātu kāmānām antam āpnuvan

12,171.022c tyaktvā sarvasamārambhān pratibuddho 'smi jāgṛmi

12,171.023a nūnaṃ te hṛdayaṃ kāma vajrasāramayaṃ dṛdham

12,171.023c yad anarthaśatāviṣṭaṃ śatadhā na vidīryate

12,171.024a tyajāmi kāma tvāṃ caiva yac ca kiṃ cit priyaṃ tava

12,171.024c tavāhaṃ sukham anvicchann ātmany upalabhe sukham

12,171.025a kāma jānāmi te mūlaṃ saṃkalpāt kila jāyase

12,171.025c na tvāṃ saṃkalpayiṣyāmi samūlo na bhaviṣyasi

12,171.026a īhā dhanasya na sukhā labdhvā cintā ca bhūyasī

12,171.026c labdhanāśo yathā mṛtyur labdhaṃ bhavati vā na vā

12,171.027a paretya yo na labhate tato duḥkhataraṃ nu kim

12,171.027c na ca tuṣyati labdhena bhūya eva ca mārgati

12,171.028a anutarṣula evārthaḥ svādu gāṅgam ivodakam

12,171.028c madvilāpanam etat tu pratibuddho 'smi saṃtyaja

12,171.029a ya imaṃ māmakaṃ dehaṃ bhūtagrāmaḥ samāśritaḥ

12,171.029c sa yātv ito yathākāmaṃ vasatāṃ vā yathāsukham

12,171.030a na yuṣmāsv iha me prītiḥ kāmalobhānusāriṣu

12,171.030c tasmād utsṛjya sarvān vaḥ satyam evāśrayāmy aham

12,171.031a sarvabhūtāny ahaṃ dehe paśyan manasi cātmanaḥ

12,171.031c yoge buddhiṃ śrute sattvaṃ mano brahmaṇi dhārayan

12,171.032a vihariṣyāmy anāsaktaḥ sukhī lokān nirāmayaḥ

12,171.032c yathā mā tvaṃ punar naivaṃ duḥkheṣu praṇidhāsyasi

12,171.033a tvayā hi me praṇunnasya gatir anyā na vidyate

12,171.033c tṛṣṇāśokaśramāṇāṃ hi tvaṃ kāma prabhavaḥ sadā

12,171.034a dhananāśo 'dhikaṃ duḥkhaṃ manye sarvamahattaram

12,171.034c jñātayo hy avamanyante mitrāṇi ca dhanacyutam

12,171.035a avajñānasahasrais tu doṣāḥ kaṣṭatarādhane

12,171.035c dhane sukhakalā yā ca sāpi duḥkhair vidhīyate

12,171.036a dhanam asyeti puruṣaṃ purā nighnanti dasyavaḥ

12,171.036c kliśyanti vividhair daṇḍair nityam udvejayanti ca

12,171.037a mandalolupatā duḥkham iti buddhaṃ cirān mayā

12,171.037c yad yad ālambase kāma tat tad evānurudhyase

12,171.038a atattvajño 'si bālaś ca dustoṣo 'pūraṇo 'nalaḥ

12,171.038c naiva tvaṃ vettha sulabhaṃ naiva tvaṃ vettha durlabham

12,171.039a pātālam iva duṣpūro māṃ duḥkhair yoktum icchasi

12,171.039c nāham adya samāveṣṭuṃ śakyaḥ kāma punas tvayā

12,171.040a nirvedam aham āsādya dravyanāśād yadṛcchayā

12,171.040c nirvṛtiṃ paramāṃ prāpya nādya kāmān vicintaye

12,171.041a atikleśān sahāmīha nāhaṃ budhyāmy abuddhimān

12,171.041c nikṛto dhananāśena śaye sarvāṅgavijvaraḥ

12,171.042a parityajāmi kāma tvāṃ hitvā sarvamanogatīḥ

12,171.042c na tvaṃ mayā punaḥ kāma nasyoteneva raṃsyase

12,171.043a kṣamiṣye 'kṣamamāṇānāṃ na hiṃsiṣye ca hiṃsitaḥ

12,171.043c dveṣyamuktaḥ priyaṃ vakṣyāmy anādṛtya tad apriyam

12,171.044a tṛptaḥ svasthendriyo nityaṃ yathālabdhena vartayan

12,171.044c na sakāmaṃ kariṣyāmi tvām ahaṃ śatrum ātmanaḥ

12,171.045a nirvedaṃ nirvṛtiṃ tṛptiṃ śāntiṃ satyaṃ damaṃ kṣamām

12,171.045c sarvabhūtadayāṃ caiva viddhi māṃ śaraṇāgatam

12,171.046a tasmāt kāmaś ca lobhaś ca tṛṣṇā kārpaṇyam eva ca

12,171.046c tyajantu māṃ pratiṣṭhantaṃ sattvastho hy asmi sāṃpratam

12,171.047a prahāya kāmaṃ lobhaṃ ca krodhaṃ pāruṣyam eva ca

12,171.047c nādya lobhavaśaṃ prāpto duḥkhaṃ prāpsyāmy anātmavān

12,171.048a yad yat tyajati kāmānāṃ tat sukhasyābhipūryate

12,171.048c kāmasya vaśago nityaṃ duḥkham eva prapadyate

12,171.049a kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ

12,171.049c kāmakrodhodbhavaṃ duḥkham ahrīr aratir eva ca

12,171.050a eṣa brahmapraviṣṭo 'haṃ grīṣme śītam iva hradam

12,171.050c śāmyāmi parinirvāmi sukham āse ca kevalam

12,171.051a yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham

12,171.051c tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām

12,171.052a ātmanā saptamaṃ kāmaṃ hatvā śatrum ivottamam

12,171.052c prāpyāvadhyaṃ brahmapuraṃ rājeva syām ahaṃ sukhī

12,171.053a etāṃ buddhiṃ samāsthāya maṅkir nirvedam āgataḥ

12,171.053c sarvān kāmān parityajya prāpya brahma mahat sukham

12,171.054a damyanāśakṛte maṅkir amaratvaṃ kilāgamat

12,171.054c acchinat kāmamūlaṃ sa tena prāpa mahat sukham

12,171.055a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,171.055b*0474_01 asminn arthe purā gītaṃ śṛṇu rājan mahātmanā

12,171.055c gītaṃ videharājena janakena praśāmyatā

12,171.056a anantaṃ bata me vittaṃ yasya me nāsti kiṃ cana

12,171.056c mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana

12,171.057a atraivodāharantīmaṃ bodhyasya padasaṃcayam

12,171.057c nirvedaṃ prati vinyastaṃ pratibodha yudhiṣṭhira

12,171.058a bodhyaṃ dāntam ṛṣiṃ rājā nahuṣaḥ paryapṛcchata

12,171.058c nirvedāc chāntim āpannaṃ śāntaṃ prajñānatarpitam

12,171.059a upadeśaṃ mahāprājña śamasyopadiśasva me

12,171.059c kāṃ buddhiṃ samanudhyāya śāntaś carasi nirvṛtaḥ

12,171.060 bodhya uvāca

12,171.060a upadeśena vartāmi nānuśāsmīha kaṃ cana

12,171.060c lakṣaṇaṃ tasya vakṣye 'haṃ tat svayaṃ pravimṛśyatām

12,171.061a piṅgalā kuraraḥ sarpaḥ sāraṅgānveṣaṇaṃ vane

12,171.061c iṣukāraḥ kumārī ca ṣaḍ ete guravo mama

12,171.061d*0475_00 bhīṣma uvāca

12,171.061d*0475_01 āśā balavatī kaṣṭā nairāśyaṃ paramaṃ sukham

12,171.061d*0475_02 āśāṃ nirāśāṃ kṛtvā tu sukhaṃ svapiti piṅgalā

12,171.061d*0475_03 sāmiṣaṃ kuraraṃ dṛṣṭvā vadhyamānaṃ nirāmiṣaiḥ

12,171.061d*0475_04 āmiṣasya parityāgāt kuraraḥ sukham edhate

12,171.061d*0475_05 gṛhārambho hi duḥkhāya na sukhāya kadā cana

12,171.061d*0475_06 sarpaḥ parakṛtaṃ veśma praviśya sukham edhate

12,171.061d*0475_07 sukhaṃ jīvanti munayo bhaikṣyavṛttiṃ samāśritāḥ

12,171.061d*0475_08 adroheṇaiva bhūtānāṃ sāraṅgā iva pakṣiṇaḥ

12,171.061d*0475_09 iṣukāro naraḥ kaś cid iṣāv āhitamānasaḥ

12,171.061d*0475_10 samīpenāpi gacchantaṃ rājānaṃ nāvabuddhavān

12,171.061d*0475_11 bahūnāṃ kalaho nityaṃ dvayoḥ saṃgharṣaṇaṃ dhruvam

12,171.061d*0475_12 ekākī vicariṣyāmi kumārīśaṅkhako yathā

12,172.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,172.001a kena vṛttena vṛttajña vītaśokaś caren mahīm

12,172.001c kiṃ ca kurvan naro loke prāpnoti paramāṃ gatim

12,172.002 bhīṣma uvāca

12,172.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,172.002c prahrādasya ca saṃvādaṃ muner ājagarasya ca

12,172.003a carantaṃ brāhmaṇaṃ kaṃ cit kalyacittam anāmayam

12,172.003c papraccha rājan prahrādo buddhimān prājñasaṃmataḥ

12,172.004a svasthaḥ śakto mṛdur dānto nirvivitso 'nasūyakaḥ

12,172.004c suvāg bahumato loke prājñaś carasi bālavat

12,172.005a naiva prārthayase lābhaṃ nālābheṣv anuśocasi

12,172.005c nityatṛpta iva brahman na kiṃ cid avamanyase

12,172.006a srotasā hriyamāṇāsu prajāsv avimanā iva

12,172.006c dharmakāmārthakāryeṣu kūṭastha iva lakṣyase

12,172.007a nānutiṣṭhasi dharmārthau na kāme cāpi vartase

12,172.007c indriyārthān anādṛtya muktaś carasi sākṣivat

12,172.008a kā nu prajñā śrutaṃ vā kiṃ vṛttir vā kā nu te mune

12,172.008c kṣipram ācakṣva me brahmañ śreyo yad iha manyase

12,172.009a anuyuktaḥ sa medhāvī lokadharmavidhānavit

12,172.009c uvāca ślakṣṇayā vācā prahrādam anapārthayā

12,172.010a paśyan prahrāda bhūtānām utpattim animittataḥ

12,172.010c hrāsaṃ vṛddhiṃ vināśaṃ ca na prahṛṣye na ca vyathe

12,172.011a svabhāvād eva saṃdṛśya vartamānāḥ pravṛttayaḥ

12,172.011c svabhāvaniratāḥ sarvāḥ paritapye na kena cit

12,172.012a paśyan prahrāda saṃyogān viprayogaparāyaṇān

12,172.012c saṃcayāṃś ca vināśāntān na kva cid vidadhe manaḥ

12,172.013a antavanti ca bhūtāni guṇayuktāni paśyataḥ

12,172.013c utpattinidhanajñasya kiṃ kāryam avaśiṣyate

12,172.014a jalajānām api hy antaṃ paryāyeṇopalakṣaye

12,172.014c mahatām api kāyānāṃ sūkṣmāṇāṃ ca mahodadhau

12,172.015a jaṅgamasthāvarāṇāṃ ca bhūtānām asurādhipa

12,172.015c pārthivānām api vyaktaṃ mṛtyuṃ paśyāmi sarvaśaḥ

12,172.016a antarikṣacarāṇāṃ ca dānavottama pakṣiṇām

12,172.016c uttiṣṭhati yathākālaṃ mṛtyur balavatām api

12,172.017a divi saṃcaramāṇāni hrasvāni ca mahānti ca

12,172.017c jyotīṃṣi ca yathākālaṃ patamānāni lakṣaye

12,172.018a iti bhūtāni saṃpaśyann anuṣaktāni mṛtyunā

12,172.018c sarvasāmānyato vidvān kṛtakṛtyaḥ sukhaṃ svape

12,172.019a sumahāntam api grāsaṃ grase labdhaṃ yadṛcchayā

12,172.019c śaye punar abhuñjāno divasāni bahūny api

12,172.020a āsravaty api mām annaṃ punar bahuguṇaṃ bahu

12,172.020c punar alpaguṇaṃ stokaṃ punar naivopapadyate

12,172.021a kaṇān kadā cit khādāmi piṇyākam api ca grase

12,172.021c bhakṣaye śālimāṃsāni bhakṣāṃś coccāvacān punaḥ

12,172.022a śaye kadā cit paryaṅke bhūmāv api punaḥ śaye

12,172.022c prāsāde 'pi ca me śayyā kadā cid upapadyate

12,172.023a dhārayāmi ca cīrāṇi śāṇīṃ kṣaumājināni ca

12,172.023c mahārhāṇi ca vāsāṃsi dhārayāmy aham ekadā

12,172.024a na saṃnipatitaṃ dharmyam upabhogaṃ yadṛcchayā

12,172.024c pratyācakṣe na cāpy enam anurudhye sudurlabham

12,172.025a acalam anidhanaṃ śivaṃ viśokaṃ; śucim atulaṃ viduṣāṃ mate niviṣṭam

12,172.025c anabhimatam asevitaṃ ca mūḍhair; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.026a acalitamatir acyutaḥ svadharmāt; parimitasaṃsaraṇaḥ parāvarajñaḥ

12,172.026c vigatabhayakaṣāyalobhamoho; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.027a aniyataphalabhakṣyabhojyapeyaṃ; vidhipariṇāmavibhaktadeśakālam

12,172.027c hṛdayasukham asevitaṃ kadaryair; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.028a idam idam iti tṛṣṇayābhibhūtaṃ; janam anavāptadhanaṃ viṣīdamānam

12,172.028c nipuṇam anuniśāmya tattvabuddhyā; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.029a bahuvidham anudṛśya cārthahetoḥ; kṛpaṇam ihāryam anāryam āśrayantam

12,172.029c upaśamarucir ātmavān praśānto; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.030a sukham asukham anartham arthalābhaṃ; ratim aratiṃ maraṇaṃ ca jīvitaṃ ca

12,172.030c vidhiniyatam avekṣya tattvato 'haṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.031a apagatabhayarāgamohadarpo; dhṛtimatibuddhisamanvitaḥ praśāntaḥ

12,172.031c upagataphalabhogino niśāmya; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.032a aniyataśayanāsanaḥ prakṛtyā; damaniyamavratasatyaśaucayuktaḥ

12,172.032c apagataphalasaṃcayaḥ prahṛṣṭo; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.033a abhigatam asukhārtham īhanārthair; upagatabuddhir avekṣya cātmasaṃsthaḥ

12,172.033c tṛṣitam aniyataṃ mano niyantuṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.034a na hṛdayam anurudhyate mano vā; priyasukhadurlabhatām anityatāṃ ca

12,172.034c tad ubhayam upalakṣayann ivāhaṃ; vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.034d*0476_01 asulabham upalabhya cārthalābhaṃ

12,172.034d*0476_02 dhṛtimatibuddhiparākramair upetam

12,172.034d*0476_03 budhamanujaniṣevitaṃ samarthair

12,172.034d*0476_04 vratam idam ājagaraṃ śuciś carāmi

12,172.035a bahu kathitam idaṃ hi buddhimadbhiḥ; kavibhir abhiprathayadbhir ātmakīrtim

12,172.035c idam idam iti tatra tatra tat tat; svaparamatair gahanaṃ pratarkayadbhiḥ

12,172.036a tad aham anuniśāmya viprayātaṃ; pṛthag abhipannam ihābudhair manuṣyaiḥ

12,172.036c anavasitam anantadoṣapāraṃ; nṛṣu viharāmi vinītaroṣatṛṣṇaḥ

12,172.037 bhīṣma uvāca

12,172.037a ajagaracaritaṃ vrataṃ mahātmā; ya iha naro 'nucared vinītarāgaḥ

12,172.037c apagatabhayamanyulobhamohaḥ; sa khalu sukhī vihared imaṃ vihāram

12,173.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,173.001a bāndhavāḥ karma vittaṃ vā prajñā veha pitāmaha

12,173.001c narasya kā pratiṣṭhā syād etat pṛṣṭo vadasva me

12,173.002 bhīṣma uvāca

12,173.002a prajñā pratiṣṭhā bhūtānāṃ prajñā lābhaḥ paro mataḥ

12,173.002c prajñā naiḥśreyasī loke prajñā svargo mataḥ satām

12,173.003a prajñayā prāpitārtho hi balir aiśvaryasaṃkṣaye

12,173.003c prahrādo namucir maṅkis tasyāḥ kiṃ vidyate param

12,173.004a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,173.004c indrakāśyapasaṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,173.005a vaiśyaḥ kaś cid ṛṣiṃ tāta kāśyapaṃ saṃśitavratam

12,173.005c rathena pātayām āsa śrīmān dṛptas tapasvinam

12,173.006a ārtaḥ sa patitaḥ kruddhas tyaktvātmānam athābravīt

12,173.006c mariṣyāmy adhanasyeha jīvitārtho na vidyate

12,173.007a tathā mumūrṣum āsīnam akūjantam acetasam

12,173.007c indraḥ sṛgālarūpeṇa babhāṣe kruddhamānasam

12,173.008a manuṣyayonim icchanti sarvabhūtāni sarvaśaḥ

12,173.008c manuṣyatve ca vipratvaṃ sarva evābhinandati

12,173.009a manuṣyo brāhmaṇaś cāsi śrotriyaś cāsi kāśyapa

12,173.009c sudurlabham avāpyaitad adoṣān martum icchasi

12,173.010a sarve lābhāḥ sābhimānā iti satyā bata śrutiḥ

12,173.010c saṃtoṣaṇīyarūpo 'si lobhād yad abhimanyase

12,173.011a aho siddhārthatā teṣāṃ yeṣāṃ santīha pāṇayaḥ

12,173.011c pāṇimadbhyaḥ spṛhāsmākaṃ yathā tava dhanasya vai

12,173.012a na pāṇilābhād adhiko lābhaḥ kaś cana vidyate

12,173.012c apāṇitvād vayaṃ brahman kaṇṭakān noddharāmahe

12,173.012d*0477_01 jantūn uccāvacān aṅge daśato na kaṣāma ca

12,173.013a atha yeṣāṃ punaḥ pāṇī devadattau daśāṅgulī

12,173.013c uddharanti kṛmīn aṅgād daśamānān kaṣanti ca

12,173.014a himavarṣātapānāṃ ca paritrāṇāni kurvate

12,173.014c celam annaṃ sukhaṃ śayyāṃ nivātaṃ copabhuñjate

12,173.015a adhiṣṭhāya ca gāṃ loke bhuñjate vāhayanti ca

12,173.015c upāyair bahubhiś caiva vaśyān ātmani kurvate

12,173.016a ye khalv ajihvāḥ kṛpaṇā alpaprāṇā apāṇayaḥ

12,173.016c sahante tāni duḥkhāni diṣṭyā tvaṃ na tathā mune

12,173.017a diṣṭyā tvaṃ na sṛgālo vai na kṛmir na ca mūṣakaḥ

12,173.017c na sarpo na ca maṇḍūko na cānyaḥ pāpayonijaḥ

12,173.018a etāvatāpi lābhena toṣṭum arhasi kāśyapa

12,173.018c kiṃ punar yo 'si sattvānāṃ sarveṣāṃ brāhmaṇottamaḥ

12,173.019a ime māṃ kṛmayo 'danti teṣām uddharaṇāya me

12,173.019c nāsti śaktir apāṇitvāt paśyāvasthām imāṃ mama

12,173.020a akāryam iti caivemaṃ nātmānaṃ saṃtyajāmy aham

12,173.020c netaḥ pāpīyasīṃ yoniṃ pateyam aparām iti

12,173.021a madhye vai pāpayonīnāṃ sārgālī yām ahaṃ gataḥ

12,173.021c pāpīyasyo bahutarā ito 'nyāḥ pāpayonayaḥ

12,173.022a jātyaivaike sukhatarāḥ santy anye bhṛśaduḥkhitāḥ

12,173.022c naikāntasukham eveha kva cit paśyāmi kasya cit

12,173.023a manuṣyā hy āḍhyatāṃ prāpya rājyam icchanty anantaram

12,173.023c rājyād devatvam icchanti devatvād indratām api

12,173.024a bhaves tvaṃ yady api tv āḍhyo na rājā na ca daivatam

12,173.024c devatvaṃ prāpya cendratvaṃ naiva tuṣyes tathā sati

12,173.025a na tṛptiḥ priyalābhe 'sti tṛṣṇā nādbhiḥ praśāmyati

12,173.025c saṃprajvalati sā bhūyaḥ samidbhir iva pāvakaḥ

12,173.026a asty eva tvayi śoko vai harṣaś cāsti tathā tvayi

12,173.026c sukhaduḥkhe tathā cobhe tatra kā paridevanā

12,173.027a paricchidyaiva kāmānāṃ sarveṣāṃ caiva karmaṇām

12,173.027c mūlaṃ rundhīndriyagrāmaṃ śakuntān iva pañjare

12,173.027d*0478_01 na dvitīyasya śirasaś chedanaṃ vidyate kva cit

12,173.027d*0478_02 na ca pāṇes tṛtīyasya yan nāsti na tato bhayam

12,173.028a na khalv apy arasajñasya kāmaḥ kva cana jāyate

12,173.028c saṃsparśād darśanād vāpi śravaṇād vāpi jāyate

12,173.029a na tvaṃ smarasi vāruṇyā laṭvākānāṃ ca pakṣiṇām

12,173.029c tābhyāṃ cābhyadhiko bhakṣyo na kaś cid vidyate kva cit

12,173.030a yāni cānyāni dūreṣu bhakṣyabhojyāni kāśyapa

12,173.030c yeṣām abhuktapūrvaṃ te teṣām asmṛtir eva ca

12,173.031a aprāśanam asaṃsparśam asaṃdarśanam eva ca

12,173.031c puruṣasyaiṣa niyamo manye śreyo na saṃśayaḥ

12,173.032a pāṇimanto dhanair yuktā balavanto na saṃśayaḥ

12,173.032c manuṣyā mānuṣair eva dāsatvam upapāditāḥ

12,173.033a vadhabandhaparikleśaiḥ kliśyante ca punaḥ punaḥ

12,173.033c te khalv api ramante ca modante ca hasanti ca

12,173.034a apare bāhubalinaḥ kṛtavidyā manasvinaḥ

12,173.034c jugupsitāṃ sukṛpaṇāṃ pāpāṃ vṛttim upāsate

12,173.035a utsahante ca te vṛttim anyām apy upasevitum

12,173.035c svakarmaṇā tu niyataṃ bhavitavyaṃ tu tat tathā

12,173.036a na pulkaso na caṇḍāla ātmānaṃ tyaktum icchati

12,173.036c asaṃtuṣṭaḥ svayā yonyā māyāṃ paśyasva yādṛśīm

12,173.037a dṛṣṭvā kuṇīn pakṣahatān manuṣyān āmayāvinaḥ

12,173.037c susaṃpūrṇaḥ svayā yonyā labdhalābho 'si kāśyapa

12,173.038a yadi brāhmaṇa dehas te nirātaṅko nirāmayaḥ

12,173.038c aṅgāni ca samagrāṇi na ca lokeṣu dhikkṛtaḥ

12,173.039a na kena cit pravādena satyenaivāpahāriṇā

12,173.039c dharmāyottiṣṭha viprarṣe nātmānaṃ tyaktum arhasi

12,173.040a yadi brahmañ śṛṇoṣy etac chraddadhāsi ca me vacaḥ

12,173.040c vedoktasya ca dharmasya phalaṃ mukhyam avāpsyasi

12,173.041a svādhyāyam agnisaṃskāram apramatto 'nupālaya

12,173.041c satyaṃ damaṃ ca dānaṃ ca spardhiṣṭhā mā ca kena cit

12,173.042a ye ke cana svadhyayanāḥ prāptā yajanayājanam

12,173.042c kathaṃ te jātu śoceyur dhyāyeyur vāpy aśobhanam

12,173.043a icchantas te vihārāya sukhaṃ mahad avāpnuyuḥ

12,173.043c uta jātāḥ sunakṣatre sutīrthāḥ sumuhūrtajāḥ

12,173.043d*0479_01 yajñadānaprajehāyāṃ yatante śaktipūrvakam

12,173.044a nakṣatreṣv āsureṣv anye dustīrthā durmuhūrtajāḥ

12,173.044c saṃpatanty āsurīṃ yoniṃ yajñaprasavavarjitām

12,173.045a aham āsaṃ paṇḍitako haituko vedanindakaḥ

12,173.045c ānvīkṣikīṃ tarkavidyām anurakto nirarthikām

12,173.046a hetuvādān pravaditā vaktā saṃsatsu hetumat

12,173.046c ākroṣṭā cābhivaktā ca brahmayajñeṣu vai dvijān

12,173.047a nāstikaḥ sarvaśaṅkī ca mūrkhaḥ paṇḍitamānikaḥ

12,173.047c tasyeyaṃ phalanirvṛttiḥ sṛgālatvaṃ mama dvija

12,173.048a api jātu tathā tat syād ahorātraśatair api

12,173.048c yad ahaṃ mānuṣīṃ yoniṃ sṛgālaḥ prāpnuyāṃ punaḥ

12,173.049a saṃtuṣṭaś cāpramattaś ca yajñadānataporatiḥ

12,173.049c jñeyajñātā bhaveyaṃ vai varjyavarjayitā tathā

12,173.050a tataḥ sa munir utthāya kāśyapas tam uvāca ha

12,173.050c aho batāsi kuśalo buddhimān iti vismitaḥ

12,173.051a samavaikṣata taṃ vipro jñānadīrgheṇa cakṣuṣā

12,173.051c dadarśa cainaṃ devānām indraṃ devaṃ śacīpatim

12,173.052a tataḥ saṃpūjayām āsa kāśyapo harivāhanam

12,173.052c anujñātaś ca tenātha praviveśa svam āśramam

12,174.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,174.001a yady asti dattam iṣṭaṃ vā tapas taptaṃ tathaiva ca

12,174.001c gurūṇāṃ cāpi śuśrūṣā tan me brūhi pitāmaha

12,174.001d*0480_01 yathāsmiṃś ca tathā tatra jānīyāṃ nṛpasattama

12,174.001d*0480_02 duṣkartāro yathā loke yat kurvanti tathā śṛṇu

12,174.002 bhīṣma uvāca

12,174.002a ātmanānarthayuktena pāpe niviśate manaḥ

12,174.002c sa karma kaluṣaṃ kṛtvā kleśe mahati dhīyate

12,174.003a durbhikṣād eva durbhikṣaṃ kleśāt kleśaṃ bhayād bhayam

12,174.003c mṛtebhyaḥ pramṛtaṃ yānti daridrāḥ pāpakāriṇaḥ

12,174.004a utsavād utsavaṃ yānti svargāt svargaṃ sukhāt sukham

12,174.004c śraddadhānāś ca dāntāś ca dhanāḍhyāḥ śubhakāriṇaḥ

12,174.005a vyālakuñjaradurgeṣu sarpacorabhayeṣu ca

12,174.005c hastāvāpena gacchanti nāstikāḥ kim ataḥ param

12,174.006a priyadevātitheyāś ca vadānyāḥ priyasādhavaḥ

12,174.006c kṣemyam ātmavatāṃ mārgam āsthitā hastadakṣiṇam

12,174.007a pulākā iva dhānyeṣu puttikā iva pakṣiṣu

12,174.007c tadvidhās te manuṣyeṣu yeṣāṃ dharmo na kāraṇam

12,174.008a suśīghram api dhāvantaṃ vidhānam anudhāvati

12,174.008c śete saha śayānena yena yena yathā kṛtam

12,174.009a upatiṣṭhati tiṣṭhantaṃ gacchantam anugacchati

12,174.009c karoti kurvataḥ karma chāyevānuvidhīyate

12,174.010a yena yena yathā yad yat purā karma samācitam

12,174.010c tat tad eva naro bhuṅkte nityaṃ vihitam ātmanā

12,174.011a svakarmaphalavikṣiptaṃ vidhānaparirakṣitam

12,174.011c bhūtagrāmam imaṃ kālaḥ samantāt parikarṣati

12,174.012a acodyamānāni yathā puṣpāṇi ca phalāni ca

12,174.012c svakālaṃ nātivartante tathā karma purākṛtam

12,174.013a saṃmānaś cāvamānaś ca lābhālābhau kṣayodayau

12,174.013c pravṛttā vinivartante vidhānānte punaḥ punaḥ

12,174.014a ātmanā vihitaṃ duḥkham ātmanā vihitaṃ sukham

12,174.014c garbhaśayyām upādāya bhujyate paurvadehikam

12,174.015a bālo yuvā ca vṛddhaś ca yat karoti śubhāśubham

12,174.015c tasyāṃ tasyām avasthāyāṃ bhuṅkte janmani janmani

12,174.016a yathā dhenusahasreṣu vatso vindati mātaram

12,174.016c tathā pūrvakṛtaṃ karma kartāram anugacchati

12,174.017a samunnam agrato vastraṃ paścāc chudhyati karmaṇā

12,174.017b*0481_01 duṣkarmāpi tathā paścāt pūyate puṇyakarmaṇā

12,174.017b*0481_02 tapasā tapyate dehas tapasā vindate mahat

12,174.017c upavāsaiḥ prataptānāṃ dīrghaṃ sukham anantakam

12,174.018a dīrghakālena tapasā sevitena tapovane

12,174.018c dharmanirdhūtapāpānāṃ saṃsidhyante manorathāḥ

12,174.019a śakunīnām ivākāśe matsyānām iva codake

12,174.019c padaṃ yathā na dṛśyeta tathā jñānavidāṃ gatiḥ

12,174.020a alam anyair upālambhaiḥ kīrtitaiś ca vyatikramaiḥ

12,174.020c peśalaṃ cānurūpaṃ ca kartavyaṃ hitam ātmanaḥ

12,175.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,175.001a kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam

12,175.001c pralaye ca kam abhyeti tan me brūhi pitāmaha

12,175.002a sasāgaraḥ sagaganaḥ saśailaḥ sabalāhakaḥ

12,175.002c sabhūmiḥ sāgnipavano loko 'yaṃ kena nirmitaḥ

12,175.003a kathaṃ sṛṣṭāni bhūtāni kathaṃ varṇavibhaktayaḥ

12,175.003c śaucāśaucaṃ kathaṃ teṣāṃ dharmādharmāv atho katham

12,175.004a kīdṛśo jīvatāṃ jīvaḥ kva vā gacchanti ye mṛtāḥ

12,175.004c asmāl lokād amuṃ lokaṃ sarvaṃ śaṃsatu no bhavān

12,175.005 bhīṣma uvāca

12,175.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,175.005c bhṛguṇābhihitaṃ śreṣṭhaṃ bharadvājāya pṛcchate

12,175.006a kailāsaśikhare dṛṣṭvā dīpyamānam ivaujasā

12,175.006c bhṛguṃ maharṣim āsīnaṃ bharadvājo 'nvapṛcchata

12,175.007a sasāgaraḥ sagaganaḥ saśailaḥ sabalāhakaḥ

12,175.007c sabhūmiḥ sāgnipavano loko 'yaṃ kena nirmitaḥ

12,175.008a kathaṃ sṛṣṭāni bhūtāni kathaṃ varṇavibhaktayaḥ

12,175.008c śaucāśaucaṃ kathaṃ teṣāṃ dharmādharmāv atho katham

12,175.009a kīdṛśo jīvatāṃ jīvaḥ kva vā gacchanti ye mṛtāḥ

12,175.009c paralokam imaṃ cāpi sarvaṃ śaṃsatu no bhavān

12,175.010a evaṃ sa bhagavān pṛṣṭo bharadvājena saṃśayam

12,175.010c maharṣir brahmasaṃkāśaḥ sarvaṃ tasmai tato 'bravīt

12,175.010d*0482_00 bhṛgur uvāca

12,175.010d*0482_01 nārāyaṇābhidhānasya kūṭasthasyākṣarātmanaḥ

12,175.010d*0482_02 avyaktasyāprameyasya prakṛtoparatasya ca

12,175.010d*0482_03 evaṃbhūtaḥ sa vai devaḥ puruṣaṃ cāsṛjad dvidhā

12,175.010d*0483_00 bhṛgur uvāca

12,175.010d*0483_01 nārāyaṇo jaganmūrtir antarātmā sanātanaḥ

12,175.010d*0483_02 kūṭastho 'kṣara avyakto nirlepo vyāpakaḥ prabhuḥ

12,175.010d*0483_03 prakṛteḥ parato nityam indriyair apy agocaraḥ

12,175.010d*0483_04 sa sisṛkṣuḥ sahasrāṃśād asṛjat puruṣaṃ prabhuḥ

12,175.011a mānaso nāma vikhyātaḥ śrutapūrvo maharṣibhiḥ

12,175.011c anādinidhano devas tathābhedyo 'jarāmaraḥ

12,175.012a avyakta iti vikhyātaḥ śāśvato 'thākṣaro 'vyayaḥ

12,175.012c yataḥ sṛṣṭāni bhūtāni jāyante ca mriyanti ca

12,175.013a so 'sṛjat prathamaṃ devo mahāntaṃ nāma nāmataḥ

12,175.013b*0484_01 mahān sasarjāhaṃkāraṃ sa cāpi bhagavān atha

12,175.013c ākāśam iti vikhyātaṃ sarvabhūtadharaḥ prabhuḥ

12,175.014a ākāśād abhavad vāri salilād agnimārutau

12,175.014c agnimārutasaṃyogāt tataḥ samabhavan mahī

12,175.015a tatas tejomayaṃ divyaṃ padmaṃ sṛṣṭaṃ svayaṃbhuvā

12,175.015c tasmāt padmāt samabhavad brahmā vedamayo nidhiḥ

12,175.016a ahaṃkāra iti khyātaḥ sarvabhūtātmabhūtakṛt

12,175.016c brahmā vai sumahātejā ya ete pañca dhātavaḥ

12,175.017a śailās tasyāsthisaṃjñās tu medo māṃsaṃ ca medinī

12,175.017c samudrās tasya rudhiram ākāśam udaraṃ tathā

12,175.018a pavanaś caiva niḥśvāsas tejo 'gnir nimnagāḥ sirāḥ

12,175.018c agnīṣomau tu candrārkau nayane tasya viśrute

12,175.019a nabhaś cordhvaṃ śiras tasya kṣitiḥ pādau diśo bhujau

12,175.019c durvijñeyo hy anantatvāt siddhair api na saṃśayaḥ

12,175.020a sa eva bhagavān viṣṇur ananta iti viśrutaḥ

12,175.020c sarvabhūtātmabhūtastho durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ

12,175.021a ahaṃkārasya yaḥ sraṣṭā sarvabhūtabhavāya vai

12,175.021c yataḥ samabhavad viśvaṃ pṛṣṭo 'haṃ yad iha tvayā

12,175.022 bharadvāja uvāca

12,175.022a gaganasya diśāṃ caiva bhūtalasyānilasya ca

12,175.022c kāny atra parimāṇāni saṃśayaṃ chindhi me 'rthataḥ

12,175.023 bhṛgur uvāca

12,175.023a anantam etad ākāśaṃ siddhacāraṇasevitam

12,175.023c ramyaṃ nānāśrayākīrṇaṃ yasyānto nādhigamyate

12,175.024a ūrdhvaṃ gater adhastāt tu candrādityau na dṛśyataḥ

12,175.024c tatra devāḥ svayaṃ dīptā bhāsvarāś cāgnivarcasaḥ

12,175.025a te cāpy antaṃ na paśyanti nabhasaḥ prathitaujasaḥ

12,175.025c durgamatvād anantatvād iti me viddhi mānada

12,175.026a upariṣṭopariṣṭāt tu prajvaladbhiḥ svayaṃprabhaiḥ

12,175.026c niruddham etad ākāśam aprameyaṃ surair api

12,175.027a pṛthivyante samudrās tu samudrānte tamaḥ smṛtam

12,175.027c tamaso 'nte jalaṃ prāhur jalasyānte 'gnir eva ca

12,175.028a rasātalānte salilaṃ jalānte pannagādhipaḥ

12,175.028c tadante punar ākāśam ākāśānte punar jalam

12,175.029a evam antaṃ bhagavataḥ pramāṇaṃ salilasya ca

12,175.029c agnimārutatoyebhyo durjñeyaṃ daivatair api

12,175.030a agnimārutatoyānāṃ varṇāḥ kṣititalasya ca

12,175.030c ākāśasadṛśā hy ete bhidyante tattvadarśanāt

12,175.031a paṭhanti caiva munayaḥ śāstreṣu vividheṣu ca

12,175.031c trailokye sāgare caiva pramāṇaṃ vihitaṃ yathā

12,175.031e adṛśyāya tv agamyāya kaḥ pramāṇam udāharet

12,175.032a siddhānāṃ devatānāṃ ca yadā parimitā gatiḥ

12,175.032c tadā gauṇam anantasya nāmānanteti viśrutam

12,175.032e nāmadheyānurūpasya mānasasya mahātmanaḥ

12,175.033a yadā tu divyaṃ tadrūpaṃ hrasate vardhate punaḥ

12,175.033c ko 'nyas tad vedituṃ śakto yo 'pi syāt tadvidho 'paraḥ

12,175.034a tataḥ puṣkarataḥ sṛṣṭaḥ sarvajño mūrtimān prabhuḥ

12,175.034c brahmā dharmamayaḥ pūrvaḥ prajāpatir anuttamaḥ

12,175.035 bharadvāja uvāca

12,175.035a puṣkarād yadi saṃbhūto jyeṣṭhaṃ bhavati puṣkaram

12,175.035c brahmāṇaṃ pūrvajaṃ cāha bhavān saṃdeha eva me

12,175.036 bhṛgur uvāca

12,175.036a mānasasyeha yā mūrtir brahmatvaṃ samupāgatā

12,175.036c tasyāsanavidhānārthaṃ pṛthivī padmam ucyate

12,175.037a karṇikā tasya padmasya merur gaganam ucchritaḥ

12,175.037c tasya madhye sthito lokān sṛjate jagataḥ prabhuḥ

12,176.001 bharadvāja uvāca

12,176.001a prajāvisargaṃ vividhaṃ kathaṃ sa sṛjate prabhuḥ

12,176.001c merumadhye sthito brahmā tad brūhi dvijasattama

12,176.001d*0485_01 merumadhye sthito brahmā kathaṃ sa sasṛje prajāḥ

12,176.001d*0485_02 etan me sarvam ācakṣva yāthātathyena pṛcchataḥ

12,176.002 bhṛgur uvāca

12,176.002a prajāvisargaṃ vividhaṃ mānaso manasāsṛjat

12,176.002c saṃdhukṣaṇārthaṃ bhūtānāṃ sṛṣṭaṃ prathamato jalam

12,176.003a yat prāṇāḥ sarvabhūtānāṃ vardhante yena ca prajāḥ

12,176.003c parityaktāś ca naśyanti tenedaṃ sarvam āvṛtam

12,176.004a pṛthivī parvatā meghā mūrtimantaś ca ye pare

12,176.004c sarvaṃ tad vāruṇaṃ jñeyam āpas tastambhire punaḥ

12,176.005 bharadvāja uvāca

12,176.005a kathaṃ salilam utpannaṃ kathaṃ caivāgnimārutau

12,176.005c kathaṃ ca medinī sṛṣṭety atra me saṃśayo mahān

12,176.006 bhṛgur uvāca

12,176.006a brahmakalpe purā brahman brahmarṣīṇāṃ samāgame

12,176.006c lokasaṃbhavasaṃdehaḥ samutpanno mahātmanām

12,176.007a te 'tiṣṭhan dhyānam ālambya maunam āsthāya niścalāḥ

12,176.007c tyaktāhārāḥ pavanapā divyaṃ varṣaśataṃ dvijāḥ

12,176.008a teṣāṃ dharmamayī vāṇī sarveṣāṃ śrotram āgamat

12,176.008c divyā sarasvatī tatra saṃbabhūva nabhastalāt

12,176.009a purā stimitaniḥśabdam ākāśam acalopamam

12,176.009c naṣṭacandrārkapavanaṃ prasuptam iva saṃbabhau

12,176.010a tataḥ salilam utpannaṃ tamasīvāparaṃ tamaḥ

12,176.010c tasmāc ca salilotpīḍād udatiṣṭhata mārutaḥ

12,176.011a yathā bhājanam acchidraṃ niḥśabdam iva lakṣyate

12,176.011c tac cāmbhasā pūryamāṇaṃ saśabdaṃ kurute 'nilaḥ

12,176.012a tathā salilasaṃruddhe nabhaso 'nte nirantare

12,176.012c bhittvārṇavatalaṃ vāyuḥ samutpatati ghoṣavān

12,176.013a sa eṣa carate vāyur arṇavotpīḍasaṃbhavaḥ

12,176.013c ākāśasthānam āsādya praśāntiṃ nādhigacchati

12,176.014a tasmin vāyvambusaṃgharṣe dīptatejā mahābalaḥ

12,176.014c prādurbhavaty ūrdhvaśikhaḥ kṛtvā vitimiraṃ nabhaḥ

12,176.015a agniḥ pavanasaṃyuktaḥ khāt samutpatate jalam

12,176.015c so 'gnir mārutasaṃyogād ghanatvam upapadyate

12,176.016a tasyākāśe nipatitaḥ snehas tiṣṭhati yo 'paraḥ

12,176.016c sa saṃghātatvam āpanno bhūmitvam upagacchati

12,176.017a rasānāṃ sarvagandhānāṃ snehānāṃ prāṇināṃ tathā

12,176.017c bhūmir yonir iha jñeyā yasyāṃ sarvaṃ prasūyate

12,177.001 bharadvāja uvāca

12,177.001a ete te dhātavaḥ pañca brahmā yān asṛjat purā

12,177.001c āvṛtā yair ime lokā mahābhūtābhisaṃjñitaiḥ

12,177.002a yad āsṛjat sahasrāṇi bhūtānāṃ sa mahāmatiḥ

12,177.002c pañcānām eva bhūtatvaṃ kathaṃ samupapadyate

12,177.003 bhṛgur uvāca

12,177.003a amitānāṃ mahāśabdo yānti bhūtāni saṃbhavam

12,177.003c tatas teṣāṃ mahābhūtaśabdo 'yam upapadyate

12,177.004a ceṣṭā vayūḥ kham ākāśam ūṣmāgniḥ salilaṃ dravaḥ

12,177.004c pṛthivī cātra saṃghātaḥ śarīraṃ pāñcabhautikam

12,177.005a ity etaiḥ pañcabhir bhūtair yuktaṃ sthāvarajaṅgamam

12,177.005c śrotraṃ ghrāṇaṃ rasaḥ sparśo dṛṣṭiś cendriyasaṃjñitāḥ

12,177.006 bharadvāja uvāca

12,177.006a pañcabhir yadi bhūtais tu yuktāḥ sthāvarajaṅgamāḥ

12,177.006c sthāvarāṇāṃ na dṛśyante śarīre pañca dhātavaḥ

12,177.007a anūṣmaṇām aceṣṭānāṃ ghanānāṃ caiva tattvataḥ

12,177.007c vṛkṣāṇāṃ nopalabhyante śarīre pañca dhātavaḥ

12,177.008a na śṛṇvanti na paśyanti na gandharasavedinaḥ

12,177.008c na ca sparśaṃ vijānanti te kathaṃ pāñcabhautikāḥ

12,177.009a adravatvād anagnitvād abhaumatvād avāyutaḥ

12,177.009c ākāśasyāprameyatvād vṛkṣāṇāṃ nāsti bhautikam

12,177.010 bhṛgur uvāca

12,177.010a ghanānām api vṛkṣāṇām ākāśo 'sti na saṃśayaḥ

12,177.010c teṣāṃ puṣpaphale vyaktir nityaṃ samupalabhyate

12,177.011a ūṣmato glānaparṇānāṃ tvak phalaṃ puṣpam eva ca

12,177.011c mlāyate caiva śīte na sparśas tenātra vidyate

12,177.012a vāyvagnyaśaniniṣpeṣaiḥ phalapuṣpaṃ viśīryate

12,177.012c śrotreṇa gṛhyate śabdas tasmāc chṛṇvanti pādapāḥ

12,177.013a vallī veṣṭayate vṛkṣaṃ sarvataś caiva gacchati

12,177.013c na hy adṛṣṭeś ca mārgo 'sti tasmāt paśyanti pādapāḥ

12,177.014a puṇyāpuṇyais tathā gandhair dhūpaiś ca vividhair api

12,177.014c arogāḥ puṣpitāḥ santi tasmāj jighranti pādapāḥ

12,177.015a pādaiḥ salilapānaṃ ca vyādhīnām api darśanam

12,177.015c vyādhipratikriyatvāc ca vidyate rasanaṃ drume

12,177.016a vaktreṇotpalanālena yathordhvaṃ jalam ādadet

12,177.016c tathā pavanasaṃyuktaḥ pādaiḥ pibati pādapaḥ

12,177.017a grahaṇāt sukhaduḥkhasya chinnasya ca virohaṇāt

12,177.017c jīvaṃ paśyāmi vṛkṣāṇām acaitanyaṃ na vidyate

12,177.018a tena taj jalam ādattaṃ jarayaty agnimārutau

12,177.018c āhārapariṇāmāc ca sneho vṛddhiś ca jāyate

12,177.019a jaṅgamānāṃ ca sarveṣāṃ śarīre pañca dhātavaḥ

12,177.019c pratyekaśaḥ prabhidyante yaiḥ śarīraṃ viceṣṭate

12,177.020a tvak ca māṃsaṃ tathāsthīni majjā snāyu ca pañcamam

12,177.020c ity etad iha saṃkhyātaṃ śarīre pṛthivīmayam

12,177.021a tejo 'gniś ca tathā krodhaś cakṣur ūṣmā tathaiva ca

12,177.021c agnir jarayate cāpi pañcāgneyāḥ śarīriṇaḥ

12,177.022a śrotraṃ ghrāṇam athāsyaṃ ca hṛdayaṃ koṣṭham eva ca

12,177.022c ākāśāt prāṇinām ete śarīre pañca dhātavaḥ

12,177.023a śleṣmā pittam atha svedo vasā śoṇitam eva ca

12,177.023c ity āpaḥ pañcadhā dehe bhavanti prāṇināṃ sadā

12,177.024a prāṇāt praṇīyate prāṇī vyānād vyāyacchate tathā

12,177.024c gacchaty apāno 'vāk caiva samāno hṛdy avasthitaḥ

12,177.025a udānād ucchvasiti ca pratibhedāc ca bhāṣate

12,177.025c ity ete vāyavaḥ pañca ceṣṭayantīha dehinam

12,177.026a bhūmer gandhaguṇān vetti rasaṃ cādbhyaḥ śarīravān

12,177.026c jyotiḥ paśyati cakṣurbhyāṃ sparśaṃ vetti ca vāyunā

12,177.026d*0486_01 gandhaḥ sparśo raso rūpaṃ śabdaś cātra guṇāḥ smṛtāḥ

12,177.026d*0487_01 śabdaṃ śṛṇoti ca tathā ākāśāt tu śarīravān

12,177.026d*0487_02 śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca bhūguṇaḥ

12,177.027a tasya gandhasya vakṣyāmi vistarābhihitān guṇān

12,177.027c iṣṭaś cāniṣṭagandhaś ca madhuraḥ kaṭur eva ca

12,177.028a nirhārī saṃhataḥ snigdho rūkṣo viśada eva ca

12,177.028c evaṃ navavidho jñeyaḥ pārthivo gandhavistaraḥ

12,177.029a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpāṃ guṇāḥ smṛtāḥ

12,177.029c rasajñānaṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu

12,177.030a raso bahuvidhaḥ proktaḥ sūribhiḥ prathitātmabhiḥ

12,177.030c madhuro lavaṇas tiktaḥ kaṣāyo 'mlaḥ kaṭus tathā

12,177.030e eṣa ṣaḍvidhavistāro raso vārimayaḥ smṛtaḥ

12,177.031a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca triguṇaṃ jyotir ucyate

12,177.031c jyotiḥ paśyati rūpāṇi rūpaṃ ca bahudhā smṛtam

12,177.032a hrasvo dīrghas tathā sthūlaś caturasro 'ṇu vṛttavān

12,177.032c śuklaḥ kṛṣṇas tathā rakto nīlaḥ pīto 'ruṇas tathā

12,177.032e evaṃ dvādaśavistāro jyotīrūpaguṇaḥ smṛtaḥ

12,177.033a śabdasparśau tu vijñeyau dviguṇo vāyur ucyate

12,177.033c vāyavyas tu guṇaḥ sparśaḥ sparśaś ca bahudhā smṛtaḥ

12,177.034a kaṭhinaś cikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchalo mṛdudāruṇaḥ

12,177.034c uṣṇaḥ śītaḥ sukho duḥkhaḥ snigdho viśada eva ca

12,177.034d*0488_01 tathā kharo mṛduḥ ślakṣṇo laghur gurutaro 'pi ca

12,177.034e evaṃ dvādaśavistāro vāyavyo guṇa ucyate

12,177.035a tatraikaguṇam ākāśaṃ śabda ity eva tat smṛtam

12,177.035c tasya śabdasya vakṣyāmi vistaraṃ vividhātmakam

12,177.035d*0489_01 śānto ghoraś ca mūḍhaś ca tān asaṃgharṣajas tathā

12,177.036a ṣaḍja ṛṣabhagāndhārau madhyamaḥ pañcamas tathā

12,177.036c dhaivataś cāpi vijñeyas tathā cāpi niṣādakaḥ

12,177.037a eṣa saptavidhaḥ prokto guṇa ākāśalakṣaṇaḥ

12,177.037c traisvaryeṇa tu sarvatra sthito 'pi paṭahādiṣu

12,177.037d*0490_01 mṛdaṅgabherīśaṅkhānāṃ stanayitno rathasya ca

12,177.037d*0490_02 yaḥ kaś cic chrūyate śabdaḥ prāṇino 'prāṇino 'pi vā

12,177.037d*0490_03 eteṣām eva sarveṣāṃ viṣaye saṃprakīrtitaḥ

12,177.037d*0490_04 evaṃ bahuvidhākāraḥ śabda ākāśasaṃbhavaḥ

12,177.038a ākāśajaṃ śabdam āhur ebhir vāyuguṇaiḥ saha

12,177.038c avyāhataiś cetayate na vetti viṣamāgataiḥ

12,177.039a āpyāyante ca te nityaṃ dhātavas tais tu dhātubhiḥ

12,177.039c āpo 'gnir mārutaś caiva nityaṃ jāgrati dehiṣu

12,177.039d*0491_01 mūlam ete śarīrasya vyāpya prāṇān iha sthitāḥ

12,178.001 bharadvāja uvāca

12,178.001a pārthivaṃ dhātum āśritya śārīro 'gniḥ kathaṃ bhavet

12,178.001c avakāśaviśeṣeṇa kathaṃ vartayate 'nilaḥ

12,178.002 bhṛgur uvāca

12,178.002a vāyor gatim ahaṃ brahman kīrtayiṣyāmi te 'nagha

12,178.002c prāṇinām anilo dehān yathā ceṣṭayate balī

12,178.003a śrito mūrdhānam agnis tu śarīraṃ paripālayan

12,178.003c prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate

12,178.004a sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ

12,178.004c mano buddhir ahaṃkāro bhūtāni viṣayāś ca saḥ

12,178.005a evaṃ tv iha sa sarvatra prāṇena paripālyate

12,178.005c pṛṣṭhataś ca samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ

12,178.006a vastimūlaṃ gudaṃ caiva pāvakaṃ ca samāśritaḥ

12,178.006c vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate

12,178.007a prayatne karmaṇi bale ya ekas triṣu vartate

12,178.007c udāna iti taṃ prāhur adhyātmaviduṣo janāḥ

12,178.008a saṃdhiṣv api ca sarveṣu saṃniviṣṭas tathānilaḥ

12,178.008c śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiśyate

12,178.009a dhātuṣv agnis tu vitataḥ samānena samīritaḥ

12,178.009c rasān dhātūṃś ca doṣāṃś ca vartayann avatiṣṭhati

12,178.010a apānaprāṇayor madhye prāṇāpānasamāhitaḥ

12,178.010c samanvitaḥ svadhiṣṭhānaḥ samyak pacati pāvakaḥ

12,178.011a āsyaṃ hi pāyusaṃyuktam ante syād gudasaṃjñitam

12,178.011c srotas tasmāt prajāyante sarvasrotāṃsi dehinām

12,178.012a prāṇānāṃ saṃnipātāc ca saṃnipātaḥ prajāyate

12,178.012c ūṣmā cāgnir iti jñeyo yo 'nnaṃ pacati dehinām

12,178.013a agnivegavahaḥ prāṇo gudānte pratihanyate

12,178.013c sa ūrdhvam āgamya punaḥ samutkṣipati pāvakam

12,178.014a pakvāśayas tv adho nābher ūrdhvam āmāśayaḥ sthitaḥ

12,178.014c nābhimadhye śarīrasya sarve prāṇāḥ samāhitāḥ

12,178.015a prasṛtā hṛdayāt sarve tiryag ūrdhvam adhas tathā

12,178.015c vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ

12,178.016a eṣa mārgo 'tha yogānāṃ yena gacchanti tat padam

12,178.016c jitaklamāsanā dhīrā mūrdhany ātmānam ādadhuḥ

12,178.017a evaṃ sarveṣu vihitaḥ prāṇāpāneṣu dehinām

12,178.017c tasmin sthito nityam agniḥ sthālyām iva samāhitaḥ

12,179.001 bharadvāja uvāca

12,179.001a yadi prāṇāyate vāyur vāyur eva viceṣṭate

12,179.001c śvasity ābhāṣate caiva tasmāj jīvo nirarthakaḥ

12,179.002a yady ūṣmabhāva āgneyo vahninā pacyate yadi

12,179.002c agnir jarayate caiva tasmāj jīvo nirarthakaḥ

12,179.003a jantoḥ pramīyamāṇasya jīvo naivopalabhyate

12,179.003c vāyur eva jahāty enam ūṣmabhāvaś ca naśyati

12,179.004a yadi vātopamo jīvaḥ saṃśleṣo yadi vāyunā

12,179.004c vāyumaṇḍalavad dṛśyo gacchet saha marudgaṇaiḥ

12,179.005a śleṣo yadi ca vātena yadi tasmāt praṇaśyati

12,179.005c mahārṇavavimuktatvād anyat salilabhājanam

12,179.006a kūpe vā salilaṃ dadyāt pradīpaṃ vā hutāśane

12,179.006c prakṣiptaṃ naśyati kṣipraṃ yathā naśyaty asau tathā

12,179.006d*0492_01 tan naśyaty ubhayaṃ tadvaj jīvo vātānalātmakaḥ

12,179.007a pañcasādhāraṇe hy asmiñ śarīre jīvitaṃ kutaḥ

12,179.007c yeṣām anyataratyāgāc caturṇāṃ nāsti saṃgrahaḥ

12,179.008a naśyanty āpo hy anāhārād vāyur ucchvāsanigrahāt

12,179.008c naśyate koṣṭhabhedāt kham agnir naśyaty abhojanāt

12,179.009a vyādhivraṇaparikleśair medinī caiva śīryate

12,179.009c pīḍite 'nyatare hy eṣāṃ saṃghāto yāti pañcadhā

12,179.010a tasmin pañcatvam āpanne jīvaḥ kim anudhāvati

12,179.010c kiṃ vedayati vā jīvaḥ kiṃ śṛṇoti bravīti vā

12,179.011a eṣā gauḥ paralokasthaṃ tārayiṣyati mām iti

12,179.011c yo dattvā mriyate jantuḥ sā gauḥ kaṃ tārayiṣyati

12,179.012a gauś ca pratigrahītā ca dātā caiva samaṃ yadā

12,179.012c ihaiva vilayaṃ yānti kutas teṣāṃ samāgamaḥ

12,179.013a vihagair upayuktasya śailāgrāt patitasya vā

12,179.013c agninā copayuktasya kutaḥ saṃjīvanaṃ punaḥ

12,179.014a chinnasya yadi vṛkṣasya na mūlaṃ pratirohati

12,179.014c bījāny asya pravartante mṛtaḥ kva punar eṣyati

12,179.015a bījamātraṃ purā sṛṣṭaṃ yad etat parivartate

12,179.015c mṛtā mṛtāḥ praṇaśyanti bījād bījaṃ pravartate

12,180.001 bhṛgur uvāca

12,180.001a na praṇāśo 'sti jīvānāṃ dattasya ca kṛtasya ca

12,180.001c yāti dehāntaraṃ prāṇī śarīraṃ tu viśīryate

12,180.002a na śarīrāśrito jīvas tasmin naṣṭe praṇaśyati

12,180.002c yathā samitsu dagdhāsu na praṇaśyati pāvakaḥ

12,180.003 bharadvāja uvāca

12,180.003a agner yathā tathā tasya yadi nāśo na vidyate

12,180.003c indhanasyopayogānte sa cāgnir nopalabhyate

12,180.004a naśyatīty eva jānāmi śāntam agnim anindhanam

12,180.004c gatir yasya pramāṇaṃ vā saṃsthānaṃ vā na dṛśyate

12,180.005 bhṛgur uvāca

12,180.005*0493_01 jīvasya cendhanāgneś ca sadā nāśo na vidyate

12,180.005a samidhām upayogānte sann evāgnir na dṛśyate

12,180.005c ākāśānugatatvād dhi durgrahaḥ sa nirāśrayaḥ

12,180.006a tathā śarīrasaṃtyāge jīvo hy ākāśavat sthitaḥ

12,180.006c na gṛhyate susūkṣmatvād yathā jyotir na saṃśayaḥ

12,180.007a prāṇān dhārayate hy agniḥ sa jīva upadhāryatām

12,180.007c vāyusaṃdhāraṇo hy agnir naśyaty ucchvāsanigrahāt

12,180.008a tasmin naṣṭe śarīrāgnau śarīraṃ tad acetanam

12,180.008c patitaṃ yāti bhūmitvam ayanaṃ tasya hi kṣitiḥ

12,180.009a jaṅgamānāṃ hi sarveṣāṃ sthāvarāṇāṃ tathaiva ca

12,180.009c ākāśaṃ pavano 'bhyeti jyotis tam anugacchati

12,180.009e tatra trayāṇām ekatvaṃ dvayaṃ bhūmau pratiṣṭhitam

12,180.010a yatra khaṃ tatra pavanas tatrāgnir yatra mārutaḥ

12,180.010c amūrtayas te vijñeyā āpo mūrtās tathā kṣitiḥ

12,180.011 bharadvāja uvāca

12,180.011a yady agnimārutau bhūmiḥ kham āpaś ca śarīriṣu

12,180.011c jīvaḥ kiṃlakṣaṇas tatrety etad ācakṣva me 'nagha

12,180.012a pañcātmake pañcaratau pañcavijñānasaṃyute

12,180.012c śarīre prāṇināṃ jīvaṃ jñātum icchāmi yādṛśam

12,180.013a māṃsaśoṇitasaṃghāte medaḥsnāyvasthisaṃcaye

12,180.013c bhidyamāne śarīre tu jīvo naivopalabhyate

12,180.014a yady ajīvaṃ śarīraṃ tu pañcabhūtasamanvitam

12,180.014c śārīre mānase duḥkhe kas tāṃ vedayate rujam

12,180.015a śṛṇoti kathitaṃ jīvaḥ karṇābhyāṃ na śṛṇoti tat

12,180.015c maharṣe manasi vyagre tasmāj jīvo nirarthakaḥ

12,180.016a sarvaṃ paśyati yad dṛśyaṃ manoyuktena cakṣuṣā

12,180.016c manasi vyākule tad dhi paśyann api na paśyati

12,180.017a na paśyati na ca brūte na śṛṇoti na jighrati

12,180.017c na ca sparśarasau vetti nidrāvaśagataḥ punaḥ

12,180.018a hṛṣyati krudhyati ca kaḥ śocaty udvijate ca kaḥ

12,180.018c icchati dhyāyati dveṣṭi vācam īrayate ca kaḥ

12,180.019 bhṛgur uvāca

12,180.019a na pañcasādhāraṇam atra kiṃ cic; charīram eko vahate 'ntarātmā

12,180.019c sa vetti gandhāṃś ca rasāñ śrutiṃ ca; sparśaṃ ca rūpaṃ ca guṇāś ca ye 'nye

12,180.020a pañcātmake pañcaguṇapradarśī; sa sarvagātrānugato 'ntarātmā

12,180.020c sa vetti duḥkhāni sukhāni cātra; tadviprayogāt tu na vetti dehaḥ

12,180.021a yadā na rūpaṃ na sparśo noṣmabhāvaś ca pāvake

12,180.021c tadā śānte śarīrāgnau dehaṃ tyaktvā sa naśyati

12,180.022a ammayaṃ sarvam evedam āpo mūrtiḥ śarīriṇām

12,180.022c tatrātmā mānaso brahmā sarvabhūteṣu lokakṛt

12,180.022d*0494_01 ātmā kṣetrajña ity uktaḥ saṃyuktaḥ prākṛtair guṇaiḥ

12,180.022d*0494_02 tair eva tu vinirmuktaḥ paramātmety udāhṛtaḥ

12,180.023a ātmānaṃ taṃ vijānīhi sarvalokahitātmakam

12,180.023c tasmin yaḥ saṃśrito dehe hy abbindur iva puṣkare

12,180.024a kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ lokahitātmakam

12,180.024c tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi jīvaguṇān imān

12,180.024d*0495_01 jīvam ātmaguṇaṃ vindyād ātmānaṃ paramātmanaḥ

12,180.025a sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam

12,180.025c tataḥ paraṃ kṣetravidaṃ vadanti; prāvartayad yo bhuvanāni sapta

12,180.026a na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mṛta ity abuddhāḥ

12,180.026c jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ

12,180.027a evaṃ sarveṣu bhūteṣu gūḍhaś carati saṃvṛtaḥ

12,180.027c dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā tattvadarśibhiḥ

12,180.028a taṃ pūrvāpararātreṣu yuñjānaḥ satataṃ budhaḥ

12,180.028c laghvāhāro viśuddhātmā paśyaty ātmānam ātmani

12,180.029a cittasya hi prasādena hitvā karma śubhāśubham

12,180.029c prasannātmātmani sthitvā sukham akṣayam aśnute

12,180.030a mānaso 'gniḥ śarīreṣu jīva ity abhidhīyate

12,180.030c sṛṣṭiḥ prajāpater eṣā bhūtādhyātmaviniścaye

12,181.001 bhṛgur uvāca

12,181.001a asṛjad brāhmaṇān eva pūrvaṃ brahmā prajāpatiḥ

12,181.001c ātmatejobhinirvṛttān bhāskarāgnisamaprabhān

12,181.002a tataḥ satyaṃ ca dharmaṃ ca tapo brahma ca śāśvatam

12,181.002c ācāraṃ caiva śaucaṃ ca svargāya vidadhe prabhuḥ

12,181.003a devadānavagandharvadaityāsuramahoragāḥ

12,181.003c yakṣarākṣasanāgāś ca piśācā manujās tathā

12,181.004a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrāś ca dvijasattama

12,181.004c ye cānye bhūtasaṃghānāṃ saṃghās tāṃś cāpi nirmame

12,181.005a brāhmaṇānāṃ sito varṇaḥ kṣatriyāṇāṃ tu lohitaḥ

12,181.005c vaiśyānāṃ pītako varṇaḥ śūdrāṇām asitas tathā

12,181.006 bharadvāja uvāca

12,181.006a cāturvarṇyasya varṇena yadi varṇo vibhajyate

12,181.006c sarveṣāṃ khalu varṇānāṃ dṛśyate varṇasaṃkaraḥ

12,181.007a kāmaḥ krodho bhayaṃ lobhaḥ śokaś cintā kṣudhā śramaḥ

12,181.007c sarveṣāṃ naḥ prabhavati kasmād varṇo vibhajyate

12,181.008a svedamūtrapurīṣāṇi śleṣmā pittaṃ saśoṇitam

12,181.008c tanuḥ kṣarati sarveṣāṃ kasmād varṇo vibhajyate

12,181.009a jaṅgamānām asaṃkhyeyāḥ sthāvarāṇāṃ ca jātayaḥ

12,181.009c teṣāṃ vividhavarṇānāṃ kuto varṇaviniścayaḥ

12,181.010 bhṛgur uvāca

12,181.010a na viśeṣo 'sti varṇānāṃ sarvaṃ brāhmam idaṃ jagat

12,181.010c brahmaṇā pūrvasṛṣṭaṃ hi karmabhir varṇatāṃ gatam

12,181.011a kāmabhogapriyās tīkṣṇāḥ krodhanāḥ priyasāhasāḥ

12,181.011c tyaktasvadharmā raktāṅgās te dvijāḥ kṣatratāṃ gatāḥ

12,181.012a goṣu vṛttiṃ samādhāya pītāḥ kṛṣyupajīvinaḥ

12,181.012c svadharmaṃ nānutiṣṭhanti te dvijā vaiśyatāṃ gatāḥ

12,181.013a hiṃsānṛtapriyā lubdhāḥ sarvakarmopajīvinaḥ

12,181.013c kṛṣṇāḥ śaucaparibhraṣṭās te dvijāḥ śūdratāṃ gatāḥ

12,181.014a ity etaiḥ karmabhir vyastā dvijā varṇāntaraṃ gatāḥ

12,181.014c dharmo yajñakriyā caiṣāṃ nityaṃ na pratiṣidhyate

12,181.015a varṇāś catvāra ete hi yeṣāṃ brāhmī sarasvatī

12,181.015c vihitā brahmaṇā pūrvaṃ lobhāt tv ajñānatāṃ gatāḥ

12,181.016a brāhmaṇā dharmatantrasthās tapas teṣāṃ na naśyati

12,181.016c brahma dhārayatāṃ nityaṃ vratāni niyamāṃs tathā

12,181.017a brahma caitat purā sṛṣṭaṃ ye na jānanty atadvidaḥ

12,181.017c teṣāṃ bahuvidhās tv anyās tatra tatra hi jātayaḥ

12,181.018a piśācā rākṣasāḥ pretā bahudhā mlecchajātayaḥ

12,181.018c pranaṣṭajñānavijñānāḥ svacchandācāraceṣṭitāḥ

12,181.019a prajā brāhmaṇasaṃskārāḥ svadharmakṛtaniścayāḥ

12,181.019c ṛṣibhiḥ svena tapasā sṛjyante cāpare paraiḥ

12,181.020a ādidevasamudbhūtā brahmamūlākṣayāvyayā

12,181.020c sā sṛṣṭir mānasī nāma dharmatantraparāyaṇā

12,182.001 bharadvāja uvāca

12,182.001a brāhmaṇaḥ kena bhavati kṣatriyo vā dvijottama

12,182.001c vaiśyaḥ śūdraś ca viprarṣe tad brūhi vadatāṃ vara

12,182.002 bhṛgur uvāca

12,182.002a jātakarmādibhir yas tu saṃskāraiḥ saṃskṛtaḥ śuciḥ

12,182.002c vedādhyayanasaṃpannaḥ ṣaṭsu karmasv avasthitaḥ

12,182.003a śaucācārasthitaḥ samyag vighasāśī gurupriyaḥ

12,182.003c nityavratī satyaparaḥ sa vai brāhmaṇa ucyate

12,182.004a satyaṃ dānaṃ damo 'droha ānṛśaṃsyaṃ kṣamā ghṛṇā

12,182.004c tapaś ca dṛśyate yatra sa brāhmaṇa iti smṛtaḥ

12,182.005a kṣatrajaṃ sevate karma vedādhyayanasaṃmataḥ

12,182.005c dānādānaratir yaś ca sa vai kṣatriya ucyate

12,182.006a kṛṣigorakṣyavāṇijyaṃ yo viśaty aniśaṃ śuciḥ

12,182.006c vedādhyayanasaṃpannaḥ sa vaiśya iti saṃjñitaḥ

12,182.007a sarvabhakṣaratir nityaṃ sarvakarmakaro 'śuciḥ

12,182.007c tyaktavedas tv anācāraḥ sa vai śūdra iti smṛtaḥ

12,182.008a śūdre caitad bhavel lakṣyaṃ dvije caitan na vidyate

12,182.008c na vai śūdro bhavec chūdro brāhmaṇo na ca brāhmaṇaḥ

12,182.009a sarvopāyais tu lobhasya krodhasya ca vinigrahaḥ

12,182.009c etat pavitraṃ jñātavyaṃ tathā caivātmasaṃyamaḥ

12,182.009d*0496_01 vāryau sarvātmanā tau hi śreyoghātārtham utthitau

12,182.010a nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt

12,182.010c vidyāṃ mānāvamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ

12,182.011a yasya sarve samārambhā nirāśīrbandhanās tv iha

12,182.011c tyāge yasya hutaṃ sarvaṃ sa tyāgī sa ca buddhimān

12,182.012a ahiṃsraḥ sarvabhūtānāṃ maitrāyaṇagataś caret

12,182.012c avisrambhe na gantavyaṃ visrambhe dhārayen manaḥ

12,182.013a parigrahān parityajya bhaved buddhyā jitendriyaḥ

12,182.013c aśokaṃ sthānam ātiṣṭhed iha cāmutra cābhayam

12,182.014a taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā

12,182.014c ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā

12,182.015a indriyair gṛhyate yad yat tat tad vyaktam iti sthitiḥ

12,182.015c avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam

12,182.016a manaḥ prāṇe nigṛhṇīyāt prāṇaṃ brahmaṇi dhārayet

12,182.016c nirvāṇād eva nirvāṇo na ca kiṃ cid vicintayet

12,182.016e sukhaṃ vai brāhmaṇo brahma sa vai tenādhigacchati

12,182.017a śaucena satataṃ yuktas tathācārasamanvitaḥ

12,182.017c sānukrośaś ca bhūteṣu tad dvijātiṣu lakṣaṇam

12,183.001 bhṛgur uvāca

12,183.001a satyaṃ brahma tapaḥ satyaṃ satyaṃ sṛjati ca prajāḥ

12,183.001c satyena dhāryate lokaḥ svargaṃ satyena gacchati

12,183.002a anṛtaṃ tamaso rūpaṃ tamasā nīyate hy adhaḥ

12,183.002c tamograstā na paśyanti prakāśaṃ tamasāvṛtam

12,183.003a svargaḥ prakāśa ity āhur narakaṃ tama eva ca

12,183.003c satyānṛtāt tad ubhayaṃ prāpyate jagatīcaraiḥ

12,183.004a tatra tv evaṃvidhā vṛttir loke satyānṛtā bhavet

12,183.004c dharmādharmau prakāśaś ca tamo duḥkhaṃ sukhaṃ tathā

12,183.005A tatra yat satyaṃ sa dharmo yo dharmaḥ sa prakāśo yaḥ prakāśas tat sukham iti

12,183.005B tatra yad anṛtaṃ so 'dharmo yo 'dharmas tat tamo yat tamas tad duḥkham iti

12,183.006a śārīrair mānasair duḥkhaiḥ sukhaiś cāpy asukhodayaiḥ

12,183.006A atrocyate

12,183.006c lokasṛṣṭiṃ prapaśyanto na muhyanti vicakṣaṇāḥ

12,183.007a tatra duḥkhavimokṣārthaṃ prayateta vicakṣaṇaḥ

12,183.007c sukhaṃ hy anityaṃ bhūtānām iha loke paratra ca

12,183.008a rāhugrastasya somasya yathā jyotsnā na bhāsate

12,183.008c tathā tamobhibhūtānāṃ bhūtānāṃ bhraśyate sukham

12,183.009A tat khalu dvividhaṃ sukham ucyate śārīraṃ mānasaṃ ca

12,183.009B iha khalv amuṣmiṃś ca loke sarvārambhapravṛttayaḥ sukhārthā abhidhīyante

12,183.009C na hy atas trivargaphalaṃ viśiṣṭataram asti

12,183.009D sa eṣa kāmyo guṇaviśeṣo dharmārthayor ārambhas taddhetur asyotpattiḥ sukhaprayojanā

12,183.010 bharadvāja uvāca

12,183.010A yad etad bhavatābhihitaṃ sukhānāṃ paramāḥ striya iti tan na gṛhṇīmaḥ

12,183.010B na hy eṣām ṛṣīṇāṃ mahati sthitānām aprāpya eṣa guṇaviśeṣo na cainam abhilaṣanti

12,183.010C śrūyate ca bhagavāṃs trilokakṛd brahmā prabhur ekākī tiṣṭhati

12,183.010D brahmacārī na kāmasukheṣv ātmānam avadadhāti

12,183.010E api ca bhagavān viśveśvara umāpatiḥ kāmam abhivartamānam anaṅgatvena śamam anayat

12,183.010F tasmād brūmo na mahātmabhir ayaṃ pratigṛhīto na tv eṣa tāvad viśiṣṭo guṇa iti naitad bhagavataḥ pratyemi

12,183.010G bhagavatā tūktaṃ sukhānāṃ paramāḥ striya iti

12,183.010H lokapravādo 'pi ca bhavati dvividhaḥ phalodayaḥ sukṛtāt sukham avāpyate duṣkṛtād duḥkham iti

12,183.010I atrocyatām

12,183.011 bhṛgur uvāca

12,183.011A anṛtāt khalu tamaḥ prādurbhūtaṃ tamograstā adharmam evānuvartante na dharmam

12,183.011B krodhalobhamohamānānṛtādibhir avacchannā na khalv asmiṃl loke na cāmutra sukham āpnuvanti

12,183.011C vividhavyādhigaṇopatāpair avakīryante

12,183.011D vadhabandharogaparikleśādibhiś ca kṣutpipāsāśramakṛtair upatāpair upatapyante

12,183.011E caṇḍavātātyuṣṇātiśītakṛtaiś ca pratibhayaiḥ śārīrair duḥkhair upatapyante

12,183.011F bandhudhanavināśaviprayogakṛtaiś ca mānasaiḥ śokair abhibhūyante jarāmṛtyukṛtaiś cānyair iti

12,183.012A yas tv etaiḥ śārīrair mānasair duḥkhair na spṛśyate sa sukhaṃ veda

12,183.012B na caite doṣāḥ svarge prādurbhavanti

12,183.012C tatra bhavati khalu

12,183.013a susukhaḥ pavanaḥ svarge gandhaś ca surabhis tathā

12,183.013c kṣutpipāsāśramo nāsti na jarā na ca pāpakam

12,183.014a nityam eva sukhaṃ svarge sukhaṃ duḥkham ihobhayam

12,183.014c narake duḥkham evāhuḥ samaṃ tu paramaṃ padam

12,183.015a pṛthivī sarvabhūtānāṃ janitrī tadvidhāḥ striyaḥ

12,183.015c pumān prajāpatis tatra śukraṃ tejomayaṃ viduḥ

12,183.016a ity etal lokanirmāṇaṃ brahmaṇā vihitaṃ purā

12,183.016c prajā viparivartante svaiḥ svaiḥ karmabhir āvṛtāḥ

12,184.001 bharadvāja uvāca

12,184.001a dānasya kiṃ phalaṃ prāhur dharmasya caritasya ca

12,184.001c tapasaś ca sutaptasya svādhyāyasya hutasya ca

12,184.002 bhṛgur uvāca

12,184.002a hutena śāmyate pāpaṃ svādhyāye śāntir uttamā

12,184.002c dānena bhoga ity āhus tapasā sarvam āpnuyāt

12,184.003a dānaṃ tu dvividhaṃ prāhuḥ paratrārtham ihaiva ca

12,184.003c sadbhyo yad dīyate kiṃ cit tat paratropatiṣṭhati

12,184.004a asatsu dīyate yat tu tad dānam iha bhujyate

12,184.004c yādṛśaṃ dīyate dānaṃ tādṛśaṃ phalam āpyate

12,184.005 bharadvāja uvāca

12,184.005a kiṃ kasya dharmacaraṇaṃ kiṃ vā dharmasya lakṣaṇam

12,184.005c dharmaḥ katividho vāpi tad bhavān vaktum arhati

12,184.006 bhṛgur uvāca

12,184.006a svadharmacaraṇe yuktā ye bhavanti manīṣiṇaḥ

12,184.006c teṣāṃ dharmaphalāvāptir yo 'nyathā sa vimuhyati

12,184.007 bharadvāja uvāca

12,184.007a yad etac cāturāśramyaṃ brahmarṣivihitaṃ purā

12,184.007c teṣāṃ sve sve ya ācārās tān me vaktum ihārhasi

12,184.008 bhṛgur uvāca

12,184.008A pūrvam eva bhagavatā lokahitam anutiṣṭhatā dharmasaṃrakṣaṇārtham āśramāś catvāro 'bhinirdiṣṭāḥ

12,184.008B tatra gurukulavāsam eva tāvat prathamam āśramam udāharanti

12,184.008C samyag atra śaucasaṃskāravinayaniyamapraṇīto vinītātmā ubhe saṃdhye bhāskarāgnidaivatāny upasthāya vihāya tandrālasye guror abhivādanavedābhyāsaśravaṇapavitrīkṛtāntarātmā triṣavaṇam upaspṛśya brahmacaryāgniparicaraṇaguruśuśrūṣānityo bhaikṣādisarvaniveditāntarātmā guruvacananirdeśānuṣṭhānāpratikūlo guruprasādalabdhasvādhyāyatatparaḥ syāt

12,184.009a guruṃ yas tu samārādhya dvijo vedam avāpnuyāt

12,184.009A bhavati cātra ślokaḥ

12,184.009c tasya svargaphalāvāptiḥ sidhyate cāsya mānasam

12,184.010A gārhasthyaṃ khalu dvitīyam āśramaṃ vadanti

12,184.010B tasya samudācāralakṣaṇaṃ sarvam anuvyākhyāsyāmaḥ

12,184.010C samāvṛttānāṃ sadārāṇāṃ sahadharmacaryāphalārthināṃ gṛhāśramo vidhīyate

12,184.010D dharmārthakāmāvāptir hy atra trivargasādhanam avekṣyāgarhitena karmaṇā dhanāny ādāya svādhyāyaprakarṣopalabdhena brahmarṣinirmitena vā adrisāragatena vā havyaniyamābhyāsadaivataprasādopalabdhena vā dhanena gṛhastho gārhasthyaṃ pravartayet

12,184.010E tad dhi sarvāśramāṇāṃ mūlam udāharanti

12,184.010F gurukulavāsinaḥ parivrājakā ye cānye saṃkalpitavrataniyamadharmānuṣṭhāyinas teṣām apy ata eva bhikṣābalisaṃvibhāgāḥ pravartante

12,184.011A vānaprasthānāṃ dravyopaskāra iti prāyaśaḥ khalv ete sādhavaḥ sādhupathyadarśanāḥ svādhyāyaprasaṅginas tīrthābhigamanadeśadarśanārthaṃ pṛthivīṃ paryaṭanti

12,184.011B teṣāṃ pratyutthānābhivādanānasūyāvākpradānasaumukhyaśaktyāsanaśayanābhyavahārasatkriyāś ceti

12,184.012a atithir yasya bhagnāśo gṛhāt pratinivartate

12,184.012A bhavati cātra ślokaḥ

12,184.012c sa dattvā duṣkṛtaṃ tasmai puṇyam ādāya gacchati

12,184.013A api cātra yajñakriyābhir devatāḥ prīyante nivāpena pitaro vedābhyāsaśravaṇadhāraṇena ṛṣayaḥ

12,184.013B apatyotpādanena prajāpatir iti

12,184.014a vatsalāḥ sarvabhūtānāṃ vācyāḥ śrotrasukhā giraḥ

12,184.014A ślokau cātra bhavataḥ

12,184.014c parivādopaghātau ca pāruṣyaṃ cātra garhitam

12,184.015a avajñānam ahaṃkāro dambhaś caiva vigarhitaḥ

12,184.015c ahiṃsā satyam akrodhaḥ sarvāśramagataṃ tapaḥ

12,184.016A api cātra mālyābharaṇavastrābhyaṅgagandhopabhoganṛttagītavāditraśrutisukhanayanābhirāmasaṃdarśanānāṃ prāptir bhakṣyabhojyapeyalehyacoṣyāṇām abhyavahāryāṇāṃ vividhānām upabhogaḥ svadāravihārasaṃtoṣaḥ kāmasukhāvāptir iti

12,184.017a trivargaguṇanirvṛttir yasya nityaṃ gṛhāśrame

12,184.017c sa sukhāny anubhūyeha śiṣṭānāṃ gatim āpnuyāt

12,184.018a uñchavṛttir gṛhastho yaḥ svadharmacaraṇe rataḥ

12,184.018c tyaktakāmasukhārambhas tasya svargo na durlabhaḥ

12,185.001 bhṛgur uvāca

12,185.001A vānaprasthāḥ khalu ṛṣidharmam anusarantaḥ puṇyāni tīrthāni nadīprasravaṇāni suvivikteṣv araṇyeṣu mṛgamahiṣavarāhasṛmaragajākīrṇeṣu tapasyanto 'nusaṃcaranti

12,185.001B tyaktagrāmyavastrāhāropabhogā vanyauṣadhimūlaphalaparṇaparimitavicitraniyatāhārāḥ sthānāsanino bhūmipāṣāṇasikatāśarkarāvālukābhasmaśāyinaḥ kāśakuśacarmavalkalasaṃvṛtāṅgāḥ keśaśmaśrunakharomadhāriṇo niyatakālopasparśanā askannahomabalikālānuṣṭhāyinaḥ samitkuśakusumopahārahomārjanalabdhaviśrāmāḥ śītoṣṇapavananiṣṭaptavibhinnasarvatvaco vividhaniyamayogacaryāvihitadharmānuṣṭhānahṛtamāṃsaśoṇitās tvagasthibhūtā dhṛtiparāḥ sattvayogāc charīrāṇy udvahanti

12,185.002a yas tv etāṃ niyataś caryāṃ brahmarṣivihitāṃ caret

12,185.002c sa dahed agnivad doṣāñ jayel lokāṃś ca durjayān

12,185.003A parivrājakānāṃ punar ācāras tad yathā

12,185.003B vimucyāgnidhanakalatraparibarhasaṅgān ātmanaḥ snehapāśān avadhūya parivrajanti samaloṣṭāśmakāñcanās trivargapravṛtteṣv ārambheṣv asaktabuddhayo 'rimitrodāsīneṣu tulyavṛttayaḥ sthāvarajarāyujāṇḍajasvedajodbhijjānāṃ bhūtānāṃ vāṅmanaḥkarmabhir anabhidrohiṇo 'niketāḥ parvatapulinavṛkṣamūladevatāyatanāny anucaranto vāsārtham upeyur nagaraṃ grāmaṃ vā nagare pañcarātrikā grāmaikarātrikāḥ

12,185.003C praviśya ca prāṇadhāraṇamātrārthaṃ dvijātīnāṃ bhavanāny asaṃkīrṇakarmaṇām upatiṣṭheyuḥ pātrapatitāyācitabhaikṣāḥ kāmakrodhadarpamohalobhakārpaṇyadambhaparivādābhimānahiṃsānivṛttā iti

12,185.004a abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā carati yo muniḥ

12,185.004A bhavati cātra ślokaḥ

12,185.004c na tasya sarvabhūtebhyo bhayam utpadyate kva cit

12,185.005a kṛtvāgnihotraṃ svaśarīrasaṃsthaṃ; śārīram agniṃ svamukhe juhoti

12,185.005c yo bhaikṣacaryopagatair havirbhiś; citāgnināṃ sa vyatiyāti lokān

12,185.006a mokṣāśramaṃ yaḥ kurute yathoktaṃ; śuciḥ susaṃkalpitabuddhiyuktaḥ

12,185.006c anindhanaṃ jyotir iva praśāntaṃ; sa brahmalokaṃ śrayate dvijātiḥ

12,185.007 bharadvāja uvāca

12,185.007a asmāl lokāt paro lokaḥ śrūyate nopalabhyate

12,185.007c tam ahaṃ jñātum icchāmi tad bhavān vaktum arhati

12,185.008 bhṛgur uvāca

12,185.008a uttare himavatpārśve puṇye sarvaguṇānvite

12,185.008c puṇyaḥ kṣemyaś ca kāmyaś ca sa varo loka ucyate

12,185.009a tatra hy apāpakarmāṇaḥ śucayo 'tyantanirmalāḥ

12,185.009c lobhamohaparityaktā mānavā nirupadravāḥ

12,185.010a sa svargasadṛśo deśas tatra hy uktāḥ śubhā guṇāḥ

12,185.010c kāle mṛtyuḥ prabhavati spṛśanti vyādhayo na ca

12,185.011a na lobhaḥ paradāreṣu svadāranirato janaḥ

12,185.011c na cānyonyavadhas tatra dravyeṣu na ca vismayaḥ

12,185.011e parokṣadharmo naivāsti saṃdeho nāpi jāyate

12,185.012a kṛtasya tu phalaṃ tatra pratyakṣam upalabhyate

12,185.012c śayyāyānāsanopetāḥ prāsādabhavanāśrayāḥ

12,185.012e sarvakāmair vṛtāḥ ke cid dhemābharaṇabhūṣitāḥ

12,185.013a prāṇadhāraṇamātraṃ tu keṣāṃ cid upapadyate

12,185.013c śrameṇa mahatā ke cit kurvanti prāṇadhāraṇam

12,185.014a iha dharmaparāḥ ke cit ke cin naikṛtikā narāḥ

12,185.014c sukhitā duḥkhitāḥ ke cin nirdhanā dhanino 'pare

12,185.015a iha śramo bhayaṃ mohaḥ kṣudhā tīvrā ca jāyate

12,185.015c lobhaś cārthakṛto nṝṇāṃ yena muhyanti paṇḍitāḥ

12,185.016a iha cintā bahuvidhā dharmādharmasya karmaṇaḥ

12,185.016c yas tad vedobhayaṃ prājñaḥ pāpmanā na sa lipyate

12,185.017a sopadhaṃ nikṛtiḥ steyaṃ parivādo 'bhyasūyatā

12,185.017c paropaghāto hiṃsā ca paiśunyam anṛtaṃ tathā

12,185.018a etān āsevate yas tu tapas tasya prahīyate

12,185.018c yas tv etān nācared vidvāṃs tapas tasyābhivardhate

12,185.019a karmabhūmir iyaṃ loka iha kṛtvā śubhāśubham

12,185.019c śubhaiḥ śubham avāpnoti kṛtvāśubham ato 'nyathā

12,185.020a iha prajāpatiḥ pūrvaṃ devāḥ sarṣigaṇās tathā

12,185.020c iṣṭveṣṭatapasaḥ pūtā brahmalokam upāśritāḥ

12,185.021a uttaraḥ pṛthivībhāgaḥ sarvapuṇyatamaḥ śubhaḥ

12,185.021c ihatyās tatra jāyante ye vai puṇyakṛto janāḥ

12,185.022a asatkarmāṇi kurvantas tiryagyoniṣu cāpare

12,185.022c kṣīṇāyuṣas tathaivānye naśyanti pṛthivītale

12,185.023a anyonyabhakṣaṇe saktā lobhamohasamanvitāḥ

12,185.023c ihaiva parivartante na te yānty uttarāṃ diśam

12,185.024a ye gurūn upasevante niyatā brahmacāriṇaḥ

12,185.024c panthānaṃ sarvalokānāṃ te jānanti manīṣiṇaḥ

12,185.025a ity ukto 'yaṃ mayā dharmaḥ saṃkṣepād brahmanirmitaḥ

12,185.025c dharmādharmau hi lokasya yo vai vetti sa buddhimān

12,185.026 bhīṣma uvāca

12,185.026a ity ukto bhṛguṇā rājan bharadvājaḥ pratāpavān

12,185.026c bhṛguṃ paramadharmātmā vismitaḥ pratyapūjayat

12,185.027a eṣa te prabhavo rājañ jagataḥ saṃprakīrtitaḥ

12,185.027c nikhilena mahāprājña kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,186.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,186.001a ācārasya vidhiṃ tāta procyamānaṃ tvayānagha

12,186.001c śrotum icchāmi dharmajña sarvajño hy asi me mataḥ

12,186.002 bhīṣma uvāca

12,186.002a durācārā durviceṣṭā duṣprajñāḥ priyasāhasāḥ

12,186.002c asanto hy abhivikhyātāḥ santaś cācāralakṣaṇāḥ

12,186.003a purīṣaṃ yadi vā mūtraṃ ye na kurvanti mānavāḥ

12,186.003c rājamārge gavāṃ madhye dhānyamadhye ca te śubhāḥ

12,186.003d*0497_01 agnyāgāre tathā tīre ye na kurvanti te śubhāḥ

12,186.004a śaucam āvaśyakaṃ kṛtvā devatānāṃ ca tarpaṇam

12,186.004c dharmam āhur manuṣyāṇām upaspṛśya nadīṃ taret

12,186.005a sūryaṃ sadopatiṣṭheta na svapyād bhāskarodaye

12,186.005c sāyaṃ prātar japan saṃdhyāṃ tiṣṭhet pūrvāṃ tathāparām

12,186.006a pañcārdro bhojanaṃ kuryāt prāṅmukho maunam āsthitaḥ

12,186.006c na ninded annabhakṣyāṃś ca svādv asvādu ca bhakṣayet

12,186.007a nārdrapāṇiḥ samuttiṣṭhen nārdrapādaḥ svapen niśi

12,186.007c devarṣināradaproktam etad ācāralakṣaṇam

12,186.008a śucikāmam anaḍvāhaṃ devagoṣṭhaṃ catuṣpatham

12,186.008c brāhmaṇaṃ dhārmikaṃ caiva nityaṃ kuryāt pradakṣiṇam

12,186.009a atithīnāṃ ca sarveṣāṃ preṣyāṇāṃ svajanasya ca

12,186.009c sāmānyaṃ bhojanaṃ bhṛtyaiḥ puruṣasya praśasyate

12,186.010a sāyaṃ prātar manuṣyāṇām aśanaṃ devanirmitam

12,186.010c nāntarā bhojanaṃ dṛṣṭam upavāsī tathā bhavet

12,186.011a homakāle tathā juhvann ṛtukāle tathā vrajan

12,186.011c ananyastrījanaḥ prājño brahmacārī tathā bhavet

12,186.012a amṛtaṃ brāhmaṇocchiṣṭaṃ jananyā hṛdayaṃ kṛtam

12,186.012c upāsīta janaḥ satyaṃ satyaṃ santa upāsate

12,186.012d*0498_01 loṣṭhamardī tṛṇacchedī nakhakhādī tu yo naraḥ

12,186.012d*0498_02 nityocchiṣṭaḥ śaṅkuśuko nehāyur vindate mahat

12,186.013a yajuṣā saṃskṛtaṃ māṃsaṃ nivṛtto māṃsabhakṣaṇāt

12,186.013c na bhakṣayed vṛthāmāṃsaṃ pṛṣṭhamāṃsaṃ ca varjayet

12,186.014a svadeśe paradeśe vā atithiṃ nopavāsayet

12,186.014c kāmyaṃ karmaphalaṃ labdhvā gurūṇām upapādayet

12,186.015a gurubhya āsanaṃ deyaṃ kartavyaṃ cābhivādanam

12,186.015c gurūn abhyarcya yujyante āyuṣā yaśasā śriyā

12,186.016a nekṣetādityam udyantaṃ na ca nagnāṃ parastriyam

12,186.016c maithunaṃ samaye dharmyaṃ guhyaṃ caiva samācaret

12,186.017a tīrthānāṃ hṛdayaṃ tīrthaṃ śucīnāṃ hṛdayaṃ śuciḥ

12,186.017c sarvam āryakṛtaṃ śaucaṃ vālasaṃsparśanāni ca

12,186.018a darśane darśane nityaṃ sukhapraśnam udāharet

12,186.018c sāyaṃ prātaś ca viprāṇāṃ pradiṣṭam abhivādanam

12,186.019a devagoṣṭhe gavāṃ madhye brāhmaṇānāṃ kriyāpathe

12,186.019c svādhyāye bhojane caiva dakṣiṇaṃ pāṇim uddharet

12,186.019d*0499_01 sāyaṃprātaś ca viprāṇāṃ pūjanaṃ ca yathāvidhi

12,186.020a paṇyānāṃ śobhanaṃ paṇyaṃ kṛṣīṇāṃ bādyate kṛṣiḥ

12,186.020c bahukāraṃ ca sasyānāṃ vāhye vāhyaṃ tathā gavām

12,186.021a saṃpannaṃ bhojane nityaṃ pānīye tarpaṇaṃ tathā

12,186.021c suśṛtaṃ pāyase brūyād yavāgvāṃ kṛsare tathā

12,186.022a śmaśrukarmaṇi saṃprāpte kṣute snāne 'tha bhojane

12,186.022c vyādhitānāṃ ca sarveṣām āyuṣyam abhinandanam

12,186.023a pratyādityaṃ na meheta na paśyed ātmanaḥ śakṛt

12,186.023c sutastriyā ca śayanaṃ sahabhojyaṃ ca varjayet

12,186.024a tvaṃkāraṃ nāmadheyaṃ ca jyeṣṭhānāṃ parivarjayet

12,186.024c avarāṇāṃ samānānām ubhayeṣāṃ na duṣyati

12,186.025a hṛdayaṃ pāpavṛttānāṃ pāpam ākhyāti vaikṛtam

12,186.025c jñānapūrvaṃ vinaśyanti gūhamānā mahājane

12,186.026a jñānapūrvaṃ kṛtaṃ pāpaṃ chādayanty abahuśrutāḥ

12,186.026c nainaṃ manuṣyāḥ paśyanti paśyanti tridivaukasaḥ

12,186.027a pāpena hi kṛtaṃ pāpaṃ pāpam evānuvartate

12,186.027b*0500_01 dharmeṇāpihito dharmo dharmam evānuvartate

12,186.027c dhārmikeṇa kṛto dharmaḥ kartāram anuvartate

12,186.027d*0501_01 pāpaṃ kṛtaṃ na sphurate yathāghair

12,186.027d*0501_02 vipācyamānaṃ punar eti kartuḥ

12,186.028a pāpaṃ kṛtaṃ na smaratīha mūḍho; vivartamānasya tad eti kartuḥ

12,186.028c rāhur yathā candram upaiti cāpi; tathābudhaṃ pāpam upaiti karma

12,186.029a āśayā saṃcitaṃ dravyaṃ yat kāle neha bhujyate

12,186.029c tad budhā na praśaṃsanti maraṇaṃ na pratīkṣate

12,186.030a mānasaṃ sarvabhūtānāṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ

12,186.030c tasmāt sarveṣu bhūteṣu manasā śivam ācaret

12,186.031a eka eva cared dharmaṃ nāsti dharme sahāyatā

12,186.031c kevalaṃ vidhim āsādya sahāyaḥ kiṃ kariṣyati

12,186.032a devā yonir manuṣyāṇāṃ devānām amṛtaṃ divi

12,186.032c pretyabhāve sukhaṃ dharmāc chaśvat tair upabhujyate

12,187.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,187.001a adhyātmaṃ nāma yad idaṃ puruṣasyeha cintyate

12,187.001c yad adhyātmaṃ yataś caitat tan me brūhi pitāmaha

12,187.001d*0502_01 kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam

12,187.001d*0502_02 pralaye ca kam abhyeti tan me vaktum ihārhasi

12,187.002 bhīṣma uvāca

12,187.002a adhyātmam iti māṃ pārtha yad etad anupṛcchasi

12,187.002c tad vyākhyāsyāmi te tāta śreyaskarataraṃ sukham

12,187.002d*0503_01 sṛṣṭipralayasaṃyuktam ācāryaiḥ paridarśitam

12,187.003a yaj jñātvā puruṣo loke prītiṃ saukhyaṃ ca vindati

12,187.003c phalalābhaś ca sadyaḥ syāt sarvabhūtahitaṃ ca tat

12,187.003d*0504_01 ātmānam amalaṃ rājann āvṛtyaivaṃ vyavasthitam

12,187.003d*0504_02 tasmin prakāśate nityaṃ tamaḥ somo yathaiva tat

12,187.003d*0504_03 tad vidvān naṣṭapāpmaiṣa brahmabhūyāya kalpate

12,187.003d*0504_04 aṇḍāvaraṇabhūtānāṃ paryantaṃ hi yathā tamaḥ

12,187.004a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,187.004c mahābhūtāni bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau

12,187.005a tataḥ sṛṣṭāni tatraiva tāni yānti punaḥ punaḥ

12,187.005c mahābhūtāni bhūteṣu sāgarasyormayo yathā

12,187.006a prasārya ca yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ

12,187.006c tadvad bhūtāni bhūtātmā sṛṣṭvā saṃharate punaḥ

12,187.006d*0505_01 sa teṣāṃ guṇasaṃghātaḥ śarīre bharatarṣabha

12,187.006d*0505_02 satataṃ pravilīyante guṇās te prabhavanti ca

12,187.006d*0505_03 yad vinā naiva śṛṇute na paśyati na dīpyate

12,187.006d*0505_04 yad adhīnaṃ yatas tasmād adhyātmam iti kathyate

12,187.006d*0505_05 jñānaṃ tad ekarūpākhyaṃ nānāprajñānvitaṃ tadā

12,187.006d*0505_06 na te vācānurūpaṃ syād yayā[thā] rā[ra]savivarjitam

12,187.006d*0505_07 ākāśāt khalu yājyeṣu bhavanti sumahāguṇāḥ

12,187.006d*0505_08 iti tanmayam evaitat sarvaṃ sthāvarajaṅgamam

12,187.006d*0505_09 pralaye ca tam abhyeti tasmād utsṛjyate punaḥ

12,187.006d*0505_10 mahābhūteṣu bhūtātmā sṛṣṭvā saṃharate punaḥ

12,187.007a mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt

12,187.007c akarot teṣu vaiṣamyaṃ tat tu jīvo 'nu paśyati

12,187.008a śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśayonijam

12,187.008c vāyos tvaksparśaceṣṭāś ca vāg ity etac catuṣṭayam

12,187.009a rūpaṃ cakṣus tathā paktis trividhaṃ teja ucyate

12,187.009c rasaḥ kledaś ca jihvā ca trayo jalaguṇāḥ smṛtāḥ

12,187.010a ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca te tu bhūmiguṇās trayaḥ

12,187.010c mahābhūtāni pañcaiva ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate

12,187.011a indriyāṇi manaś caiva vijñānāny asya bhārata

12,187.011c saptamī buddhir ity āhuḥ kṣetrajñaḥ punar aṣṭamaḥ

12,187.012a cakṣur ālokanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ

12,187.012c buddhir adhyavasāyāya kṣetrajñaḥ sākṣivat sthitaḥ

12,187.012d*0506_01 cicchaktyādhiṣṭhitā buddhiś cetanety abhiviśrutā

12,187.012d*0506_02 cetanānantaro jīvas tad āvetti ca lakṣyate

12,187.012d*0506_03 notsṛjan visṛjaṃś caiva śarīraṃ dṛśyate yadā

12,187.012d*0506_04 tasmiṃś cetopalabdhiḥ syāt tamo vācchādayaty uta

12,187.013a ūrdhvaṃ pādatalābhyāṃ yad arvāg ūrdhvaṃ ca paśyati

12,187.013c etena sarvam evedaṃ viddhy abhivyāptam antaram

12,187.014a puruṣe cendriyāṇīha veditavyāni kṛtsnaśaḥ

12,187.014c tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi bhāvāṃs tadāśrayān

12,187.015a etāṃ buddhvā naro buddhyā bhūtānām āgatiṃ gatim

12,187.015c samavekṣya śanaiś caiva labhate śamam uttamam

12,187.016a guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api

12,187.016c manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ

12,187.016d*0507_01 yena saṃkalpayaty arthaṃ kiṃ cid bhavati tanmanaḥ

12,187.017a iti tanmayam evaitat sarvaṃ sthāvarajaṅgamam

12,187.017c pralīyate codbhavati tasmān nirdiśyate tathā

12,187.018a yena paśyati tac cakṣuḥ śṛṇoti śrotram ucyate

12,187.018c jighrati ghrāṇam ity āhū rasaṃ jānāti jihvayā

12,187.019a tvacā spṛśati ca sparśān buddhir vikriyate 'sakṛt

12,187.019c yena saṃkalpayaty arthaṃ kiṃ cid bhavati tan manaḥ

12,187.020a adhiṣṭhānāni buddher hi pṛthag arthāni pañcadhā

12,187.020c pañcendriyāṇi yāny āhus tāny adṛśyo 'dhitiṣṭhati

12,187.021a puruṣādhiṣṭhitā buddhis triṣu bhāveṣu vartate

12,187.021c kadā cil labhate prītiṃ kadā cid anuśocati

12,187.022a na sukhena na duḥkhena kadā cid api vartate

12,187.022c evaṃ narāṇāṃ manasi triṣu bhāveṣv avasthitā

12,187.023a seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān nātivartate

12,187.023c saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān

12,187.024a atibhāvagatā buddhir bhāve manasi vartate

12,187.024c pravartamānaṃ hi rajas tadbhāvam anuvartate

12,187.025a indriyāṇi hi sarvāṇi pradarśayati sā sadā

12,187.025c prītiḥ sattvaṃ rajaḥ śokas tamo mohaś ca te trayaḥ

12,187.026a ye ye ca bhāvā loke 'smin sarveṣv eteṣu te triṣu

12,187.026b*0508_01 sattvaṃ buddhis tamobhāvaḥ prītiyogāt pravartate

12,187.026c iti buddhigatiḥ sarvā vyākhyātā tava bhārata

12,187.027a indriyāṇi ca sarvāṇi vijetavyāni dhīmatā

12,187.027c sattvaṃ rajas tamaś caiva prāṇināṃ saṃśritāḥ sadā

12,187.028a trividhā vedanā caiva sarvasattveṣu dṛśyate

12,187.028c sāttvikī rājasī caiva tāmasī ceti bhārata

12,187.029a sukhasparśaḥ sattvaguṇo duḥkhasparśo rajoguṇaḥ

12,187.029c tamoguṇena saṃyuktau bhavato 'vyāvahārikau

12,187.030a tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet

12,187.030c vartate sāttviko bhāva ity avekṣeta tat tadā

12,187.031a atha yad duḥkhasaṃyuktam atuṣṭikaram ātmanaḥ

12,187.031c pravṛttaṃ raja ity eva tann asaṃrabhya cintayet

12,187.032a atha yan mohasaṃyuktam avyaktam iva yad bhavet

12,187.032c apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet

12,187.033a praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā

12,187.033c kathaṃ cid abhivartanta ity ete sāttvikā guṇāḥ

12,187.034a atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā

12,187.034c liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetubhiḥ

12,187.035a abhimānas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā

12,187.035c kathaṃ cid abhivartante vividhās tāmasā guṇāḥ

12,187.036a dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam

12,187.036c manaḥ suniyataṃ yasya sa sukhī pretya ceha ca

12,187.037a sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ paśya sūkṣmayoḥ

12,187.037c sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān

12,187.038a maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā sadā

12,187.038c anyonyam anyau ca yathā saṃprayogas tathā tayoḥ

12,187.039a pṛthagbhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā

12,187.039c yathā matsyo jalaṃ caiva saṃprayuktau tathaiva tau

12,187.040a na guṇā vidur ātmānaṃ sa guṇān vetti sarvaśaḥ

12,187.040c paridraṣṭā guṇānāṃ ca saṃsraṣṭā manyate sadā

12,187.041a indriyais tu pradīpārthaṃ kurute buddhisaptamaiḥ

12,187.041c nirviceṣṭair ajānadbhiḥ paramātmā pradīpavat

12,187.042a sṛjate hi guṇān sattvaṃ kṣetrajñaḥ paripaśyati

12,187.042c saṃprayogas tayor eṣa sattvakṣetrajñayor dhruvaḥ

12,187.043a āśrayo nāsti sattvasya kṣetrajñasya ca kaś cana

12,187.043c sattvaṃ manaḥ saṃsṛjati na guṇān vai kadā cana

12,187.044a raśmīṃs teṣāṃ sa manasā yadā samyaṅ niyacchati

12,187.044c tadā prakāśate 'syātmā ghaṭe dīpo jvalann iva

12,187.045a tyaktvā yaḥ prākṛtaṃ karma nityam ātmaratir muniḥ

12,187.045c sarvabhūtātmabhūtaḥ syāt sa gacchet paramāṃ gatim

12,187.046a yathā vāricaraḥ pakṣī lipyamāno na lipyate

12,187.046c evam eva kṛtaprajño bhūteṣu parivartate

12,187.047a evaṃsvabhāvam evaitat svabuddhyā viharen naraḥ

12,187.047c aśocann aprahṛṣyaṃś ca cared vigatamatsaraḥ

12,187.048a svabhāvasiddhyā saṃsiddhān sa nityaṃ sṛjate guṇān

12,187.048c ūrṇanābhir yathā sraṣṭā vijñeyās tantuvad guṇāḥ

12,187.049a pradhvastā na nivartante nivṛttir nopalabhyate

12,187.049c pratyakṣeṇa parokṣaṃ tad anumānena sidhyati

12,187.050a evam eke vyavasyanti nivṛttir iti cāpare

12,187.050c ubhayaṃ saṃpradhāryaitad adhyavasyed yathāmati

12,187.051a itīmaṃ hṛdayagranthiṃ buddhibhedamayaṃ dṛḍham

12,187.051c vimucya sukham āsīta na śocec chinnasaṃśayaḥ

12,187.052a malināḥ prāpnuyuḥ śuddhiṃ yathā pūrṇāṃ nadīṃ narāḥ

12,187.052c avagāhya suvidvaṃso viddhi jñānam idaṃ tathā

12,187.053a mahānadīṃ hi pārajñas tapyate na taran yathā

12,187.053b*0509_01 na tu tapyati tattvajñaḥ phale jñāte taraty uta

12,187.053c evaṃ ye vidur adhyātmaṃ kaivalyaṃ jñānam uttamam

12,187.054a etāṃ buddhvā naraḥ sarvāṃ bhūtānām āgatiṃ gatim

12,187.054c avekṣya ca śanair buddhyā labhate śaṃ paraṃ tataḥ

12,187.055a trivargo yasya viditaḥ prāgjyotiḥ sa vimucyate

12,187.055c anviṣya manasā yuktas tattvadarśī nirutsukaḥ

12,187.056a na cātmā śakyate draṣṭum indriyeṣu vibhāgaśaḥ

12,187.056c tatra tatra visṛṣṭeṣu durjayeṣv akṛtātmabhiḥ

12,187.057a etad buddhvā bhaved buddhaḥ kim anyad buddhalakṣaṇam

12,187.057b*0510_01 pratigṛhya ca nihnoti hy anyathā ca pradṛśyate

12,187.057b*0510_02 na sarpati ca yaṃ prāhuḥ sarvatra pratihanyate

12,187.057b*0510_03 dhūmena cāprasanno 'gnir yathārkaṃ na pravartayet

12,187.057b*0510_04 dhiṣṇyādhipe prasanne tu sthitim etāṃ nirīkṣate

12,187.057b*0510_05 atidūrāc ca sūkṣmatvāt prasthānaṃ na prakāśate

12,187.057b*0510_06 prapadya tac chrutāhvāni cinmayaṃ svīkṛtaṃ vinā

12,187.057c vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ

12,187.058a na bhavati viduṣāṃ tato bhayaṃ; yad aviduṣāṃ sumahad bhayaṃ bhavet

12,187.058c na hi gatir adhikāsti kasya cit; sati hi guṇe pravadanty atulyatām

12,187.059a yat karoty anabhisaṃdhipūrvakaṃ; tac ca nirṇudati yat purā kṛtam

12,187.059c nāpriyaṃ tad ubhayaṃ kutaḥ priyaṃ; tasya taj janayatīha kurvataḥ

12,187.059d*0511_01 lokam āturam asūyate janas

12,187.059d*0511_02 tasya taj janayatīha sarvataḥ

12,187.060a loka āturajanān virāviṇas; tat tad eva bahu paśya śocataḥ

12,187.060c tatra paśya kuśalān aśocato; ye vidus tad ubhayaṃ padaṃ sadā

12,188.001 bhīṣma uvāca

12,188.001a hanta vakṣyāmi te pārtha dhyānayogaṃ caturvidham

12,188.001c yaṃ jñātvā śāśvatīṃ siddhiṃ gacchanti paramarṣayaḥ

12,188.002a yathā svanuṣṭhitaṃ dhyānaṃ tathā kurvanti yoginaḥ

12,188.002c maharṣayo jñānatṛptā nirvāṇagatamānasāḥ

12,188.003a nāvartante punaḥ pārtha muktāḥ saṃsāradoṣataḥ

12,188.003c janmadoṣaparikṣīṇāḥ svabhāve paryavasthitāḥ

12,188.004a nirdvaṃdvā nityasattvasthā vimuktā nityam āśritāḥ

12,188.004c asaṅgīny avivādīni manaḥśāntikarāṇi ca

12,188.005a tatra svādhyāyasaṃśliṣṭam ekāgraṃ dhārayen manaḥ

12,188.005c piṇḍīkṛtyendriyagrāmam āsīnaḥ kāṣṭhavan muniḥ

12,188.006a śabdaṃ na vindec chrotreṇa sparśaṃ tvacā na vedayet

12,188.006c rūpaṃ na cakṣuṣā vidyāj jihvayā na rasāṃs tathā

12,188.007a ghreyāṇy api ca sarvāṇi jahyād dhyānena yogavit

12,188.007c pañcavargapramāthīni necchec caitāni vīryavān

12,188.008a tato manasi saṃsajya pañcavargaṃ vicakṣaṇaḥ

12,188.008c samādadhyān mano bhrāntam indriyaiḥ saha pañcabhiḥ

12,188.009a visaṃcāri nirālambaṃ pañcadvāraṃ calācalam

12,188.009c pūrve dhyānapathe dhīraḥ samādadhyān mano 'ntaram

12,188.010a indriyāṇi manaś caiva yadā piṇḍīkaroty ayam

12,188.010c eṣa dhyānapathaḥ pūrvo mayā samanuvarṇitaḥ

12,188.011a tasya tat pūrvasaṃruddhaṃ manaḥṣaṣṭham anantaram

12,188.011c sphuriṣyati samudbhrāntaṃ vidyud ambudhare yathā

12,188.012a jalabindur yathā lolaḥ parṇasthaḥ sarvataś calaḥ

12,188.012c evam evāsya tac cittaṃ bhavati dhyānavartmani

12,188.013a samāhitaṃ kṣaṇaṃ kiṃ cid dhyānavartmani tiṣṭhati

12,188.013c punar vāyupathaṃ bhrāntaṃ mano bhavati vāyuvat

12,188.014a anirvedo gatakleśo gatatandrīr amatsaraḥ

12,188.014c samādadhyāt punaś ceto dhyānena dhyānayogavit

12,188.015a vicāraś ca vitarkaś ca vivekaś copajāyate

12,188.015c muneḥ samādadhānasya prathamaṃ dhyānam āditaḥ

12,188.016a manasā kliśyamānas tu samādhānaṃ ca kārayet

12,188.016c na nirvedaṃ munir gacchet kuryād evātmano hitam

12,188.017a pāṃsubhasmakarīṣāṇāṃ yathā vai rāśayaś citāḥ

12,188.017c sahasā vāriṇā siktā na yānti paribhāvanām

12,188.018a kiṃ cit snigdhaṃ yathā ca syāc chuṣkacūrṇam abhāvitam

12,188.018c kramaśas tu śanair gacchet sarvaṃ tat paribhāvanam

12,188.019a evam evendriyagrāmaṃ śanaiḥ saṃparibhāvayet

12,188.019c saṃharet kramaśaś caiva sa samyak praśamiṣyati

12,188.020a svayam eva manaś caiva pañcavargaś ca bhārata

12,188.020c pūrvaṃ dhyānapathaṃ prāpya nityayogena śāmyati

12,188.021a na tat puruṣakāreṇa na ca daivena kena cit

12,188.021c sukham eṣyati tat tasya yad evaṃ saṃyatātmanaḥ

12,188.022a sukhena tena saṃyukto raṃsyate dhyānakarmaṇi

12,188.022c gacchanti yogino hy evaṃ nirvāṇaṃ tan nirāmayam

12,189.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,189.001a cāturāśramyam uktaṃ te rājadharmās tathaiva ca

12,189.001c nānāśrayāś ca bahava itihāsāḥ pṛthagvidhāḥ

12,189.002a śrutās tvattaḥ kathāś caiva dharmayuktā mahāmate

12,189.002c saṃdeho 'sti tu kaś cin me tad bhavān vaktum arhati

12,189.003a jāpakānāṃ phalāvāptiṃ śrotum icchāmi bhārata

12,189.003c kiṃ phalaṃ japatām uktaṃ kva vā tiṣṭhanti jāpakāḥ

12,189.004a japasya ca vidhiṃ kṛtsnaṃ vaktum arhasi me 'nagha

12,189.004c jāpakā iti kiṃ caitat sāṃkhyayogakriyāvidhiḥ

12,189.005a kiṃ yajñavidhir evaiṣa kim etaj japyam ucyate

12,189.005c etan me sarvam ācakṣva sarvajño hy asi me mataḥ

12,189.006 bhīṣma uvāca

12,189.006a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,189.006c yamasya yat purā vṛttaṃ kālasya brāhmaṇasya ca

12,189.006d*0511_01 sāṃkhyayogau tu yāv uktau munibhir mokṣadarśibhiḥ

12,189.006d*0512_01 ikṣvākoś caiva mṛtyoś ca vivādo dharmakāraṇāt

12,189.007a saṃnyāsa eva vedānte vartate japanaṃ prati

12,189.007c vedavādābhinirvṛttā śāntir brahmaṇy avasthitau

12,189.007e mārgau tāv apy ubhāv etau saṃśritau na ca saṃśritau

12,189.008a yathā saṃśrūyate rājan kāraṇaṃ cātra vakṣyate

12,189.008b*0513_01 krameṇa caiṣa vihito japayajñavidhir nṛpa

12,189.008b*0513_02 sālambanam iti jñeyaṃ japayajñātmakaṃ śubham

12,189.008c manaḥsamādhir atrāpi tathendriyajayaḥ smṛtaḥ

12,189.009a satyam agniparīcāro viviktānāṃ ca sevanam

12,189.009c dhyānaṃ tapo damaḥ kṣāntir anasūyā mitāśanam

12,189.010a viṣayapratisaṃhāro mitajalpas tathā śamaḥ

12,189.010c eṣa pravṛttako dharmo nivṛttakam atho śṛṇu

12,189.011a yathā nivartate karma japato brahmacāriṇaḥ

12,189.011b*0514_01 na japo na ca vai dhyānaṃ necchā na dveṣaharṣaṇau

12,189.011b*0514_02 yujyate nṛpaśārdūla susaṃvedyaṃ hi tat kila

12,189.011b*0514_03 japam āvartayan nityaṃ japan vai brahmacārikam

12,189.011b*0514_04 tadarthabuddhyā saṃyāti manasā jāpakaḥ param

12,189.011b*0514_05 yathā saṃśrūyate jāpo yena vai jāpako bhavet

12,189.011b*0514_06 saṃhitāpraṇavenaiva sāvitrī ca parā matā

12,189.011b*0514_07 yad anyad ucitaṃ śuddhaṃ vedasmṛty upapāditam

12,189.011c etat sarvam aśeṣeṇa yathoktaṃ parivarjayet

12,189.011e trividhaṃ mārgam āsādya vyaktāvyaktam anāśrayam

12,189.012a kuśoccayaniṣaṇṇaḥ san kuśahastaḥ kuśaiḥ śikhī

12,189.012c cīraiḥ parivṛtas tasmin madhye channaḥ kuśais tathā

12,189.013a viṣayebhyo namaskuryād viṣayān na ca bhāvayet

12,189.013c sāmyam utpādya manaso manasy eva mano dadhat

12,189.014a tad dhiyā dhyāyati brahma japan vai saṃhitāṃ hitām

12,189.014c saṃnyasyaty atha vā tāṃ vai samādhau paryavasthitaḥ

12,189.015a dhyānam utpādayaty atra saṃhitābalasaṃśrayāt

12,189.015c śuddhātmā tapasā dānto nivṛttadveṣakāmavān

12,189.015d*0515_01 athābhimatamantreṇa praṇavādyaṃ japet kṛtī

12,189.015d*0515_02 yasminn evābhipatitaṃ manas tatra niveśayet

12,189.015d*0515_03 samādhau sa hi mantre tu saṃhitāṃ vā yathāvidhi

12,189.016a arāgamoho nirdvaṃdvo na śocati na sajjate

12,189.016c na kartākaraṇīyānāṃ na kāryāṇām iti sthitiḥ

12,189.017a na cāhaṃkārayogena manaḥ prasthāpayet kva cit

12,189.017c na cātmagrahaṇe yukto nāvamānī na cākriyaḥ

12,189.018a dhyānakriyāparo yukto dhyānavān dhyānaniścayaḥ

12,189.018c dhyāne samādhim utpādya tad api tyajati kramāt

12,189.019a sa vai tasyām avasthāyāṃ sarvatyāgakṛtaḥ sukhī

12,189.019c nirīhas tyajati prāṇān brāhmīṃ saṃśrayate tanum

12,189.019d*0516_01 nirālambo bhavet smṛtvā maraṇāya samādhimān

12,189.019d*0516_02 sarvāṃl lokān samākramya kramāt prāpnoti vai param

12,189.020a atha vā necchate tatra brahmakāyaniṣevaṇam

12,189.020c utkrāmati ca mārgastho naiva kva cana jāyate

12,189.021a ātmabuddhiṃ samāsthāya śāntībhūto nirāmayaḥ

12,189.021c amṛtaṃ virajaḥśuddham ātmānaṃ pratipadyate

12,190.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,190.001a gatīnām uttamā prāptiḥ kathitā jāpakeṣv iha

12,190.001c ekaivaiṣā gatis teṣām uta yānty aparām api

12,190.002 bhīṣma uvāca

12,190.002a śṛṇuṣvāvahito rājañ jāpakānāṃ gatiṃ vibho

12,190.002c yathā gacchanti nirayam anekaṃ puruṣarṣabha

12,190.003a yathoktam etat pūrvaṃ yo nānutiṣṭhati jāpakaḥ

12,190.003c ekadeśakriyaś cātra nirayaṃ sa nigacchati

12,190.004a avajñānena kurute na tuṣyati na śocati

12,190.004c īdṛśo jāpako yāti nirayaṃ nātra saṃśayaḥ

12,190.005a ahaṃkārakṛtaś caiva sarve nirayagāminaḥ

12,190.005c parāvamānī puruṣo bhavitā nirayopagaḥ

12,190.006a abhidhyāpūrvakaṃ japyaṃ kurute yaś ca mohitaḥ

12,190.006c yatrābhidhyāṃ sa kurute taṃ vai nirayam ṛcchati

12,190.007a athaiśvaryapravṛttaḥ sañ jāpakas tatra rajyate

12,190.007c sa eva nirayas tasya nāsau tasmāt pramucyate

12,190.008a rāgeṇa jāpako japyaṃ kurute tatra mohitaḥ

12,190.008c yatrāsya rāgaḥ patati tatra tatropajāyate

12,190.009a durbuddhir akṛtaprajñaś cale manasi tiṣṭhati

12,190.009c calām eva gatiṃ yāti nirayaṃ vādhigacchati

12,190.010a akṛtaprajñako bālo mohaṃ gacchati jāpakaḥ

12,190.010c sa mohān nirayaṃ yāti tatra gatvānuśocati

12,190.011a dṛḍhagrāhī karomīti japyaṃ japati jāpakaḥ

12,190.011c na saṃpūrṇo na vā yukto nirayaṃ so 'dhigacchati

12,190.012 yudhiṣṭhira uvāca

12,190.012a animittaṃ paraṃ yat tad avyaktaṃ brahmaṇi sthitam

12,190.012c sadbhūto jāpakaḥ kasmāt sa śarīram athāviśet

12,190.013 bhīṣma uvāca

12,190.013a duṣprajñānena nirayā bahavaḥ samudāhṛtāḥ

12,190.013c praśastaṃ jāpakatvaṃ ca doṣāś caite tadātmakāḥ

12,191.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,191.001a kīdṛśo jāpako yāti nirayaṃ varṇayasva me

12,191.001c kautūhalaṃ hi me jātaṃ tad bhavān vaktum arhati

12,191.002 bhīṣma uvāca

12,191.002a dharmasyāṃśaḥ prasūto 'si dharmiṣṭho 'si svabhāvataḥ

12,191.002c dharmamūlāśrayaṃ vākyaṃ śṛṇuṣvāvahito 'nagha

12,191.003a amūni yāni sthānāni devānāṃ paramātmanām

12,191.003c nānāsaṃsthānavarṇāni nānārūpaphalāni ca

12,191.004a divyāni kāmacārīṇi vimānāni sabhās tathā

12,191.004c ākrīḍā vividhā rājan padminyaś cāmalodakāḥ

12,191.005a caturṇāṃ lokapālānāṃ śukrasyātha bṛhaspateḥ

12,191.005c marutāṃ viśvadevānāṃ sādhyānām aśvinor api

12,191.006a rudrādityavasūnāṃ ca tathānyeṣāṃ divaukasām

12,191.006c ete vai nirayās tāta sthānasya paramātmanaḥ

12,191.007a abhayaṃ cānimittaṃ ca na ca kleśabhayāvṛtam

12,191.007c dvābhyāṃ muktaṃ tribhir muktam aṣṭābhis tribhir eva ca

12,191.008a caturlakṣaṇavarjaṃ tu catuṣkāraṇavarjitam

12,191.008c apraharṣam anānandam aśokaṃ vigataklamam

12,191.009a kālaḥ saṃpacyate tatra na kālas tatra vai prabhuḥ

12,191.009c sa kālasya prabhū rājan svargasyāpi tatheśvaraḥ

12,191.009d*0517_01 etad vai brahmaṇaḥ sthānaṃ jāpakasya mahātmanaḥ

12,191.009d*0517_02 tatrasthaṃ paramātmānaṃ dhyāyan vai susamāhitaḥ

12,191.009d*0517_03 hiraṇyagarbhasāyujyaṃ prāpnuyād vā nṛpottama

12,191.010a ātmakevalatāṃ prāptas tatra gatvā na śocati

12,191.010c īdṛśaṃ paramaṃ sthānaṃ nirayās te ca tādṛśāḥ

12,191.011a ete te nirayāḥ proktāḥ sarva eva yathātatham

12,191.011c tasya sthānavarasyeha sarve nirayasaṃjñitāḥ

12,192.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,192.001a kālamṛtyuyamānāṃ ca brāhmaṇasya ca sattama

12,192.001c vivādo vyāhṛtaḥ pūrvaṃ tad bhavān vaktum arhati

12,192.002 bhīṣma uvāca

12,192.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,192.002c ikṣvākoḥ sūryaputrasya yad vṛttaṃ brāhmaṇasya ca

12,192.003a kālasya mṛtyoś ca tathā yad vṛttaṃ tan nibodha me

12,192.003c yathā sa teṣāṃ saṃvādo yasmin sthāne 'pi cābhavat

12,192.003d*0518_01 yenaiva kāraṇenātra dharmavādasamanvitaḥ

12,192.004a brāhmaṇo jāpakaḥ kaś cid dharmavṛtto mahāyaśāḥ

12,192.004c ṣaḍaṅgavin mahāprājñaḥ paippalādiḥ sa kauśikaḥ

12,192.005a tasyāparokṣaṃ vijñānaṃ ṣaḍaṅgeṣu tathaiva ca

12,192.005c vedeṣu caiva niṣṇāto himavatpādasaṃśrayaḥ

12,192.006a so 'ntyaṃ brāhmaṃ tapas tepe saṃhitāṃ saṃyato japan

12,192.006c tasya varṣasahasraṃ tu niyamena tathā gatam

12,192.007a sa devyā darśitaḥ sākṣāt prītāsmīti tadā kila

12,192.007c japyam āvartayaṃs tūṣṇīṃ na ca tāṃ kiṃ cid abravīt

12,192.008a tasyānukampayā devī prītā samabhavat tadā

12,192.008c vedamātā tatas tasya taj japyaṃ samapūjayat

12,192.008d*0519_01 caturbhir akṣarair yuktā somapāne 'kṣarāṣṭakā

12,192.008d*0519_02 jagadbījasamāyuktā caturviṃśākṣarātmikā

12,192.009a samāptajapyas tūtthāya śirasā pādayos tathā

12,192.009c papāta devyā dharmātmā vacanaṃ cedam abravīt

12,192.010a diṣṭyā devi prasannā tvaṃ darśanaṃ cāgatā mama

12,192.010c yadi vāpi prasannāsi japye me ramatāṃ manaḥ

12,192.011 sāvitry uvāca

12,192.011a kiṃ prārthayasi viprarṣe kiṃ ceṣṭaṃ karavāṇi te

12,192.011c prabrūhi japatāṃ śreṣṭha sarvaṃ tat te bhaviṣyati

12,192.012 bhīṣma uvāca

12,192.012a ity uktaḥ sa tadā devyā vipraḥ provāca dharmavit

12,192.012c japyaṃ prati mameccheyaṃ vardhatv iti punaḥ punaḥ

12,192.013a manasaś ca samādhir me vardhetāhar ahaḥ śubhe

12,192.013c tat tatheti tato devī madhuraṃ pratyabhāṣata

12,192.014a idaṃ caivāparaṃ prāha devī tatpriyakāmyayā

12,192.014c nirayaṃ naiva yātāsi yatra yātā dvijarṣabhāḥ

12,192.015a yāsyasi brahmaṇaḥ sthānam animittam aninditam

12,192.015c sādhaye bhavitā caitad yat tvayāham ihārthitā

12,192.016a niyato japa caikāgro dharmas tvāṃ samupaiṣyati

12,192.016c kālo mṛtyur yamaś caiva samāyāsyanti te 'ntikam

12,192.016e bhavitā ca vivādo 'tra tava teṣāṃ ca dharmataḥ

12,192.017a evam uktvā bhagavatī jagāma bhavanaṃ svakam

12,192.017c brāhmaṇo 'pi japann āste divyaṃ varṣaśataṃ tadā

12,192.017d*0520_01 sadā dānto jitakrodhaḥ satyasaṃdho 'nasūyakaḥ

12,192.018a samāpte niyame tasminn atha viprasya dhīmataḥ

12,192.018c sākṣāt prītas tadā dharmo darśayām āsa taṃ dvijam

12,192.019 dharma uvāca

12,192.019a dvijāte paśya māṃ dharmam ahaṃ tvāṃ draṣṭum āgataḥ

12,192.019c japyasya ca phalaṃ yat te saṃprāptaṃ tac ca me śṛṇu

12,192.020a jitā lokās tvayā sarve ye divyā ye ca mānuṣāḥ

12,192.020c devānāṃ nirayān sādho sarvān utkramya yāsyasi

12,192.021a prāṇatyāgaṃ kuru mune gaccha lokān yathepsitān

12,192.021c tyaktvātmanaḥ śarīraṃ ca tato lokān avāpsyasi

12,192.022 brāhmaṇa uvāca

12,192.022a kṛtaṃ lokair hi me dharma gaccha ca tvaṃ yathāsukham

12,192.022c bahuduḥkhasukhaṃ dehaṃ notsṛjeyam ahaṃ vibho

12,192.022d*0521_01 acalaṃ te manaḥ kṛtvā tyaja dehaṃ mahāmate

12,192.022d*0521_02 anena kiṃ te saṃyogaḥ kathaṃ mohaṃ gamiṣyasi

12,192.023 dharma uvāca

12,192.023a avaśyaṃ bhoḥ śarīraṃ te tyaktavyaṃ munipuṃgava

12,192.023c svarga ārohyatāṃ vipra kiṃ vā te rocate 'nagha

12,192.024 brāhmaṇa uvāca

12,192.024a na rocaye svargavāsaṃ vinā dehād ahaṃ vibho

12,192.024c gaccha dharma na me śraddhā svargaṃ gantuṃ vinātmanā

12,192.025 dharma uvāca

12,192.025a alaṃ dehe manaḥ kṛtvā tyaktvā dehaṃ sukhī bhava

12,192.025c gaccha lokān arajaso yatra gatvā na śocasi

12,192.026 brāhmaṇa uvāca

12,192.026a rame japan mahābhāga kṛtaṃ lokaiḥ sanātanaiḥ

12,192.026c saśarīreṇa gantavyo mayā svargo na vā vibho

12,192.026d*0522_01 evaṃ te kāryasaṃprītir vartate munisattama

12,192.027 dharma uvāca

12,192.027a yadi tvaṃ necchasi tyaktuṃ śarīraṃ paśya vai dvija

12,192.027c eṣa kālas tathā mṛtyur yamaś ca tvām upāgatāḥ

12,192.028 bhīṣma uvāca

12,192.028a atha vaivasvataḥ kālo mṛtyuś ca tritayaṃ vibho

12,192.028c brāhmaṇaṃ taṃ mahābhāgam upāgamyedam abruvan

12,192.029a tapaso 'sya sutaptasya tathā sucaritasya ca

12,192.029c phalaprāptis tava śreṣṭhā yamo 'haṃ tvām upabruve

12,192.030a yathāvad asya japyasya phalaṃ prāptas tvam uttamam

12,192.030c kālas te svargam āroḍhuṃ kālo 'haṃ tvām upāgataḥ

12,192.031a mṛtyuṃ mā viddhi dharmajña rūpiṇaṃ svayam āgatam

12,192.031c kālena coditaṃ vipra tvām ito netum adya vai

12,192.032 brāhmaṇa uvāca

12,192.032a svāgataṃ sūryaputrāya kālāya ca mahātmane

12,192.032c mṛtyave cātha dharmāya kiṃ kāryaṃ karavāṇi vaḥ

12,192.033 bhīṣma uvāca

12,192.033a arghyaṃ pādyaṃ ca dattvā sa tebhyas tatra samāgame

12,192.033c abravīt paramaprītaḥ svaśaktyā kiṃ karomi vaḥ

12,192.033d*0523_01 svakāryanirbharā yūyaṃ paropadravahetavaḥ

12,192.033d*0523_02 bhavanto lokasāmānyāḥ kimarthaṃ brūta sattamāḥ

12,192.033d*0523_02 dharma uvāca

12,192.033d*0523_03 vayam apy evam avyagrair dhātur ājñāpuraḥsaraiḥ

12,192.033d*0523_04 bhīṣma uvāca

12,192.033d*0523_04 coditā dhāvamānā vai karmabhāgam anuvratāḥ

12,192.034a tasminn evātha kāle tu tīrthayātrām upāgataḥ

12,192.034c ikṣvākur agamat tatra sametā yatra te vibho

12,192.035a sarvān eva tu rājarṣiḥ saṃpūjyābhipraṇamya ca

12,192.035c kuśalapraśnam akarot sarveṣāṃ rājasattamaḥ

12,192.036a tasmai so 'thāsanaṃ dattvā pādyam arghyaṃ tathaiva ca

12,192.036c abravīd brāhmaṇo vākyaṃ kṛtvā kuśalasaṃvidam

12,192.037a svāgataṃ te mahārāja brūhi yad yad ihecchasi

12,192.037c svaśaktyā kiṃ karomīha tad bhavān prabravītu me

12,192.038 rājovāca

12,192.038a rājāhaṃ brāhmaṇaś ca tvaṃ yadi ṣaṭkarmasaṃsthitaḥ

12,192.038c dadāmi vasu kiṃ cit te prārthitaṃ tad vadasva me

12,192.039 brāhmaṇa uvāca

12,192.039a dvividhā brāhmaṇā rājan dharmaś ca dvividhaḥ smṛtaḥ

12,192.039c pravṛttaś ca nivṛttaś ca nivṛtto 'smi pratigrahāt

12,192.040a tebhyaḥ prayaccha dānāni ye pravṛttā narādhipa

12,192.040c ahaṃ na pratigṛhṇāmi kim iṣṭaṃ kiṃ dadāni te

12,192.040e brūhi tvaṃ nṛpatiśreṣṭha tapasā sādhayāmi kim

12,192.041 rājovāca

12,192.041a kṣatriyo 'haṃ na jānāmi dehīti vacanaṃ kva cit

12,192.041c prayaccha yuddham ity evaṃ vādinaḥ smo dvijottama

12,192.042 brāhmaṇa uvāca

12,192.042a tuṣyasi tvaṃ svadharmeṇa tathā tuṣṭā vayaṃ nṛpa

12,192.042c anyonyasyottaraṃ nāsti yad iṣṭaṃ tat samācara

12,192.043 rājovāca

12,192.043a svaśaktyāhaṃ dadānīti tvayā pūrvaṃ prabhāṣitam

12,192.043c yāce tvāṃ dīyatāṃ mahyaṃ japyasyāsya phalaṃ dvija

12,192.044 brāhmaṇa uvāca

12,192.044a yuddhaṃ mama sadā vāṇī yācatīti vikatthase

12,192.044c na ca yuddhaṃ mayā sārdhaṃ kimarthaṃ yācase punaḥ

12,192.045 rājovāca

12,192.045a vāgvajrā brāhmaṇāḥ proktāḥ kṣatriyā bāhujīvinaḥ

12,192.045c vāgyuddhaṃ tad idaṃ tīvraṃ mama vipra tvayā saha

12,192.046 brāhmaṇa uvāca

12,192.046a saivādyāpi pratijñā me svaśaktyā kiṃ pradīyatām

12,192.046c brūhi dāsyāmi rājendra vibhave sati māciram

12,192.047 rājovāca

12,192.047a yat tad varṣaśataṃ pūrṇaṃ japyaṃ vai japatā tvayā

12,192.047c phalaṃ prāptaṃ tat prayaccha mama ditsur bhavān yadi

12,192.048 brāhmaṇa uvāca

12,192.048a paramaṃ gṛhyatāṃ tasya phalaṃ yaj japitaṃ mayā

12,192.048c ardhaṃ tvam avicāreṇa phalaṃ tasya samāpnuhi

12,192.049a atha vā sarvam eveha japyakaṃ māmakaṃ phalam

12,192.049c rājan prāpnuhi kāmaṃ tvaṃ yadi sarvam ihecchasi

12,192.050 rājovāca

12,192.050a kṛtaṃ sarveṇa bhadraṃ te japyaṃ yad yācitaṃ mayā

12,192.050c svasti te 'stu gamiṣyāmi kiṃ ca tasya phalaṃ vada

12,192.051 brāhmaṇa uvāca

12,192.051a phalaprāptiṃ na jānāmi dattaṃ yaj japitaṃ mayā

12,192.051c ayaṃ dharmaś ca kālaś ca yamo mṛtyuś ca sākṣiṇaḥ

12,192.052 rājovāca

12,192.052a ajñātam asya dharmasya phalaṃ me kiṃ kariṣyati

12,192.052b*0524_01 phalaṃ bravīṣi dharmasya na cej japyakṛtasya mām

12,192.052c prāpnotu tat phalaṃ vipro nāham icche sasaṃśayam

12,192.053 brāhmaṇa uvāca

12,192.053a nādade 'paravaktavyaṃ dattaṃ vācā phalaṃ mayā

12,192.053c vākyaṃ pramāṇaṃ rājarṣe mamāpi tava caiva hi

12,192.053d*0525_01 sakṛd aṃśo nipatati sakṛt kanyā pradīyate

12,192.053d*0525_02 sakṛd eva dadānīti trīṇy etāni sakṛt sakṛt

12,192.054a nābhisaṃdhir mayā japye kṛtapūrvaḥ kathaṃ cana

12,192.054c japyasya rājaśārdūla kathaṃ jñāsyāmy ahaṃ phalam

12,192.055a dadasveti tvayā coktaṃ dadāmīti tathā mayā

12,192.055c na vācaṃ dūṣayiṣyāmi satyaṃ rakṣa sthiro bhava

12,192.056a athaivaṃ vadato me 'dya vacanaṃ na kariṣyasi

12,192.056c mahān adharmo bhavitā tava rājan mṛṣākṛtaḥ

12,192.057a na yuktaṃ tu mṛṣā vāṇī tvayā vaktum ariṃdama

12,192.057c tathā mayāpy abhyadhikaṃ mṛṣā vaktuṃ na śakyate

12,192.058a saṃśrutaṃ ca mayā pūrvaṃ dadānīty avicāritam

12,192.058c tad gṛhṇīṣvāvicāreṇa yadi satye sthito bhavān

12,192.059a ihāgamya hi māṃ rājañ jāpyaṃ phalam ayācithāḥ

12,192.059c tan mannisṛṣṭaṃ gṛhṇīṣva bhava satye sthiro 'pi ca

12,192.060a nāyaṃ loko 'sti na paro na ca pūrvān sa tārayet

12,192.060c kuta evāvarān rājan mṛṣāvādaparāyaṇaḥ

12,192.061a na yajñādhyayane dānaṃ niyamās tārayanti hi

12,192.061c tathā satyaṃ pare loke yathā vai puruṣarṣabha

12,192.062a tapāṃsi yāni cīrṇāni cariṣyasi ca yat tapaḥ

12,192.062c samāḥ śataiḥ sahasraiś ca tat satyān na viśiṣyate

12,192.063a satyam ekākṣaraṃ brahma satyam ekākṣaraṃ tapaḥ

12,192.063c satyam ekākṣaro yajñaḥ satyam ekākṣaraṃ śrutam

12,192.064a satyaṃ vedeṣu jāgarti phalaṃ satye paraṃ smṛtam

12,192.064c satyād dharmo damaś caiva sarvaṃ satye pratiṣṭhitam

12,192.065a satyaṃ vedās tathāṅgāni satyaṃ yajñas tathā vidhiḥ

12,192.065c vratacaryās tathā satyam oṃkāraḥ satyam eva ca

12,192.066a prāṇināṃ jananaṃ satyaṃ satyaṃ saṃtatir eva ca

12,192.066c satyena vāyur abhyeti satyena tapate raviḥ

12,192.067a satyena cāgnir dahati svargaḥ satye pratiṣṭhitaḥ

12,192.067c satyaṃ yajñas tapo vedāḥ stobhā mantrāḥ sarasvatī

12,192.068a tulām āropito dharmaḥ satyaṃ caiveti naḥ śrutam

12,192.068c samāṃ kakṣāṃ dhārayato yataḥ satyaṃ tato 'dhikam

12,192.069a yato dharmas tataḥ satyaṃ sarvaṃ satyena vardhate

12,192.069c kimartham anṛtaṃ karma kartuṃ rājaṃs tvam icchasi

12,192.070a satye kuru sthiraṃ bhāvaṃ mā rājann anṛtaṃ kṛthāḥ

12,192.070c kasmāt tvam anṛtaṃ vākyaṃ dehīti kuruṣe 'śubham

12,192.071a yadi japyaphalaṃ dattaṃ mayā neṣiṣyase nṛpa

12,192.071c svadharmebhyaḥ paribhraṣṭo lokān anucariṣyasi

12,192.072a saṃśrutya yo na ditseta yācitvā yaś ca necchati

12,192.072c ubhāv ānṛtikāv etau na mṛṣā kartum arhasi

12,192.073 rājovāca

12,192.073a yoddhavyaṃ rakṣitavyaṃ ca kṣatradharmaḥ kila dvija

12,192.073c dātāraḥ kṣatriyāḥ proktā gṛhṇīyāṃ bhavataḥ katham

12,192.074 brāhmaṇa uvāca

12,192.074a na chandayāmi te rājan nāpi te gṛham āvrajam

12,192.074c ihāgamya tu yācitvā na gṛhṇīṣe punaḥ katham

12,192.075 dharma uvāca

12,192.075a avivādo 'stu yuvayor vittaṃ māṃ dharmam āgatam

12,192.075c dvijo dānaphalair yukto rājā satyaphalena ca

12,192.076 svarga uvāca

12,192.076a svargaṃ māṃ viddhi rājendra rūpiṇaṃ svayam āgatam

12,192.076c avivādo 'stu yuvayor ubhau tulyaphalau yuvām

12,192.077 rājovāca

12,192.077a kṛtaṃ svargeṇa me kāryaṃ gaccha svarga yathāsukham

12,192.077c vipro yadīcchate dātuṃ pratīcchatu ca me dhanam

12,192.078 brāhmaṇa uvāca

12,192.078a bālye yadi syād ajñānān mayā hastaḥ prasāritaḥ

12,192.078c nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam upāse saṃhitāṃ japan

12,192.079a nivṛttaṃ māṃ ciraṃ rājan vipraṃ lobhayase katham

12,192.079c svena kāryaṃ kariṣyāmi tvatto necche phalaṃ nṛpa

12,192.079e tapaḥsvādhyāyaśīlo 'haṃ nivṛttaś ca pratigrahāt

12,192.080 rājovāca

12,192.080a yadi vipra nisṛṣṭaṃ te japyasya phalam uttamam

12,192.080c āvayor yat phalaṃ kiṃ cit sahitaṃ nau tad astv iha

12,192.081a dvijāḥ pratigrahe yuktā dātāro rājavaṃśajāḥ

12,192.081c yadi dharmaḥ śruto vipra sahaiva phalam astu nau

12,192.082a mā vā bhūt sahabhojyaṃ nau madīyaṃ phalam āpnuhi

12,192.082c pratīccha matkṛtaṃ dharmaṃ yadi te mayy anugrahaḥ

12,192.083 bhīṣma uvāca

12,192.083a tato vikṛtaceṣṭau dvau puruṣau samupasthitau

12,192.083c gṛhītvānyonyam āveṣṭya kucelāv ūcatur vacaḥ

12,192.084a na me dhārayasīty eko dhārayāmīti cāparaḥ

12,192.084c ihāsti nau vivādo 'yam ayaṃ rājānuśāsakaḥ

12,192.085a satyaṃ bravīmy aham idaṃ na me dhārayate bhavān

12,192.085c anṛtaṃ vadasīha tvam ṛṇaṃ te dhārayāmy aham

12,192.086a tāv ubhau bhṛśasaṃtaptau rājānam idam ūcatuḥ

12,192.086c parīkṣyatāṃ yathā syāva nāvām iha vigarhitau

12,192.087 virūpa uvāca

12,192.087a dhārayāmi naravyāghra vikṛtasyeha goḥ phalam

12,192.087c dadataś ca na gṛhṇāti vikṛto me mahīpate

12,192.088 vikṛta uvāca

12,192.088a na me dhārayate kiṃ cid virūpo 'yaṃ narādhipa

12,192.088c mithyā bravīty ayaṃ hi tvā mithyābhāsaṃ narādhipa

12,192.089 rājovāca

12,192.089a virūpa kiṃ dhārayate bhavān asya vadasva me

12,192.089c śrutvā tathā kariṣyāmīty evaṃ me dhīyate matiḥ

12,192.090 virūpa uvāca

12,192.090a śṛṇuṣvāvahito rājan yathaitad dhārayāmy aham

12,192.090c vikṛtasyāsya rājarṣe nikhilena nararṣabha

12,192.091a anena dharmaprāptyarthaṃ śubhā dattā purānagha

12,192.091c dhenur viprāya rājarṣe tapaḥsvādhyāyaśīline

12,192.092a tasyāś cāyaṃ mayā rājan phalam abhyetya yācitaḥ

12,192.092c vikṛtena ca me dattaṃ viśūddhenāntarātmanā

12,192.093a tato me sukṛtaṃ karma kṛtam ātmaviśuddhaye

12,192.093c gāvau hi kapile krītvā vatsale bahudohane

12,192.094a te coñchavṛttaye rājan mayā samapavarjite

12,192.094c yathāvidhi yathāśraddhaṃ tad asyāhaṃ punaḥ prabho

12,192.095a ihādya vai gṛhītvā tat prayacche dviguṇaṃ phalam

12,192.095c ekasyāḥ puruṣavyāghra kaḥ śuddhaḥ ko 'tra doṣavān

12,192.096a evaṃ vivadamānau svas tvām ihābhyāgatau nṛpa

12,192.096c kuru dharmam adharmaṃ vā vinaye nau samādhaya

12,192.097a yadi necchati me dānaṃ yathā dattam anena vai

12,192.097c bhavān atra sthiro bhūtvā mārge sthāpayatu prabhuḥ

12,192.098 rājovāca

12,192.098a dīyamānaṃ na gṛhṇāsi ṛṇaṃ kasmāt tvam adya vai

12,192.098c yathaiva te 'bhyanujñātaṃ tathā gṛhṇīṣva māciram

12,192.099 vikṛta uvāca

12,192.099a dīyatām ity anenoktaṃ dadānīti tathā mayā

12,192.099c nāyaṃ me dhārayaty atra gamyatāṃ yatra vāñchati

12,192.100 rājovāca

12,192.100a dadato 'sya na gṛhṇāsi viṣamaṃ pratibhāti me

12,192.100c daṇḍyo hi tvaṃ mama mato nāsty atra khalu saṃśayaḥ

12,192.101 vikṛta uvāca

12,192.101a mayāsya dattaṃ rājarṣe gṛhṇīyāṃ tat kathaṃ punaḥ

12,192.101c kāmam atrāparādho me daṇḍyam ājñāpaya prabho

12,192.102 virūpa uvāca

12,192.102a dīyamānaṃ yadi mayā neṣiṣyasi kathaṃ cana

12,192.102c niyaṃsyati tvā nṛpatir ayaṃ dharmānuśāsakaḥ

12,192.103 vikṛta uvāca

12,192.103a svaṃ mayā yāciteneha dattaṃ katham ihādya tat

12,192.103c gṛhṇīyāṃ gacchatu bhavān abhyanujñāṃ dadāni te

12,192.104 brāhmaṇa uvāca

12,192.104a śrutam etat tvayā rājann anayoḥ kathitaṃ dvayoḥ

12,192.104c pratijñātaṃ mayā yat te tad gṛhāṇāvicāritam

12,192.105 rājovāca

12,192.105a prastutaṃ sumahat kāryam āvayor gahvaraṃ yathā

12,192.105c jāpakasya dṛḍhīkāraḥ katham etad bhaviṣyati

12,192.106a yadi tāvan na gṛhṇāmi brāhmaṇenāpavarjitam

12,192.106c kathaṃ na lipyeyam ahaṃ doṣeṇa mahatādya vai

12,192.107 bhīṣma uvāca

12,192.107a tau covāca sa rājarṣiḥ kṛtakāryau gamiṣyathaḥ

12,192.107c nedānīṃ mām ihāsādya rājadharmo bhaven mṛṣā

12,192.108a svadharmaḥ paripālyaś ca rājñām eṣa viniścayaḥ

12,192.108c vipradharmaś ca sugurur mām anātmānam āviśat

12,192.109 brāhmaṇa uvāca

12,192.109a gṛhāṇa dhāraye 'haṃ te yācitaṃ te śrutaṃ mayā

12,192.109c na ced grahīṣyase rājañ śapiṣye tvāṃ na saṃśayaḥ

12,192.110 rājovāca

12,192.110a dhig rājadharmaṃ yasyāyaṃ kāryasyeha viniścayaḥ

12,192.110c ityarthaṃ me grahītavyaṃ kathaṃ tulyaṃ bhaved iti

12,192.111a eṣa pāṇir apūrvaṃ bho nikṣepārthaṃ prasāritaḥ

12,192.111c yan me dhārayase vipra tad idānīṃ pradīyatām

12,192.112 brāhmaṇa uvāca

12,192.112a saṃhitāṃ japatā yāvān mayā kaś cid guṇaḥ kṛtaḥ

12,192.112c tat sarvaṃ pratigṛhṇīṣva yadi kiṃ cid ihāsti me

12,192.113 rājovāca

12,192.113a jalam etan nipatitaṃ mama pāṇau dvijottama

12,192.113c samam astu sahaivāstu pratigṛhṇātu vai bhavān

12,192.114 virūpa uvāca

12,192.114a kāmakrodhau viddhi nau tvam āvābhyāṃ kārito bhavān

12,192.114b*0526_01 jijñāsamānau yuvayor manotthaṃ tu dvijottama

12,192.114c sameti ca yad uktaṃ te samā lokās tavāsya ca

12,192.115a nāyaṃ dhārayate kiṃ cij jijñāsā tvatkṛte kṛtā

12,192.115c kālo dharmas tathā mṛtyuḥ kāmakrodhau tathā yuvām

12,192.116a sarvam anyonyanikaṣe nighṛṣṭaṃ paśyatas tava

12,192.116b*0527_01 sarveṣām upari sthānaṃ brahmaṇo 'vyaktajanmanaḥ

12,192.116b*0527_02 yuvayoḥ sthānam atulaṃ nirdvaṃdvam amalātmakam

12,192.116b*0527_03 sarve gacchāma yatra svān svāṃl lokāṃś ca tathā vayam

12,192.116c gaccha lokāñ jitān svena karmaṇā yatra vāñchasi

12,192.116d*0528_01 tato dharmayamādyās te vākyam ūcur nṛpadvijau

12,192.116d*0528_02 asmākaṃ yaḥ smṛto mūrdhā brahmalokam iti smṛtam

12,192.116d*0528_03 tatrasthau hi bhavantau hi yuvābhyāṃ nirjitā vayam

12,192.116d*0528_04 yuvayoḥ kāma āpannas tat kāmyam aviśaṅkayā

12,192.117 bhīṣma uvāca

12,192.117a jāpakānāṃ phalāvāptir mayā te saṃprakīrtitā

12,192.117c gatiḥ sthānaṃ ca lokāś ca jāpakena yathā jitāḥ

12,192.118a prayāti saṃhitādhyāyī brahmāṇaṃ parameṣṭhinam

12,192.118c atha vāgniṃ samāyāti sūryam āviśate 'pi vā

12,192.119a sa taijasena bhāvena yadi tatrāśnute ratim

12,192.119c guṇāṃs teṣāṃ samādatte rāgeṇa pratimohitaḥ

12,192.120a evaṃ some tathā vāyau bhūmyākāśaśarīragaḥ

12,192.120c sarāgas tatra vasati guṇāṃs teṣāṃ samācaran

12,192.121a atha tatra virāgī sa gacchati tv atha saṃśayam

12,192.121c param avyayam icchan sa tam evāviśate punaḥ

12,192.122a amṛtāc cāmṛtaṃ prāptaḥ śītībhūto nirātmavān

12,192.122c brahmabhūtaḥ sa nirdvaṃdvaḥ sukhī śānto nirāmayaḥ

12,192.123a brahmasthānam anāvartam ekam akṣarasaṃjñakam

12,192.123c aduḥkham ajaraṃ śāntaṃ sthānaṃ tat pratipadyate

12,192.124a caturbhir lakṣaṇair hīnaṃ tathā ṣaḍbhiḥ saṣoḍaśaiḥ

12,192.124c puruṣaṃ samatikramya ākāśaṃ pratipadyate

12,192.125a atha vecchati rāgātmā sarvaṃ tad adhitiṣṭhati

12,192.125c yac ca prārthayate tac ca manasā pratipadyate

12,192.126a atha vā vīkṣate lokān sarvān nirayasaṃsthitān

12,192.126c niḥspṛhaḥ sarvato muktas tatraiva ramate sukhī

12,192.127a evam eṣā mahārāja jāpakasya gatir yathā

12,192.127c etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,193.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,193.001a kim uttaraṃ tadā tau sma cakratus tena bhāṣite

12,193.001c brāhmaṇo vātha vā rājā tan me brūhi pitāmaha

12,193.002a atha vā tau gatau tatra yad etat kīrtitaṃ tvayā

12,193.002c saṃvādo vā tayoḥ ko 'bhūt kiṃ vā tau tatra cakratuḥ

12,193.003 bhīṣma uvāca

12,193.003a tathety evaṃ pratiśrutya dharmaṃ saṃpūjya cābhibho

12,193.003c yamaṃ kālaṃ ca mṛtyuṃ ca svargaṃ saṃpūjya cārhataḥ

12,193.004a pūrvaṃ ye cāpare tatra sametā brāhmaṇarṣabhāḥ

12,193.004c sarvān saṃpūjya śirasā rājānaṃ so 'bravīd vacaḥ

12,193.005a phalenānena saṃyukto rājarṣe gaccha puṇyatām

12,193.005c bhavatā cābhyanujñāto japeyaṃ bhūya eva hi

12,193.006a varaś ca mama pūrvaṃ hi devyā datto mahābala

12,193.006c śraddhā te japato nityaṃ bhaviteti viśāṃ pate

12,193.007 rājovāca

12,193.007a yady evam aphalā siddhiḥ śraddhā ca japituṃ tava

12,193.007c gaccha vipra mayā sārdhaṃ jāpakaṃ phalam āpnuhi

12,193.008 brāhmaṇa uvāca

12,193.008a kṛtaḥ prayatnaḥ sumahān sarveṣāṃ saṃnidhāv iha

12,193.008c saha tulyaphalau cāvāṃ gacchāvo yatra nau gatiḥ

12,193.009 bhīṣma uvāca

12,193.009a vyavasāyaṃ tayos tatra viditvā tridaśeśvaraḥ

12,193.009c saha devair upayayau lokapālais tathaiva ca

12,193.010a sādhyā viśve 'tha maruto jyotīṃṣi sumahānti ca

12,193.010c nadyaḥ śailāḥ samudrāś ca tīrthāni vividhāni ca

12,193.011a tapāṃsi saṃyogavidhir vedāḥ stobhāḥ sarasvatī

12,193.011c nāradaḥ parvataś caiva viśvāvasur hahā huhūḥ

12,193.011d*0529_01 tumburupramukhāś caiva hāhā hūhūs tathaiva ca

12,193.012a gandharvaś citrasenaś ca parivāragaṇair yutaḥ

12,193.012c nāgāḥ siddhāś ca munayo devadevaḥ prajāpatiḥ

12,193.012d*0530_01 ājagāma ca deveśo brahmā vedamayo 'vyayaḥ

12,193.012e viṣṇuḥ sahasraśīrṣaś ca devo 'cintyaḥ samāgamat

12,193.013a avādyantāntarikṣe ca bheryas tūryāṇi cābhibho

12,193.013c puṣpavarṣāṇi divyāni tatra teṣāṃ mahātmanām

12,193.013e nanṛtuś cāpsaraḥsaṃghās tatra tatra samantataḥ

12,193.014a atha svargas tathā rūpī brāhmaṇaṃ vākyam abravīt

12,193.014c saṃsiddhas tvaṃ mahābhāga tvaṃ ca siddhas tathā nṛpa

12,193.015a atha tau sahitau rājann anyonyena vidhānataḥ

12,193.015c viṣayapratisaṃhāram ubhāv eva pracakratuḥ

12,193.016a prāṇāpānau tathodānaṃ samānaṃ vyānam eva ca

12,193.016c evaṃ tān manasi sthāpya dadhatuḥ prāṇayor manaḥ

12,193.017a upasthitakṛtau tatra nāsikāgram adho bhruvau

12,193.017c kuṅkuṇyāṃ caiva manasā śanair dhārayataḥ sma tau

12,193.018a niśceṣṭābhyāṃ śarīrābhyāṃ sthiradṛṣṭī samāhitau

12,193.018c jitāsanau tathādhāya mūrdhany ātmānam eva ca

12,193.019a tāludeśam athoddālya brāhmaṇasya mahātmanaḥ

12,193.019c jyotirjvālā sumahatī jagāma tridivaṃ tadā

12,193.020a hāhākāras tato dikṣu sarvāsu sumahān abhūt

12,193.020c taj jyotiḥ stūyamānaṃ sma brahmāṇaṃ prāviśat tadā

12,193.021a tataḥ svāgatam ity āha tat tejaḥ sa pitāmahaḥ

12,193.021c prādeśamātraṃ puruṣaṃ pratyudgamya viśāṃ pate

12,193.022a bhūyaś caivāparaṃ prāha vacanaṃ madhuraṃ sma saḥ

12,193.022c jāpakais tulyaphalatā yogānāṃ nātra saṃśayaḥ

12,193.023a yogasya tāvad etebhyaḥ phalaṃ pratyakṣadarśanam

12,193.023c jāpakānāṃ viśiṣṭaṃ tu pratyutthānaṃ samādhikam

12,193.024a uṣyatāṃ mayi cety uktvācetayat sa tataḥ punaḥ

12,193.024c athāsya praviveśāsyaṃ brāhmaṇo vigatajvaraḥ

12,193.025a rājāpy etena vidhinā bhagavantaṃ pitāmaham

12,193.025c yathaiva dvijaśārdūlas tathaiva prāviśat tadā

12,193.026a svayaṃbhuvam atho devā abhivādya tato 'bruvan

12,193.026c jāpakārtham ayaṃ yatnas tadarthaṃ vayam āgatāḥ

12,193.027a kṛtapūjāv imau tulyaṃ tvayā tulyaphalāv imau

12,193.027c yogajāpakayor dṛṣṭaṃ phalaṃ sumahad adya vai

12,193.027e sarvāṃl lokān atītyaitau gacchetāṃ yatra vāñchitam

12,193.028 brahmovāca

12,193.028a mahāsmṛtiṃ paṭhed yas tu tathaivānusmṛtiṃ śubhām

12,193.028c tāv apy etena vidhinā gacchetāṃ matsalokatām

12,193.029a yaś ca yoge bhaved bhaktaḥ so 'pi nāsty atra saṃśayaḥ

12,193.029c vidhinānena dehānte mama lokān avāpnuyāt

12,193.029e gamyatāṃ sādhayiṣyāmi yathāsthānāni siddhaye

12,193.030 bhīṣma uvāca

12,193.030a ity uktvā sa tadā devas tatraivāntaradhīyata

12,193.030c āmantrya taṃ tato devā yayuḥ svaṃ svaṃ niveśanam

12,193.031a te ca sarve mahātmāno dharmaṃ satkṛtya tatra vai

12,193.031c pṛṣṭhato 'nuyayū rājan sarve suprītamānasāḥ

12,193.032a etat phalaṃ jāpakānāṃ gatiś caiva prakīrtitā

12,193.032c yathāśrutaṃ mahārāja kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,194.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,194.001a kiṃ phalaṃ jñānayogasya vedānāṃ niyamasya ca

12,194.001c bhūtātmā vā kathaṃ jñeyas tan me brūhi pitāmaha

12,194.002 bhīṣma uvāca

12,194.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,194.002c manoḥ prajāpater vādaṃ maharṣeś ca bṛhaspateḥ

12,194.003a prajāpatiṃ śreṣṭhatamaṃ pṛthivyāṃ; devarṣisaṃghapravaro maharṣiḥ

12,194.003c bṛhaspatiḥ praśnam imaṃ purāṇaṃ; papraccha śiṣyo 'tha guruṃ praṇamya

12,194.004a yatkāraṇaṃ mantravidhiḥ pravṛtto; jñāne phalaṃ yat pravadanti viprāḥ

12,194.004c yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyatāṃ me bhagavan yathāvat

12,194.005a yad arthaśāstrāgamamantravidbhir; yajñair anekair varagopradānaiḥ

12,194.005c phalaṃ mahadbhir yad upāsyate ca; tat kiṃ kathaṃ vā bhavitā kva vā tat

12,194.006a mahī mahījāḥ pavano 'ntarikṣaṃ; jalaukasaś caiva jalaṃ divaṃ ca

12,194.006c divaukasaś caiva yataḥ prasūtās; tad ucyatāṃ me bhagavan purāṇam

12,194.007a jñānaṃ yataḥ prārthayate naro vai; tatas tadarthā bhavati pravṛttiḥ

12,194.007c na cāpy ahaṃ veda paraṃ purāṇaṃ; mithyāpravṛttiṃ ca kathaṃ nu kuryām

12,194.008a ṛk sāmasaṃghāṃś ca yajūṃṣi cāhaṃ; chandāṃsi nakṣatragatiṃ niruktam

12,194.008c adhītya ca vyākaraṇaṃ sakalpaṃ; śikṣāṃ ca bhūtaprakṛtiṃ na vedmi

12,194.009a sa me bhavāñ śaṃsatu sarvam etaj; jñāne phalaṃ karmaṇi vā yad asti

12,194.009a*0531_01 sāmānyaśabdaiś ca viśeṣaṇaiś ca

12,194.009a*0531_02 sa me bhavāñ śaṃsatu tāvad etat

12,194.009c yathā ca dehāc cyavate śarīrī; punaḥ śarīraṃ ca yathābhyupaiti

12,194.010 manur uvāca

12,194.010a yad yat priyaṃ yasya sukhaṃ tad āhus; tad eva duḥkhaṃ pravadanty aniṣṭam

12,194.010c iṣṭaṃ ca me syād itarac ca na syād; etatkṛte karmavidhiḥ pravṛttaḥ

12,194.010e iṣṭaṃ tv aniṣṭaṃ ca na māṃ bhajetety; etatkṛte jñānavidhiḥ pravṛttaḥ

12,194.011a kāmātmakāś chandasi karmayogā; ebhir vimuktaḥ param aśnuvīta

12,194.011c nānāvidhe karmapathe sukhārthī; naraḥ pravṛtto na paraṃ prayāti

12,194.011d*0532_00 bṛhaspatir uvāca

12,194.011d*0532_01 iṣṭaṃ tv aniṣṭaṃ ca sukhāsukhe ca

12,194.011d*0532_02 manur uvāca

12,194.011d*0532_02 sāśīs tv avacchandati karmabhiś ca

12,194.011d*0532_03 ebhir viyuktaḥ param āviveśa

12,194.011d*0532_04 etatkṛte karmavidhiḥ pravṛttaḥ

12,194.011d*0532_05 ātmādibhiḥ karmabhir idhyamāno

12,194.011d*0532_06 dharme pravṛtto dyutimān sukhārthī

12,194.011e paraṃ hi tat karmapathād apetaṃ; nirāśiṣaṃ brahmaparaṃ hy avaśyam

12,194.012a prajāḥ sṛṣṭā manasā karmaṇā ca; dvāv apy etau satpathau lokajuṣṭau

12,194.012c dṛṣṭvā karma śāśvataṃ cāntavac ca; manastyāgaḥ kāraṇaṃ nānyad asti

12,194.013a svenātmanā cakṣur iva praṇetā; niśātyaye tamasā saṃvṛtātmā

12,194.013c jñānaṃ tu vijñānaguṇena yuktaṃ; karmāśubhaṃ paśyati varjanīyam

12,194.014a sarpān kuśāgrāṇi tathodapānaṃ; jñātvā manuṣyāḥ parivarjayanti

12,194.014c ajñānatas tatra patanti mūḍhā; jñāne phalaṃ paśya yathā viśiṣṭam

12,194.015a kṛtsnas tu mantro vidhivat prayukto; yajñā yathoktās tv atha dakṣiṇāś ca

12,194.015c annapradānaṃ manasaḥ samādhiḥ; pañcātmakaṃ karmaphalaṃ vadanti

12,194.016a guṇātmakaṃ karma vadanti vedās; tasmān mantrā mantramūlaṃ hi karma

12,194.016c vidhir vidheyaṃ manasopapattiḥ; phalasya bhoktā tu yathā śarīrī

12,194.017a śabdāś ca rūpāṇi rasāś ca puṇyāḥ; sparśāś ca gandhāś ca śubhās tathaiva

12,194.017c naro nasaṃsthānagataḥ prabhuḥ syād; etat phalaṃ sidhyati karmaloke

12,194.018a yad yac charīreṇa karoti karma; śarīrayuktaḥ samupāśnute tat

12,194.018c śarīram evāyatanaṃ sukhasya; duḥkhasya cāpy āyatanaṃ śarīram

12,194.019a vācā tu yat karma karoti kiṃ cid; vācaiva sarvaṃ samupāśnute tat

12,194.019c manas tu yat karma karoti kiṃ cin; manaḥstha evāyam upāśnute tat

12,194.020a yathāguṇaṃ karmagaṇaṃ phalārthī; karoty ayaṃ karmaphale niviṣṭaḥ

12,194.020c tathā tathāyaṃ guṇasaṃprayuktaḥ; śubhāśubhaṃ karmaphalaṃ bhunakti

12,194.021a matsyo yathā srota ivābhipātī; tathā kṛtaṃ pūrvam upaiti karma

12,194.021c śubhe tv asau tuṣyati duṣkṛte tu; na tuṣyate vai paramaḥ śarīrī

12,194.022a yato jagat sarvam idaṃ prasūtaṃ; jñātvātmavanto vyatiyānti yat tat

12,194.022c yan mantraśabdair akṛtaprakāśaṃ; tad ucyamānaṃ śṛṇu me paraṃ yat

12,194.023a rasair viyuktaṃ vividhaiś ca gandhair; aśabdam asparśam arūpavac ca

12,194.023c agrāhyam avyaktam avarṇam ekaṃ; pañcaprakāraṃ sasṛje prajānām

12,194.024a na strī pumān vāpi napuṃsakaṃ ca; na san na cāsat sad asac ca tan na

12,194.024c paśyanti yad brahmavido manuṣyās; tad akṣaraṃ na kṣaratīti viddhi

12,195.001 manur uvāca

12,195.001a akṣarāt khaṃ tato vāyur vāyor jyotis tato jalam

12,195.001c jalāt prasūtā jagatī jagatyāṃ jāyate jagat

12,195.002a ime śarīrair jalam eva gatvā; jalāc ca tejaḥ pavano 'ntarikṣam

12,195.002c khād vai nivartanti nabhāvinas te; ye bhāvinas te param āpnuvanti

12,195.003a noṣṇaṃ na śītaṃ mṛdu nāpi tīkṣṇaṃ; nāmlaṃ kaṣāyaṃ madhuraṃ na tiktam

12,195.003c na śabdavan nāpi ca gandhavat tan; na rūpavat tat paramasvabhāvam

12,195.004a sparśaṃ tanur veda rasaṃ tu jihvā; ghrāṇaṃ ca gandhāñ śravaṇe ca śabdān

12,195.004c rūpāṇi cakṣur na ca tatparaṃ yad; gṛhṇanty anadhyātmavido manuṣyāḥ

12,195.005a nivartayitvā rasanaṃ rasebhyo; ghrāṇaṃ ca gandhāc chravaṇe ca śabdāt

12,195.005c sparśāt tanuṃ rūpaguṇāt tu cakṣus; tataḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam

12,195.006a yato gṛhītvā hi karoti yac ca; yasmiṃś ca tām ārabhate pravṛttim

12,195.006c yasmiṃś ca yad yena ca yaś ca kartā; tatkāraṇaṃ taṃ samupāyam āhuḥ

12,195.007a yac cābhibhūḥ sādhakaṃ vyāpakaṃ ca; yan mantravac chaṃsyate caiva loke

12,195.007c yaḥ sarvahetuḥ paramārthakārī; tat kāraṇaṃ kāryam ato yad anyat

12,195.008a yathā ca kaś cit sukṛtair manuṣyaḥ; śubhāśubhaṃ prāpnute 'thāvirodhāt

12,195.008c evaṃ śarīreṣu śubhāśubheṣu; svakarmajair jñānam idaṃ nibaddham

12,195.009a yathā pradīpaḥ purataḥ pradīptaḥ; prakāśam anyasya karoti dīpyan

12,195.009c tatheha pañcendriyadīpavṛkṣā; jñānapradīptāḥ paravanta eva

12,195.010a yathā hi rājño bahavo hy amātyāḥ; pṛthak pramānaṃ pravadanti yuktāḥ

12,195.010c tadvac charīreṣu bhavanti pañca; jñānaikadeśaḥ paramaḥ sa tebhyaḥ

12,195.011a yathārciṣo 'gneḥ pavanasya vegā; marīcayo 'rkasya nadīṣu cāpaḥ

12,195.011c gacchanti cāyānti ca tanyamānās; tadvac charīrāṇi śarīriṇāṃ tu

12,195.012a yathā ca kaś cit paraśuṃ gṛhītvā; dhūmaṃ na paśyej jvalanaṃ ca kāṣṭhe

12,195.012c tadvac charīrodarapāṇipādaṃ; chittvā na paśyanti tato yad anyat

12,195.013a tāny eva kāṣṭhāni yathā vimathya; dhūmaṃ ca paśyej jvalanaṃ ca yogāt

12,195.013c tadvat subuddhiḥ samam indriyatvād; budhaḥ paraṃ paśyati svaṃ svabhāvam

12,195.014a yathātmano 'ṅgaṃ patitaṃ pṛthivyāṃ; svapnāntare paśyati cātmano 'nyat

12,195.014c śrotrādiyuktaḥ sumanāḥ subuddhir; liṅgāt tathā gacchati liṅgam anyat

12,195.015a utpattivṛddhikṣayasaṃnipātair; na yujyate 'sau paramaḥ śarīrī

12,195.015c anena liṅgena tu liṅgam anyad; gacchaty adṛṣṭaḥ pratisaṃdhiyogāt

12,195.016a na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na cāpi saṃsparśam upaiti kiṃ cit

12,195.016c na cāpi taiḥ sādhayate 'tha kāryaṃ; te taṃ na paśyanti sa paśyate tān

12,195.017a yathā pradīpe jvalato 'nalasya; saṃtāpajaṃ rūpam upaiti kiṃ cit

12,195.017c na cāntaraṃ rūpaguṇaṃ bibharti; tathaiva tad dṛśyate rūpam asya

12,195.018a yathā manuṣyaḥ parimucya kāyam; adṛśyam anyad viśate śarīram

12,195.018c visṛjya bhūteṣu mahatsu dehaṃ; tadāśrayaṃ caiva bibharti rūpam

12,195.019a khaṃ vāyum agniṃ salilaṃ tathorvīṃ; samantato 'bhyāviśate śarīrī

12,195.019c nānāśrayāḥ karmasu vartamānāḥ; śrotrādayaḥ pañca guṇāñ śrayante

12,195.020a śrotraṃ khato ghrāṇam atho pṛthivyās; tejomayaṃ rūpam atho vipākaḥ

12,195.020c jalāśrayaḥ sveda ukto rasaś ca; vāyvātmakaḥ sparśakṛto guṇaś ca

12,195.021a mahatsu bhūteṣu vasanti pañca; pañcendriyārthāś ca tathendriyeṣu

12,195.021c sarvāṇi caitāni manonugāni; buddhiṃ mano 'nveti manaḥ svabhāvam

12,195.022a śubhāśubhaṃ karma kṛtaṃ yad asya; tad eva pratyādadate svadehe

12,195.022c mano 'nuvartanti parāvarāṇi; jalaukasaḥ srota ivānukūlam

12,195.023a calaṃ yathā dṛṣṭipathaṃ paraiti; sūkṣmaṃ mahad rūpam ivābhipāti

12,195.023c svarūpam ālocayate ca rūpaṃ; paraṃ tathā buddhipathaṃ paraiti

12,196.001 manur uvāca

12,196.001a yad indriyais tūpakṛtān purastāt; prāptān guṇān saṃsmarate cirāya

12,196.001c teṣv indriyeṣūpahateṣu paścāt; sa buddhirūpaḥ paramaḥ svabhāvaḥ

12,196.002a yathendriyārthān yugapat samastān; nāvekṣate kṛtsnam atulyakālam

12,196.002c yathābalaṃ saṃcarate sa vidvāṃs; tasmāt sa ekaḥ paramaḥ śarīrī

12,196.003a rajas tamaḥ sattvam atho tṛtīyaṃ; gacchaty asau jñānaguṇān virūpān

12,196.003b*0533_01 na tair nibaddhaḥ sa tu badhnāti viśvaṃ

12,196.003b*0533_02 na cānuyātīha guṇān parātmā

12,196.003c tathendriyāṇy āviśate śarīrī; hutāśanaṃ vāyur ivendhanastham

12,196.004a na cakṣuṣā paśyati rūpam ātmano; na paśyati sparśam indriyendriyam

12,196.004c na śrotraliṅgaṃ śravaṇe nidarśanaṃ; tathāgataṃ paśyati tad vinaśyati

12,196.005a śrotrādīni na paśyanti svaṃ svam ātmānam ātmanā

12,196.005c sarvajñaḥ sarvadarśī ca kṣetrajñas tāni paśyati

12,196.006a yathā himavataḥ pārśvaṃ pṛṣṭhaṃ candramaso yathā

12,196.006c na dṛṣṭapūrvaṃ manujair na ca tan nāsti tāvatā

12,196.007a tadvad bhūteṣu bhūtātmā sūkṣmo jñānātmavān asau

12,196.007c adṛṣṭapūrvaś cakṣurbhyāṃ na cāsau nāsti tāvatā

12,196.008a paśyann api yathā lakṣma jagat some na vindati

12,196.008c evam asti na vety etan na ca tan na parāyaṇam

12,196.009a rūpavantam arūpatvād udayāstamaye budhāḥ

12,196.009c dhiyā samanupaśyanti tadgatāḥ savitur gatim

12,196.010a tathā buddhipradīpena dūrasthaṃ suvipaścitaḥ

12,196.010c pratyāsannaṃ ninīṣanti jñeyaṃ jñānābhisaṃhitam

12,196.011a na hi khalv anupāyena kaś cid artho 'bhisidhyati

12,196.011c sūtrajālair yathā matsyān badhnanti jalajīvinaḥ

12,196.012a mṛgair mṛgāṇāṃ grahaṇaṃ pakṣiṇāṃ pakṣibhir yathā

12,196.012c gajānāṃ ca gajair evaṃ jñeyaṃ jñānena gṛhyate

12,196.013a ahir eva hy aheḥ pādān paśyatīti nidarśanam

12,196.013c tadvan mūrtiṣu mūrtiṣṭhaṃ jñeyaṃ jñānena paśyati

12,196.014a notsahante yathā vettum indriyair indriyāṇy api

12,196.014c tathaiveha parā buddhiḥ paraṃ buddhyā na paśyati

12,196.015a yathā candro hy amāvāsyām aliṅgatvān na dṛśyate

12,196.015c na ca nāśo 'sya bhavati tathā viddhi śarīriṇam

12,196.016a kṣīṇakośo hy amāvāsyāṃ candramā na prakāśate

12,196.016c tadvan mūrtiviyuktaḥ sañ śarīrī nopalabhyate

12,196.017a yathā kośāntaraṃ prāpya candramā bhrājate punaḥ

12,196.017c tadval liṅgāntaraṃ prāpya śarīrī bhrājate punaḥ

12,196.018a janmavṛddhikṣayaś cāsya pratyakṣeṇopalabhyate

12,196.018c sā tu candramaso vyaktir na tu tasya śarīriṇaḥ

12,196.019a utpattivṛddhivyayato yathā sa iti gṛhyate

12,196.019c candra eva tv amāvāsyāṃ tathā bhavati mūrtimān

12,196.020a nābhisarpad vimuñcad vā śaśinaṃ dṛśyate tamaḥ

12,196.020c visṛjaṃś copasarpaṃś ca tadvat paśya śarīriṇam

12,196.021a yathā candrārkasaṃyuktaṃ tamas tad upalabhyate

12,196.021c tadvac charīrasaṃyuktaḥ śarīrīty upalabhyate

12,196.022a yathā candrārkanirmuktaḥ sa rāhur nopalabhyate

12,196.022c tadvac charīranirmuktaḥ śarīrī nopalabhyate

12,196.023a yathā candro hy amāvāsyāṃ nakṣatrair yujyate gataḥ

12,196.023c tadvac charīranirmuktaḥ phalair yujyati karmaṇaḥ

12,197.001 manur uvāca

12,197.001a yathā vyaktam idaṃ śete svapne carati cetanam

12,197.001c jñānam indriyasaṃyuktaṃ tadvat pretya bhavābhavau

12,197.002a yathāmbhasi prasanne tu rūpaṃ paśyati cakṣuṣā

12,197.002c tadvat prasannendriyavāñ jñeyaṃ jñānena paśyati

12,197.003a sa eva lulite tasmin yathā rūpaṃ na paśyati

12,197.003c tathendriyākulībhāve jñeyaṃ jñāne na paśyati

12,197.004a abuddhir ajñānakṛtā abuddhyā duṣyate manaḥ

12,197.004c duṣṭasya manasaḥ pañca saṃpraduṣyanti mānasāḥ

12,197.005a ajñānatṛpto viṣayeṣv avagāḍho na dṛśyate

12,197.005c adṛṣṭvaiva tu pūtātmā viṣayebhyo nivartate

12,197.006a tarṣacchedo na bhavati puruṣasyeha kalmaṣāt

12,197.006c nivartate tathā tarṣaḥ pāpam antaṃ gataṃ yathā

12,197.006d*0534_01 antargatena pāpena dahyamānena cetasā

12,197.006d*0534_02 śubhāśubhavikāreṇa na sa bhūyo 'bhijāyate

12,197.007a viṣayeṣu ca saṃsargāc chāśvatasya nasaṃśrayāt

12,197.007c manasā cānyad ākāṅkṣan paraṃ na pratipadyate

12,197.008a jñānam utpadyate puṃsāṃ kṣayāt pāpasya karmaṇaḥ

12,197.008c athādarśatalaprakhye paśyaty ātmānam ātmani

12,197.009a prasṛtair indriyair duḥkhī tair eva niyataiḥ sukhī

12,197.009c tasmād indriyarūpebhyo yacched ātmānam ātmanā

12,197.010a indriyebhyo manaḥ pūrvaṃ buddhiḥ paratarā tataḥ

12,197.010c buddheḥ parataraṃ jñānaṃ jñānāt parataraṃ param

12,197.011a avyaktāt prasṛtaṃ jñānaṃ tato buddhis tato manaḥ

12,197.011c manaḥ śrotrādibhir yuktaṃ śabdādīn sādhu paśyati

12,197.012a yas tāṃs tyajati śabdādīn sarvāś ca vyaktayas tathā

12,197.012b*0535_01 prasṛtānīndriyāṇy eva pratisaṃharati kūrmavat

12,197.012c vimuñcaty ākṛtigrāmāṃs tān muktvāmṛtam aśnute

12,197.013a udyan hi savitā yadvat sṛjate raśmimaṇḍalam

12,197.013b*0536_01 dṛśyate maṇḍalaṃ tasya na ca dṛśyeta maṇḍalī

12,197.013b*0536_02 tadvad dehas tu saṃdṛśya ātmādṛśyaḥ paraḥ sadā

12,197.013b*0536_03 grastaṃ hy udgirate nityam udgīthaṃ vetti nityaśaḥ

12,197.013b*0536_04 bālye rathābhyāṃ yogena tattvajñānaṃ tu saṃmatam

12,197.013c sa evāstam upāgacchaṃs tad evātmani yacchati

12,197.013d*0537_01 ādatte sarvabhūtānāṃ rasabhūtaṃ vikāsavān

12,197.014a antarātmā tathā deham āviśyendriyaraśmibhiḥ

12,197.014c prāpyendriyaguṇān pañca so 'stam āvṛtya gacchati

12,197.014d*0538_01 raśmimaṇḍalahīnas tu na cāsau nāsti tāvatā

12,197.015a praṇītaṃ karmaṇā mārgaṃ nīyamānaḥ punaḥ punaḥ

12,197.015c prāpnoty ayaṃ karmaphalaṃ pravṛddhaṃ dharmam ātmavān

12,197.016a viṣayā vinivartante nirāhārasya dehinaḥ

12,197.016c rasavarjaṃ raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā nivartate

12,197.017a buddhiḥ karmaguṇair hīnā yadā manasi vartate

12,197.017c tadā saṃpadyate brahma tatraiva pralayaṃ gatam

12,197.018a asparśanam aśṛṇvānam anāsvādam adarśanam

12,197.018c aghrāṇam avitarkaṃ ca sattvaṃ praviśate param

12,197.018d*0539_01 avyaktāt prasṛtaṃ jñānaṃ tato buddhis tato manaḥ

12,197.018d*0539_02 ātmanaḥ prasṛtā buddhir avyaktaṃ jñānam ucyate

12,197.018d*0539_03 tasmād buddhiḥ smṛtā tajjñair manas tasmāt tataḥ smṛtam

12,197.018d*0539_04 tasmād ākṛtayaḥ pañca manaḥ paramam ucyate

12,197.018d*0539_05 tasmāt paratarā buddhir jñānaṃ tasmāt paraṃ smṛtam

12,197.018d*0539_06 tataḥ sūkṣmas tato hy ātmā tasmāt parataraṃ na ca

12,197.018d*0539_07 indriyāṇi nirīkṣante manasaitāni sarvaśaḥ

12,197.019a manasy ākṛtayo magnā manas tv atigataṃ matim

12,197.019c matis tv atigatā jñānaṃ jñānaṃ tv abhigataṃ param

12,197.020a indriyair manasaḥ siddhir na buddhiṃ budhyate manaḥ

12,197.020c na buddhir budhyate 'vyaktaṃ sūkṣmas tv etāni paśyati

12,198.001 manur uvāca

12,198.001*0540_01 duḥkhopaghāte śārīre mānase cāpy upasthite

12,198.001*0540_02 yasmin na śakyate kartuṃ yatnas taṃ nānucintayet

12,198.001*0540_03 bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet

12,198.001*0540_04 cintyamānaṃ hi cābhyeti bhūyaś cāpi pravartate

12,198.001*0540_05 prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ

12,198.001*0540_06 etad vijñānasāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt

12,198.001*0540_07 anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ

12,198.001*0540_08 ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ

12,198.001*0540_09 na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhati

12,198.001*0540_10 aśocan pratikurvīta yadi paśyed upakramam

12,198.001*0540_11 sukhād bahutaraṃ duḥkhaṃ jīvite nāsti saṃśayaḥ

12,198.001*0540_12 snigdhasya cendriyārtheṣu mohān maraṇam apriyam

12,198.001*0540_13 parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ vāpy ubhayaṃ naraḥ

12,198.001*0540_14 abhyeti brahma so 'tyantaṃ na te śocanti paṇḍitāḥ

12,198.001*0540_15 duḥkham arthā hi yujyante pālane na ca te sukham

12,198.001*0540_16 duḥkhena cādhigamyante nāśam eṣāṃ na cintayet

12,198.001a jñānaṃ jñeyābhinirvṛttaṃ viddhi jñānaguṇaṃ manaḥ

12,198.001c prajñākaraṇasaṃyuktaṃ tato buddhiḥ pravartate

12,198.002a yadā karmaguṇopetā buddhir manasi vartate

12,198.002c tadā prajñāyate brahma dhyānayogasamādhinā

12,198.003a seyaṃ guṇavatī buddhir guṇeṣv evābhivartate

12,198.003c avatārābhiniḥsrotaṃ gireḥ śṛṅgād ivodakam

12,198.004a yadā nirguṇam āpnoti dhyānaṃ manasi pūrvajam

12,198.004c tadā prajñāyate brahma nikaṣyaṃ nikaṣe yathā

12,198.005a manas tv apahṛtaṃ buddhim indriyārthanidarśanam

12,198.005c na samakṣaṃ guṇāvekṣi nirguṇasya nidarśanam

12,198.006a sarvāṇy etāni saṃvārya dvārāṇi manasi sthitaḥ

12,198.006c manasy ekāgratāṃ kṛtvā tat paraṃ pratipadyate

12,198.007a yathā mahānti bhūtāni nivartante guṇakṣaye

12,198.007c tathendriyāṇy upādāya buddhir manasi vartate

12,198.008a yadā manasi sā buddhir vartate 'ntaracāriṇī

12,198.008c vyavasāyaguṇopetā tadā saṃpadyate manaḥ

12,198.009a guṇavadbhir guṇopetaṃ yadā dhyānaguṇaṃ manaḥ

12,198.009c tadā sarvaguṇān hitvā nirguṇaṃ pratipadyate

12,198.010a avyaktasyeha vijñāne nāsti tulyaṃ nidarśanam

12,198.010c yatra nāsti padanyāsaḥ kas taṃ viṣayam āpnuyāt

12,198.011a tapasā cānumānena guṇair jātyā śrutena ca

12,198.011c ninīṣet tat paraṃ brahma viśuddhenāntarātmanā

12,198.012a guṇahīno hi taṃ mārgaṃ bahiḥ samanuvartate

12,198.012c guṇābhāvāt prakṛtyā ca nistarkyaṃ jñeyasaṃmitam

12,198.013a nairguṇyād brahma cāpnoti saguṇatvān nivartate

12,198.013c guṇaprasāriṇī buddhir hutāśana ivendhane

12,198.014a yathā pañca vimuktāni indriyāṇi svakarmabhiḥ

12,198.014c tathā tat paramaṃ brahma vimuktaṃ prakṛteḥ param

12,198.015a evaṃ prakṛtitaḥ sarve prabhavanti śarīriṇaḥ

12,198.015c nivartante nivṛttau ca sargaṃ naivopayānti ca

12,198.016a puruṣaḥ prakṛtir buddhir viśeṣāś cendriyāṇi ca

12,198.016c ahaṃkāro 'bhimānaś ca saṃbhūto bhūtasaṃjñakaḥ

12,198.017a ekasyādyā pravṛttis tu pradhānāt saṃpravartate

12,198.017c dvitīyā mithunavyaktim aviśeṣān niyacchati

12,198.018a dharmād utkṛṣyate śreyas tathāśreyo 'py adharmataḥ

12,198.018c rāgavān prakṛtiṃ hy eti virakto jñānavān bhavet

12,199.001 manur uvāca

12,199.001@014_0001 tad eva satataṃ manye na śakyam anuvarṇitum

12,199.001@014_0002 yathānidarśanaṃ vastu na śakyam anubodhitum

12,199.001@014_0003 yathā hi sāraṃ jānāti na kathaṃ cana saṃsthitam

12,199.001@014_0004 parakāyacchavis tadvad dehe 'yaṃ cetanas tathā

12,199.001@014_0005 vinā kāyaṃ na sā chāyā tāṃ vinā kāyam asty uta

12,199.001@014_0006 tadvad eva vinā nāsti prakṛter iha vartanam

12,199.001@014_0007 idaṃ vinā paraṃ nāsti nedam asti paraṃ vinā

12,199.001@014_0008 jīvātmanā tv asau chinnas tv eṣa caiva parātmanā

12,199.001@014_0009 tat tatheti viduḥ ke cid atathyam iti cāpare

12,199.001@014_0010 ubhayaṃ me mataṃ vidvan muktihetau samāhitam

12,199.001@014_0011 vimuktaiś ca mṛgaḥ so 'pi dṛśyate saṃyatendriyaḥ

12,199.001@014_0012 sarveṣāṃ na hi dṛśyo hi taḍidvat sphurati hy asau

12,199.001@014_0013 brāhmaṇasya samādṛśyo vartate so 'pi kiṃ punaḥ

12,199.001@014_0014 vidyate paramaḥ śuddhaḥ sākṣibhūto vibhāvasuḥ

12,199.001@014_0015 śrutir eṣā tato nityā tasmād ekaḥ paro mataḥ

12,199.001@014_0016 na prayojanam uddiśya ceṣṭā tasya mahātmanaḥ

12,199.001@014_0017 tādṛśo 'stv iti mantavyas tathā satyaṃ mahātmanā

12,199.001@014_0018 nānāsaṃsthena bhedena sadā gativibhedavat

12,199.001@014_0019 tasya bhedaḥ samākhyāto bhedo hy asti tathāvidhaḥ

12,199.001@014_0020 evaṃ vidvan vijānīhi paramātmānam avyayam

12,199.001@014_0021 tattadguṇaviśeṣeṇa saṃjñānām anusaṃyutam

12,199.001@014_0022 sarveśvaraḥ sarvamayaḥ sa ca sarvapravartakaḥ

12,199.001@014_0023 sarvātmakaḥ sarvaśaktiḥ sarvakāraṇakāraṇam

12,199.001@014_0024 sarvasādhāraṇaḥ sarvair upāsyaś ca mahātmabhiḥ

12,199.001@014_0025 vāsudeveti vikhyātas taṃ viditvāśnute 'mṛtam

12,199.001a yadā te pañcabhiḥ pañca vimuktā manasā saha

12,199.001c atha tad drakṣyase brahma maṇau sūtram ivārpitam

12,199.002a tad eva ca yathā sūtraṃ suvarṇe vartate punaḥ

12,199.002c muktāsv atha pravāleṣu mṛnmaye rājate tathā

12,199.003a tadvad goṣu manuṣyeṣu tadvad dhastimṛgādiṣu

12,199.003c tadvat kīṭapataṃgeṣu prasaktātmā svakarmabhiḥ

12,199.004a yena yena śarīreṇa yad yat karma karoty ayam

12,199.004c tena tena śarīreṇa tat tat phalam upāśnute

12,199.005a yathā hy ekarasā bhūmir oṣadhyātmānusāriṇī

12,199.005c tathā karmānugā buddhir antarātmānudarśinī

12,199.006a jñānapūrvodbhavā lipsā lipsāpūrvābhisaṃdhitā

12,199.006c abhisaṃdhipūrvakaṃ karma karmamūlaṃ tataḥ phalam

12,199.007a phalaṃ karmātmakaṃ vidyāt karma jñeyātmakaṃ tathā

12,199.007c jñeyaṃ jñānātmakaṃ vidyāj jñānaṃ sadasadātmakam

12,199.007d*0541_01 tad evam iṣyate brahma saṃkhyānād vinibhidyate

12,199.008a jñānānāṃ ca phalānāṃ ca jñeyānāṃ karmaṇāṃ tathā

12,199.008c kṣayānte tat phalaṃ divyaṃ jñānaṃ jñeyapratiṣṭhitam

12,199.009a mahad dhi paramaṃ bhūtaṃ yuktāḥ paśyanti yoginaḥ

12,199.009c abudhās taṃ na paśyanti hy ātmasthā guṇabuddhayaḥ

12,199.010a pṛthivīrūpato rūpam apām iha mahattaram

12,199.010c adbhyo mahattaraṃ tejas tejasaḥ pavano mahān

12,199.011a pavanāc ca mahad vyoma tasmāt parataraṃ manaḥ

12,199.011c manaso mahatī buddhir buddheḥ kālo mahān smṛtaḥ

12,199.012a kālāt sa bhagavān viṣṇur yasya sarvam idaṃ jagat

12,199.012c nādir na madhyaṃ naivāntas tasya devasya vidyate

12,199.013a anāditvād amadhyatvād anantatvāc ca so 'vyayaḥ

12,199.013c atyeti sarvaduḥkhāni duḥkhaṃ hy antavad ucyate

12,199.014a tad brahma paramaṃ proktaṃ tad dhāma paramaṃ smṛtam

12,199.014c tad gatvā kālaviṣayād vimuktā mokṣam āśritāḥ

12,199.015a guṇais tv etaiḥ prakāśante nirguṇatvāt tataḥ param

12,199.015c nivṛttilakṣaṇo dharmas tathānantyāya kalpate

12,199.016a ṛco yajūṃṣi sāmāni śarīrāṇi vyapāśritāḥ

12,199.016c jihvāgreṣu pravartante yatnasādhyā vināśinaḥ

12,199.017a na caivam iṣyate brahma śarīrāśrayasaṃbhavam

12,199.017c na yatnasādhyaṃ tad brahma nādimadhyaṃ na cāntavat

12,199.018a ṛcām ādis tathā sāmnāṃ yajuṣām ādir ucyate

12,199.018c antaś cādimatāṃ dṛṣṭo na cādir brahmaṇaḥ smṛtaḥ

12,199.019a anāditvād anantatvāt tad anantam athāvyayam

12,199.019c avyayatvāc ca nirdvaṃdvaṃ dvaṃdvābhāvāt tataḥ param

12,199.020a adṛṣṭato 'nupāyāc ca apy abhisaṃdheś ca karmaṇaḥ

12,199.020c na tena martyāḥ paśyanti yena gacchanti tat param

12,199.021a viṣayeṣu ca saṃsargāc chāśvatasya ca darśanāt

12,199.021c manasā cānyad ākāṅkṣan paraṃ na pratipadyate

12,199.022a guṇān yad iha paśyanti tad icchanty apare janāḥ

12,199.022c paraṃ naivābhikāṅkṣanti nirguṇatvād guṇārthinaḥ

12,199.023a guṇair yas tv avarair yuktaḥ kathaṃ vidyād guṇān imān

12,199.023c anumānād dhi gantavyaṃ guṇair avayavaiḥ saha

12,199.024a sūkṣmeṇa manasā vidmo vācā vaktuṃ na śaknumaḥ

12,199.024c mano hi manasā grāhyaṃ darśanena ca darśanam

12,199.025a jñānena nirmalīkṛtya buddhiṃ buddhyā tathā manaḥ

12,199.025c manasā cendriyagrāmam anantaṃ pratipadyate

12,199.026a buddhiprahīṇo manasāsamṛddhas; tathā nirāśīr guṇatām upaiti

12,199.026c paraṃ tyajantīha vilobhyamānā; hutāśanaṃ vāyur ivendhanastham

12,199.027a guṇādāne viprayoge ca teṣāṃ; manaḥ sadā buddhiparāvarābhyām

12,199.027c anenaiva vidhinā saṃpravṛtto; guṇādāne brahmaśarīram eti

12,199.028a avyaktātmā puruṣo 'vyaktakarmā; so 'vyaktatvaṃ gacchati hy antakāle

12,199.028c tair evāyaṃ cendriyair vardhamānair; glāyadbhir vā vartate karmarūpaḥ

12,199.029a sarvair ayaṃ cendriyaiḥ saṃprayukto; dehaḥ prāptaḥ pañcabhūtāśrayaḥ syāt

12,199.029c nāsāmarthyād gacchati karmaṇeha; hīnas tena parameṇāvyayena

12,199.030a pṛthvyā naraḥ paśyati nāntam asyā; hy antaś cāsyā bhavitā ceti viddhi

12,199.030c paraṃ nayantīha vilobhyamānaṃ; yathā plavaṃ vāyur ivārṇavastham

12,199.031a divākaro guṇam upalabhya nirguṇo; yathā bhaved vyapagataraśmimaṇḍalaḥ

12,199.031c tathā hy asau munir iha nirviśeṣavān; sa nirguṇaṃ praviśati brahma cāvyayam

12,199.032a anāgatiṃ sukṛtimatāṃ parāṃ gatiṃ; svayaṃbhuvaṃ prabhavanidhānam avyayam

12,199.032c sanātanaṃ yad amṛtam avyayaṃ padaṃ; vicārya taṃ śamam amṛtatvam aśnute

12,199.032d@015_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,199.032d@015_0001 pitāmaha mahāprājña duḥkhaśokasamākule

12,199.032d@015_0002 saṃsāracakre lokānāṃ nirvedo nāsti kiṃ nv idam

12,199.032d@015_0002 bhīṣma uvāca

12,199.032d@015_0003 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,199.032d@015_0004 nibandhanasya saṃvādaṃ bhogavatyā nṛpottama

12,199.032d@015_0005 muniṃ nibandhanaṃ śuṣkaṃ dhamanīyākṛtiṃ tathā

12,199.032d@015_0006 nirārambhaṃ nirālambam asajjantaṃ ca karmaṇi

12,199.032d@015_0007 putraṃ dṛṣṭvāpy uvācārtaṃ mātā bhogavatī tadā

12,199.032d@015_0008 uttiṣṭha mūḍha kiṃ śeṣe nirapekṣaḥ suhṛjjanaiḥ

12,199.032d@015_0009 nirālambo dhanopāye paitṛkaṃ tava kiṃ dhanam

12,199.032d@015_0009 nibandhana uvāca

12,199.032d@015_0010 paitṛkaṃ me mahan mātaḥ sarvaduḥkhālayaṃ tv iha

12,199.032d@015_0011 asty etat tadvighātāya yatiṣye tatra mā śucaḥ

12,199.032d@015_0012 idaṃ śarīram atyugraṃ pitrā dattam asaṃśayam

12,199.032d@015_0013 tam eva pitaraṃ gatvā dhanaṃ tiṣṭhati śāśvatam

12,199.032d@015_0014 kaś cin mahati saṃsāre vartamāno dhanecchayā

12,199.032d@015_0015 vanadurgam abhiprāpto mahat kravyādasaṃkulam

12,199.032d@015_0016 siṃhavyāghragajākārair atighorair mahāśanaiḥ

12,199.032d@015_0017 samantāt suparikṣiptaṃ sa dṛṣṭvā vyathate pumān

12,199.032d@015_0018 sa tad vanaṃ hy anucaran vipradhāvann itas tataḥ

12,199.032d@015_0019 vīkṣamāṇo diśaḥ sarvāḥ śaraṇārthaṃ pradhāvati

12,199.032d@015_0020 athāpaśyad vanaṃ rūḍhaṃ samantād vāgurāvṛtam

12,199.032d@015_0021 vanamadhye ca tatrāsīd udapānaḥ samāvṛtaḥ

12,199.032d@015_0022 vallibhis tṛṇasaṃchinnair gūḍhābhir abhisaṃvṛtaḥ

12,199.032d@015_0023 sa papāta dvijas tatra vijane salilāśaye

12,199.032d@015_0024 vilagnaś cābhavat tasmiṃl latāsaṃtānasaṃkule

12,199.032d@015_0025 bāhubhyāṃ saṃpariṣvaktas tayā paramasattvayā

12,199.032d@015_0026 sa tathā lambate tatra ūrdhvapādo hy adhaḥśirāḥ

12,199.032d@015_0027 adhas tatraiva jātaś ca jambūvṛkṣaḥ sudustaraḥ

12,199.032d@015_0028 kūpasya tasya velāyā apaśyat sumahāphalam

12,199.032d@015_0029 vṛkṣaṃ bahuvidhaṃ vyomavallīpuṣpasamākulam

12,199.032d@015_0030 nānārūpā madhukarās tasmin vṛkṣe 'bhavan kila

12,199.032d@015_0031 teṣāṃ madhūnāṃ bahudhā dhārā pravavṛte tadā

12,199.032d@015_0032 vilambamānaḥ sa pumān dhārāṃ pibati sarvadā

12,199.032d@015_0033 na tasya tṛṣṇā viratā pīyamānasya saṃkaṭe

12,199.032d@015_0034 parīpsati ca tāṃ nityam atṛptaḥ sa punaḥ punaḥ

12,199.032d@015_0035 evaṃ sa vasate tatra duḥkhiduḥkhī punaḥ punaḥ

12,199.032d@015_0036 mayā tu tad dhanaṃ deyaṃ tava dāsyāmi cecchasi

12,199.032d@015_0037 tasya ca prārthitaḥ so 'tha dattvā muktim avāpa saḥ

12,199.032d@015_0038 sā ca tyaktvārthasaṃkalpaṃ jagāma paramāṃ gatim

12,199.032d@015_0039 evaṃ saṃsāracakrasya svarūpajñā nṛpottama

12,199.032d@015_0040 yudhiṣṭhira uvāca

12,199.032d@015_0040 paraṃ vairāgyam āgamya gacchanti paramaṃ padam

12,199.032d@015_0041 evaṃ saṃsāracakrasya svarūpaṃ viditaṃ na me

12,199.032d@015_0042 paitṛkaṃ tu dhanaṃ proktaṃ kiṃ tad vidvan mahātmanā

12,199.032d@015_0043 kāntāram iti kiṃ proktaṃ ko hastī sa tu kūpakaḥ

12,199.032d@015_0044 kiṃsaṃjñiko mahāvṛkṣo madhu vāpi pitāmaha

12,199.032d@015_0045 etaṃ me saṃśayaṃ viddhi dhanaśabdaṃ kim ucyate

12,199.032d@015_0046 bhīṣma uvāca

12,199.032d@015_0046 kathaṃ labdhaṃ dhanaṃ tena tathā ca kim idaṃ tv iha

12,199.032d@015_0047 upākhyānam idaṃ sarvaṃ mokṣavidbhir udāhṛtam

12,199.032d@015_0048 sumatiṃ vindate yena bandhanāśaś ca bhārata

12,199.032d@015_0049 etad uktaṃ hi kāntāraṃ mahān saṃsāra eva saḥ

12,199.032d@015_0050 ye te pratiṣṭhitā vyālā vyādhayas te prakīrtitāḥ

12,199.032d@015_0051 yā sā nārī mahāghorā varṇarūpavināśinī

12,199.032d@015_0052 tām āhuś ca jarāṃ prājñāḥ pariṣvaktaṃ yayā jagat

12,199.032d@015_0053 yas tatra kūpe vasate mahāhiḥ kāla eva saḥ

12,199.032d@015_0054 yo vṛkṣaḥ sa ca mṛtyur hi svakṛtaṃ tasya tat phalam

12,199.032d@015_0055 ye tu kṛṣṇāḥ sitā rājan mūṣikā rātryahāni vai

12,199.032d@015_0056 dviṣaṭkapadasaṃyukto yo hastī ṣaṇmukhākṛtiḥ

12,199.032d@015_0057 sa ca saṃvatsaraḥ proktaḥ pādamāsartavo mukhāḥ

12,199.032d@015_0058 etat saṃsāracakrasya svarūpaṃ vyāhṛtaṃ mayā

12,199.032d@015_0059 evaṃ labdhadhanaṃ rājaṃs tat svarūpaṃ vināśaya

12,199.032d@015_0060 etaj jñātvā tu sā rājan paraṃ vairāgyam āsthitā

12,199.032d@015_0061 yathoktavidhinā bhūyaḥ paraṃ padam avāpa saḥ

12,199.032d@015_0062 dhatte dhārayate caiva etasmāt kāraṇād dhanam

12,199.032d@015_0063 tad gaccha cāmṛtaṃ śuddhaṃ hiraṇyam amṛtaṃ tapaḥ

12,199.032d@015_0064 tatsvarūpo mahādevaḥ kṛṣṇo devakinandanaḥ

12,199.032d@015_0065 tasya prasādād duḥkhasya nāśaṃ prāpsyasi mānada

12,199.032d@015_0066 ekaḥ kartā sa kṛṣṇaś ca jñānināṃ paramā gatiḥ

12,199.032d@015_0067 idam āśritya devendro devā rudrās tathāśvinau

12,199.032d@015_0068 sve sve pade viviśire bhuktimuktivido janāḥ

12,199.032d@015_0069 bhūtānām antarātmāsau sa nityapadasaṃvṛtaḥ

12,199.032d@015_0070 śrūyatām asya sadbhāvaḥ samyag jñānaṃ yathā tava

12,199.032d@015_0071 bhaved etan nibodha tvaṃ nāradāya purā hariḥ

12,199.032d@015_0072 darśayitvātmano rūpaṃ yad avocat svayaṃ vibhuḥ

12,199.032d@015_0073 purā deva ṛṣiḥ śrīmān nāradaḥ paramārthavān

12,199.032d@015_0074 cacāra pṛthivīṃ kṛtsnāṃ tīrthāny anucaran prabhuḥ

12,199.032d@015_0075 himavatpādam āśritya vicārya ca punaḥ punaḥ

12,199.032d@015_0076 sa dadarśa hradaṃ tatra padmotpalasamākulam

12,199.032d@015_0077 dadarśa kanyāṃ tattīre sarvābharaṇabhūṣitām

12,199.032d@015_0078 śobhamānāṃ śriyā rājan krīḍantīm utpalais tathā

12,199.032d@015_0079 sā mahātmānam ālokya nāradety āha bhāminī

12,199.032d@015_0080 tasyāḥ samīpam āsādya tasthau vismitamānasaḥ

12,199.032d@015_0081 vīkṣamāṇaṃ tam ājñāya sā kanyā cāruhāsinī

12,199.032d@015_0082 vijajṛmbhe mahābhāgā smayamānā punaḥ punaḥ

12,199.032d@015_0083 tasmāt samabhavad vaktrāt puruṣākṛtisaṃyutaḥ

12,199.032d@015_0084 ratnabinducitāṅgas tu sarvābharaṇabhūṣitaḥ

12,199.032d@015_0085 ādityasadṛśākāraḥ śirasā dhārayan maṇim

12,199.032d@015_0086 punar eva tadākārasadṛśaḥ samajāyata

12,199.032d@015_0087 tṛtīyas tu mahārāja vividhābharaṇair yutaḥ

12,199.032d@015_0088 pradakṣiṇaṃ tu tāṃ kṛtvā vividhadhvanayas tu tām

12,199.032d@015_0089 tataḥ sarveṇa viprarṣiḥ kanyāṃ papraccha tāṃ śubhām

12,199.032d@015_0090 kā tvaṃ paramakalyāṇi padmendusadṛśānane

12,199.032d@015_0091 kanyovāca

12,199.032d@015_0091 na jāne tvāṃ mahādevi brūhi satyam anindite

12,199.032d@015_0092 sāvitrī nāma viprarṣe śṛṇu bhadraṃ tavāstu vai

12,199.032d@015_0093 kiṃ kariṣyāmi tad brūhi tava yac cetasi sthitam

12,199.032d@015_0093 nārada uvāca

12,199.032d@015_0094 abhivādaye tvāṃ sāvitri kṛtārtho 'ham anindite

12,199.032d@015_0095 etaṃ me saṃśayaṃ devi vaktum arhasi śobhane

12,199.032d@015_0096 yas tu vai prathamotpannaḥ ko 'sau sa puruṣākṛtiḥ

12,199.032d@015_0097 kanyovāca

12,199.032d@015_0097 bindavas tu mahādevi mūrdhni jyotirmayākṛtiḥ

12,199.032d@015_0098 agrajaḥ prathamotpanno yajurvedas tathāparaḥ

12,199.032d@015_0099 tṛtīyaḥ sāmavedas tu saṃśayo vyetu te mune

12,199.032d@015_0100 vedāś ca bindusaṃyuktā yajñasya phalasaṃśritāḥ

12,199.032d@015_0101 yat tad dṛṣṭaṃ mahaj jyotir jyotir ity ucyate budhaiḥ

12,199.032d@015_0102 ṛṣe jñeyaṃ mayā cāpīty uktvā cāntaradhīyata

12,199.032d@015_0103 tataḥ sa vismayāviṣṭo nāradaḥ puruṣarṣabha

12,199.032d@015_0104 dhyānayuktaḥ sa tu ciraṃ na bubodha mahāmatiḥ

12,199.032d@015_0105 tataḥ snātvā mahātejā vāgyato niyatendriyaḥ

12,199.032d@015_0106 tuṣṭāva puruṣavyāghro jijñāsuś ca tad adbhutam

12,199.032d@015_0107 tato varṣaśate pūrṇe bhagavāṃl lokabhāvanaḥ

12,199.032d@015_0108 prāduś cakāra viśvātmā ṛṣeḥ paramasauhṛdāt

12,199.032d@015_0109 tam āgataṃ jagannāthaṃ sarvakāraṇakāraṇam

12,199.032d@015_0110 akhilāmaramaulyaṅgarukmāruṇapadadvayam

12,199.032d@015_0111 vainateyapadasparśakaṇaśobhitajānukam

12,199.032d@015_0112 pītāmbaralasatkāñcīdāmabaddhakaṭītaṭam

12,199.032d@015_0113 śrīvatsavakṣasaṃ cārumaṇikaustubhakaṃdharam

12,199.032d@015_0114 mandasmitamukhāmbhojaṃ caladāyatalocanam

12,199.032d@015_0115 namracāpānukaraṇanamrabhrūyugaśobhitam

12,199.032d@015_0116 nānāratnamaṇīvajrasphuranmakarakuṇḍalam

12,199.032d@015_0117 indranīlanibhābhaṃ taṃ keyūramakuṭojjvalam

12,199.032d@015_0118 devair indrapurogaiś ca ṛṣisaṃghair abhiṣṭutam

12,199.032d@015_0119 nārado jayaśabdena vavande śirasā harim

12,199.032d@015_0120 tataḥ sa bhagavāñ śrīmān meghagambhīrayā girā

12,199.032d@015_0121 prāheśaḥ sarvabhūtānāṃ nāradaṃ patitaṃ kṣitau

12,199.032d@015_0122 bhadram astu ṛṣe tubhyaṃ varaṃ varaya suvrata

12,199.032d@015_0123 yat te manasi suvyaktam asti ca pradadāmi tat

12,199.032d@015_0124 sa cemaṃ jayaśabdena prasīdety āturo muniḥ

12,199.032d@015_0125 provāca hṛdi saṃrūḍhaṃ śaṅkhacakragadādharam

12,199.032d@015_0126 vivakṣitaṃ jagannātha mayā jñātaṃ tvayācyuta

12,199.032d@015_0127 tat prasīda hṛṣīkeśa śrotum icchāmi tad dhare

12,199.032d@015_0128 tataḥ smayan mahāviṣṇur abhyabhāṣata nāradam

12,199.032d@015_0129 yad dṛṣṭaṃ mama rūpaṃ tu vedānāṃ śirasi tvayā

12,199.032d@015_0130 nirdvaṃdvā nirahaṃkārāḥ śucayaḥ śuddhalocanāḥ

12,199.032d@015_0131 taṃ māṃ paśyanti satataṃ tān pṛccha yad ihecchasi

12,199.032d@015_0132 ye yogino mahāprājñā madaṃśā ye vyavasthitāḥ

12,199.032d@015_0133 bhīṣma uvāca

12,199.032d@015_0133 teṣāṃ prasādaṃ devarṣe matprasādam avaihi tat

12,199.032d@015_0134 ity uktvā sa jagāmātha bhagavān bhūtabhāvanaḥ

12,199.032d@015_0135 tasmād vraja hṛṣīkeśaṃ kṛṣṇaṃ devakinandanam

12,199.032d@015_0136 etam ārādhya govindaṃ gatā muktiṃ maharṣayaḥ

12,199.032d@015_0137 eṣa kartā vikartā ca sarvakāraṇakāraṇam

12,199.032d@015_0138 mayāpy etac chrutaṃ rājan nāradāt tu nibodha tat

12,199.032d@015_0139 svayam eva samācaṣṭa nārado bhagavān muniḥ

12,199.032d@015_0140 samastasaṃsāravighātakāraṇaṃ

12,199.032d@015_0141 bhajanti ye viṣṇum ananyamānasāḥ

12,199.032d@015_0142 te yānti sāyujyam atīvadurlabham

12,199.032d@015_0143 itīva nityaṃ hṛdi varṇayanti

12,200.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,200.001a pitāmaha mahāprājña puṇḍarīkākṣam acyutam

12,200.001c kartāram akṛtaṃ viṣṇuṃ bhūtānāṃ prabhavāpyayam

12,200.002a nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśaṃ govindam aparājitam

12,200.002c tattvena bharataśreṣṭha śrotum icchāmi keśavam

12,200.003 bhīṣma uvāca

12,200.003a śruto 'yam artho rāmasya jāmadagnyasya jalpataḥ

12,200.003c nāradasya ca devarṣeḥ kṛṣṇadvaipāyanasya ca

12,200.004a asito devalas tāta vālmīkiś ca mahātapāḥ

12,200.004c mārkaṇḍeyaś ca govinde kathayaty adbhutaṃ mahat

12,200.004d*0542_01 keśavasya mayā rājan na śakyā varṇituṃ guṇāḥ

12,200.004d*0542_02 īdṛśo 'sau hṛṣīkeśo vāsudevaḥ parāt paraḥ

12,200.005a keśavo bharataśreṣṭha bhagavān īśvaraḥ prabhuḥ

12,200.005c puruṣaḥ sarvam ity eva śrūyate bahudhā vibhuḥ

12,200.006a kiṃ tu yāni vidur loke brāhmaṇāḥ śārṅgadhanvanaḥ

12,200.006c māhātmyāni mahābāho śṛṇu tāni yudhiṣṭhira

12,200.007a yāni cāhur manuṣyendra ye purāṇavido janāḥ

12,200.007c aśeṣeṇa hi govinde kīrtayiṣyāmi tāny aham

12,200.008a mahābhūtāni bhūtātmā mahātmā puruṣottamaḥ

12,200.008c vāyur jyotis tathā cāpaḥ khaṃ gāṃ caivānvakalpayat

12,200.009a sa dṛṣṭvā pṛthivīṃ caiva sarvabhūteśvaraḥ prabhuḥ

12,200.009c apsv eva śayanaṃ cakre mahātmā puruṣottamaḥ

12,200.010a sarvatejomayas tasmiñ śayānaḥ śayane śubhe

12,200.010c so 'grajaṃ sarvabhūtānāṃ saṃkarṣaṇam acintayat

12,200.011a āśrayaṃ sarvabhūtānāṃ manaseti viśuśruma

12,200.011c sa dhārayati bhūtātmā ubhe bhūtabhaviṣyatī

12,200.011d*0543_01 pradyumnam asṛjat tasmāt sarvatejaḥprakāśakam

12,200.011d*0543_02 aniruddhas tato jajñe sarvaśaktir mahādyutiḥ

12,200.011d*0543_03 apsu vyomagamaḥ śrīmān yoganidrām upeyivān

12,200.011d*0543_04 tasmāt saṃjajñire devā brahmaviṣṇumaheśvarāḥ

12,200.011d*0543_05 layasthityantakarmāṇas trayas te sumahaujasaḥ

12,200.012a tatas tasmin mahābāho prādurbhūte mahātmani

12,200.012c bhāskarapratimaṃ divyaṃ nābhyāṃ padmam ajāyata

12,200.013a sa tatra bhagavān devaḥ puṣkare bhāsayan diśaḥ

12,200.013c brahmā samabhavat tāta sarvabhūtapitāmahaḥ

12,200.014a tasminn api mahābāho prādurbhūte mahātmani

12,200.014c tamasaḥ pūrvajo jajñe madhur nāma mahāsuraḥ

12,200.015a tam ugram ugrakarmāṇam ugrāṃ buddhiṃ samāsthitam

12,200.015c brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna puruṣottamaḥ

12,200.016a tasya tāta vadhāt sarve devadānavamānavāḥ

12,200.016c madhusūdanam ity āhur vṛṣabhaṃ sarvasātvatām

12,200.017a brahmā tu sasṛje putrān mānasān dakṣasaptamān

12,200.017c marīcim atryaṅgirasau pulastyaṃ pulahaṃ kratum

12,200.018a marīciḥ kaśyapaṃ tāta putraṃ cāsṛjad agrajam

12,200.018c mānasaṃ janayām āsa taijasaṃ brahmasattamam

12,200.019a aṅguṣṭhād asṛjad brahmā marīcer api pūrvajam

12,200.019c so 'bhavad bharataśreṣṭha dakṣo nāma prajāpatiḥ

12,200.020a tasya pūrvam ajāyanta daśa tisraś ca bhārata

12,200.020c prajāpater duhitaras tāsāṃ jyeṣṭhābhavad ditiḥ

12,200.021a sarvadharmaviśeṣajñaḥ puṇyakīrtir mahāyaśāḥ

12,200.021c mārīcaḥ kaśyapas tāta sarvāsām abhavat patiḥ

12,200.022a utpādya tu mahābhāgas tāsām avarajā daśa

12,200.022c dadau dharmāya dharmajño dakṣa eva prajāpatiḥ

12,200.023a dharmasya vasavaḥ putrā rudrāś cāmitatejasaḥ

12,200.023c viśvedevāś ca sādhyāś ca marutvantaś ca bhārata

12,200.024a aparās tu yavīyasyas tābhyo 'nyāḥ saptaviṃśatiḥ

12,200.024c somas tāsāṃ mahābhāgaḥ sarvāsām abhavat patiḥ

12,200.025a itarās tu vyajāyanta gandharvāṃs turagān dvijān

12,200.025c gāś ca kiṃpuruṣān matsyān audbhidāṃś ca vanaspatīn

12,200.026a ādityān aditir jajñe devaśreṣṭhān mahābalān

12,200.026c teṣāṃ viṣṇur vāmano 'bhūd govindaś cābhavat prabhuḥ

12,200.027a tasya vikramaṇād eva devānāṃ śrīr vyavardhata

12,200.027c dānavāś ca parābhūtā daiteyī cāsurī prajā

12,200.028a vipracittipradhānāṃś ca dānavān asṛjad danuḥ

12,200.028c ditis tu sarvān asurān mahāsattvān vyajāyata

12,200.028d*0544_01 tataḥ sasarja bhagavān mṛtyuṃ lokabhayaṃkaram

12,200.028d*0544_02 hartāraṃ sarvabhūtānāṃ sasarja ca janārdanaḥ

12,200.029a ahorātraṃ ca kālaṃ ca yathartu madhusūdanaḥ

12,200.029c pūrvāhṇaṃ cāparāhṇaṃ ca sarvam evānvakalpayat

12,200.030a buddyāpaḥ so 'sṛjan meghāṃs tathā sthāvarajaṅgamān

12,200.030c pṛthivīṃ so 'sṛjad viśvāṃ sahitāṃ bhūritejasā

12,200.031a tataḥ kṛṣṇo mahābāhuḥ punar eva yudhiṣṭhira

12,200.031c brāhmaṇānāṃ śataṃ śreṣṭhaṃ mukhād asṛjata prabhuḥ

12,200.032a bāhubhyāṃ kṣatriyaśataṃ vaiśyānām ūrutaḥ śatam

12,200.032c padbhyāṃ śūdraśataṃ caiva keśavo bharatarṣabha

12,200.033a sa evaṃ caturo varṇān samutpādya mahāyaśāḥ

12,200.033c adhyakṣaṃ sarvabhūtānāṃ dhātāram akarot prabhuḥ

12,200.033d*0545_01 vedavidyāvidhātāraṃ brahmāṇam amitadyutim

12,200.033d*0545_02 bhūtamātṛgaṇādhyakṣaṃ virūpākṣaṃ ca so 'sṛjat

12,200.033d*0545_03 śāsitāraṃ ca pāpānāṃ pitṝṇāṃ samavartinam

12,200.033d*0545_04 asṛjat sarvabhūtātmā nidhipaṃ ca dhaneśvaram

12,200.033d*0545_05 yādasām asṛjan nāthaṃ varuṇaṃ ca jaleśvaram

12,200.033d*0545_06 vāsavaṃ sarvadevānām adhyakṣam akarot prabhuḥ

12,200.034a yāvad yāvad abhūc chraddhā dehaṃ dhārayituṃ nṛṇām

12,200.034c tāvat tāvad ajīvaṃs te nāsīd yamakṛtaṃ bhayam

12,200.035a na caiṣāṃ maithuno dharmo babhūva bharatarṣabha

12,200.035c saṃkalpād eva caiteṣām apatyam udapadyata

12,200.036a tatra tretāyuge kāle saṃkalpāj jāyate prajā

12,200.036c na hy abhūn maithuno dharmas teṣām api janādhipa

12,200.037a dvāpare maithuno dharmaḥ prajānām abhavan nṛpa

12,200.037c tathā kaliyuge rājan dvaṃdvam āpedire janāḥ

12,200.038a eṣa bhūtapatis tāta svadhyakṣaś ca prakīrtitaḥ

12,200.038c niradhyakṣāṃs tu kaunteya kīrtayiṣyāmi tān api

12,200.039a dakṣiṇāpathajanmānaḥ sarve talavarāndhrakāḥ

12,200.039c utsāḥ pulindāḥ śabarāś cūcupā maṇḍapaiḥ saha

12,200.040a uttarāpathajanmānaḥ kīrtayiṣyāmi tān api

12,200.040c yaunakāmbojagāndhārāḥ kirātā barbaraiḥ saha

12,200.041a ete pāpakṛtas tāta caranti pṛthivīm imām

12,200.041c śvakākabalagṛdhrāṇāṃ sadharmāṇo narādhipa

12,200.042a naite kṛtayuge tāta caranti pṛthivīm imām

12,200.042c tretāprabhṛti vartante te janā bharatarṣabha

12,200.043a tatas tasmin mahāghore saṃdhyākāle yugāntike

12,200.043c rājānaḥ samasajjanta samāsādyetaretaram

12,200.043d@016_0001 aindraṃ rūpaṃ samāsthāya hy asurebhyaś caran mahīm

12,200.043d@016_0002 sa eva bhagavān devo veditvaṃ ca gatā mahī

12,200.043d@016_0003 evaṃbhūte bhūtasṛṣṭir nārasiṃhādayaḥ kramāt

12,200.043d@016_0004 prādurbhāvāḥ smṛtā viṣṇor jagatīrakṣaṇāya vai

12,200.043d@016_0005 eṣa kṛṣṇo mahāyogī tattatkāryānurūpaṇam

12,200.043d@016_0006 hiraṇyakaśipuṃ daityaṃ hiraṇyākṣaṃ tathaiva ca

12,200.043d@016_0007 rāvaṇaṃ ca mahādaityaṃ hatvāsau puruṣottamaḥ

12,200.043d@016_0008 bhūmer duḥkhopanāśārthaṃ brahmaśakrādibhiḥ stutaḥ

12,200.043d@016_0009 ātmano 'ṅgān mahātejā udbabarha janārdanaḥ

12,200.043d@016_0010 sitakṛṣṇau mahārāja keśau harir udāradhīḥ

12,200.043d@016_0011 vasudevasya devakyām eṣa jāta ihottamaḥ

12,200.043d@016_0012 dehavān iha viśvātmā saṃbandhī te janārdanaḥ

12,200.043d@016_0013 āvirbabhūva yogīndro manotīto jagatpatiḥ

12,200.043d@016_0014 acintyaḥ puruṣavyāghra naiva kevalamānuṣaḥ

12,200.043d@016_0015 avyaktādiviśeṣāntaṃ parīmāṇārthasaṃyutam

12,200.043d@016_0016 krīḍā harer idaṃ sarvaṃ kṣaram ity eva dhāryatām

12,200.043d@016_0017 akṣaraṃ tatparaṃ nityaṃ vairūpyaṃ jagato hareḥ

12,200.043d@016_0018 tad viddhi rūpam atulam amṛtatvaṃ bhavajjitam

12,200.043d@016_0019 tad eva kṛṣṇo dāśārhaḥ śrīmāñ śrīvatsalakṣaṇaḥ

12,200.043d@016_0020 na bhūtasṛṣṭisaṃsthānaṃ deho 'sya paramātmanaḥ

12,200.043d@016_0021 dehavān iha yo viṣṇur asau māyāmayo hariḥ

12,200.043d@016_0022 ātmano lokarakṣārthaṃ dhyāhi nityaṃ sanātanam

12,200.043d@016_0023 aṅgāni caturo vedā mīmāṃsā nyāyavistaraḥ

12,200.043d@016_0024 itihāsapurāṇāni dharmāḥ svāyaṃbhuvādayaḥ

12,200.043d@016_0025 ya enaṃ prativartante vedāntāni ca sarvaśaḥ

12,200.043d@016_0026 bhaktihīnā na tair yānti nityam enaṃ kathaṃ cana

12,200.043d@016_0027 sarvabhūteṣu bhūtātmā tattadbuddhiṃ samāsthitaḥ

12,200.043d@016_0028 tasmād buddhas tvam evainaṃ dhyāhi nityam atandritaḥ

12,200.044a evam eṣa kuruśreṣṭha prādurbhāvo mahātmanaḥ

12,200.044c devadevarṣir ācaṣṭa nāradaḥ sarvalokadṛk

12,200.045a nārado 'py atha kṛṣṇasya paraṃ mene narādhipa

12,200.045c śāśvatatvaṃ mahābāho yathāvad bharatarṣabha

12,200.046a evam eṣa mahābāhuḥ keśavaḥ satyavikramaḥ

12,200.046c acintyaḥ puṇḍarīkākṣo naiṣa kevalamānuṣaḥ

12,200.046d*0546_01 evaṃvidho 'sau puruṣaḥ ko vainaṃ vetti sarvadā

12,200.046d*0546_02 etat te kathitaṃ rājan bhūyaḥ śrotuṃ kim icchasi

12,201.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,201.001a ke pūrvam āsan patayaḥ prajānāṃ bharatarṣabha

12,201.001c ke carṣayo mahābhāgā dikṣu pratyekaśaḥ smṛtāḥ

12,201.002 bhīṣma uvāca

12,201.002a śrūyatāṃ bharataśreṣṭha yan mā tvaṃ paripṛcchasi

12,201.002c prajānāṃ patayo ye sma dikṣu pratyekaśaḥ smṛtāḥ

12,201.003a ekaḥ svayaṃbhūr bhagavān ādyo brahmā sanātanaḥ

12,201.003c brahmaṇaḥ sapta putrā vai mahātmānaḥ svayaṃbhuvaḥ

12,201.004a marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ

12,201.004c vasiṣṭhaś ca mahābhāgaḥ sadṛśā vai svayaṃbhuvā

12,201.005a sapta brahmāṇa ity eṣa purāṇe niścayo gataḥ

12,201.005c ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi sarvān eva prajāpatīn

12,201.006a atrivaṃśasamutpanno brahmayoniḥ sanātanaḥ

12,201.006c prācīnabarhir bhagavāṃs tasmāt prācetaso daśa

12,201.007a daśānāṃ tanayas tv eko dakṣo nāma prajāpatiḥ

12,201.007c tasya dve nāmanī loke dakṣaḥ ka iti cocyate

12,201.008a marīceḥ kaśyapaḥ putras tasya dve nāmanī śrute

12,201.008c ariṣṭanemir ity ekaṃ kaśyapety aparaṃ viduḥ

12,201.009a aṅgaś caivaurasaḥ śrīmān rājā bhaumaś ca vīryavān

12,201.009c sahasraṃ yaś ca divyānāṃ yugānāṃ paryupāsitā

12,201.010a aryamā caiva bhagavān ye cānye tanayā vibho

12,201.010c ete pradeśāḥ kathitā bhuvanānāṃ prabhāvanāḥ

12,201.011a śaśabindoś ca bhāryāṇāṃ sahasrāṇi daśācyuta

12,201.011c ekaikasyāṃ sahasraṃ tu tanayānām abhūt tadā

12,201.012a evaṃ śatasahasrāṇāṃ śataṃ tasya mahātmanaḥ

12,201.012c putrāṇāṃ na ca te kaṃ cid icchanty anyaṃ prajāpatim

12,201.013a prajām ācakṣate viprāḥ paurāṇīṃ śāśabindavīm

12,201.013c sa vṛṣṇivaṃśaprabhavo mahān vaṃśaḥ prajāpateḥ

12,201.014a ete prajānāṃ patayaḥ samuddiṣṭā yaśasvinaḥ

12,201.014b*0547_01 śaśabindus tu rājarṣir mahāyogī mahāmanāḥ

12,201.014b*0547_02 adhyātmavit sahasrāṇāṃ bhāryāṇāṃ daśamadhyagaḥ

12,201.014b*0547_03 sa yogī yogam āpannas tataḥ sāyujyatāṃ gataḥ

12,201.014c ataḥ paraṃ pravakṣyāmi devāṃs tribhuvaneśvarān

12,201.015a bhago 'ṃśaś cāryamā caiva mitro 'tha varuṇas tathā

12,201.015c savitā caiva dhātā ca vivasvāṃś ca mahābalaḥ

12,201.016a pūṣā tvaṣṭā tathaivendro dvādaśo viṣṇur ucyate

12,201.016c ta ete dvādaśādityāḥ kaśyapasyātmasaṃbhavāḥ

12,201.017a nāsatyaś caiva dasraś ca smṛtau dvāv aśvināv api

12,201.017c mārtāṇḍasyātmajāv etāv aṣṭamasya prajāpateḥ

12,201.018a tvaṣṭuś caivātmajaḥ śrīmān viśvarūpo mahāyaśāḥ

12,201.018c ajaikapād ahirbudhnyo virūpākṣo 'tha raivataḥ

12,201.019a haraś ca bahurūpaś ca tryambakaś ca sureśvaraḥ

12,201.019c sāvitraś ca jayantaś ca pinākī cāparājitaḥ

12,201.019d*0548_01 ekādaśaite kathitā rudrās tribhuvaneśvarāḥ

12,201.019d*0549_01 dharo dhruvaś ca somaś ca āpaś caivānilo 'nalaḥ

12,201.019d*0549_02 pratyūṣaś ca mahābhāgaḥ sāvitraś cāṣṭamaḥ smṛtaḥ

12,201.019e pūrvam eva mahābhāgā vasavo 'ṣṭau prakīrtitāḥ

12,201.020a eta evaṃvidhā devā manor eva prajāpateḥ

12,201.020c te ca pūrve surāś ceti dvividhāḥ pitaraḥ smṛtāḥ

12,201.021a śīlarūparatās tv anye tathānye siddhasādhyayoḥ

12,201.021c ṛbhavo marutaś caiva devānāṃ coditā gaṇāḥ

12,201.022a evam ete samāmnātā viśvedevās tathāśvinau

12,201.022c ādityāḥ kṣatriyās teṣāṃ viśas tu marutas tathā

12,201.023a aśvinau tu matau śūdrau tapasy ugre samāhitau

12,201.023c smṛtās tv aṅgiraso devā brāhmaṇā iti niścayaḥ

12,201.023e ity etat sarvadevānāṃ cāturvarṇyaṃ prakīrtitam

12,201.024a etān vai prātar utthāya devān yas tu prakīrtayet

12,201.024c svajād anyakṛtāc caiva sarvapāpāt pramucyate

12,201.025a yavakrīto 'tha raibhyaś ca arvāvasuparāvasū

12,201.025c auśijaś caiva kakṣīvān nalaś cāṅgirasaḥ sutāḥ

12,201.026a ṛṣer medhātitheḥ putraḥ kaṇvo barhiṣadas tathā

12,201.026c trailokyabhāvanās tāta prācyāṃ saptarṣayas tathā

12,201.027a unmuco vimucaś caiva svastyātreyaś ca vīryavān

12,201.027c pramucaś cedhmavāhaś ca bhagavāṃś ca dṛḍhavrataḥ

12,201.028a mitrāvaruṇayoḥ putras tathāgastyaḥ pratāpavān

12,201.028c ete brahmarṣayo nityam āśritā dakṣiṇāṃ diśam

12,201.029a ruṣadguḥ kavaṣo dhaumyaḥ parivyādhaś ca vīryavān

12,201.029c ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ

12,201.030a atreḥ putraś ca bhagavāṃs tathā sārasvataḥ prabhuḥ

12,201.030c ete nava mahātmānaḥ paścimām āśritā diśam

12,201.031a ātreyaś ca vasiṣṭhaś ca kaśyapaś ca mahān ṛṣiḥ

12,201.031c gautamaḥ sabharadvājo viśvāmitro 'tha kauśikaḥ

12,201.032a tathaiva putro bhagavān ṛcīkasya mahātmanaḥ

12,201.032c jamadagniś ca saptaite udīcīṃ diśam āśritāḥ

12,201.033a ete pratidiśaṃ sarve kīrtitās tigmatejasaḥ

12,201.033c sākṣibhūtā mahātmāno bhuvanānāṃ prabhāvanāḥ

12,201.034a evam ete mahātmānaḥ sthitāḥ pratyekaśo diśaḥ

12,201.034c eteṣāṃ kīrtanaṃ kṛtvā sarvapāpaiḥ pramucyate

12,201.035a yasyāṃ yasyāṃ diśi hy ete tāṃ diśaṃ śaraṇaṃ gataḥ

12,201.035c mucyate sarvapāpebhyaḥ svastimāṃś ca gṛhān vrajet

12,202.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,202.001a pitāmaha mahāprājña yudhi satyaparākrama

12,202.001c śrotum icchāmi kārtsnyena kṛṣṇam avyayam īśvaram

12,202.002a yac cāsya tejaḥ sumahad yac ca karma purātanam

12,202.002c tan me sarvaṃ yathātattvaṃ prabrūhi bharatarṣabha

12,202.003a tiryagyonigataṃ rūpaṃ kathaṃ dhāritavān hariḥ

12,202.003c kena kāryavisargeṇa tan me brūhi pitāmaha

12,202.004 bhīṣma uvāca

12,202.004a purāhaṃ mṛgayāṃ yāto mārkaṇḍeyāśrame sthitaḥ

12,202.004c tatrāpaśyaṃ munigaṇān samāsīnān sahasraśaḥ

12,202.005a tatas te madhuparkeṇa pūjāṃ cakrur atho mayi

12,202.005c pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ pratyanandam ṛṣīn aham

12,202.006a kathaiṣā kathitā tatra kaśyapena maharṣiṇā

12,202.006c manaḥprahlādinīṃ divyāṃ tām ihaikamanāḥ śṛṇu

12,202.006d*0550_01 dharmo hi bhagavān viṣṇur varāho yajñarūpadhṛk

12,202.006d*0550_02 tanmayaṃ ca jagat sarvam ātmā sarvasya cātmavān

12,202.007a purā dānavamukhyā hi krodhalobhasamanvitāḥ

12,202.007c balena mattāḥ śataśo narakādyā mahāsurāḥ

12,202.008a tathaiva cānye bahavo dānavā yuddhadurmadāḥ

12,202.008c na sahante sma devānāṃ samṛddhiṃ tām anuttamām

12,202.008d*0551_01 narakādyā mahāghorā hiraṇyākṣam upāśritāḥ

12,202.008d*0551_02 udyogaṃ paramaṃ cakrur devānāṃ nigrahe tadā

12,202.008d*0551_03 niyutaṃ vatsarāṇāṃ tu vāyubhakṣo 'bhavat tadā

12,202.008d*0551_04 hiraṇyākṣo mahāraudro lebhe devāt pitāmahāt

12,202.008d*0551_05 varān acintyān atulāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ

12,202.009a dānavair ardyamānās tu devā devarṣayas tathā

12,202.009c na śarma lebhire rājan viśamānās tatas tataḥ

12,202.010a pṛthivīṃ cārtarūpāṃ te samapaśyan divaukasaḥ

12,202.010c dānavair abhisaṃkīrṇāṃ ghorarūpair mahābalaiḥ

12,202.010e bhārārtām apakṛṣṭāṃ ca duḥkhitāṃ saṃnimajjatīm

12,202.010f*0552_01 gṛhītvā pṛthivī devī pātāle nyavasat tadā

12,202.010f*0552_02 tatas trailokyam akhilaṃ niroṣadhigaṇānvitam

12,202.010f*0552_03 niḥsvādhyāyavaṣaṭkāram abhūt sarvaṃ samantataḥ

12,202.011a athāditeyāḥ saṃtrastā brahmāṇam idam abruvan

12,202.011c kathaṃ śakyāmahe brahman dānavair upamardanam

12,202.011d*0553_01 hiraṇyākṣeṇa bhagavan gṛhīteyaṃ vasuṃdharā

12,202.011d*0553_02 na śakṣyāmo vayaṃ tatra praveṣṭuṃ jaladurgamam

12,202.011d*0553_03 tān āha bhagavān brahmā munir eva prasādyatām

12,202.011d*0553_04 agastyo 'sau mahātejāḥ pātu taj jalam añjasā

12,202.011d*0553_05 tatheti coktvā te devā munim ūcur mudānvitāḥ

12,202.011d*0553_06 trāyasva lokān viprarṣe jalam etat kṣayaṃ naya

12,202.011d*0553_07 tatheti coktvā bhagavān kālānalasamadyutiḥ

12,202.011d*0553_08 dhyāyañ jalādanivahaṃ sa kṣaṇena papau jalam

12,202.011d*0553_09 śoṣite tu samudre ca devāḥ sarṣipurogamāḥ

12,202.011d*0553_10 brahmāṇaṃ praṇipatyocur muninā śoṣitaṃ jalam

12,202.011d*0553_11 iti bhūyaḥ samācakṣva kiṃ kariṣyāmahe vibho

12,202.012a svayaṃbhūs tān uvācedaṃ nisṛṣṭo 'tra vidhir mayā

12,202.012c te vareṇābhisaṃmattā balena ca madena ca

12,202.013a nāvabhotsyanti saṃmūḍhā viṣṇum avyaktadarśanam

12,202.013c varāharūpiṇaṃ devam adhṛṣyam amarair api

12,202.014a eṣa vegena gatvā hi yatra te dānavādhamāḥ

12,202.014c antarbhūmigatā ghorā nivasanti sahasraśaḥ

12,202.014e śamayiṣyati śrutvā te jahṛṣuḥ surasattamāḥ

12,202.015a tato viṣṇur mahātejā vārāhaṃ rūpam āśritaḥ

12,202.015c antarbhūmiṃ saṃpraviśya jagāma ditijān prati

12,202.016a dṛṣṭvā ca sahitāḥ sarve daityāḥ sattvam amānuṣam

12,202.016c prasahya sahasā sarve saṃtasthuḥ kālamohitāḥ

12,202.017a sarve ca samabhidrutya varāhaṃ jagṛhuḥ samam

12,202.017c saṃkruddhāś ca varāhaṃ taṃ vyakarṣanta samantataḥ

12,202.018a dānavendrā mahākāyā mahāvīryā balocchritāḥ

12,202.018c nāśaknuvaṃś ca kiṃ cit te tasya kartuṃ tadā vibho

12,202.019a tato 'gaman vismayaṃ te dānavendrā bhayāt tadā

12,202.019c saṃśayaṃ gatam ātmānaṃ menire ca sahasraśaḥ

12,202.020a tato devādidevaḥ sa yogātmā yogasārathiḥ

12,202.020c yogam āsthāya bhagavāṃs tadā bharatasattama

12,202.021a vinanāda mahānādaṃ kṣobhayan daityadānavān

12,202.021c saṃnāditā yena lokāḥ sarvāś caiva diśo daśa

12,202.022a tena saṃnādaśabdena lokāḥ saṃkṣobham āgaman

12,202.022c saṃbhrāntāś ca diśaḥ sarvā devāḥ śakrapurogamāḥ

12,202.023a nirviceṣṭaṃ jagac cāpi babhūvātibhṛśaṃ tadā

12,202.023c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva tena nādena mohitam

12,202.024a tatas te dānavāḥ sarve tena śabdena bhīṣitāḥ

12,202.024c petur gatāsavaś caiva viṣṇutejovimohitāḥ

12,202.024d*0554_01 trastāṃś ca devān ālokya brahmā prāha pitāmahaḥ

12,202.024d*0554_02 yogeśvaro 'yaṃ bhagavān vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ

12,202.024d*0554_03 nardamāno 'tra saṃyāti mā bhaiṣṭa surasattamāḥ

12,202.024d*0554_04 evam uktvā tato brahmā namaścakre pitāmahaḥ

12,202.024d*0554_05 devatā munayaś caiva viṣṇuṃ vai muktihetave

12,202.024d*0554_06 tato harir mahātejā brahmāṇam abhinandya ca

12,202.025a rasātalagatāṃś caiva varāhas tridaśadviṣaḥ

12,202.025c khuraiḥ saṃdārayām āsa māṃsamedosthisaṃcayam

12,202.026a nādena tena mahatā sanātana iti smṛtaḥ

12,202.026c padmanābho mahāyogī bhūtācāryaḥ sa bhūtarāṭ

12,202.027a tato devagaṇāḥ sarve pitāmaham upābruvan

12,202.027b*0555_01 tatra gatvā mahātmānam ūcuś caiva jagatpatim

12,202.027c nādo 'yaṃ kīdṛśo deva nainaṃ vidma vayaṃ vibho

12,202.027e ko 'sau hi kasya vā nādo yena vihvalitaṃ jagat

12,202.027f*0556_01 devāś ca dānavāś caiva mohitās tasya tejasā

12,202.028a etasminn antare viṣṇur vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ

12,202.028c udatiṣṭhan mahādevaḥ stūyamāno maharṣibhiḥ

12,202.028d*0557_00 pitāmaha uvāca

12,202.028d*0557_01 divyaṃ * * * * * * yuddham āsīn mahātmanoḥ

12,202.028d*0557_02 hiraṇyākṣasya viṣṇoś ca sarvasaṃkṣobhakāraṇam

12,202.028d*0557_03 jaghāna ca hiraṇyākṣam antarbhūmigataṃ hariḥ

12,202.028d*0557_04 tad ākarṇya mahātejā brahmā madhuram abravīt

12,202.029 pitāmaha uvāca

12,202.029a nihatya dānavapatīn mahāvarṣmā mahābalaḥ

12,202.029c eṣa devo mahāyogī bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ

12,202.030a sarvabhūteśvaro yogī yonir ātmā tathātmanaḥ

12,202.030c sthirībhavata kṛṣṇo 'yaṃ sarvapāpapraṇāśanaḥ

12,202.031a kṛtvā karmātisādhv etad aśakyam amitaprabhaḥ

12,202.031c samāyātaḥ svam ātmānaṃ mahābhāgo mahādyutiḥ

12,202.031e padmanābho mahāyogī bhūtātmā bhūtabhāvanaḥ

12,202.032a na saṃtāpo na bhīḥ kāryā śoko vā surasattamāḥ

12,202.032c vidhir eṣa prabhāvaś ca kālaḥ saṃkṣayakārakaḥ

12,202.032e lokān dhārayatānena nādo mukto mahātmanā

12,202.033a sa eva hi mahābhāgaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ

12,202.033c acyutaḥ puṇḍarīkākṣaḥ sarvabhūtasamudbhavaḥ

12,202.033d@017A_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,202.033d@017A_0001 pitāmaha mahāprājña keśavasya mahātmanaḥ

12,202.033d@017A_0002 vaktum arhasi tattvena māhātmyaṃ punar eva tu

12,202.033d@017A_0003 na tṛpyāmy aham apy enaṃ paśyañ śṛṇvaṃś ca bhārata

12,202.033d@017A_0004 bhīṣma uvāca

12,202.033d@017A_0004 evaṃ kṛṣṇaṃ mahābāho tasmād etad bravīhi me

12,202.033d@017A_0005 śṛṇu rājan kathām etāṃ vaiṣṇavīṃ pāpanāśanīm

12,202.033d@017A_0006 nārado māṃ purā prāha yām ahaṃ te vadāmi tām

12,202.033d@017A_0007 devarṣir nāradaḥ pūrvaṃ tattvaṃ vetsyāmi vai hareḥ

12,202.033d@017A_0008 iti saṃcintya manasā dadhyau brahma sanātanam

12,202.033d@017A_0009 himālaye śubhe divye divyaṃ varṣaśataṃ kila

12,202.033d@017A_0010 anucchvasan nirāhāraḥ saṃyatātmā jitendriyaḥ

12,202.033d@017A_0011 tato 'ntarikṣe vāg āsīt taṃ munipravaraṃ prati

12,202.033d@017A_0012 meghagambhīranirghoṣā divyā bāhyāśarīriṇī

12,202.033d@017A_0013 kimarthaṃ tvaṃ samāpanno dhyānaṃ munivarottama

12,202.033d@017A_0014 ahaṃ dadāmi te jñānaṃ dharmādyaṃ vā vṛṇīṣva mām

12,202.033d@017A_0015 tac chrutvā munir ālocya saṃbhramāviṣṭamānasaḥ

12,202.033d@017A_0016 kiṃ nu syād iti saṃcintya vākyam āhāparaṃ prati

12,202.033d@017A_0017 kasmād bhavān adya bibheda yānaṃ

12,202.033d@017A_0018 samāsthito vākyam udīrayan mām

12,202.033d@017A_0019 na rūpam anyat tava dṛśyate vai

12,202.033d@017A_0020 īdṛgvidhas tvaṃ samadhiṣṭhito 'si

12,202.033d@017A_0021 punas tam āha sa munim ananto 'haṃ bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0022 na māṃ mūḍhā vijānanti jñānino māṃ vidanty uta

12,202.033d@017A_0023 taṃ pratyāha muniḥ śrīmān praṇato vinayānvitaḥ

12,202.033d@017A_0024 bhavantaṃ jñātum icchāmi tava tattvaṃ bravīhi me

12,202.033d@017A_0025 tasya tad vacanaṃ śrutvā nāradaṃ prāha lokapaḥ

12,202.033d@017A_0026 jñānena māṃ vijānīhi nānyathā śaktir asti te

12,202.033d@017A_0026 nārada uvāca

12,202.033d@017A_0027 kīdṛgvidhaṃ tu taj jñānaṃ yena jānāmi te tanum

12,202.033d@017A_0028 lokapāla uvāca

12,202.033d@017A_0028 ananta tan me brūhi tvaṃ yady anugrahavān aham

12,202.033d@017A_0029 vikalpahīnaṃ vipulaṃ tasya cū[?dū]raṃ śivaṃ param

12,202.033d@017A_0030 jñānaṃ tat tena jānāsi sādhanaṃ prati te mune

12,202.033d@017A_0031 atrāvṛtya sthitaṃ hy etat tac chuddham itaran mṛṣā

12,202.033d@017A_0032 etat te sarvam ākhyātaṃ saṃkṣepān munisattama

12,202.033d@017A_0032 nārada uvāca

12,202.033d@017A_0033 tvam eva tava tat tattvaṃ brūhi lokaguro mama

12,202.033d@017A_0034 bhavantaṃ jñātum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0035 tataḥ prahasya bhagavān meghagambhīrayā girā

12,202.033d@017A_0036 prāheśaḥ sarvabhūtānāṃ na me cāsyaṃ śrutir na ca

12,202.033d@017A_0037 na ghrāṇajihve dṛk caiva tvacā nāsti tathā mune

12,202.033d@017A_0038 kathaṃ vakṣyāmi cātmānam aśarīras tathāpy aham

12,202.033d@017A_0039 taj jñātvā vismayāviṣṭo munir āha praṇamya tam

12,202.033d@017A_0040 yena tvaṃ pūrvam ātmānam ananto 'haṃ bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0041 śakto 'ham iti māṃ prītaḥ proktavān asi tat katham

12,202.033d@017A_0042 punas tam āha bhagavāṃs tavāpy akṣāṇi santi vai

12,202.033d@017A_0043 tvam enaṃ brūhi cātmānaṃ yadi śaknoṣi nārada

12,202.033d@017A_0044 ātmā yathā tava mune viditas tu bhaviṣyati

12,202.033d@017A_0045 māṃ ca jānāsi tena tvam ekaṃ sādhanam āvayoḥ

12,202.033d@017A_0046 ity uktvā bhagavān devas tato novāca kiṃ cana

12,202.033d@017A_0047 nārado 'py utsmayan khinnaḥ kva gato 'sāv iti prabhuḥ

12,202.033d@017A_0048 sthitvā sa dīrghakālaṃ ca munir vyāmūḍhamānasaḥ

12,202.033d@017A_0049 āha māṃ bhagavān devas tv ananto 'haṃ bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0050 tenāham iti sarvasya ko vānanto bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0051 keyam urvī hy anantākhyā bṛhatī nūnam eva sā

12,202.033d@017A_0052 yasyāṃ jānanti bhūtāni vilīnāni tatas tataḥ

12,202.033d@017A_0053 enāṃ pṛcchāmi taruṇīṃ saiṣā nūnam uvāca mām

12,202.033d@017A_0054 ity evaṃ sa muniḥ śrīmān kṛtvā niścayam ātmanaḥ

12,202.033d@017A_0055 sa bhūtalaṃ samāviśya praṇipatyedam abravīt

12,202.033d@017A_0056 āścaryāsi ca dhanyāsi bṛhatī tvaṃ vasuṃdhare

12,202.033d@017A_0057 tvām atra vettum icchāmi yādṛgbhūtāsi śobhane

12,202.033d@017A_0058 tac chrutvā dharaṇī devī smayamānābravīd idam

12,202.033d@017A_0059 nāhaṃ hi bṛhatī vipra na cānantā ca sattama

12,202.033d@017A_0060 kāraṇaṃ mama yo gandho gandhātmānaṃ bravīhi tam

12,202.033d@017A_0061 tato munis tad dhi tattvaṃ praṇipatyedam abravīt

12,202.033d@017A_0062 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0063 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0064 [tato gandhātmakaḥ so 'nu pratyuvāca muniṃ prati]

12,202.033d@017A_0065 kāraṇaṃ me jalaṃ matto bṛhattaratamaṃ hi tat

12,202.033d@017A_0066 sa samudraṃ munir gatvā praṇipatyedam abravīt

12,202.033d@017A_0067 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0068 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0069 tac chrutvā saritāṃ nāthaḥ samudro munim abravīt

12,202.033d@017A_0070 kāraṇaṃ me 'tra saṃpṛccha rasātmānaṃ bṛhattaram

12,202.033d@017A_0071 tato bṛhattaraṃ vidvaṃs tvaṃ pṛccha munisattama

12,202.033d@017A_0072 tato munir yathāyogaṃ jalaṃ tattvam avekṣya tat

12,202.033d@017A_0073 jalātmānaṃ praṇamyāha jalatattvasthito muniḥ

12,202.033d@017A_0074 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0075 bhavantaṃ śrotum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0076 tato rasātmakaḥ so 'nu munim āha punaḥ punaḥ

12,202.033d@017A_0077 mamāpi kāraṇaṃ pṛccha tejorūpaṃ vibhāvasum

12,202.033d@017A_0078 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama

12,202.033d@017A_0079 tato 'gniṃ praṇipatyāha munir vismitamānasaḥ

12,202.033d@017A_0080 yajñātmānaṃ mahāvāsaṃ sarvabhūtanamaskṛtam

12,202.033d@017A_0081 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy anantaś ca bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0082 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0083 tataḥ prahasya bhagavān muniṃ sviṣṭakṛd abravīt

12,202.033d@017A_0084 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama

12,202.033d@017A_0085 kāraṇaṃ mama rūpaṃ yat taṃ pṛccha munisattama

12,202.033d@017A_0086 tato yogakrameṇaiva pratītaṃ taṃ praviśya saḥ

12,202.033d@017A_0087 rūpātmānaṃ praṇamyāha nārado vadatāṃ varaḥ

12,202.033d@017A_0088 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0089 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0090 utsmayitvā tu rūpātmā taṃ muniṃ pratyuvāca ha

12,202.033d@017A_0091 vāyur me kāraṇaṃ brahmaṃs taṃ pṛccha munisattama

12,202.033d@017A_0092 matto bahutaraḥ śrīmān anantaś ca mahābalim

12,202.033d@017A_0093 sa mārutaṃ praṇamyāha bhagavān munisattamaḥ

12,202.033d@017A_0094 yogasiddho mahāyogī jñānavijñānapāragaḥ

12,202.033d@017A_0095 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0096 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0097 tato vāyur hi saṃprāha nāradaṃ munisattamam

12,202.033d@017A_0098 kāraṇaṃ pṛccha bhagavan sparśātmānaṃ mamādya vai

12,202.033d@017A_0099 matto bṛhattaraḥ śrīmān anantaś ca tathaiva saḥ

12,202.033d@017A_0100 tato 'sya vacanaṃ śrutvā sparśātmānam uvāca saḥ

12,202.033d@017A_0101 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0102 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0103 tasya tad vacanaṃ śrutvā sparśātmā munim abravīt

12,202.033d@017A_0104 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama

12,202.033d@017A_0105 kāraṇaṃ mama caivemam ākāśaṃ ca bṛhattaram

12,202.033d@017A_0106 taṃ pṛccha muniśārdūla sarvavyāpinam avyayam

12,202.033d@017A_0107 tac chrutvā nāradaḥ śrīmān vākyaṃ vākyaviśāradaḥ

12,202.033d@017A_0108 ākāśaṃ samupāgamya praṇamyāha kṛtāñjaliḥ

12,202.033d@017A_0109 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0110 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0111 ākāśas tam uvācedaṃ prahasan munisattamam

12,202.033d@017A_0112 nāhaṃ bṛhattaro brahmañ śabdo vai kāraṇaṃ mama

12,202.033d@017A_0113 taṃ pṛccha muniśārdūla sa vai matto bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0114 tato hy āviśya cākāśaṃ śabdātmānam uvāca ha

12,202.033d@017A_0115 svaravyañjanasaṃyuktaṃ nānāhetuvibhūṣitam

12,202.033d@017A_0116 vedākhyaṃ paramaṃ guhyaṃ vedakāraṇam acyutam

12,202.033d@017A_0117 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0118 bhavantaṃ śrotum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0119 vedātmā pratyuvācedaṃ nāradaṃ munipuṃgavam

12,202.033d@017A_0120 mayā kāraṇabhūtena sarvavettā pitāmahaḥ

12,202.033d@017A_0121 brahmaṇo buddhisaṃsthānam āsthito 'haṃ mahāmune

12,202.033d@017A_0122 tasmād bṛhattaro mattaḥ padmayonir mahāmatiḥ

12,202.033d@017A_0123 taṃ pṛccha muniśārdūla sarvakāraṇakāraṇam

12,202.033d@017A_0124 brahmalokaṃ tato gatvā nārado munipuṃgavaiḥ

12,202.033d@017A_0125 sevyamānaṃ mahātmānaṃ lokapālair marudgaṇaiḥ

12,202.033d@017A_0126 samudraiś ca saridbhiś ca bhūtatattvaiḥ sabhūdharaiḥ

12,202.033d@017A_0127 gandharvair apsarobhiś ca jyotiṣāṃ ca gaṇais tathā

12,202.033d@017A_0128 stutistomagrahastobhais tathā vedair munīśvaraiḥ

12,202.033d@017A_0129 upāsyamānaṃ brahmāṇaṃ lokanāthaṃ parāt param

12,202.033d@017A_0130 hiraṇyagarbhaṃ viśveśaṃ caturvaktreṇa bhūṣitam

12,202.033d@017A_0131 praṇamya prāñjaliḥ prahvas tam āha munipuṃgavaḥ

12,202.033d@017A_0132 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy ananto 'si bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0133 bhavantaṃ vettum icchāmi kīdṛgbhūtas tvam avyaya

12,202.033d@017A_0134 tac chrutvā bhagavān brahmā sarvalokapitāmahaḥ

12,202.033d@017A_0135 utsmayan munim āhedaṃ karmamūlasya lopakam

12,202.033d@017A_0136 nāhaṃ bṛhattaro brahman nāpy anantaś ca sattama

12,202.033d@017A_0137 lokānāṃ mama sarveṣāṃ nāthabhūto bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0138 nandagopakule gopakumāraiḥ parivāritaḥ

12,202.033d@017A_0139 samastajagatāṃ goptā gopaveṣeṇa saṃsthitaḥ

12,202.033d@017A_0140 madrūpaṃ ca samāsthāya jagatsṛṣṭiṃ karoti saḥ

12,202.033d@017A_0141 aiśānam āsthitaḥ śrīmān hanti nityaṃ hi pāti ca

12,202.033d@017A_0142 viṣṇuḥ svarūparūpo 'sau kāraṇaṃ sa harir mama

12,202.033d@017A_0143 taṃ pṛccha muniśārdūla sa cānanto bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0144 tato 'vatīrya bhagavān brahmalokān mahāmuniḥ

12,202.033d@017A_0145 nandagopakule viṣṇum enaṃ kṛṣṇaṃ jagatpatim

12,202.033d@017A_0146 bālakrīḍanakāsaktaṃ vatsajālavibhūṣitam

12,202.033d@017A_0147 pāyayitvātha badhnantaṃ dhūlidhūmrānanaṃ param

12,202.033d@017A_0148 gāhamānair hasadbhiś ca nṛtyadbhiś ca samantataḥ

12,202.033d@017A_0149 pāṇivādanakaiś caiva saṃvṛtaṃ veṇuvādakaiḥ

12,202.033d@017A_0150 praṇipatyābravīd enaṃ nārado bhagavān muniḥ

12,202.033d@017A_0151 āścaryo 'si ca dhanyo 'si hy anantaś ca bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0152 vettāsi cāvyayaś cāsi vettum icchāmi yādṛśam

12,202.033d@017A_0153 tataḥ prahasya bhagavān nāradaṃ pratyuvāca ha

12,202.033d@017A_0154 mattaḥ parataraṃ nāsti mattaḥ sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,202.033d@017A_0155 matto bṛhattaraṃ nānyad aham eva bṛhattaraḥ

12,202.033d@017A_0156 ākāśe ca sthitaḥ pūrvam uktavān aham eva te

12,202.033d@017A_0157 na māṃ vetti janaḥ kaś cin māyā mama duratyayā

12,202.033d@017A_0158 bhaktyā tv ananyayā yuktā māṃ vijānanti yoginaḥ

12,202.033d@017A_0159 priyo 'si mama bhakto 'si mama tattvaṃ vilokaya

12,202.033d@017A_0160 dadāmi tava taj jñānaṃ yena tattvaṃ prapaśyasi

12,202.033d@017A_0161 anyeṣāṃ caiva bhaktānāṃ mama yogaratātmanām

12,202.033d@017A_0162 dadāmi divyaṃ jñānaṃ ca tena te yānti matpadam

12,202.033d@017A_0163 bhīṣma uvāca

12,202.033d@017A_0163 evam uktvā yayau kṛṣṇo nandagopagṛhaṃ hariḥ

12,202.033d@017A_0164 etat te kathitaṃ rājan viṣṇutattvam anuttamam

12,202.033d@017A_0165 bhajasvainaṃ viśālākṣaṃ japan kṛṣṇeti sattama

12,202.033d@017A_0166 mohayan māṃ tathā tvāṃ ca śṛṇoty eṣa mayeritān

12,202.033d@017A_0167 dharmātmā ca mahābāho bhaktān rakṣati nānyathā

12,202.033d@017B_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,202.033d@017B_0001 pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada

12,202.033d@017B_0002 prayāṇakāle kiṃ japyaṃ mokṣibhis tattvacintakaiḥ

12,202.033d@017B_0003 kim anusmaran kuruśreṣṭha maraṇe paryupasthite

12,202.033d@017B_0004 bhīṣma uvāca

12,202.033d@017B_0004 prāpnuyāt paramāṃ siddhiṃ śrotum icchāmi tattvataḥ

12,202.033d@017B_0005 tvadyuktaś ca hitaḥ sūkṣma uktaḥ praśnas tvayānagha

12,202.033d@017B_0006 śṛṇuṣvāvahito rājan nāradena purā śrutam

12,202.033d@017B_0007 śrīvatsāṅkaṃ jagadbījam anantaṃ lokasākṣiṇam

12,202.033d@017B_0008 purā nārāyaṇaṃ devaṃ nāradaḥ paripṛṣṭavān

12,202.033d@017B_0009 tvām akṣaraṃ paraṃ brahma nirguṇaṃ tamasaḥ param

12,202.033d@017B_0010 āhur vedyaṃ paraṃ dhāma brahmādikamalodbhavam

12,202.033d@017B_0011 bhagavan bhūtabhavyeśa śraddadhānair jitendriyaiḥ

12,202.033d@017B_0012 kathaṃ bhaktair vicintyo 'si yogibhir mokṣakāṅkṣibhiḥ

12,202.033d@017B_0013 kiṃ japyaṃ kiṃ japen nityaṃ kālyam utthāya mānavaḥ

12,202.033d@017B_0014 kathaṃ yuñjan sadā dhyāyed brūhi tattvaṃ sanātanam

12,202.033d@017B_0015 śrutvā ca nāradoktaṃ tu devānām īśvaraḥ svayam

12,202.033d@017B_0016 provāca bhagavān viṣṇur nāradaṃ varadaḥ prabhuḥ

12,202.033d@017B_0017 hanta te kathayiṣyāmi imāṃ divyām anusmṛtim

12,202.033d@017B_0018 yām adhītya prayāṇe tu madbhāvāyopapadyate

12,202.033d@017B_0019 oṃkāram agrataḥ kṛtvā māṃ namaskṛtya nārada

12,202.033d@017B_0020 ekāgraḥ prayato bhūtvā imaṃ mantram udīrayet

12,202.033d@017B_0021 oṃ namo bhagavate vāsudevāya iti

12,202.033d@017B_0022 ity ukto nāradaḥ prāha prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ

12,202.033d@017B_0023 sarvadeveśvaraṃ viṣṇuṃ sarvātmānaṃ hariṃ prabhum

12,202.033d@017B_0024 avyaktaṃ śāśvataṃ devaṃ prabhavaṃ puruṣottamam

12,202.033d@017B_0025 prapadye prāñjalir viṣṇum akṣaraṃ paramaṃ padam

12,202.033d@017B_0026 purāṇaṃ prabhavaṃ nityam akṣayaṃ lokasākṣiṇam

12,202.033d@017B_0027 prapadye puṇḍarīkākṣam īśaṃ bhaktānukampinam

12,202.033d@017B_0028 lokanāthaṃ sahasrākṣam adbhutaṃ paramaṃ padam

12,202.033d@017B_0029 bhagavantaṃ prapanno 'smi bhūtabhavyabhavatprabhum

12,202.033d@017B_0030 sraṣṭāraṃ sarvalokānām anantaṃ sarvatomukham

12,202.033d@017B_0031 padmanābhaṃ hṛṣīkeśaṃ prapadye satyam acyutam

12,202.033d@017B_0032 hiraṇyagarbham amṛtaṃ bhūgarbhaṃ parataḥ param

12,202.033d@017B_0033 prabhoḥ prabhum anādyantaṃ prapadye taṃ raviprabham

12,202.033d@017B_0034 sahasraśīrṣaṃ puruṣaṃ maharṣiṃ tattvabhāvanam

12,202.033d@017B_0035 prapadye sūkṣmam acalaṃ vareṇyam abhayapradam

12,202.033d@017B_0036 nārāyaṇaṃ purāṇarṣiṃ yogātmānaṃ sanātanam

12,202.033d@017B_0037 saṃsthānaṃ sarvatattvānāṃ prapadye dhruvam īśvaram

12,202.033d@017B_0038 yaḥ prabhuḥ sarvabhūtānāṃ yena sarvam idaṃ tatam

12,202.033d@017B_0039 carācaragurur viṣṇuḥ sa me devaḥ prasīdatu

12,202.033d@017B_0040 yasmād utpadyate brahmā padmayoniḥ sanātanaḥ

12,202.033d@017B_0041 brahmayonir hi viśvātmā sa me viṣṇuḥ prasīdatu

12,202.033d@017B_0042 yaḥ purā pralaye prāpte naṣṭe sthāvarajaṅgame

12,202.033d@017B_0043 brahmādiṣu pralīneṣu naṣṭe loke parāvare

12,202.033d@017B_0044 ābhūtasaṃplave caiva pralīne 'prākṛto mahān

12,202.033d@017B_0045 ekas tiṣṭhati viśvātmā sa me viṣṇuḥ prasīdatu

12,202.033d@017B_0046 caturbhiś ca caturbhiś ca dvābhyāṃ pañcabhir eva ca

12,202.033d@017B_0047 hūyate ca punar dvābhyāṃ sa me viṣṇuḥ prasīdatu

12,202.033d@017B_0048 parjanyaḥ pṛthivī sasyaṃ kālo dharmaḥ kriyākriye

12,202.033d@017B_0049 guṇākaraḥ sa me babhrur vāsudevaḥ prasīdatu

12,202.033d@017B_0050 agnīṣomārkatārāṇāṃ brahmarudrendrayoginām

12,202.033d@017B_0051 yas tejayati tejāṃsi sa me viṣṇuḥ prasīdatu

12,202.033d@017B_0052 yogāvāsa namas tubhyaṃ sarvāvāsa varaprada

12,202.033d@017B_0053 yajñagarbha hiraṇyāṅga pañcayajña namo 'stu te

12,202.033d@017B_0054 caturmūrte paraṃ dhāma lakṣmyāvāsa parārcita

12,202.033d@017B_0055 sarvāvāsa namas te 'stu vāsudeva pradhānakṛt

12,202.033d@017B_0056 ajas tv anāmayaḥ panthā hy amūrtir viśvamūrtidhṛk

12,202.033d@017B_0057 vikartaḥ pañcakālajña namas te jñānasāgara

12,202.033d@017B_0058 avyaktād vyaktam utpannam avyaktād yaḥ paro 'kṣaraḥ

12,202.033d@017B_0059 yasmāt parataraṃ nāsti tam asmi śaraṇaṃ gataḥ

12,202.033d@017B_0060 na pradhāno na ca mahān puruṣaś cetano hy ajaḥ

12,202.033d@017B_0061 anayor yaḥ parataras tam asmi śaraṇaṃ gataḥ

12,202.033d@017B_0062 cintayanto hi yaṃ nityaṃ brahmeśānādayaḥ prabhum

12,202.033d@017B_0063 niścayaṃ nādhigacchanti tam asmi śaraṇaṃ gataḥ

12,202.033d@017B_0064 jitendriyā mahātmāno jñānadhyānaparāyaṇāḥ

12,202.033d@017B_0065 yaṃ prāpya na nivartante tam asmi śaraṇaṃ gataḥ

12,202.033d@017B_0066 ekāṃśena jagat sarvam avaṣṭabhya vibhuḥ sthitaḥ

12,202.033d@017B_0067 agrāhyo nirguṇo nityaṃ tam asmi śaraṇaṃ gataḥ

12,202.033d@017B_0068 somārkāgnimayaṃ tejo yā ca tāramayī dyutiḥ

12,202.033d@017B_0069 divi saṃjāyate yo 'yaṃ sa mahātmā prasīdatu

12,202.033d@017B_0070 guṇādir nirguṇaś cādyo lakṣmīvāṃś cetano hy ajaḥ

12,202.033d@017B_0071 sūkṣmaḥ sarvagato yogī sa mahātmā prasīdatu

12,202.033d@017B_0072 avyaktaṃ samadhiṣṭhātā acintyaḥ sadasatparaḥ

12,202.033d@017B_0073 āsthitaḥ paramaṃ bhuṅkte sa mahātmā prasīdatu

12,202.033d@017B_0074 kṣetrajñaḥ pañcadhā bhuṅkte prakṛtiṃ pañcabhir mukhaiḥ

12,202.033d@017B_0075 mahān guṇāṃś ca yo bhuṅkte sa mahātmā prasīdatu

12,202.033d@017B_0076 sūryamadhye sthitaḥ somas tasya madhye ca yā sthitā

12,202.033d@017B_0077 bhūtabāhyā ca yā dīptiḥ sa mahātmā prasīdatu

12,202.033d@017B_0078 namas te sarvataḥ sarva sarvatokṣiśiromukha

12,202.033d@017B_0079 nirvikāra namas te 'stu sākṣī kṣetradhruvasthitiḥ

12,202.033d@017B_0080 atīndriya namas tubhyaṃ liṅgair vyaktair na mīyase

12,202.033d@017B_0081 ye ca tvāṃ nābhijānanti saṃsāre saṃsaranti te

12,202.033d@017B_0082 kāmakrodhavinirmuktā rāgadveṣavivarjitāḥ

12,202.033d@017B_0083 mānyabhaktā vijānanti na punar mārakā dvijāḥ

12,202.033d@017B_0084 ekākino hi nirdvaṃdvā nirāśīḥkarmakāriṇaḥ

12,202.033d@017B_0085 jñānāgnidagdhakarmāṇas tvāṃ viśanti viniścitāḥ

12,202.033d@017B_0086 aśarīraṃ śarīrasthaṃ samaṃ sarveṣu dehiṣu

12,202.033d@017B_0087 puṇyapāpavinirmuktā bhaktās tvāṃ praviśanty uta

12,202.033d@017B_0088 avyaktaṃ buddhyahaṃkārau manobhūtendriyāṇi ca

12,202.033d@017B_0089 tvayi tāni ca teṣu tvaṃ na teṣu tvaṃ na te tvayi

12,202.033d@017B_0090 ekatvānyatvanānātvaṃ ye vidur yānti te param

12,202.033d@017B_0091 samo 'si sarvabhūteṣu na te dveṣyo 'sti na priyaḥ

12,202.033d@017B_0092 samatvam abhikāṅkṣe 'haṃ bhaktyā vai nānyacetasā

12,202.033d@017B_0093 carācaram idaṃ sarvaṃ bhūtagrāmaṃ caturvidham

12,202.033d@017B_0094 tvayā tvayy eva tat protaṃ sūtre maṇigaṇā iva

12,202.033d@017B_0095 sraṣṭā bhoktāsi kūṭastho hy atattvas tattvasaṃjñitaḥ

12,202.033d@017B_0096 akartā hetur acalaḥ pṛthag ātmany avasthitaḥ

12,202.033d@017B_0097 na me bhūteṣu saṃyogo bhūtatattvaguṇādhikaḥ

12,202.033d@017B_0098 ahaṃkāreṇa buddhyā vā na me yogas tribhir guṇaiḥ

12,202.033d@017B_0099 na me dharmo 'sty adharmo vā nārambho janma vā punaḥ

12,202.033d@017B_0100 jarāmaraṇamokṣārthaṃ tvāṃ prapanno 'smi sarvaga

12,202.033d@017B_0101 viṣayair indriyair vāpi na me bhūyaḥ samāgamaḥ

12,202.033d@017B_0102 pṛthivīṃ yātu me ghrāṇaṃ yātu me rasanaṃ jalam

12,202.033d@017B_0103 rūpaṃ hutāśanaṃ yātu sparśo yātu ca mārutam

12,202.033d@017B_0104 śrotram ākāśam apy etu mano vaikārikaṃ punaḥ

12,202.033d@017B_0105 indriyāṇy api saṃyāntu svāsu svāsu ca yoniṣu

12,202.033d@017B_0106 pṛthivī yātu salilam āpo 'gnim analo 'nilam

12,202.033d@017B_0107 vāyur ākāśam apy etu manaś cākāśa eva ca

12,202.033d@017B_0108 ahaṃkāraṃ mano yātu mohanaṃ sarvadehinām

12,202.033d@017B_0109 ahaṃkāras tato buddhiṃ buddhir avyaktam acyuta

12,202.033d@017B_0110 pradhāne prakṛtiṃ yāte guṇasāmye vyavasthite

12,202.033d@017B_0111 viyogaḥ sarvakaraṇair guṇair bhūtaiś ca me bhavet

12,202.033d@017B_0112 niṣkevalaṃ padaṃ deva kāṅkṣe 'haṃ paramaṃ tava

12,202.033d@017B_0113 ekībhāvas tvayā me 'stu na me janma bhavet punaḥ

12,202.033d@017B_0114 tvadbuddhis tvadgataprāṇas tvadbhaktis tvatparāyaṇaḥ

12,202.033d@017B_0115 tvām evāhaṃ smariṣyāmi maraṇe paryupasthite

12,202.033d@017B_0116 pūrvadehakṛtā me tu vyādhayaḥ praviśantu mām

12,202.033d@017B_0117 ardayantu ca duḥkhāni ṛṇaṃ me pratimuñcatu

12,202.033d@017B_0118 anudhyāto 'si deveśa na me janma bhavet punaḥ

12,202.033d@017B_0119 tasmād bravīmi karmāṇi ṛṇaṃ me na bhaved iti

12,202.033d@017B_0120 nopatiṣṭhantu māṃ sarve vyādhayaḥ pūrvasaṃcitāḥ

12,202.033d@017B_0121 śrībhagavān uvāca

12,202.033d@017B_0121 anṛṇo gantum icchāmi tad viṣṇoḥ paramaṃ padam

12,202.033d@017B_0122 ahaṃ bhagavatas tasya mama cāsau sanātanaḥ

12,202.033d@017B_0123 tasyāhaṃ na praṇaśyāmi sa ca me na praṇaśyati

12,202.033d@017B_0124 karmendriyāṇi saṃyamya pañca buddhīndriyāṇi ca

12,202.033d@017B_0125 daśendriyāṇi manasi ahaṃkāre tathā manaḥ

12,202.033d@017B_0126 ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhim ātmani yojayet

12,202.033d@017B_0127 yatabuddhīndriyaḥ paśyed buddhyā budhyet parāt param

12,202.033d@017B_0128 mamāyam iti tasyāhaṃ yena sarvam idaṃ tatam

12,202.033d@017B_0129 ātmanātmani saṃyojya paramātmany anusmaret

12,202.033d@017B_0130 tato buddheḥ paraṃ buddhvā labhate na punarbhavam

12,202.033d@017B_0131 maraṇe samanuprāpte yaś caivaṃ mām anusmaret

12,202.033d@017B_0132 api pāpasamācāraḥ sa yāti paramāṃ gatim

12,202.033d@017B_0133 [oṃ] namo bhagavate tasmai dehināṃ paramātmane

12,202.033d@017B_0134 nārāyaṇāya bhaktānām ekaniṣṭhāya śāśvate

12,202.033d@017B_0135 imām anusmṛtiṃ divyāṃ vaiṣṇavīṃ susamāhitaḥ

12,202.033d@017B_0136 svapan vibudhyaṃś ca paṭhed yatra tatra samabhyaset

12,202.033d@017B_0137 paurṇamāsyām amāvāsyāṃ dvādaśyāṃ ca viśeṣataḥ

12,202.033d@017B_0138 śrāvayec chraddadhānāṃś ca madbhaktāṃś ca viśeṣataḥ

12,202.033d@017B_0139 yady ahaṃkāram āśritya yajñadānatapaḥkriyāḥ

12,202.033d@017B_0140 kurvaṃs tatphalam āpnoti punarāvartanaṃ tu tat

12,202.033d@017B_0141 abhyarcayan pitṝn devān paṭhañ juhvan baliṃ dadat

12,202.033d@017B_0142 jvalann agniṃ smared yo māṃ sa yāti paramāṃ gatim

12,202.033d@017B_0143 yajño dānaṃ tapaś caiva pāvanāni śarīriṇām

12,202.033d@017B_0144 yajñaṃ dānaṃ tapas tasmāt kuryād āśīrvivarjitaḥ

12,202.033d@017B_0145 nama ity eva yo brūyān madbhaktaḥ śraddhayānvitaḥ

12,202.033d@017B_0146 tasyākṣayo bhavel lokaḥ śvapākasyāpi nārada

12,202.033d@017B_0147 kiṃ punar ye yajante māṃ sādhakā vidhipūrvakam

12,202.033d@017B_0148 śraddhāvanto yatātmānas te māṃ yānti madāśritāḥ

12,202.033d@017B_0149 karmāṇy ādyantavantīha madbhakto nāntam aśnute

12,202.033d@017B_0150 mām eva tasmād devarṣe dhyāhi nityam atandritaḥ

12,202.033d@017B_0151 avāpsyasi tataḥ siddhiṃ drakṣyasy eva padaṃ mama

12,202.033d@017B_0152 ajñānāya ca yo jñānaṃ dadyād dharmopadeśanam

12,202.033d@017B_0153 kṛtsnāṃ vā pṛthivīṃ dadyāt tena tulyaṃ na tat phalam

12,202.033d@017B_0154 tasmāt pradeyaṃ sādhubhyo janmabandhabhayāpaham

12,202.033d@017B_0155 evaṃ dattvā naraśreṣṭha śreyo vīryaṃ ca vindati

12,202.033d@017B_0156 aśvamedhasahasrāṇāṃ sahasraṃ yaḥ samācaret

12,202.033d@017B_0157 bhīṣma uvāca

12,202.033d@017B_0157 nāsau padam avāpnoti madbhaktair yad avāpyate

12,202.033d@017B_0158 evaṃ pṛṣṭaḥ purā tena nāradena surarṣiṇā

12,202.033d@017B_0159 yad uvāca tadā śaṃbhus tad uktaṃ tava suvrata

12,202.033d@017B_0160 tvam apy ekamanā bhūtvā dhyāhi jñeyaṃ guṇātigam

12,202.033d@017B_0161 bhajasva sarvabhāvena paramātmānam avyayam

12,202.033d@017B_0162 śrutvaivaṃ nārado vākyaṃ divyaṃ nārāyaṇeritam

12,202.033d@017B_0163 atyantabhaktimān deva ekāntatvam upeyivān

12,202.033d@017B_0164 nārāyaṇam ṛṣiṃ devaṃ daśa varṣāṇy ananyabhāk

12,202.033d@017B_0165 idaṃ japan vai prāpnoti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam

12,202.033d@017B_0166 kiṃ tasya bahubhir mantrair bhaktir yasya janārdane

12,202.033d@017B_0167 namo nārāyaṇāyeti mantraḥ sarvārthasādhakaḥ

12,202.033d@017B_0168 imāṃ rahasyāṃ paramām anusmṛtim

12,202.033d@017B_0169 adhītya buddhiṃ labhate ca naiṣṭhikīm

12,202.033d@017B_0170 vihāya duḥkhāny avamucya saṃkaṭāt

12,202.033d@017B_0171 sa vītarāgo vicaran mahīm imām

12,202.033d@017C_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,202.033d@017C_0001 devāsuramanuṣyeṣu ṛṣimukhyeṣu vā punaḥ

12,202.033d@017C_0002 viṣṇos tattvaṃ yathākhyātaṃ ko vidvān anuvetti tat

12,202.033d@017C_0003 etan me sarvam ācakṣva na me tṛptir hi tattvataḥ

12,202.033d@017C_0004 bhīṣma uvāca

12,202.033d@017C_0004 vartate bharataśreṣṭha sarvajño 'sīti me matiḥ

12,202.033d@017C_0005 kā[?smā]rito 'haṃ tvayā rājan yad vṛttaṃ ca purā mama

12,202.033d@017C_0006 garuḍena purā mahyaṃ saṃvādo bhūbhṛduttama

12,202.033d@017C_0007 purāhaṃ tapa āsthāya vāsudevaparāyaṇaḥ

12,202.033d@017C_0008 dhyāyan stuvan namasyaṃś ca yajamānas tam eva ca

12,202.033d@017C_0009 gaṅgādvīpe samāsīno daśa varṣāṇi bhārata

12,202.033d@017C_0010 mātā ca mama sā devī jananī lokapāvanī

12,202.033d@017C_0011 samāsīnā samīpe me rakṣaṇārthaṃ mamācyuta

12,202.033d@017C_0012 tasmin kāle 'dbhutaḥ śrīmān sarvavedamayaḥ prabhuḥ

12,202.033d@017C_0013 suparṇaḥ patatāṃ śreṣṭho merumandarasaṃnibhaḥ

12,202.033d@017C_0014 ājagāma viśuddhātmā gaṅgāṃ draṣṭuṃ mahāyaśāḥ

12,202.033d@017C_0015 tam āgataṃ mahātmānaṃ pratyudgamyāham arthitaḥ

12,202.033d@017C_0016 praṇipatya yathānyāyaṃ kṛtāñjalir avasthitaḥ

12,202.033d@017C_0017 so 'pi devo mahābhāgām abhinandya ca jāhnavīm

12,202.033d@017C_0018 tayā ca pūjitaḥ śrīmān upopāviśad āsane

12,202.033d@017C_0019 tataḥ kathāntare taṃ vai vacanaṃ cedam abravam

12,202.033d@017C_0020 vedaveda mahāvīrya vainateya mahābala

12,202.033d@017C_0021 nārāyaṇaṃ hṛṣīkeśaṃ sahamāno 'niśaṃ harim

12,202.033d@017C_0022 jānāsi taṃ yathā vaktuṃ yādṛgbhūto janārdanaḥ

12,202.033d@017C_0023 garuḍa uvāca

12,202.033d@017C_0023 mamāpi tasya sadbhāvaṃ vaktum arhasi sattama

12,202.033d@017C_0024 śṛṇu bhīṣma yathānyāyaṃ purā tva[?tvā]m iha sattamāḥ

12,202.033d@017C_0025 aneke munayaḥ siddhā mānasottaravāsinaḥ

12,202.033d@017C_0026 papracchur māṃ mahāprājñā vāsudevaparāyaṇāḥ

12,202.033d@017C_0027 pakṣīndra vāsudevasya tat tvaṃ vetsi paraṃ padam

12,202.033d@017C_0028 tvayā samo na tasyāsti saṃnikṛṣṭapriyo 'pi ca

12,202.033d@017C_0029 teṣām ahaṃ vacaḥ śrutvā praṇipatya mahāharim

12,202.033d@017C_0030 abravaṃ ca yathāvṛttaṃ mama nārāyaṇasya ca

12,202.033d@017C_0031 śṛṇudhvaṃ muniśārdūlā hṛtvā somam ahaṃ purā

12,202.033d@017C_0032 ākāśe patamānas tu vākyaṃ tatra śṛṇomi vai

12,202.033d@017C_0033 sādhu sādhu mahābāho prīto 'smi tava darśanāt

12,202.033d@017C_0034 vṛṇīṣva vacanaṃ mattaḥ pakṣīndra garuḍādhunā

12,202.033d@017C_0035 tvām ahaṃ bhaktitattvajño bravai vacanam uttamam

12,202.033d@017C_0036 ity āha sma dhruvaṃ tatra mām āha bhagavān punaḥ

12,202.033d@017C_0037 ṛṣir asmi mahāvīrya na māṃ jānāti vā mayi

12,202.033d@017C_0038 asūyati ca māṃ mūḍhas tac chrutvā garvam āsthitaḥ

12,202.033d@017C_0039 ahaṃ devanikāyānāṃ madhye vacanam abravam

12,202.033d@017C_0040 ṛṣe pūrvaṃ varaṃ mattas tvaṃ vṛṇīṣva tato hy aham

12,202.033d@017C_0041 vṛṇe tvatto varaṃ paścād ity evaṃ munisattamāḥ

12,202.033d@017C_0042 yasmāt tvāṃ bhagavān devaḥ śrīmāñ śrīvatsalakṣaṇaḥ

12,202.033d@017C_0043 adya paśyati pakṣīndra vāhanaṃ bhava me sadā

12,202.033d@017C_0044 vṛṇe 'haṃ varam etad dhi tvatto 'dya patageśvara

12,202.033d@017C_0045 tatheti taṃ vīkṣya mātāmanahaṃkāram āsthitam (sic)

12,202.033d@017C_0046 jetukāmo hy ahaṃ viṣṇuṃ māyayā māyinaṃ harim

12,202.033d@017C_0047 tvatto hy ahaṃ vṛṇe tv adya varam ṛṣivarottama

12,202.033d@017C_0048 tavopariṣṭāt sthāsyāmi varam etat prayaccha me

12,202.033d@017C_0049 tatheti ca hasan prāha harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,202.033d@017C_0050 dhvajaṃ ca me bhava sadā tvam eva vihageśvara

12,202.033d@017C_0051 upariṣṭāt sthitis te 'stu mama pakṣīndra sarvadā

12,202.033d@017C_0052 ity uktvā bhagavān devaḥ śaṅkhacakragadādharaḥ

12,202.033d@017C_0053 sahasracaraṇaḥ śrīmān sahasrādityasaṃnibhaḥ

12,202.033d@017C_0054 sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasranayano mahān

12,202.033d@017C_0055 sahasramakuṭo 'cintyaḥ sahasravadano vibhuḥ

12,202.033d@017C_0056 vidyunmālānibhair divyair nānābharaṇarājibhiḥ

12,202.033d@017C_0057 kva cit saṃdṛśyamānas tu caturbāhuḥ kva cid dhariḥ

12,202.033d@017C_0058 kva cij jyotirmayo 'cintyaḥ kva cit skandhe samāhitaḥ

12,202.033d@017C_0059 evaṃ mama jayan devas tatraivāntaradhīyata

12,202.033d@017C_0060 tato 'haṃ vismayāpannaḥ kṛtvā kāryam anuttamam

12,202.033d@017C_0061 asyā vimucya jananīṃ mayā saha munīśvarāḥ

12,202.033d@017C_0062 acintyo 'yam ahaṃ bhūyo ko 'sau mām abravīt purā

12,202.033d@017C_0063 kīdṛgvidhaḥ sa bhagavān iti matvā tam āsthitaḥ

12,202.033d@017C_0064 anantaraṃ devadevaṃ skandhe mama samāśritam

12,202.033d@017C_0065 adrākṣaṃ puṇḍarīkākṣaṃ vahamāno 'ham adbhutam

12,202.033d@017C_0066 avaśas tasya bhāvena yatra yatra sa cecchati

12,202.033d@017C_0067 vismayāpannahṛdayo hy ahaṃ kim iti cintayan

12,202.033d@017C_0068 antarjalam ahaṃ sarvaṃ vahamāno 'gamaṃ punaḥ

12,202.033d@017C_0069 sendrair devair mahābhāgair brahmādyaiḥ kalpajīvibhiḥ

12,202.033d@017C_0070 stūyamāno hy aham api tais tair abhyarcitaḥ pṛthak

12,202.033d@017C_0071 kṣīrodasyottare kūle divye maṇimaye śubhe

12,202.033d@017C_0072 vaikarṇaṃ nāma sadanaṃ hares tasya mahātmanaḥ

12,202.033d@017C_0073 divyaṃ tejomayaṃ śrīmad acintyam amarair api

12,202.033d@017C_0074 tejonilamayaiḥ stambhair nānāsaṃsthānasaṃsthitaiḥ

12,202.033d@017C_0075 vibhūṣitaṃ hiraṇyena bhāsvareṇa samantataḥ

12,202.033d@017C_0076 divyaṃ jyotiḥsamāyuktaṃ gītavāditraśobhitam

12,202.033d@017C_0077 śṛṇomi śabdaṃ tatrāhaṃ na paśyāmi śarīriṇam

12,202.033d@017C_0078 na ca sthalaṃ na cānyac ca pādayos taṃ samantataḥ

12,202.033d@017C_0079 vepamāno hy ahaṃ tatra viṣṭhito 'haṃ kṛtāñjaliḥ

12,202.033d@017C_0080 tato brahmādayo devā lokāpālās tathaiva ca

12,202.033d@017C_0081 sanandanādyā munayas tathānye parajīvinaḥ

12,202.033d@017C_0082 prāptās tatra sabhādvāri devagandharvasattamāḥ

12,202.033d@017C_0083 brahmāṇaṃ purataḥ kṛtvā kṛtāñjalipuṭās tadā

12,202.033d@017C_0084 tatas tadantare tasmin kṣīrodārṇavaśīkaraiḥ

12,202.033d@017C_0085 bodhyamāno mahāviṣṇur āvirbhūta ivābabhau

12,202.033d@017C_0086 phaṇāsahasramālāḍhyaṃ śeṣam avyaktasaṃsthitam

12,202.033d@017C_0087 paśyāmy ahaṃ mudākāśe yasyopari janārdanam

12,202.033d@017C_0088 dīrghavṛttaiḥ samaiḥ pīnaiḥ keyūravalayojjvalaiḥ

12,202.033d@017C_0089 caturbhir bāhubhir yuktaṃ * * * * * * * *

12,202.033d@017C_0090 pītāmbareṇa saṃvītaṃ kaustubhena virājitam

12,202.033d@017C_0091 vakṣaḥsthalena saṃyuktaṃ padmayādhiṣṭhitena ca

12,202.033d@017C_0092 īṣadunmīlitākṣaṃ taṃ sarvakāraṇakāraṇam

12,202.033d@017C_0093 kṣīrodasyopari babhau nīlābhraṃ paramaṃ yathā

12,202.033d@017C_0094 na kaś cid vadate kaś cin na vyāharati kaś cana

12,202.033d@017C_0095 brahmādistambaparyantaṃ mā śabdam iti roṣitam

12,202.033d@017C_0096 bhrukuṭīkuṭilākṣās te nānābhūtagaṇāḥ sthitāḥ

12,202.033d@017C_0097 tato 'cintyo hariḥ śrīmān ālokya ca pitāmaham

12,202.033d@017C_0098 kṛtvā ca prasthitaṃ tatra jagatāṃ hitakāmyayā

12,202.033d@017C_0099 gacchadhvam iti mām uktvā garuḍety āha māṃ tataḥ

12,202.033d@017C_0100 tato 'haṃ praṇipatyāgre kṛtāñjalir avasthitaḥ

12,202.033d@017C_0101 āgaccheti ca mām uktvā pūrvottarapathaṃ gataḥ

12,202.033d@017C_0102 atīva mṛdubhāvena gacchann iva sa dṛśyate

12,202.033d@017C_0103 ayutaṃ niyutaṃ cāhaṃ prayutaṃ cārbudaṃ tathā

12,202.033d@017C_0104 patamāno 'ham aniśaṃ yojanāni tatas tataḥ

12,202.033d@017C_0105 nanu tat tvām ahaṃ bhakto viṣṭhito 'smi praśāstu naḥ

12,202.033d@017C_0106 āgaccha garuḍety evaṃ punar āha sa mādhavaḥ

12,202.033d@017C_0107 tato bhūyo hy ahaṃ pātaṃ patamāno vihāyasam

12,202.033d@017C_0108 ājagāma tato ghoraṃ śatakoṭisamāvṛtam

12,202.033d@017C_0109 tāmasānīva bhūtāni parvatābhāni tatra ha

12,202.033d@017C_0110 samānānīva padmāni tato 'haṃ bhīta āsthitaḥ

12,202.033d@017C_0111 tato māṃ kiṃkaro ghoraḥ śatayojanam āyatam

12,202.033d@017C_0112 nigṛhya pāṇinā tasmāc cikṣepa ca sa loṣṭavat

12,202.033d@017C_0113 tat tamo 'ham atikramya hy āpaṃ caiva vihāyasam

12,202.033d@017C_0114 huṃkāraghoṣāṃs tatrāham aśanīpātasaṃnibhān

12,202.033d@017C_0115 karṇamūle hy aśṛṇavaṃ tato bhūtaiḥ samāsthitaḥ

12,202.033d@017C_0116 tato 'haṃ devadeveśa trāhi māṃ puṣkarekṣaṇa

12,202.033d@017C_0117 ity abravam ahaṃ tatra tato viṣṇur uvāca mām

12,202.033d@017C_0118 suṣirasya mukhe kaś cin māṃ cikṣepa bhayaṃkaraḥ

12,202.033d@017C_0119 atīto 'haṃ kṣaṇād agnim apaśyaṃ vāyumaṇḍalam

12,202.033d@017C_0120 ākāśam iva saṃprekṣya kṣeptukāmam upāgataḥ

12,202.033d@017C_0121 tatrāhaṃ duḥkhito bhūtaḥ krośamāno hy avasthitaḥ

12,202.033d@017C_0122 kṣaṇāntareṇa ghoreṇa kruddho hi paramātmanā

12,202.033d@017C_0123 svapakṣarājinā dṛṣṭvā māṃ cikṣepa bhayaṃkaraḥ

12,202.033d@017C_0124 * * * garuḍakulaṃ sahasrādityasaṃnibham

12,202.033d@017C_0125 māṃ dṛṣṭvāpy atha saṃsthe 'tha hy alpakālo 'tidurbalaḥ

12,202.033d@017C_0126 aho vihaṃgamaḥ prāpta iti vismayamānasāḥ

12,202.033d@017C_0127 māṃ dṛṣṭvocur ahaṃ tatra paśyāmi garuḍadhvajam

12,202.033d@017C_0128 sahasrayojanāyāmaṃ sahasrādityavarcasam

12,202.033d@017C_0129 sahasragaruḍārūḍhaṃ garuḍās te mahābalāḥ

12,202.033d@017C_0130 atyāścaryam imaṃ deva vapuṣāsmatkulodbhavaḥ

12,202.033d@017C_0131 svalpaprāṇaḥ svalpakāyaḥ ko 'sau pakṣī ihāgataḥ

12,202.033d@017C_0132 tac chrutvāhaṃ naṣṭagarvo bhīto lajjāsamanvitaḥ

12,202.033d@017C_0133 svayaṃ buddhaś ca saṃvignas tato hy aśṛṇavaṃ punaḥ

12,202.033d@017C_0134 āgaccha garuḍety eva tato 'haṃ yānam āsthitaḥ

12,202.033d@017C_0135 parārdhyaṃ ca tato gatvā yojanānāṃ śataṃ punaḥ

12,202.033d@017C_0136 tatrāpaśyam ahaṃ yo vai brahmāṇaṃ parameṣṭhinam

12,202.033d@017C_0137 tatrāpi cāparaṃ tatra śatakoṭipitāmahān

12,202.033d@017C_0138 punar ehīty uvācoccair bhagavān madhusūdanaḥ

12,202.033d@017C_0139 mahākulaṃ tato 'paśyaṃ pramāṇāni tam avyayam

12,202.033d@017C_0140 kapitthaphalasaṃkāśair aṇḍākāraiḥ samāśritam

12,202.033d@017C_0141 tatra sthito hariḥ śrīmān aṇḍam ekaṃ bibheda ha

12,202.033d@017C_0142 mahad bhūtaṃ hi māṃ gṛhya dattvā vai prākṣipat punaḥ

12,202.033d@017C_0143 tanmadhye sāgarān sapta brahmāṇaṃ ca tathā surān

12,202.033d@017C_0144 paśyāmy ahaṃ yathāyogaṃ mātaraṃ svakulaṃ tathā

12,202.033d@017C_0145 evaṃ mayānubhūtaṃ hi tattvānveṣaṇakāṅkṣiṇā

12,202.033d@017C_0146 śibikāsadṛśaṃ māṃ vai paśyadhvaṃ munisattamāḥ

12,202.033d@017C_0147 ity evam abravaṃ viprān bhīṣma yan me purābhavat

12,202.033d@017C_0148 tat te sarvaṃ yathānyāyam uktavān asmi sattama

12,202.033d@017C_0149 yoginas taṃ prapaśyanti jñānaṃ dṛṣṭvā paraṃ harim

12,202.033d@017C_0150 nānyathā śakyarūpo 'sau jñānagamyaḥ paraḥ pumān

12,202.033d@017C_0151 ananyayā ca bhaktyā ca prāptuṃ śakyo mahāhariḥ

12,202.033d@017C_0151 bhīṣma uvāca

12,202.033d@017C_0152 ity evam uktvā bhagavān suparṇaḥ pakṣirāṭ prabhuḥ

12,202.033d@017C_0153 āmantrya jananīṃ me vai tatraivāntaradhīyata

12,202.033d@017C_0154 tasmād rājendra sarvātmā vāsudevaḥ pradhānakṛt

12,202.033d@017C_0155 jñānena bhaktyā sulabho nānyatheti matir mama

12,203.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,203.001a yogaṃ me paramaṃ tāta mokṣasya vada bhārata

12,203.001c tam ahaṃ tattvato jñātum icchāmi vadatāṃ vara

12,203.001d*0558_01 bhūyo 'pi jñānasadbhāve sthityarthaṃ tvāṃ bravīmy aham

12,203.001d*0558_02 acintyaṃ vāsudevākhyaṃ tasmāt prabrūhi sattama

12,203.002 bhīṣma uvāca

12,203.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,203.002c saṃvādaṃ mokṣasaṃyuktaṃ śiṣyasya guruṇā saha

12,203.003a kaś cid brāhmaṇam āsīnam ācāryam ṛṣisattamam

12,203.003b*0559_01 tejorāśiṃ mahātmānaṃ satyasaṃdhaṃ jitendriyam

12,203.003c śiṣyaḥ paramamedhāvī śreyorthī susamāhitaḥ

12,203.003e caraṇāv upasaṃgṛhya sthitaḥ prāñjalir abravīt

12,203.004a upāsanāt prasanno 'si yadi vai bhagavan mama

12,203.004c saṃśayo me mahān kaś cit tan me vyākhyātum arhasi

12,203.005a kutaś cāhaṃ kutaś ca tvaṃ tat samyag brūhi yat param

12,203.005c kathaṃ ca sarvabhūteṣu sameṣu dvijasattama

12,203.005e samyagvṛttā nivartante viparītāḥ kṣayodayāḥ

12,203.006a vedeṣu cāpi yad vākyaṃ laukikaṃ vyāpakaṃ ca yat

12,203.006c etad vidvan yathātattvaṃ sarvaṃ vyākhyātum arhasi

12,203.007 gurur uvāca

12,203.007a śṛṇu śiṣya mahāprājña brahmaguhyam idaṃ param

12,203.007c adhyātmaṃ sarvabhūtānām āgamānāṃ ca yad vasu

12,203.008a vāsudevaḥ sarvam idaṃ viśvasya brahmaṇo mukham

12,203.008b*0560_01 krīḍate bhagavān devo bālakrīḍanakair iva

12,203.008c satyaṃ dānam atho yajñas titikṣā dama ārjavam

12,203.009a puruṣaṃ sanātanaṃ viṣṇuṃ yat tad vedavido viduḥ

12,203.009c sargapralayakartāram avyaktaṃ brahma śāśvatam

12,203.009e tad idaṃ brahma vārṣṇeyam itihāsaṃ śṛṇuṣva me

12,203.010a brāhmaṇo brāhmaṇaiḥ śrāvyo rājanyaḥ kṣatriyais tathā

12,203.010b*0561_01 vaiśyo vaiśyais tathā śrāvyaḥ śūdraḥ śūdrair mahāmanāḥ

12,203.010c māhātmyaṃ devadevasya viṣṇor amitatejasaḥ

12,203.010e arhas tvam asi kalyāṇa vārṣṇeyaṃ śṛṇu yat param

12,203.010f*0562_01 yam acyutaṃ paraṃ nityaṃ liṅgahīnaṃ ca nirmalam

12,203.010f*0562_02 nirvāṇam amṛtaṃ śrīmat tad viṣṇoḥ paramaṃ padam

12,203.010f*0562_03 bhave ca bhedavad bhinnaṃ pradānaṃ guṇakārakam

12,203.010f*0562_04 tasmin na sajjate nityaṃ sa eṣa puruṣo 'paraḥ

12,203.010f*0562_05 puruṣādhiṣṭhitaṃ nityaṃ pradhānaṃ brahma kāraṇam

12,203.010f*0562_06 kālasvarūpaṃ rūpeṇa viṣṇunā prabhaviṣṇunā

12,203.010f*0562_07 kṣobhyamāṇaṃ sṛjaty eva nānābhūtāni bhāgaśaḥ

12,203.010f*0562_08 tad dṛṣṭvā puruṣo 'tattvaṃ sākṣī bhūtvā pravartate

12,203.010f*0562_09 tat praviśya yathāyogam abhinno bhinnalakṣaṇaḥ

12,203.011a kālacakram anādyantaṃ bhāvābhāvasvalakṣaṇam

12,203.011c trailokyaṃ sarvabhūteṣu cakravat parivartate

12,203.012a yat tad akṣaram avyaktam amṛtaṃ brahma śāśvatam

12,203.012c vadanti puruṣavyāghraṃ keśavaṃ puruṣarṣabham

12,203.012d*0563_01 tad akṣaram acintyaṃ vai bhinnarūpeṇa dṛśyate

12,203.012d*0563_02 paśya kālākhyam aniśaṃ na coṣṇaṃ nātiśītalam

12,203.012d*0563_03 na santy ete guṇās tasmiṃs tathā tasmāt pravartate

12,203.012d*0563_04 śītalo 'yam anuprāptaḥ kālo grīṣmas tathaiva ca

12,203.012d*0563_05 vakṣyanti sarvabhūtāni hy ete sūryodayaṃ prati

12,203.012d*0563_06 āgacchanti nivartanti sa kālo guṇarāśayaḥ

12,203.012d*0563_07 na caiva prakṛtisthena kālayuktena nityaśaḥ

12,203.012d*0563_08 guṇaiḥ saṃbhogam aratis tattvavijñānakovidam

12,203.012d*0563_09 puruṣādhiṣṭhitā nityaṃ prakṛtiḥ sūyate parā

12,203.013a pitṝn devān ṛṣīṃś caiva tathā vai yakṣadānavān

12,203.013c nāgāsuramanuṣyāṃś ca sṛjate paramo 'vyayaḥ

12,203.014a tathaiva vedaśāstrāṇi lokadharmāṃś ca śāśvatān

12,203.014c pralaye prakṛtiṃ prāpya yugādau sṛjate prabhuḥ

12,203.015a yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye

12,203.015c dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu

12,203.016a atha yad yad yadā bhāvi kālayogād yugādiṣu

12,203.016c tat tad utpadyate jñānaṃ lokayātrāvidhānajam

12,203.016d*0564_01 śrutir eṣā samākhyātā tadarthaṃ kāraṇātmanā

12,203.016d*0564_02 anāmnāyavidhānād vai vedā hy antarhitā yathā

12,203.016d*0564_03 yugānte hy astabhūtāni śāstrāṇi vividhāni ca

12,203.016d*0564_04 sarvasattvavinā[śā]d vai jīvātmanityayā smṛtāḥ

12,203.016d*0564_05 anyasminn aṇḍasadbhāve vartamānāni nityaśaḥ

12,203.017a yugānte 'ntarhitān vedān setihāsān maharṣayaḥ

12,203.017c lebhire tapasā pūrvam anujñātāḥ svayaṃbhuvā

12,203.017d*0565_01 niyogād brahmaṇo viprā lokatantrapravartakāḥ

12,203.018a vedavid veda bhagavān vedāṅgāni bṛhaspatiḥ

12,203.018c bhārgavo nītiśāstraṃ ca jagāda jagato hitam

12,203.019a gāndharvaṃ nārado vedaṃ bharadvājo dhanurgraham

12,203.019c devarṣicaritaṃ gārgyaḥ kṛṣṇātreyaś cikitsitam

12,203.019d*0566_01 nyāyatantraṃ hi kārtsnyena gautamo veda tattvataḥ

12,203.019d*0566_02 vedāntakarmayogaṃ ca vedavid brahmavid vibhuḥ

12,203.019d*0566_03 dvaipāyano nijagrāha śilpaśāstraṃ bhṛguḥ punaḥ

12,203.020a nyāyatantrāṇy anekāni tais tair uktāni vādibhiḥ

12,203.020c hetvāgamasadācārair yad uktaṃ tad upāsyate

12,203.021a anādyaṃ yat paraṃ brahma na devā narṣayo viduḥ

12,203.021c ekas tad veda bhagavān dhātā nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,203.022a nārāyaṇād ṛṣigaṇās tathā mukhyāḥ surāsurāḥ

12,203.022c rājarṣayaḥ purāṇāś ca paramaṃ duḥkhabheṣajam

12,203.022d*0567_01 vakṣye 'haṃ tava yat prāptam ṛṣer dvaipāyanān mayā

12,203.023a puruṣādhiṣṭhitaṃ bhāvaṃ prakṛtiḥ sūyate sadā

12,203.023c hetuyuktam ataḥ sarvaṃ jagat saṃparivartate

12,203.024a dīpād anye yathā dīpāḥ pravartante sahasraśaḥ

12,203.024c prakṛtiḥ sṛjate tadvad ānantyān nāpacīyate

12,203.025a avyaktakarmajā buddhir ahaṃkāraṃ prasūyate

12,203.025c ākāśaṃ cāpy ahaṃkārād vāyur ākāśasaṃbhavaḥ

12,203.026a vāyos tejas tataś cāpas tv adbhyo hi vasudhodgatā

12,203.026c mūlaprakṛtayo 'ṣṭau tā jagad etāsv avasthitam

12,203.027a jñānendriyāṇy ataḥ pañca pañca karmendriyāṇy api

12,203.027c viṣayāḥ pañca caikaṃ ca vikāre ṣoḍaśaṃ manaḥ

12,203.028a śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇaṃ pañcendriyāṇy api

12,203.028c pādau pāyur upasthaś ca hastau vāk karmaṇām api

12,203.029a śabdaḥ sparśo 'tha rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca

12,203.029c vijñeyaṃ vyāpakaṃ cittaṃ teṣu sarvagataṃ manaḥ

12,203.029d*0568_01 buddhīndriyārthā ity uktā daśa saṃsargayonayaḥ

12,203.029d*0568_02 sadasadbhāvayoge ca mana ity abhidhīyate

12,203.029d*0568_03 vyavasāyaguṇā buddhir ahaṃkāro 'bhimānakaḥ

12,203.029d*0568_04 na bījaṃ dehayoge ca karmabījapravartanāt

12,203.030a rasajñāne tu jihveyaṃ vyāhṛte vāk tathaiva ca

12,203.030c indriyair vividhair yuktaṃ sarvaṃ vyastaṃ manas tathā

12,203.031a vidyāt tu ṣoḍaśaitāni daivatāni vibhāgaśaḥ

12,203.031c deheṣu jñānakartāram upāsīnam upāsate

12,203.032a tadvat somaguṇā jihvā gandhas tu pṛthivīguṇaḥ

12,203.032c śrotraṃ śabdaguṇaṃ caiva cakṣur agner guṇas tathā

12,203.032e sparśaṃ vāyuguṇaṃ vidyāt sarvabhūteṣu sarvadā

12,203.033a manaḥ sattvaguṇaṃ prāhuḥ sattvam avyaktajaṃ tathā

12,203.033c sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tasmād budhyeta buddhimān

12,203.034a ete bhāvā jagat sarvaṃ vahanti sacarācaram

12,203.034c śritā virajasaṃ devaṃ yam āhuḥ paramaṃ padam

12,203.035a navadvāraṃ puraṃ puṇyam etair bhāvaiḥ samanvitam

12,203.035c vyāpya śete mahān ātmā tasmāt puruṣa ucyate

12,203.036a ajaraḥ so 'maraś caiva vyaktāvyaktopadeśavān

12,203.036c vyāpakaḥ saguṇaḥ sūkṣmaḥ sarvabhūtaguṇāśrayaḥ

12,203.037a yathā dīpaḥ prakāśātmā hrasvo vā yadi vā mahān

12,203.037c jñānātmānaṃ tathā vidyāt puruṣaṃ sarvajantuṣu

12,203.038a so 'tra vedayate vedyaṃ sa śṛṇoti sa paśyati

12,203.038c kāraṇaṃ tasya deho 'yaṃ sa kartā sarvakarmaṇām

12,203.039a agnir dārugato yadvad bhinne dārau na dṛśyate

12,203.039c tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate

12,203.039d*0569_01 agnir yathā hy upāyena mathitvā dāru dṛśyate

12,203.039d*0569_02 tathaivātmā śarīrastho yogenaivātra dṛśyate

12,203.040a nadīṣv āpo yathā yuktā yathā sūrye marīcayaḥ

12,203.040c saṃtanvānā yathā yānti tathā dehāḥ śarīriṇām

12,203.041a svapnayoge yathaivātmā pañcendriyasamāgataḥ

12,203.041c deham utsṛjya vai yāti tathaivātropalabhyate

12,203.042a karmaṇā vyāpyate pūrvaṃ karmaṇā copapadyate

12,203.042c karmaṇā nīyate 'nyatra svakṛtena balīyasā

12,203.043a sa tu dehād yathā dehaṃ tyaktvānyaṃ pratipadyate

12,203.043c tathā taṃ saṃpravakṣyāmi bhūtagrāmaṃ svakarmajam

12,204.001 gurur uvāca

12,204.001a caturvidhāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca

12,204.001c avyaktaprabhavāny āhur avyaktanidhanāni ca

12,204.001e avyaktanidhanaṃ vidyād avyaktātmātmakaṃ manaḥ

12,204.002a yathāśvatthakaṇīkāyām antarbhūto mahādrumaḥ

12,204.002c niṣpanno dṛśyate vyaktam avyaktāt saṃbhavas tathā

12,204.002d*0570_01 ātmānam anusaṃyāti buddhir avyaktajā tathā

12,204.002d*0570_02 tām anveti mano yadval lohavarmaṇi saṃnidhau

12,204.003a abhidravaty ayaskāntamayo niścetanāv ubhau

12,204.003c svabhāvahetujā bhāvā yadvad anyad apīdṛśam

12,204.004a tadvad avyaktajā bhāvāḥ kartuḥ kāraṇalakṣaṇāḥ

12,204.004c acetanāś cetayituḥ kāraṇād abhisaṃhitāḥ

12,204.005a na bhūḥ khaṃ dyaur na bhūtāni narṣayo na surāsurāḥ

12,204.005c nānyad āsīd ṛte jīvam āsedur na tu saṃhitam

12,204.006a sarvanītyā sarvagataṃ manohetu salakṣaṇam

12,204.006c ajñānakarma nirdiṣṭam etat kāraṇalakṣaṇam

12,204.007a tat kāraṇair hi saṃyuktaṃ kāryasaṃgrahakārakam

12,204.007c yenaitad vartate cakram anādinidhanaṃ mahat

12,204.007d*0571_01 yena svabhāvasadbhāvaṃ hetubhūtā sakāraṇā

12,204.007d*0571_02 evaṃ prākṛtavistāro hy āśritya puruṣaṃ param

12,204.008a avyaktanābhaṃ vyaktāraṃ vikāraparimaṇḍalam

12,204.008c kṣetrajñādhiṣṭhitaṃ cakraṃ snigdhākṣaṃ vartate dhruvam

12,204.009a snigdhatvāt tilavat sarvaṃ cakre 'smin pīḍyate jagat

12,204.009c tilapīḍair ivākramya bhogair ajñānasaṃbhavaiḥ

12,204.009d*0572_01 prāṇenāyaṃ hi śānte tu virodhāt pratipālanam

12,204.009d*0572_02 dehasyeṣūn ya āste yaḥ śuddho 'cintya sanātanaḥ

12,204.009d*0572_03 bhrāmayan neṣato (sic) yāti kālacakrasamanvitaḥ

12,204.009d*0572_04 bhūtāni mohayan nityaṃ cakrasya ca rayaṃ gataḥ

12,204.009d*0572_05 snehadravyasamāyoge kṣetrapācaṃ na vastuṣu

12,204.009d*0572_06 tilavat pīḍite cakre hy ādhiyantranipīḍite

12,204.009d*0572_07 bahiś cādhiṣṭhite yadvaj jñānināṃ karmasaṃbhavam

12,204.010a karma tat kurute tarṣād ahaṃkāraparigraham

12,204.010c kāryakāraṇasaṃyoge sa hetur upapāditaḥ

12,204.010d*0573_01 yathākarṇya ca tac chiṣyas tattvajñānam anuttamam

12,204.011a nātyeti kāraṇaṃ kāryaṃ na kāryaṃ kāraṇaṃ tathā

12,204.011c kāryāṇāṃ tūpakaraṇe kālo bhavati hetumān

12,204.012a hetuyuktāḥ prakṛtayo vikārāś ca parasparam

12,204.012c anyonyam abhivartante puruṣādhiṣṭhitāḥ sadā

12,204.013a sarajas tāmasair bhāvaiś cyuto hetubalānvitaḥ

12,204.013c kṣetrajñam evānuyāti pāṃsur vāterito yathā

12,204.013e na ca taiḥ spṛśyate bhāvo na te tena mahātmanā

12,204.014a sarajasko 'rajaskaś ca sa vai vāyur yathā bhavet

12,204.014c tathaitad antaraṃ vidyāt kṣetrakṣetrajñayor budhaḥ

12,204.014e abhyāsāt sa tathā yukto na gacchet prakṛtiṃ punaḥ

12,204.015a saṃdeham etam utpannam acchinad bhagavān ṛṣiḥ

12,204.015c tathā vārtāṃ samīkṣeta kṛtalakṣaṇasaṃmitām

12,204.016a bījāny agnyupadagdhāni na rohanti yathā punaḥ

12,204.016c jñānadagdhais tathā kleśair nātmā saṃbadhyate punaḥ

12,205.001 gurur uvāca

12,205.001a pravṛttilakṣaṇo dharmo yathāyam upapadyate

12,205.001c teṣāṃ vijñānaniṣṭhānām anyat tattvaṃ na rocate

12,205.002a durlabhā vedavidvāṃso vedokteṣu vyavasthitāḥ

12,205.002c prayojanam atas tv atra mārgam icchanti saṃstutam

12,205.002d*0574_01 vedasya na vidur bhāvaṃ jñānamārgapratiṣṭhitam

12,205.003a sadbhir ācaritatvāt tu vṛttam etad agarhitam

12,205.003c iyaṃ sā buddhir anyeyaṃ yayā yāti parāṃ gatim

12,205.004a śarīravān upādatte mohāt sarvaparigrahān

12,205.004c kāmakrodhādibhir bhāvair yukto rājasatāmasaiḥ

12,205.005a nāśuddham ācaret tasmād abhīpsan dehayāpanam

12,205.005c karmaṇo vivaraṃ kurvan na lokān āpnuyāc chubhān

12,205.006a lohayuktaṃ yathā hema vipakvaṃ na virājate

12,205.006c tathāpakvakaṣāyākhyaṃ vijñānaṃ na prakāśate

12,205.006d*0575_01 ke cid ātmaguṇaṃ prāptās te muktāś cakrabandhanāt

12,205.006d*0575_02 itare duḥkhasadvaṃdvās tathā duḥkhaparāyaṇāḥ

12,205.006d*0575_03 śukākarmānurūpaṃ te jāyamānāḥ punaḥ punaḥ

12,205.006d*0575_04 krodhalobhamadāviṣṭā mūḍhāntaḥkaraṇāḥ sadā

12,205.006d*0575_05 yathā.......saṃchāyā nāsti nityatayā purā

12,205.006d*0575_06 guṇān eva tathā cintyā santy eti ca vidur budhāḥ

12,205.007a yaś cādharmaṃ caren mohāt kāmalobhāv anu plavan

12,205.007c dharmyaṃ panthānam ākramya sānubandho vinaśyati

12,205.007d*0576_01 acalaṃ jñānam aprāpya calacittaś calān iyāt

12,205.008a śandādīn viṣayāṃs tasmād asaṃrāgād anuplavet

12,205.008c krodhaharṣau viṣādaś ca jāyante hi parasparam

12,205.008d*0577_01 guṇāḥ kāryāḥ krodhaharṣau sukhaduḥkhe priyāpriye

12,205.008d*0577_02 dvaṃdvāny athaivamādīni vijayec caiva sarvavit

12,205.009a pañcabhūtātmake dehe sattvarājasatāmase

12,205.009c kam abhiṣṭuvate cāyaṃ kaṃ vā krośati kiṃ vadet

12,205.010a sparśarūparasādyeṣu saṅgaṃ gacchanti bāliśāḥ

12,205.010c nāvagacchanty avijñānād ātmajaṃ pārthivaṃ guṇam

12,205.011a mṛnmayaṃ śaraṇaṃ yadvan mṛdaiva parilipyate

12,205.011c pārthivo 'yaṃ tathā deho mṛdvikārair vilipyate

12,205.012a madhu tailaṃ payaḥ sarpir māṃsāni lavaṇaṃ guḍaḥ

12,205.012c dhānyāni phalamūlāni mṛdvikārāḥ sahāmbhasā

12,205.013a yadvat kāntāram ātiṣṭhan nautsukyaṃ samanuvrajet

12,205.013c śramād āhāram ādadyād asvādv api hi yāpanam

12,205.014a tadvat saṃsārakāntāram ātiṣṭhañ śramatatparaḥ

12,205.014c yātrārtham adyād āhāraṃ vyādhito bheṣajaṃ yathā

12,205.014d*0578_01 bhakṣaṇe śvāpadair mārgād iti cāraṃ karoti cet

12,205.014d*0578_02 evaṃ saṃsāramārgeṇa yātrārthaṃ viṣayāṇi ca

12,205.014d*0578_03 na gacched bhogavijñānād unmārge padyate tadā

12,205.014d*0578_04 tasmād aduḥkhato mārgam āsthitas tam anusmaret

12,205.014d*0578_05 nānāparṇaphalā vṛkṣā bahavaḥ santi tatra hi

12,205.014d*0578_06 bhoktāro munayaś caiva tasmāt parataraṃ vanam

12,205.014d*0578_07 anumānais tathā śāstrair yaśasā vikrameṇa ca

12,205.015a satyaśaucārjavatyāgair yaśasā vikrameṇa ca

12,205.015c kṣāntyā dhṛtyā ca buddhyā ca manasā tapasaiva ca

12,205.016a bhāvān sarvān yathāvṛttān saṃvaseta yathākramam

12,205.016c śāntim icchann adīnātmā saṃyacched indriyāṇi ca

12,205.017a sattvena rajasā caiva tamasā caiva mohitāḥ

12,205.017c cakravat parivartante hy ajñānāj jantavo bhṛśam

12,205.018a tasmāt samyak parīkṣeta doṣān ajñānasaṃbhavān

12,205.018c ajñānaprabhavaṃ nityam ahaṃkāraṃ parityajet

12,205.019a mahābhūtānīndriyāṇi guṇāḥ sattvaṃ rajas tamaḥ

12,205.019b*0579_01 dehamūlaṃ vijānīhi naitāni bhagavān ataḥ

12,205.019b*0579_02 upāyataḥ pravakṣyāmi taṃ ca mṛtyuṃ durāsadam

12,205.019c trailokyaṃ seśvaraṃ sarvam ahaṃkāre pratiṣṭhitam

12,205.020a yatheha niyataṃ kālo darśayaty ārtavān guṇān

12,205.020c tadvad bhūteṣv ahaṃkāraṃ vidyād bhūtapravartakam

12,205.021a saṃmohakaṃ tamo vidyāt kṛṣṇam ajñānasaṃbhavam

12,205.021b*0580_01 prakṛter guṇasaṃjāto mahān ahaṃkriyā tataḥ

12,205.021b*0580_02 ahaṃkārāt punaḥ paścād bhūtagrāmam udāhṛtam

12,205.021b*0580_03 avyaktasya guṇebhyas tu tadguṇāṃś ca nibodha tān

12,205.021c prītiduḥkhanibaddhāṃś ca samastāṃs trīn atho guṇān

12,205.021e sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca nibodha tān

12,205.022a pramoho harṣajaḥ prītir asaṃdeho dhṛtiḥ smṛtiḥ

12,205.022c etān sattvaguṇān vidyād imān rājasatāmasān

12,205.022d*0581_01 asaṃtoṣo 'kṣamā dhairyam atṛptir viṣayādiṣu

12,205.022d*0581_02 rājasāś ca guṇā hy ete tatparaṃ tāmasāñ śṛṇu

12,205.022d*0581_03 mohas tandrī tathā duḥkhaṃ nidrālasyaṃ pramādatā

12,205.022d*0581_04 viṣādī dīrghasūtraś ca tat tāmasam udāhṛtam

12,205.023a kāmakrodhau pramādaś ca lobhamohau bhayaṃ klamaḥ

12,205.023c viṣādaśokāv aratir mānadarpāv anāryatā

12,205.024a doṣāṇām evamādīnāṃ parīkṣya gurulāghavam

12,205.024c vimṛśed ātmasaṃsthānām ekaikam anusaṃtatam

12,205.024d*0582_01 yasmin pratiṣṭhitaṃ cedaṃ yasmin sajjñānanirgatiḥ

12,205.024d*0582_02 sarvabhūtādhikaṃ nityam ahaṃkāraṃ vilokayet

12,205.024d*0582_03 vilokamānaḥ sa tadā svabuddhyā sūkṣmayā punaḥ

12,205.024d*0582_04 tad eva bhāti tad rūpam ātmanā yat sunirmalam

12,205.025 śiṣya uvāca

12,205.025a ke doṣā manasā tyaktāḥ ke buddhyā śithilīkṛtāḥ

12,205.025c ke punaḥ punar āyānti ke mohād aphalā iva

12,205.026a keṣāṃ balābalaṃ buddhyā hetubhir vimṛśed budhaḥ

12,205.026c etat sarvaṃ samācakṣva yathā vidyām ahaṃ prabho

12,205.026d*0583_01 mahyaṃ śuśrūṣave vidvan vakṣy etad buddhiniścitam

12,205.026d*0583_02 śāntatvād aparāntāc ca ārambhād api caikataḥ

12,205.026d*0583_03 prokto hy atra yathā hetur evam āhur manīṣiṇaḥ

12,205.027 gurur uvāca

12,205.027*0584_01 gauravaṃ tu guṇānāṃ syāt taddhetūnāṃ balābalāt

12,205.027a doṣair mūlād avacchinnair viśuddhātmā vimucyate

12,205.027c vināśayati saṃbhūtam ayasmayamayo yathā

12,205.027d*0585_01 sahajair aviśuddhātmā doṣair naśyati rājasaiḥ

12,205.027e tathākṛtātmā sahajair doṣair naśyati rājasaiḥ

12,205.028a rājasaṃ tāmasaṃ caiva śuddhātmākarmasaṃbhavam

12,205.028b*0586_01 śamayet sattvam āsthāya svabuddhyā kevalaṃ dvijaḥ

12,205.028b*0587_01 tyajec ca manasā caitau śuddhātmā buddhim āsthitaḥ

12,205.028c tat sarvaṃ dehināṃ bījaṃ sarvam ātmavataḥ samam

12,205.029a tasmād ātmavatā varjyaṃ rajaś ca tama eva ca

12,205.029c rajastamobhyāṃ nirmuktaṃ sattvaṃ nirmalatām iyāt

12,205.029d*0588_01 āhārān varjayen nityaṃ rājasāṃs tāmasān api

12,205.029d*0589_01 te brahma punar āyānti na mohād acalā iva

12,205.030a atha vā mantravad brūyur māṃsādānāṃ yajuṣkṛtam

12,205.030c hetuḥ sa evānādāne śuddhadharmānupālane

12,205.031a rajasā dharmayuktāni kāryāṇy api samāpnuyāt

12,205.031c arthayuktāni cātyarthaṃ kāmān sarvāṃś ca sevate

12,205.032a tamasā lobhayuktāni krodhajāni ca sevate

12,205.032c hiṃsāvihārābhiratas tandrīnidrāsamanvitaḥ

12,205.033a sattvasthaḥ sāttvikān bhāvāñ śuddhān paśyati saṃśritaḥ

12,205.033c sa dehī vimalaḥ śrīmāñ śuddho vidyāsamanvitaḥ

12,206.001 gurur uvāca

12,206.001a rajasā sādhyate mohas tamasā ca nararṣabha

12,206.001c krodhalobhau bhayaṃ darpa eteṣāṃ sādhanāc chuciḥ

12,206.002a paramaṃ paramātmānaṃ devam akṣayam avyayam

12,206.002c viṣṇum avyaktasaṃsthānaṃ viśante devasattamam

12,206.003a tasya māyāvidagdhāṅgā jñānabhraṣṭā nirāśiṣaḥ

12,206.003c mānavā jñānasaṃmohāt tataḥ kāmaṃ prayānti vai

12,206.004a kāmāt krodham avāpyātha lobhamohau ca mānavāḥ

12,206.004c mānadarpād ahaṃkāram ahaṃkārāt tataḥ kriyāḥ

12,206.005a kriyābhiḥ snehasaṃbandhaḥ snehāc chokam anantaram

12,206.005c sukhaduḥkhasamārambhāj janmājanmakṛtakṣaṇāḥ

12,206.006a janmato garbhavāsaṃ tu śukraśoṇitasaṃbhavam

12,206.006c purīṣamūtravikledaśoṇitaprabhavāvilam

12,206.007a tṛṣṇābhibhūtas tair baddhas tān evābhipariplavan

12,206.007b*0590_01 tathā narakagartasthas tṛṣṇārajjubhir ācitaḥ

12,206.007b*0590_02 puṇyapāpapraṇunnāṅgo jāyate sa yathā kṛmiḥ

12,206.007b*0590_03 maśakair matkuṇair daṣṭas tathā citravadhārditaḥ

12,206.007b*0590_04 nānāvyādhibhir ākīrṇaḥ kathaṃ cid yauvanaṃ gataḥ

12,206.007b*0590_05 kūrmotsṛjati bhūyaś ca rajjuḥ svasvamukhepsayā

12,206.007b*0590_06 yoṣitaṃ narakaṃ gṛhya janmakarmavaśānugaḥ

12,206.007b*0590_07 purakṣetranimittaṃ yad duḥkhaṃ vaktuṃ na śakyate

12,206.007b*0590_08 kas tatra nindakaś caiva narake pacyate bhṛśam

12,206.007b*0590_09 vārdhakyam anulaṅgheta tatra karmārabhet punaḥ

12,206.007b*0590_10 bhagavān saṃstutaḥ paścāt kiṃ pravakṣyāmi te bhṛśam

12,206.007c saṃsāratantravāhinyas tatra budhyeta yoṣitaḥ

12,206.008a prakṛtyā kṣetrabhūtās tā narāḥ kṣetrajñalakṣaṇāḥ

12,206.008c tasmād etā viśeṣeṇa naro 'tīyur vipaścitaḥ

12,206.009a kṛtyā hy etā ghorarūpā mohayanty avicakṣaṇān

12,206.009c rajasy antarhitā mūrtir indriyāṇāṃ sanātanī

12,206.010a tasmāt tarṣātmakād rāgād bījāj jāyanti jantavaḥ

12,206.010c svadehajān asvasaṃjñān yadvad aṅgāt kṛmīṃs tyajet

12,206.010e svasaṃjñān asvajāṃs tadvat sutasaṃjñān kṛmīṃs tyajet

12,206.011a śukrato rasataś caiva snehāj jāyanti jantavaḥ

12,206.011c svabhāvāt karmayogād vā tān upekṣeta buddhimān

12,206.012a rajas tamasi paryastaṃ sattvaṃ tamasi saṃsthitam

12,206.012c jñānādhiṣṭhānam ajñānaṃ buddhyahaṃkāralakṣaṇam

12,206.013a tad bījaṃ dehinām āhus tad bījaṃ jīvasaṃjñitam

12,206.013c karmaṇā kālayuktena saṃsāraparivartakam

12,206.014a ramaty ayaṃ yathā svapne manasā dehavān iva

12,206.014c karmagarbhair guṇair dehī garbhe tad upapadyate

12,206.015a karmaṇā bījabhūtena codyate yad yad indriyam

12,206.015c jāyate tad ahaṃkārād rāgayuktena cetasā

12,206.016a śabdarāgāc chrotram asya jāyate bhāvitātmanaḥ

12,206.016b*0591_01 sparśarāgāt tvag evāsya jāyate bhāvitātmanaḥ

12,206.016c rūparāgāt tathā cakṣur ghrāṇaṃ gandhacikīrṣayā

12,206.016d*0592_01 rasarāgāt tathā jihvā jāyate bhāvitātmanaḥ

12,206.017a sparśanebhyas tathā vāyuḥ prāṇāpānavyapāśrayaḥ

12,206.017c vyānodānau samānaś ca pañcadhā dehayāpanā

12,206.018a saṃjātair jāyate gātraiḥ karmajair brahmaṇā vṛtaḥ

12,206.018c duḥkhādyantair duḥkhamadhyair naraḥ śārīramānasaiḥ

12,206.019a duḥkhaṃ vidyād upādānād abhimānāc ca vardhate

12,206.019c tyāgāt tebhyo nirodhaḥ syān nirodhajño vimucyate

12,206.020a indriyāṇāṃ rajasy eva prabhavapralayāv ubhau

12,206.020c parīkṣya saṃcared vidvān yathāvac chāstracakṣuṣā

12,206.021a jñānendriyāṇīndriyārthān nopasarpanty atarṣulam

12,206.021c jñātaiś ca kāraṇair dehī na dehaṃ punar arhati

12,207.001 gurur uvāca

12,207.001a atropāyaṃ pravakṣyāmi yathāvac chāstracakṣuṣā

12,207.001c tad vijñānāc caran prājñaḥ prāpnuyāt paramāṃ gatim

12,207.002a sarveṣām eva bhūtānāṃ puruṣaḥ śreṣṭha ucyate

12,207.002c puruṣebhyo dvijān āhur dvijebhyo mantravādinaḥ

12,207.003a sarvabhūtaviśiṣṭās te sarvajñāḥ sarvadarśinaḥ

12,207.003c brāhmaṇā vedatattvajñās tattvārthagatiniścayāḥ

12,207.004a netrahīno yathā hy ekaḥ kṛcchrāṇi labhate 'dhvani

12,207.004c jñānahīnas tathā loke tasmāj jñānavido 'dhikāḥ

12,207.005a tāṃs tān upāsate dharmān dharmakāmā yathāgamam

12,207.005c na tv eṣām arthasāmānyam antareṇa guṇān imān

12,207.006a vāgdehamanasāṃ śaucaṃ kṣamā satyaṃ dhṛtiḥ smṛtiḥ

12,207.006c sarvadharmeṣu dharmajñā jñāpayanti guṇān imān

12,207.007a yad idaṃ brahmaṇo rūpaṃ brahmacaryam iti smṛtam

12,207.007c paraṃ tat sarvabhūtebhyas tena yānti parāṃ gatim

12,207.008a liṅgasaṃyogahīnaṃ yac charīrasparśavarjitam

12,207.008c śrotreṇa śravaṇaṃ caiva cakṣuṣā caiva darśanam

12,207.008d*0593_01 tvacā ca sparśanaṃ yac ca nāsayā ghrāṇam eva ca

12,207.009a jihvayā rasanaṃ yac ca tad eva parivarjitam

12,207.009c buddhyā ca vyavasāyena brahmacaryam akalmaṣam

12,207.010a samyagvṛttir brahmalokaṃ prāpnuyān madhyamaḥ surān

12,207.010c dvijāgryo jāyate vidvān kanyasīṃ vṛttim āsthitaḥ

12,207.011a suduṣkaraṃ brahmacaryam upāyaṃ tatra me śṛṇu

12,207.011c saṃpravṛttam udīrṇaṃ ca nigṛhṇīyād dvijo manaḥ

12,207.012a yoṣitāṃ na kathāḥ śrāvyā na nirīkṣyā nirambarāḥ

12,207.012c kadā cid darśanād āsāṃ durbalān āviśed rajaḥ

12,207.013a rāgotpattau caret kṛcchram ahnas triḥ praviśed apaḥ

12,207.013c magnaḥ svapne ca manasā trir japed aghamarṣaṇam

12,207.014a pāpmānaṃ nirdahed evam antarbhūtaṃ rajomayam

12,207.014c jñānayuktena manasā saṃtatena vicakṣaṇaḥ

12,207.015a kuṇapāmedhyasaṃyuktaṃ yadvad acchidrabandhanam

12,207.015c tadvad dehagataṃ vidyād ātmānaṃ dehabandhanam

12,207.015d*0594_01 amedhyapūrṇaṃ yad bhāṇḍaṃ śleṣmāntakalilāvṛtam

12,207.015d*0594_02 necchate vīkṣituṃ bhāṇḍaṃ kutaḥ spraṣṭuṃ pravartate

12,207.015d*0594_03 dehabhāṇḍaṃ malaiḥ pūrṇaṃ bahiḥ svedajalāvṛtam

12,207.015d*0594_04 bībhatsaṃ naranārīṇāṃ jñānināṃ narakaṃ matam

12,207.015d*0594_05 chidrakumbho yathā srāvaṃ sṛjate tadgataṃ dṛḍham

12,207.015d*0594_06 antaḥsthaṃ sraṃsate tadvaj jalaṃ deheṣu dehinām

12,207.015d*0594_07 śleṣmāśrumūtrakalilaṃ purīṣaṃ śuklam eva ca

12,207.015d*0594_08 kaphajālaviniryāsaḥ sarasaś citta muñcaya

12,207.016a vātapittakaphān raktaṃ tvaṅmāṃsaṃ snāyum asthi ca

12,207.016c majjāṃ caiva sirājālais tarpayanti rasā nṛṇām

12,207.017a daśa vidyād dhamanyo 'tra pañcendriyaguṇāvahāḥ

12,207.017c yābhiḥ sūkṣmāḥ pratāyante dhamanyo 'nyāḥ sahasraśaḥ

12,207.018a evam etāḥ sirānadyo rasodā dehasāgaram

12,207.018c tarpayanti yathākālam āpagā iva sāgaram

12,207.019a madhye ca hṛdayasyaikā sirā tv atra manovahā

12,207.019c śukraṃ saṃkalpajaṃ nṝṇāṃ sarvagātrair vimuñcati

12,207.020a sarvagātrapratāyinyas tasyā hy anugatāḥ sirāḥ

12,207.020c netrayoḥ pratipadyante vahantyas taijasaṃ guṇam

12,207.021a payasy antarhitaṃ sarpir yadvan nirmathyate khajaiḥ

12,207.021c śukraṃ nirmathyate tadvad dehasaṃkalpajaiḥ khajaiḥ

12,207.022a svapne 'py evaṃ yathābhyeti manaḥsaṃkalpajaṃ rajaḥ

12,207.022c śukram asparśajaṃ dehāt sṛjanty asya manovahā

12,207.023a maharṣir bhagavān atrir veda tac chukrasaṃbhavam

12,207.023c tribījam indradaivatyaṃ tasmād indriyam ucyate

12,207.024a ye vai śukragatiṃ vidyur bhūtasaṃkarakārikām

12,207.024c virāgā dagdhadoṣās te nāpnuyur dehasaṃbhavam

12,207.025a guṇānāṃ sāmyam āgamya manasaiva manovaham

12,207.025c dehakarma nudan prāṇān antakāle vimucyate

12,207.026a bhavitā manaso jñānaṃ mana eva pratāyate

12,207.026c jyotiṣmad virajo divyam atra siddhaṃ mahātmanām

12,207.027a tasmāt tad avighātāya karma kuryād akalmaṣam

12,207.027c rajas tamaś ca hitveha na tiryaggatim āpnuyāt

12,207.028a taruṇādhigataṃ jñānaṃ jarādurbalatāṃ gatam

12,207.028c paripakvabuddhiḥ kālena ādatte mānasaṃ balam

12,207.028d*0595_01 evaṃ putrakalatreṣu jñātisaṃbandhibandhuṣu

12,207.028d*0595_02 ādatte hṛdaye kāmaṃ vyādhā[dhyā]dibhir abhiplutaḥ

12,207.028d*0595_03 yatas tataḥ paripatann avindan sukham aṇv api

12,207.028d*0595_04 bahuduḥkhasamāpannaḥ paścān nirvedam āsthitaḥ

12,207.028d*0595_05 jñānavṛkṣaṃ samāśritya paścān nirvṛtim aśnute

12,207.029a sudurgam iva panthānam atītya guṇabandhanam

12,207.029c yadā paśyet tadā doṣān atītyāmṛtam aśnute

12,208.001 gurur uvāca

12,208.001a duranteṣv indriyārtheṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ

12,208.001c ye tv asaktā mahātmānas te yānti paramāṃ gatim

12,208.002a janmamṛtyujarāduḥkhair vyādhibhir manasaḥ klamaiḥ

12,208.002c dṛṣṭvemaṃ saṃtataṃ lokaṃ ghaṭen mokṣāya buddhimān

12,208.003a vāṅmanobhyāṃ śarīreṇa śuciḥ syād anahaṃkṛtaḥ

12,208.003c praśānto jñānavān bhikṣur nirapekṣaś caret sukham

12,208.003d*0596_01 vaśā mokṣavatāṃ pāśās tāsāṃ rūpaṃ pradarśakam

12,208.003d*0596_02 durgrahaṃ paśyamāno 'pi manyate mohitas tadā

12,208.003d*0596_03 evaṃ paśyantam ātmānam anudhyātaṃ hi bandhuṣu

12,208.003d*0596_04 ayathātvena jānāmi bhedarūpeṇa saṃsthitam

12,208.004a atha vā manasaḥ saṅgaṃ paśyed bhūtānukampayā

12,208.004c atrāpy upekṣāṃ kurvīta jñātvā karmaphalaṃ jagat

12,208.005a yat kṛtaṃ prāk śubhaṃ karma pāpaṃ vā tad upāśnute

12,208.005c tasmāc chubhāni karmāṇi kuryād vāgbuddhikarmabhiḥ

12,208.006a ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūteṣu cārjavam

12,208.006c kṣamā caivāpramādaś ca yasyaite sa sukhī bhavet

12,208.006d*0597_01 anakṣasādhyaṃ tad brahma nirmalaṃ jagataḥ param

12,208.006d*0597_02 svātmaprakāśam agrāhyam ahetukam acañcalam

12,208.006d*0597_03 vivekajñānavācistho hy āśurūpeṇa saṃsthitaḥ

12,208.006d*0597_04 vaikārikāt pradṛśyete gairike madhudhāravat

12,208.007a yaś cainaṃ paramaṃ dharmaṃ sarvabhūtasukhāvaham

12,208.007c duḥkhān niḥsaraṇaṃ veda sa tattvajñaḥ sukhī bhavet

12,208.008a tasmāt samāhitaṃ buddhyā mano bhūteṣu dhārayet

12,208.008c nāpadhyāyen na spṛhayen nābaddhaṃ cintayed asat

12,208.009a avāgyogaprayogeṇa manojñaṃ saṃpravartate

12,208.009c vivakṣatā vā sadvākyaṃ dharmaṃ sūkṣmam avekṣatā

12,208.009e satyāṃ vācam ahiṃsrāṃ ca vaded anapavādinīm

12,208.010a kalkāpetām aparuṣām anṛśaṃsām apaiśunām

12,208.010c īdṛg alpaṃ ca vaktavyam avikṣiptena cetasā

12,208.011a vākprabuddho hi saṃrāgād virāgād vyāhared yadi

12,208.011c buddhyā hy anigṛhītena manasā karma tāmasam

12,208.011e rajobhūtair hi karaṇaiḥ karmaṇā pratipadyate

12,208.012a sa duḥkhaṃ prāpya loke 'smin narakāyopapadyate

12,208.012c tasmān manovākśarīrair ācared dhairyam ātmanaḥ

12,208.013a prakīrṇameṣabhāro hi yadvad dhāryeta dasyubhiḥ

12,208.013c pratilomāṃ diśaṃ buddhvā saṃsāram abudhās tathā

12,208.013d*0598_01 saṃsāramārgam āpannaḥ pratilomaṃ vivarjayet

12,208.014a tān eva ca yathā dasyūn kṣiptvā gacchec chivāṃ diśam

12,208.014c tathā rajastamaḥkarmāṇy utsṛjya prāpnuyāt sukham

12,208.015a niḥsaṃdigdham anīho vai muktaḥ sarvaparigrahaiḥ

12,208.015c viviktacārī laghvāśī tapasvī niyatendriyaḥ

12,208.016a jñānadagdhaparikleśaḥ prayogaratir ātmavān

12,208.016c niṣpracāreṇa manasā paraṃ tad adhigacchati

12,208.017a dhṛtimān ātmavān buddhiṃ nigṛhṇīyād asaṃśayam

12,208.017c mano buddhyā nigṛhṇīyād viṣayān manasātmanaḥ

12,208.017d*0599_01 yojayitvā manas tatra niścalaṃ paramātmani

12,208.017d*0599_02 yogābhisaṃdhiyuktasya brahma tat saṃprakāśate

12,208.017d*0599_03 aikāntyaṃ tad idaṃ viddhi sarvavastvantarasthitiḥ

12,208.017d*0599_04 viśeṣahīnaṃ gṛhṇanti viśeṣāṃ kāraṇātmikām

12,208.017d*0599_05 atha vā na prabhus tatra paramātmani vartitum

12,208.017d*0599_06 āgāmitattvaṃ yogātmā yogatantram upakramet

12,208.018a nigṛhītendriyasyāsya kurvāṇasya mano vaśe

12,208.018c devatās tāḥ prakāśante hṛṣṭā yānti tam īśvaram

12,208.019a tābhiḥ saṃsaktamanaso brahmavat saṃprakāśate

12,208.019c etaiś cāpagataiḥ sarvair brahmabhūyāya kalpate

12,208.020a atha vā na pravarteta yogatantrair upakramet

12,208.020c yena tantramayaṃ tantraṃ vṛttiḥ syāt tat tad ācaret

12,208.021a kaṇapiṇyākakulmāṣaśākayāvakasaktavaḥ

12,208.021c tathā mūlaphalaṃ bhaikṣaṃ paryāyeṇopayojayet

12,208.022a āhāraṃ niyataṃ caiva deśe kāle ca sāttvikam

12,208.022c tat parīkṣyānuvarteta yat pravṛtty anuvartakam

12,208.023a pravṛttaṃ noparundheta śanair agnim ivendhayet

12,208.023c jñānendhitaṃ tato jñānam arkavat saṃprakāśate

12,208.024a jñānādhiṣṭhānam ajñānaṃ trīṃl lokān adhitiṣṭhati

12,208.024c vijñānānugataṃ jñānam ajñānād apakṛṣyate

12,208.025a pṛthaktvāt saṃprayogāc ca nāsūyur veda śāśvatam

12,208.025c sa tayor apavargajño vītarāgo vimucyate

12,208.026a vayotīto jarāmṛtyū jitvā brahma sanātanam

12,208.026c amṛtaṃ tad avāpnoti yat tad akṣaram avyayam

12,209.001 gurur uvāca

12,209.001a niṣkalmaṣaṃ brahmacaryam icchatā carituṃ sadā

12,209.001c nidrā sarvātmanā tyājyā svapnadoṣān avekṣatā

12,209.002a svapne hi rajasā dehī tamasā cābhibhūyate

12,209.002c dehāntaram ivāpannaś caraty apagatasmṛtiḥ

12,209.003a jñānābhyāsāj jāgarato jijñāsārtham anantaram

12,209.003c vijñānābhiniveśāt tu jāgaraty aniśaṃ sadā

12,209.004a atrāha ko nv ayaṃ bhāvaḥ svapne viṣayavān iva

12,209.004c pralīnair indriyair dehī vartate dehavān iva

12,209.005a atrocyate yathā hy etad veda yogeśvaro hariḥ

12,209.005c tathaitad upapannārthaṃ varṇayanti maharṣayaḥ

12,209.006a indriyāṇāṃ śramāt svapnam āhuḥ sarvagataṃ budhāḥ

12,209.006b*0600_01 tanmayānīndriyāṇy āhus tāvad gacchanti tāni vai

12,209.006b*0600_02 atrāhus tritayaṃ nityam atathyam iti cec ca na

12,209.006b*0600_03 prathame vartamāno 'sau tritayaṃ vetti sarvadā

12,209.006b*0600_04 netarāv upasaṃgamya vijānāti kathaṃ cana

12,209.006b*0600_05 svapnāvasthāgato hy eṣa svapna ity eva vetti ca

12,209.006b*0600_06 tad apy asadṛśaṃ yuktyā tritayaṃ mohalakṣaṇam

12,209.006b*0600_07 yadātmatritayān muktas tadā jānāty asatkṛtaḥ

12,209.006c manasas tu pralīnatvāt tat tad āhur nidarśanam

12,209.007a kāryavyāsaktamanasaḥ saṃkalpo jāgrato hy api

12,209.007c yadvan manorathaiśvaryaṃ svapne tadvan manogatam

12,209.008a saṃsārāṇām asaṃkhyānāṃ kāmātmā tad avāpnuyāt

12,209.008c manasy antarhitaṃ sarvaṃ veda sottamapūruṣaḥ

12,209.009a guṇānām api yad yat tat karma jānāty upasthitam

12,209.009c tat tac chaṃsanti bhūtāni mano yad bhāvitaṃ yathā

12,209.010a tatas tam upavartante guṇā rājasatāmasāḥ

12,209.010c sāttviko vā yathāyogam ānantaryaphalodayaḥ

12,209.011a tataḥ paśyaty asaṃbaddhān vātapittakaphottarān

12,209.011c rajastamobhavair bhāvais tad apy āhur duranvayam

12,209.012a prasannair indriyair yad yat saṃkalpayati mānasam

12,209.012c tat tat svapne 'py uparate manodṛṣṭir nirīkṣate

12,209.013a vyāpakaṃ sarvabhūteṣu vartate 'pratighaṃ manaḥ

12,209.013c manasy antarhitaṃ dvāraṃ deham āsthāya mānasam

12,209.014a yat tat sadasad avyaktaṃ svapity asmin nidarśanam

12,209.014b*0601_01 vyaktabhedam atīto 'sau cinmātraṃ paridṛśyate

12,209.014c sarvabhūtātmabhūtasthaṃ tad adhyātmaguṇaṃ viduḥ

12,209.015a lipseta manasā yaś ca saṃkalpād aiśvaraṃ guṇam

12,209.015c ātmaprabhāvāt taṃ vidyāt sarvā hy ātmani devatāḥ

12,209.016a evaṃ hi tapasā yuktam arkavat tamasaḥ param

12,209.016c trailokyaprakṛtir dehī tapasā taṃ maheśvaram

12,209.017a tapo hy adhiṣṭhitaṃ devais tapoghnam asurais tamaḥ

12,209.017c etad devāsurair guptaṃ tad āhur jñānalakṣaṇam

12,209.018a sattvaṃ rajas tamaś ceti devāsuraguṇān viduḥ

12,209.018c sattvaṃ devaguṇaṃ vidyād itarāv āsurau guṇau

12,209.018d*0602_01 sattvaṃ manas tathā buddhir devā ity abhiśabditāḥ

12,209.018d*0602_02 tair eva hi vṛtas tasmāj jñātvaivaṃ paramaṃ * *

12,209.018d*0602_03 nidrāvikalpena satāṃ * * viśati lokavat

12,209.018d*0602_04 svastho bhavati gūḍhātmā kaluṣaiḥ parivarjitaḥ

12,209.018d*0602_05 niśādikā ye kathitā lokānāṃ kaluṣā matāḥ

12,209.018d*0602_06 tair hīnaṃ yat puraṃ śuddhaṃ bāhyābhyantaravartinam

12,209.018d*0602_07 sadānandamayaṃ nityaṃ bhūtvā tat param anviyāt

12,209.018d*0602_08 evam ākhyātam atyarthaṃ brahmacaryam akalmaṣam

12,209.018d*0602_09 sarvasaṃyogahīnaṃ tad viṣṇvākhyaṃ paramaṃ padam

12,209.018d*0602_10 acintyam adbhutaṃ loke jñānena parivartate

12,209.019a brahma tat paramaṃ vedyam amṛtaṃ jyotir akṣaram

12,209.019c ye vidur bhāvitātmānas te yānti paramāṃ gatim

12,209.020a hetumac chakyam ākhyātum etāvaj jñānacakṣuṣā

12,209.020c pratyāhāreṇa vā śakyam avyaktaṃ brahma veditum

12,210.001 gurur uvāca

12,210.001a na sa veda paraṃ dharmaṃ yo na veda catuṣṭayam

12,210.001c vyaktāvyakte ca yat tattvaṃ saṃprāptaṃ paramarṣiṇā

12,210.002a vyaktaṃ mṛtyumukhaṃ vidyād avyaktam amṛtaṃ padam

12,210.002c pravṛttilakṣaṇaṃ dharmam ṛṣir nārāyaṇo 'bravīt

12,210.003a atraivāvasthitaṃ sarvaṃ trailokyaṃ sacarācaram

12,210.003c nivṛttilakṣaṇaṃ dharmam avyaktaṃ brahma śāśvatam

12,210.004a pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ prajāpatir athābravīt

12,210.004c pravṛttiḥ punarāvṛttir nivṛttiḥ paramā gatiḥ

12,210.005a tāṃ gatiṃ paramām eti nivṛttiparamo muniḥ

12,210.005c jñānatattvaparo nityaṃ śubhāśubhanidarśakaḥ

12,210.006a tad evam etau vijñeyāv avyaktapuruṣāv ubhau

12,210.006c avyaktapuruṣābhyāṃ tu yat syād anyan mahattaram

12,210.007a taṃ viśeṣam avekṣeta viśeṣeṇa vicakṣaṇaḥ

12,210.007c anādyantāv ubhāv etāv aliṅgau cāpy ubhāv api

12,210.008a ubhau nityau sūkṣmatarau mahadbhyaś ca mahattarau

12,210.008c sāmānyam etad ubhayor evaṃ hy anyad viśeṣaṇam

12,210.009a prakṛtyā sargadharmiṇyā tathā trividhasattvayā

12,210.009c viparītam ato vidyāt kṣetrajñasya ca lakṣaṇam

12,210.010a prakṛteś ca vikārāṇāṃ draṣṭāram aguṇānvitam

12,210.010b*0603_01 kṣetrajñam āhur jīvaṃ tu kartāraṃ guṇasaṃvṛtam

12,210.010b*0604_01 agrāhyaṃ yena jānanti taj jñanaṃ daṃśitaś ca tat

12,210.010b*0604_02 tenaiva daṃśito nityaṃ na guṇaḥ paribhūyate

12,210.010c agrāhyau puruṣāv etāv aliṅgatvād asaṃhitau

12,210.011a saṃyogalakṣaṇotpattiḥ karmajā gṛhyate yayā

12,210.011c karaṇaiḥ karmanirvṛttaiḥ kartā yad yad viceṣṭate

12,210.011e kīrtyate śabdasaṃjñābhiḥ ko 'ham eṣo 'py asāv iti

12,210.011f*0605_01 mamāpi kāyam iti ca tad ajño nityasaṃvṛtaḥ

12,210.012a uṣṇīṣavān yathā vastrais tribhir bhavati saṃvṛtaḥ

12,210.012c saṃvṛto 'yaṃ tathā dehī sattvarājasatāmasaiḥ

12,210.012d*0606_01 bhedavastu tv abhedena jānāti sa yadā pumān

12,210.012d*0606_02 tadā paraṃ parātmāsau bhavaty eva nirañjanaḥ

12,210.012d*0606_03 kriyāyoge ca bhedākhye bahu saṃkṣipyate kva cit

12,210.012d*0606_04 vasurudragaṇādyeṣu svānubhogena bhogataḥ

12,210.012d*0606_05 evam eṣa paraḥ sattvo nānārūpeṇa saṃsthitaḥ

12,210.012d*0606_06 saṃkṣipto dṛśyate paścād ekarūpeṇa viṣṭhitaḥ

12,210.013a tasmāc catuṣṭayaṃ vedyam etair hetubhir ācitam

12,210.013c yathāsaṃjño hy ayaṃ samyag antakāle na muhyati

12,210.013d*0607_01 vāyur vidho yathā bhānur viprakāśaṃ gamiṣyati

12,210.014a śriyaṃ divyām abhiprepsur brahma vāṅmanasā śuciḥ

12,210.014c śārīrair niyamair ugraiś caren niṣkalmaṣaṃ tapaḥ

12,210.015a trailokyaṃ tapasā vyāptam antarbhūtena bhāsvatā

12,210.015c sūryaś ca candramāś caiva bhāsatas tapasā divi

12,210.015d*0608_01 anyac ca dharmasāmyaṃ yat tapas tat kīrtyate punaḥ

12,210.016a pratāpas tapaso jñānaṃ loke saṃśabditaṃ tapaḥ

12,210.016c rajastamoghnaṃ yat karma tapasas tat svalakṣaṇam

12,210.016d*0609_01 tritayaṃ hy etad ākhyātaṃ yady asmād bhāsituṃ punaḥ

12,210.016d*0609_02 svabhāsā bhāsayaṃś cāpi candramā hy atra vartate

12,210.016d*0609_03 sūryayoge tu yaḥ saṃdhis tapaḥ sarvaṃ pradīpyate

12,210.017a brahmacaryam ahiṃsā ca śārīraṃ tapa ucyate

12,210.017c vāṅmanoniyamaḥ sāmyaṃ mānasaṃ tapa ucyate

12,210.018a vidhijñebhyo dvijātibhyo grāhyam annaṃ viśiṣyate

12,210.018c āhāraniyamenāsya pāpmā naśyati rājasaḥ

12,210.019a vaimanasyaṃ ca viṣaye yānty asya karaṇāni ca

12,210.019c tasmāt tanmātram ādadyād yāvad atra prayojanam

12,210.020a antakāle vayotkarṣāc chanaiḥ kuryād anāturaḥ

12,210.020c evaṃ yuktena manasā jñānaṃ tad upapadyate

12,210.021a rajasā cāpy ayaṃ dehī dehavāñ śabdavac caret

12,210.021c kāryair avyāhatamatir vairāgyāt prakṛtau sthitaḥ

12,210.021e ā dehād apramādāc ca dehāntād vipramucyate

12,210.022a hetuyuktaḥ sadotsargo bhūtānāṃ pralayas tathā

12,210.022c parapratyayasarge tu niyataṃ nātivartate

12,210.023a bhavāntaprabhavaprajñā āsate ye viparyayam

12,210.023c dhṛtyā dehān dhārayanto buddhisaṃkṣiptamānasāḥ

12,210.023e sthānebhyo dhvaṃsamānāś ca sūkṣmatvāt tān upāsate

12,210.024a yathāgamaṃ ca tat sarvaṃ buddhyā tan naiva budhyate

12,210.024c dehāntaṃ kaś cid anvāste bhāvitātmā nirāśrayaḥ

12,210.024e yukto dhāraṇayā kaś cit sattāṃ ke cid upāsate

12,210.025a abhyasyanti paraṃ devaṃ vidyutsaṃśabditākṣaram

12,210.025c antakāle hy upāsannās tapasā dagdhakilbiṣāḥ

12,210.026a sarva ete mahātmāno gacchanti paramāṃ gatim

12,210.026c sūkṣmaṃ viśeṣaṇaṃ teṣām avekṣec chāstracakṣuṣā

12,210.027a dehaṃ tu paramaṃ vidyād vimuktam aparigraham

12,210.027c antarikṣād anyataraṃ dhāraṇāsaktamānasam

12,210.028a martyalokād vimucyante vidyāsaṃyuktamānasāḥ

12,210.028c brahmabhūtā virajasas tato yānti parāṃ gatim

12,210.028d*0610_01 evam ekāyanaṃ dharmam āhur vedavido janāḥ

12,210.028d*0610_02 yathājñānam upāsantaḥ sarve yānti parāṃ gatim

12,210.029a kaṣāyavarjitaṃ jñānaṃ yeṣām utpadyate 'calam

12,210.029c te yānti paramāṃl lokān viśudhyanto yathābalam

12,210.030a bhagavantam ajaṃ divyaṃ viṣṇum avyaktasaṃjñitam

12,210.030c bhāvena yānti śuddhā ye jñānatṛptā nirāśiṣaḥ

12,210.031a jñātvātmasthaṃ hariṃ caiva nivartante na te 'vyayāḥ

12,210.031c prāpya tat paramaṃ sthānaṃ modante 'kṣaram avyayam

12,210.032a etāvad etad vijñānam etad asti ca nāsti ca

12,210.032c tṛṣṇābaddhaṃ jagat sarvaṃ cakravat parivartate

12,210.033a bisatantur yathaivāyam antaḥsthaḥ sarvato bise

12,210.033c tṛṣṇātantur anādyantas tathā dehagataḥ sadā

12,210.034a sūcyā sūtraṃ yathā vastre saṃsārayati vāyakaḥ

12,210.034c tadvat saṃsārasūtraṃ hi tṛṣṇāsūcyā nibadhyate

12,210.034d*0611_01 itas tataḥ samāhṛtya rūpaṃ nirvartayiṣyati

12,210.035a vikāraṃ prakṛtiṃ caiva puruṣaṃ ca sanātanam

12,210.035c yo yathāvad vijānāti sa vitṛṣṇo vimucyate

12,210.036a prakāśaṃ bhagavān etad ṛṣir nārāyaṇo 'mṛtam

12,210.036c bhūtānām anukampārthaṃ jagāda jagato hitam

12,211.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,211.001a kena vṛttena vṛttajño janako mithilādhipaḥ

12,211.001c jagāma mokṣaṃ dharmajño bhogān utsṛjya mānuṣān

12,211.002 bhīṣma uvāca

12,211.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,211.002c yena vṛttena vṛttajñaḥ sa jagāma mahat sukham

12,211.003a janako janadevas tu mithilāyāṃ janādhipaḥ

12,211.003c aurdhvadehikadharmāṇām āsīd yukto vicintane

12,211.004a tasya sma śatam ācāryā vasanti satataṃ gṛhe

12,211.004c darśayantaḥ pṛthag dharmān nānāpāṣaṇḍavādinaḥ

12,211.005a sa teṣāṃ pretyabhāve ca pretyajātau viniścaye

12,211.005c āgamasthaḥ sa bhūyiṣṭham ātmatattve na tuṣyati

12,211.006a tatra pañcaśikho nāma kāpileyo mahāmuniḥ

12,211.006c paridhāvan mahīṃ kṛtsnāṃ jagāma mithilām api

12,211.007a sarvasaṃnyāsadharmāṇāṃ tattvajñānaviniścaye

12,211.007c suparyavasitārthaś ca nirdvaṃdvo naṣṭasaṃśayaḥ

12,211.008a ṛṣīṇām āhur ekaṃ yaṃ kāmād avasitaṃ nṛṣu

12,211.008c śāśvataṃ sukham atyantam anvicchan sa sudurlabham

12,211.009a yam āhuḥ kapilaṃ sāṃkhyāḥ paramarṣiṃ prajāpatim

12,211.009c sa manye tena rūpeṇa vismāpayati hi svayam

12,211.010a āsureḥ prathamaṃ śiṣyaṃ yam āhuś cirajīvinam

12,211.010c pañcasrotasi yaḥ satram āste varṣasahasrikam

12,211.011a taṃ samāsīnam āgamya maṇḍalaṃ kāpilaṃ mahat

12,211.011b*0612_01 pañcasrotasi niṣṇātaḥ pañcarātraviśāradaḥ

12,211.011b*0612_02 pañcajñaḥ pañcakṛt pañcaguṇaḥ pañcaśikhaḥ smṛtaḥ

12,211.011c puruṣāvastham avyaktaṃ paramārthaṃ nibodhayat

12,211.012a iṣṭisatreṇa saṃsiddho bhūyaś ca tapasā muniḥ

12,211.012c kṣetrakṣetrajñayor vyaktiṃ bubudhe devadarśanaḥ

12,211.013a yat tad ekākṣaraṃ brahma nānārūpaṃ pradṛśyate

12,211.013b*0613_01 tan me brūhi dvijaśreṣṭha tvaṃ hi vettāsya tattvataḥ

12,211.013b*0613_02 evaṃ pṛṣṭaḥ pañcaśikhaḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ

12,211.013b*0614_01 bodhāyanaparān viprān ṛṣibhāvam upāgataḥ

12,211.013c āsurir maṇḍale tasmin pratipede tad avyayam

12,211.014a tasya pañcaśikhaḥ śiṣyo mānuṣyā payasā bhṛtaḥ

12,211.014c brāhmaṇī kapilā nāma kā cid āsīt kuṭumbinī

12,211.015a tasyāḥ putratvam āgamya striyāḥ sa pibati stanau

12,211.015c tataḥ sa kāpileyatvaṃ lebhe buddhiṃ ca naiṣṭhikīm

12,211.016a etan me bhagavān āha kāpileyāya saṃbhavam

12,211.016c tasya tat kāpileyatvaṃ sarvavittvam anuttamam

12,211.017a sāmānyaṃ kapilo jñātvā dharmajñānām anuttamam

12,211.017c upetya śatam ācāryān mohayām āsa hetubhiḥ

12,211.017d*0615_01 nirākariṣṇus tān sarvāṃs teṣāṃ hetuguṇān bahūn

12,211.017d*0615_02 śrāvayām āsa matimān muniḥ pañcaśikho nṛpa

12,211.018a janakas tv abhisaṃraktaḥ kāpileyānudarśanāt

12,211.018c utsṛjya śatam ācāryān pṛṣṭhato 'nujagāma tam

12,211.019a tasmai paramakalpāya praṇatāya ca dharmataḥ

12,211.019c abravīt paramaṃ mokṣaṃ yat tat sāṃkhyaṃ vidhīyate

12,211.020a jātinirvedam uktvā hi karmanirvedam abravīt

12,211.020c karmanirvedam uktvā ca sarvanirvedam abravīt

12,211.021a yadarthaṃ karmasaṃsargaḥ karmaṇāṃ ca phalodayaḥ

12,211.021c tad anāśvāsikaṃ moghaṃ vināśi calam adhruvam

12,211.022a dṛśyamāne vināśe ca pratyakṣe lokasākṣike

12,211.022c āgamāt param astīti bruvann api parājitaḥ

12,211.023a anātmā hy ātmano mṛtyuḥ kleśo mṛtyur jarāmayaḥ

12,211.023c ātmānaṃ manyate mohāt tad asamyak paraṃ matam

12,211.024a atha ced evam apy asti yal loke nopapadyate

12,211.024c ajaro 'yam amṛtyuś ca rājāsau manyate tathā

12,211.025a asti nāstīti cāpy etat tasminn asati lakṣaṇe

12,211.025c kim adhiṣṭhāya tad brūyāl lokayātrāviniścayam

12,211.026a pratyakṣaṃ hy etayor mūlaṃ kṛtāntaitihyayor api

12,211.026c pratyakṣo hy āgamo 'bhinnaḥ kṛtānto vā na kiṃ cana

12,211.027a yatra tatrānumāne 'sti kṛtaṃ bhāvayate 'pi vā

12,211.027c anyo jīvaḥ śarīrasya nāstikānāṃ mate smṛtaḥ

12,211.028a reto vaṭakaṇīkāyāṃ ghṛtapākādhivāsanam

12,211.028c jātismṛtir ayaskāntaḥ sūryakānto 'mbubhakṣaṇam

12,211.029a pretya bhūtātyayaś caiva devatābhyupayācanam

12,211.029c mṛte karmanivṛttiś ca pramāṇam iti niścayaḥ

12,211.030a na tv ete hetavaḥ santi ye ke cin mūrtisaṃsthitāḥ

12,211.030c amartyasya hi martyena sāmānyaṃ nopapadyate

12,211.031a avidyākarmaceṣṭānāṃ ke cid āhuḥ punarbhavam

12,211.031c kāraṇaṃ lobhamohau tu doṣāṇāṃ ca niṣevaṇam

12,211.032a avidyāṃ kṣetram āhur hi karma bījaṃ tathā kṛtam

12,211.032c tṛṣṇāsaṃjananaṃ sneha eṣa teṣāṃ punarbhavaḥ

12,211.033a tasmin vyūḍhe ca dagdhe ca citte maraṇadharmiṇi

12,211.033c anyo 'nyāj jāyate dehas tam āhuḥ sattvasaṃkṣayam

12,211.034a yadā sa rūpataś cānyo jātitaḥ śrutito 'rthataḥ

12,211.034c katham asmin sa ity eva saṃbandhaḥ syād asaṃhitaḥ

12,211.035a evaṃ sati ca kā prītir dānavidyātapobalaiḥ

12,211.035c yad anyācaritaṃ karma sarvam anyaḥ prapadyate

12,211.036a yadā hy ayam ihaivānyaiḥ prākṛtair duḥkhito bhavet

12,211.036c sukhitair duḥkhitair vāpi dṛśyo 'py asya vinirṇayaḥ

12,211.037a tathā hi musalair hanyuḥ śarīraṃ tat punar bhavet

12,211.037c pṛthag jñānaṃ yad anyac ca yenaitan nopalabhyate

12,211.038a ṛtuḥ saṃvatsaras tithyaḥ śītoṣṇe ca priyāpriye

12,211.038c yathātītāni paśyanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ

12,211.039a jarayā hi parītasya mṛtyunā vā vināśinā

12,211.039c durbalaṃ durbalaṃ pūrvaṃ gṛhasyeva vinaśyati

12,211.040a indriyāṇi mano vāyuḥ śoṇitaṃ māṃsam asthi ca

12,211.040c ānupūrvyā vinaśyanti svaṃ dhātum upayānti ca

12,211.041a lokayātrāvidhānaṃ ca dānadharmaphalāgamaḥ

12,211.041c yadarthaṃ vedaśabdāś ca vyavahārāś ca laukikāḥ

12,211.042a iti samyaṅ manasy ete bahavaḥ santi hetavaḥ

12,211.042c etad astīdam astīti na kiṃ cit pratipadyate

12,211.043a teṣāṃ vimṛśatām evaṃ tat tat samabhidhāvatām

12,211.043c kva cin niviśate buddhis tatra jīryati vṛkṣavat

12,211.044a evam arthair anarthaiś ca duḥkhitāḥ sarvajantavaḥ

12,211.044c āgamair apakṛṣyante hastipair hastino yathā

12,211.044d*0616_01 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati

12,211.044d*0616_02 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate

12,211.045a arthāṃs tathātyantasukhāvahāṃś ca; lipsanta ete bahavo viśulkāḥ

12,211.045c mahattaraṃ duḥkham abhiprapannā; hitvāmiṣaṃ mṛtyuvaśaṃ prayānti

12,211.046a vināśino hy adhruvajīvitasya; kiṃ bandhubhir mitraparigrahaiś ca

12,211.046c vihāya yo gacchati sarvam eva; kṣaṇena gatvā na nivartate ca

12,211.047a bhūvyomatoyānalavāyavo hi; sadā śarīraṃ paripālayanti

12,211.047c itīdam ālakṣya kuto ratir bhaved; vināśino hy asya na śarma vidyate

12,211.048a idam anupadhi vākyam acchalaṃ; paramanirāmayam ātmasākṣikam

12,211.048c narapatir abhivīkṣya vismitaḥ; punar anuyoktum idaṃ pracakrame

12,211.048d@018_0000 bhīṣma uvāca

12,211.048d@018_0001 janako naradevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā

12,211.048d@018_0002 punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau

12,211.048d@018_0003 bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit

12,211.048d@018_0004 evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati

12,211.048d@018_0005 vivādād eva siddho 'sau kāraṇasyeva vedanā

12,211.048d@018_0005 pañcaśikha uvāca

12,211.048d@018_0006 cetano vidyate hy atra haitukaṃ ca manogatam

12,211.048d@018_0007 āgamād eva siddho 'sau svataḥsiddha iti śrutiḥ

12,211.048d@018_0008 vartate pṛthag anyonyaṃ na hy apāśritya karmasu

12,211.048d@018_0009 cetano hy aṃśavas tatra svamūrtaṃ dhārayanty ataḥ

12,211.048d@018_0010 svabhāvaṃ pauruṣaṃ karma hy ātmānaṃ tam upāśritāḥ

12,211.048d@018_0011 tam āśritya pravartante dehino dehabandhanāḥ

12,211.048d@018_0012 guṇajñānam abhijñānaṃ yasya liṅgā na śabdavat

12,211.048d@018_0013 pṛthivyādiṣu bhūteṣu tat tad āhur nidarśanam

12,211.048d@018_0014 ātmāsau vartate bhinnas tatra tatra samanvitaḥ

12,211.048d@018_0015 paramātmā tathaivaiko dehe 'sminn iti vai śrutiḥ

12,211.048d@018_0016 ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam

12,211.048d@018_0017 yathā tridhā pravartante tathāsau puruṣaḥ smṛtaḥ

12,211.048d@018_0018 payasy antarhitaṃ yadvat tadvad vyāptaṃ mahātmakam

12,211.048d@018_0019 pūrvaṃ naiśvaryayogena tasmād etan na śeṣavān

12,211.048d@018_0020 śabdaḥ kālaḥ kriyā deho mamaikasyaiva kalpanā

12,211.048d@018_0021 svabhāvaṃ tanmayaṃ tv etan māyārūpaṃ tu bhedavat

12,211.048d@018_0022 nānākhyaṃ paramaṃ śuddhaṃ nirvikalpaṃ parātmakam

12,211.048d@018_0023 liṅgādi devamadhyās te jñānaṃ devasya tat tathā

12,211.048d@018_0024 cinmayo 'yaṃ hi nādākhyaḥ śabdaś cāsau mano mahān

12,211.048d@018_0025 gatimān uta saṃdhatte varṇavat tat padānvitam

12,211.048d@018_0026 kāyo nāsti ca teṣāṃ vai avakāśas tathā param

12,211.048d@018_0027 ete noḍhā iti cākhyātāḥ sarve te dharmadūṣakāḥ

12,211.048d@018_0028 anubandhān na vijñānaṃ jñānato dhruvam avyayam

12,211.048d@018_0029 nānābhedavikalpena yeṣām ātmā smṛtaḥ sadā

12,211.048d@018_0030 prakṛter aparas teṣāṃ bahavo hy ātmavādinaḥ

12,211.048d@018_0031 virodho hy ātmasanmāyāṃ na teṣāṃ siddha eva hi

12,211.048d@018_0032 anyadā ca gṛhītai* vedabāhyās tataḥ smṛtāḥ

12,211.048d@018_0033 ekānekātmakaṃ teṣāṃ pratiṣedho hi bhedanut

12,211.048d@018_0034 tasmād vedasya hṛdayam advaidhyam iti viddhi tat

12,211.048d@018_0035 vedādṛṣṭer ayaṃ lokaḥ sarvārtheṣu pravartate

12,211.048d@018_0036 tasmāc ca smṛtayo jātāḥ setihāsāḥ pṛthagvidhāḥ

12,211.048d@018_0037 na yan na sādhyaṃ tad brahma nādimadhyaṃ na cāntavat

12,211.048d@018_0038 indriyāṇi sabhūtāni parā ca prakṛtir manaḥ

12,211.048d@018_0039 ātmā ca paramaḥ śuddhaḥ prokto 'sau paramaḥ pumān

12,211.048d@018_0040 utpattilakṣaṇaṃ cedaṃ viparītam athobhayoḥ

12,211.048d@018_0041 yo vetti prakṛtiṃ nityaṃ tathā caivātmanas tu tām

12,211.048d@018_0042 pradahaty eṣa karmākhyaṃ dāvodbhūta ivānalaḥ

12,211.048d@018_0043 cinmātraparamaḥ śuddhaḥ sarvākṛtiṣu vartate

12,211.048d@018_0044 ākāśakalpaṃ vimalaṃ nānāśaktisamanvitam

12,211.048d@018_0045 tāpanaṃ sarvabhūtānāṃ jyotiṣāṃ madhyamasthitim

12,211.048d@018_0046 duḥkham āste sa nirduḥkhas tad vidvān na ca lipyati

12,211.048d@018_0047 asāv aśnāti yadvat tad bhramaro 'śnāti yan madhu

12,211.048d@018_0048 evam eṣa mahān ātmā nātmā tad avabudhyate

12,211.048d@018_0049 evaṃbhūtas tvam ity atra svādhīto budhyate param

12,211.048d@018_0050 budhasya bodhanaṃ tatra kriyate sadbhir ity uta

12,211.048d@018_0051 na budhasyeti vai kaś cin na tathāvac chruṇuṣva me

12,211.048d@018_0052 śokam asya na gatvā te śāstrāṇāṃ śāstradasyavaḥ

12,211.048d@018_0053 lokaṃ nighnanti saṃbhinnā jñātino 'tra vadanty uta

12,211.048d@018_0054 evaṃ tasya vibhoḥ kṛtyaṃ dhātur asya mahātmanaḥ

12,211.048d@018_0055 kṣamanti te mahātmānaḥ sarvadvaṃdvavivarjitāḥ

12,211.048d@018_0056 ato 'nyathā mahātmānam anyathā pratipadyate

12,211.048d@018_0057 kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā

12,211.048d@018_0058 tasya saṃyogayogena śucir apy aśucir bhavet

12,211.048d@018_0059 aśuciś ca śuciś cāpi jñānād dehādayo yathā

12,211.048d@018_0060 dṛśyaṃ na caiva dṛṣṭaṃ syād dṛṣṭaṃ dṛśyaṃ tu naiva ca

12,211.048d@018_0061 atītatritayaḥ siddho jñānarūpeṇa sarvadā

12,211.048d@018_0062 evaṃ na pratipadyante rāgamohamadānvitāḥ

12,211.048d@018_0063 vedabāhyā durātmānaḥ saṃsāre duḥkhabhāginaḥ

12,211.048d@018_0064 āgamānugatajñānā buddhiyuktā bhavanti te

12,211.048d@018_0065 buddhyā bhavati buddhyāttaṃ yad buddhaṃ cātmarūpavat

12,211.048d@018_0066 tamasy andhe na saṃdehāt paraṃ yānti na saṃśayaḥ

12,211.048d@018_0067 nityanaimittikān kṛtvā pāpahānim avāpya ca

12,211.048d@018_0068 śuddhasattvā mahātmāno jñānanirdhūtakalmaṣāḥ

12,211.048d@018_0069 asaktāḥ parivartante saṃsaranty atha vāyuvat

12,211.048d@018_0070 na yujyante 'tha vā kleśair ahaṃbhāvodbhavaiḥ saha

12,211.048d@018_0071 itas tataḥ samāhṛtya jñānaṃ nirvarṇayanty uta

12,211.048d@018_0072 jñānānvitas tamo hanyād arkavat sa mahāmatiḥ

12,211.048d@018_0073 evam ātmānam anvīkṣya nānāduḥkhasamanvitam

12,211.048d@018_0074 dehaṃ paṅkamale magnaṃ nirmalaṃ paramārthataḥ

12,211.048d@018_0075 tam eva sarvaduḥkhāt tu mocayet paramātmavān

12,211.048d@018_0076 brahmacaryavratopetaḥ sarvasaṅgabahiṣkṛtaḥ

12,211.048d@018_0077 laghvāhāro viśuddhātmā paraṃ nirvāṇam ṛcchati

12,211.048d@018_0078 indriyāṇi mano vāyuḥ śoṇitaṃ māṃsam asthi ca

12,211.048d@018_0079 ānupūrvyād vinaśyanti svaṃ dhātum upayānti ca

12,211.048d@018_0080 kāraṇānugataṃ kāryaṃ yadi tac ca vinaśyati

12,211.048d@018_0081 aliṅgasya kathaṃ liṅgaṃ yujyate tan mṛṣā dṛḍham

12,211.048d@018_0082 na tv eva hetavaḥ santi ye ke cin mūrtisaṃsthitāḥ

12,211.048d@018_0083 amartyasya ca martyena sāmānyaṃ nopapadyate

12,211.048d@018_0084 lokadṛṣṭo yathā jāteḥ svedajaḥ puruṣaḥ striyām

12,211.048d@018_0085 kṛtānusmaraṇāt siddho vedagamyaḥ paraḥ pumān

12,211.048d@018_0086 pratyakṣānugato vedo nāmahetubhir iṣyate

12,211.048d@018_0087 yathā śākhā hi vai śākhā taroḥ saṃbadhyate tadā

12,211.048d@018_0088 śrutyā tathā paro 'py ātmā dṛśyate so 'py aliṅgavān

12,211.048d@018_0089 aliṅgasādhyaṃ tad brahma bahavaḥ santi hetavaḥ

12,211.048d@018_0090 lokayātrāvidhānaṃ ca dānadharmaphalāgamaḥ

12,211.048d@018_0091 tadarthaṃ vedaśabdāś ca vyavahārāś ca laukikāḥ

12,211.048d@018_0092 iti samyaṅ manasy ete bahavaḥ santi hetavaḥ

12,211.048d@018_0093 etad astīdam astīti na kiṃ cit pratidṛśyate

12,211.048d@018_0094 teṣāṃ vimṛśatām evaṃ tat tat samabhidhāvatām

12,211.048d@018_0095 kva cin niviśate buddhis tatra jīryati vṛkṣavat

12,211.048d@018_0096 evam arthair anarthaiś ca duḥkhitāḥ sarvajantavaḥ

12,211.048d@018_0097 āgamair apakṛṣyanti hastino hastipair yathā

12,211.048d@018_0098 na jātu kāmaḥ kāmānām upabhogena śāmyati

12,211.048d@018_0099 haviṣā kṛṣṇavartmeva bhūya evābhivardhate

12,211.048d@018_0100 arthāṃs tathātyantaduḥkhāvahāṃś ca

12,211.048d@018_0101 lipsanta eke bahavo viśuṣkāḥ

12,211.048d@018_0102 mahattaraṃ duḥkham abhiprapannā

12,211.048d@018_0103 hitvā sukhaṃ mṛtyuvaśaṃ prayānti

12,211.048d@018_0104 vināśino hy adhruvajīvitasya

12,211.048d@018_0105 kiṃ bandhubhir mantraparigrahaiś ca

12,211.048d@018_0106 vihāya yo gacchati sarvam eva

12,211.048d@018_0107 kṣaṇena gatvā na nivartate ca

12,211.048d@018_0108 khaṃ bhūmitoyānalavāyavo hi

12,211.048d@018_0109 sadā śarīraṃ pratipālayanti

12,211.048d@018_0110 itīdam ālakṣya kuto ratir bhaved

12,211.048d@018_0111 vināśino hy asya na karma vidyate

12,211.048d@018_0111 bhīṣma uvāca

12,211.048d@018_0112 idam anupadhivākyam acchalaṃ

12,211.048d@018_0113 paramanirāmayam ātmasākṣikam

12,211.048d@018_0114 narapatir anuvīkṣya vismitaḥ

12,211.048d@018_0115 punar anuyoktum idaṃ pracakrame

12,212.001 bhīṣma uvāca

12,212.001a janako janadevas tu jñāpitaḥ paramarṣiṇā

12,212.001c punar evānupapraccha sāṃparāye bhavābhavau

12,212.002a bhagavan yad idaṃ pretya saṃjñā bhavati kasya cit

12,212.002c evaṃ sati kim ajñānaṃ jñānaṃ vā kiṃ kariṣyati

12,212.003a sarvam ucchedaniṣṭhaṃ syāt paśya caitad dvijottama

12,212.003c apramattaḥ pramatto vā kiṃ viśeṣaṃ kariṣyati

12,212.004a asaṃsargo hi bhūteṣu saṃsargo vā vināśiṣu

12,212.004c kasmai kriyeta kalpena niścayaḥ ko 'tra tattvataḥ

12,212.005a tamasā hi praticchannaṃ vibhrāntam iva cāturam

12,212.005c punaḥ praśamayan vākyaiḥ kaviḥ pañcaśikho 'bravīt

12,212.006a ucchedaniṣṭhā nehāsti bhāvaniṣṭhā na vidyate

12,212.006c ayaṃ hy api samāhāraḥ śarīrendriyacetasām

12,212.006e vartate pṛthag anyonyam apy apāśritya karmasu

12,212.007a dhātavaḥ pañcaśākho 'yaṃ khaṃ vāyur jyotir ambu bhūḥ

12,212.007c te svabhāvena tiṣṭhanti viyujyante svabhāvataḥ

12,212.008a ākāśaṃ vāyur ūṣmā ca sneho yac cāpi pārthivam

12,212.008c eṣa pañcasamāhāraḥ śarīram iti naikadhā

12,212.008d*0617_01 ahaṃvācyaṃ dvijānāṃ yad viśiṣṭaṃ buddhirūpavat

12,212.008d*0617_02 vācām agocaraṃ nityaṃ jñeyam evaṃ bhaviṣyati

12,212.008d*0617_03 jñānaṃ jñeyaṃ tathājñānaṃ trividhaṃ jñānam ucyate

12,212.008e jñānam ūṣmā ca vāyuś ca trividhaḥ karmasaṃgrahaḥ

12,212.009a indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ

12,212.009c prāṇāpānau vikāraś ca dhātavaś cātra niḥsṛtāḥ

12,212.009d*0618_01 prāṇādayas tathā sparśā na saṃbādhagatās tathā

12,212.009d*0618_02 putrādhīnaṃ bhaviṣyeta cinmātraḥ sa paraḥ pumān

12,212.010a śravaṇaṃ sparśanaṃ jihvā dṛṣṭir nāsā tathaiva ca

12,212.010c indriyāṇīti pañcaite cittapūrvaṃgamā guṇāḥ

12,212.011a tatra vijñānasaṃyuktā trividhā vedanā dhruvā

12,212.011c sukhaduḥkheti yām āhur aduḥkhety asukheti ca

12,212.012a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca mūrty atha

12,212.012c ete hy āmaraṇāt pañca ṣaḍguṇā jñānasiddhaye

12,212.013a teṣu karmanisargaś ca sarvatattvārthaniścayaḥ

12,212.013c tam āhuḥ paramaṃ śukraṃ buddhir ity avyayaṃ mahat

12,212.013c*0619_01 **** **** pāre ca rajasaḥ prabhum

12,212.013c*0619_02 virāgād vartate tasmin mano rajasi nityagam

12,212.013c*0619_03 tasmin prasanne saṃpaśyed

12,212.014a imaṃ guṇasamāhāram ātmabhāvena paśyataḥ

12,212.014c asamyag darśanair duḥkham anantaṃ nopaśāmyati

12,212.014d*0620_01 tasmād eteṣu medhāvī na prasajyeta buddhimān

12,212.015a anātmeti ca yad dṛṣṭaṃ tenāhaṃ na mamety api

12,212.015c vartate kim adhiṣṭhānā prasaktā duḥkhasaṃtatiḥ

12,212.016a tatra samyaṅ mano nāma tyāgaśāstram anuttamam

12,212.016c śṛṇu yat tava mokṣāya bhāṣyamāṇaṃ bhaviṣyati

12,212.017a tyāga eva hi sarveṣām uktānām api karmaṇām

12,212.017c nityaṃ mithyāvinītānāṃ kleśo duḥkhāvaho mataḥ

12,212.018a dravyatyāge tu karmāṇi bhogatyāge vratāny api

12,212.018c sukhatyāge tapoyogaḥ sarvatyāge samāpanā

12,212.019a tasya mārgo 'yam advaidhaḥ sarvatyāgasya darśitaḥ

12,212.019c viprahāṇāya duḥkhasya durgatir hy anyathā bhavet

12,212.019d*0621_01 śete jarāmṛtyubhayair vimuktaḥ

12,212.019d*0621_02 kṣīṇe puṇye vigate ca pāpe

12,212.019d*0621_03 taponimitte vigate ca niṣṭhe

12,212.019d*0621_04 phale yathākāśam aliṅga eva

12,212.020a pañca jñānendriyāṇy uktvā manaḥṣaṣṭhāni cetasi

12,212.020c manaḥṣaṣṭhāni vakṣyāmi pañca karmendriyāṇi tu

12,212.021a hastau karmendriyaṃ jñeyam atha pādau gatīndriyam

12,212.021c prajanānandayoḥ śepho visarge pāyur indriyam

12,212.022a vāk tu śabdaviśeṣārthaṃ gatiṃ pañcānvitāṃ viduḥ

12,212.022c evam ekādaśaitāni buddhyā tv avasṛjen manaḥ

12,212.023a karṇau śabdaś ca cittaṃ ca trayaḥ śravaṇasaṃgrahe

12,212.023c tathā sparśe tathā rūpe tathaiva rasagandhayoḥ

12,212.023d*0622_01 cakṣū rūpaṃ tathā cittaṃ trayo darśanasaṃgrahe

12,212.023d*0622_02 nāsā gandhas tathā cittaṃ trayo ghrāṇasya saṃgrahe

12,212.023d*0622_03 tvacaḥ sparśaṃ tathā cittaṃ trayaḥ sparśanasaṃgrahe

12,212.023d*0622_04 jihvā rasas tathā cittaṃ trayo rasanasaṃgrahe

12,212.024a evaṃ pañcatrikā hy ete guṇās tad upalabdhaye

12,212.024c yena yas trividho bhāvaḥ paryāyāt samupasthitaḥ

12,212.025a sāttviko rājasaś caiva tāmasaś caiva te trayaḥ

12,212.025c trividhā vedanā yeṣu prasūtā sarvasādhanā

12,212.026a praharṣaḥ prītir ānandaḥ sukhaṃ saṃśāntacittatā

12,212.026c akutaś cit kutaś cid vā cittataḥ sāttviko guṇaḥ

12,212.027a atuṣṭiḥ paritāpaś ca śoko lobhas tathākṣamā

12,212.027c liṅgāni rajasas tāni dṛśyante hetvahetutaḥ

12,212.028a avivekas tathā mohaḥ pramādaḥ svapnatandritā

12,212.028c kathaṃ cid api vartante vividhās tāmasā guṇāḥ

12,212.029a tatra yat prītisaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet

12,212.029c vartate sāttviko bhāva ity apekṣeta tat tathā

12,212.030a yat tu saṃtāpasaṃyuktam aprītikaram ātmanaḥ

12,212.030c pravṛttaṃ raja ity eva tatas tad abhicintayet

12,212.031a atha yan mohasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet

12,212.031c apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhārayet

12,212.032a tad dhi śrotrāśrayaṃ bhūtaṃ śabdaḥ śrotraṃ samāśritaḥ

12,212.032c nobhayaṃ śabdavijñāne vijñānasyetarasya vā

12,212.033a evaṃ tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī

12,212.033c sparśe rūpe rase gandhe tāni ceto manaś ca tat

12,212.034a svakarmayugapadbhāvo daśasv eteṣu tiṣṭhati

12,212.034c cittam ekādaśaṃ viddhi buddhir dvādaśamī bhavet

12,212.035a teṣām ayugapadbhāve ucchedo nāsti tāmasaḥ

12,212.035c āsthito yugapadbhāve vyavahāraḥ sa laukikaḥ

12,212.036a indriyāṇy avasṛjyāpi dṛṣṭvā pūrvaṃ śrutāgamam

12,212.036c cintayan nānuparyeti tribhir evānvito guṇaiḥ

12,212.037a yat tamopahataṃ cittam āśu saṃcāram adhruvam

12,212.037c karoty uparamaṃ kāle tad āhus tāmasaṃ sukham

12,212.038a yad yad āgamasaṃyuktaṃ na kṛtsnam upaśāmyati

12,212.038c atha tatrāpy upādatte tamo vyaktam ivānṛtam

12,212.039a evam eṣa prasaṃkhyātaḥ svakarmapratyayī guṇaḥ

12,212.039c kathaṃ cid vartate samyak keṣāṃ cid vā na vartate

12,212.039d*0623_01 aham ity eṣa vai bhāvo nānyatra pratitiṣṭhati

12,212.039d*0623_02 yasya bhāvo dṛḍho nityaṃ sa vai vidvāṃs tathetaraḥ

12,212.039d*0623_03 dehadharmas tathā nityaṃ sarvabhūteṣu vai dṛḍhaḥ

12,212.039d*0623_04 etenaivānumānena tyājyo dharmas tathā hy asau

12,212.039d*0623_05 jñānena mucyate jantur dharmātmā jñānavān bhavet

12,212.039d*0623_06 dharmeṇa dhāryate lokaḥ sarvaṃ dharme pratiṣṭhitam

12,212.039d*0623_07 sarvārthajanakaś caiva dharmaḥ sarvasya kāraṇam

12,212.039d*0623_08 sarvo hi dṛśyate loke na sarvārthaḥ kathaṃ cana

12,212.039d*0623_09 sarvatyāge kṛte tasmāt paramātmā prasīdati

12,212.039d*0623_10 vyaktād avyaktam atulaṃ lokeṣu parivartate

12,212.040a evam āhuḥ samāhāraṃ kṣetram adhyātmacintakāḥ

12,212.040c sthito manasi yo bhāvaḥ sa vai kṣetrajña ucyate

12,212.041a evaṃ sati ka ucchedaḥ śāśvato vā kathaṃ bhavet

12,212.041c svabhāvād vartamāneṣu sarvabhūteṣu hetutaḥ

12,212.042a yathārṇavagatā nadyo vyaktīr jahati nāma ca

12,212.042c na ca svatāṃ niyacchanti tādṛśaḥ sattvasaṃkṣayaḥ

12,212.043a evaṃ sati kutaḥ saṃjñā pretyabhāve punar bhavet

12,212.043c pratisaṃmiśrite jīve gṛhyamāṇe ca madhyataḥ

12,212.044a imāṃ tu yo veda vimokṣabuddhim; ātmānam anvicchati cāpramattaḥ

12,212.044c na lipyate karmaphalair aniṣṭaiḥ; patraṃ bisasyeva jalena siktam

12,212.045a dṛḍhaiś ca pāśair bahubhir vimuktaḥ; prajānimittair api daivataiś ca

12,212.045c yadā hy asau sukhaduḥkhe jahāti; muktas tadāgryāṃ gatim ety aliṅgaḥ

12,212.045e śrutipramāṇāgamamaṅgalaiś ca; śete jarāmṛtyubhayād atītaḥ

12,212.046a kṣīṇe ca puṇye vigate ca pāpe; tatonimitte ca phale vinaṣṭe

12,212.046c alepam ākāśam aliṅgam evam; āsthāya paśyanti mahad dhy asaktāḥ

12,212.047a yathorṇanābhiḥ parivartamānas; tantukṣaye tiṣṭhati pātyamānaḥ

12,212.047c tathā vimuktaḥ prajahāti duḥkhaṃ; vidhvaṃsate loṣṭa ivādrim arcchan

12,212.048a yathā ruruḥ śṛṅgam atho purāṇaṃ; hitvā tvacaṃ vāpy urago yathāvat

12,212.048c vihāya gacchaty anavekṣamāṇas; tathā vimukto vijahāti duḥkham

12,212.049a drumaṃ yathā vāpy udake patantam; utsṛjya pakṣī prapataty asaktaḥ

12,212.049c tathā hy asau sukhaduḥkhe vihāya; muktaḥ parārdhyāṃ gatim ety aliṅgaḥ

12,212.049d*0624_01 imān svalokān anupaśya sarvān

12,212.049d*0624_02 vrajan yathākāśam ivāptakāmaḥ

12,212.049d*0624_03 imāṃ hi gāthāṃ pralapan yathāsti

12,212.049d*0624_04 samastasaṃkalpaviśeṣamuktaḥ

12,212.049d*0624_05 ahaṃ hi sarvaṃ kila sarvabhāve

12,212.049d*0624_06 hy ahaṃ tadantar hy aham eva bhoktā

12,212.050a api ca bhavati maithilena gītaṃ; nagaram upāhitam agninābhivīkṣya

12,212.050c na khalu mama tuṣo 'pi dahyate 'tra; svayam idam āha kila sma bhūmipālaḥ

12,212.051a idam amṛtapadaṃ videharājaḥ; svayam iha pañcaśikhena bhāṣyamāṇaḥ

12,212.051c nikhilam abhisamīkṣya niścitārthaṃ; paramasukhī vijahāra vītaśokaḥ

12,212.052a imaṃ hi yaḥ paṭhati vimokṣaniścayaṃ; na hīyate satatam avekṣate tathā

12,212.052c upadravān nānubhavaty aduḥkhitaḥ; pramucyate kapilam ivaitya maithilaḥ

12,212.052d@019_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,212.052d@019_0001 kiṃkāraṇaṃ mahāprājña dahyamānaś ca maithilaḥ

12,212.052d@019_0002 bhīṣma uvāca

12,212.052d@019_0002 mithilāṃ neha dharmātmā prāha vīkṣya vidāhitām

12,212.052d@019_0003 śrūyatāṃ nṛpaśārdūla yadarthaṃ dīpitā purā

12,212.052d@019_0004 vahninā dīpitā sā tu tan me śṛṇu mahāmate

12,212.052d@019_0005 janako janadevas tu karmāṇy ādhāya cātmani

12,212.052d@019_0006 sarvabhāvam anuprāpya bhāvena vicacāra saḥ

12,212.052d@019_0007 yajan dadaṃs tathā juhvan pālayan pṛthivīm imām

12,212.052d@019_0008 adhyātmavin mahāprājñas tanmayatvena niṣṭhitaḥ

12,212.052d@019_0009 sa tasya hṛdi saṃkalpaṃ jñātum aicchat svayaṃ prabhuḥ

12,212.052d@019_0010 sarvalokādhipas tatra dvijarūpeṇa saṃyutaḥ

12,212.052d@019_0011 mithilāyāṃ mahābuddhir vyalīkaṃ kiṃ cid ācaran

12,212.052d@019_0012 sa gṛhītvā dvijaśreṣṭhair nṛpāya prativeditaḥ

12,212.052d@019_0013 aparādhaṃ samuddiśya taṃ rājā pratyabhāṣata

12,212.052d@019_0014 na tvāṃ brāhmaṇa daṇḍena niyokṣyāmi kathaṃ cana

12,212.052d@019_0015 mama rājyād vinirgaccha yāvat sīmā bhuvo mama

12,212.052d@019_0016 tac chrutvā brāhmaṇo gatvā rājānaṃ pratyuvāca ha

12,212.052d@019_0017 kariṣye vacanaṃ rājan bravīhi mama jānataḥ

12,212.052d@019_0018 kā sīmā tava bhūmes tu brūhi dharmaṃ mamādya vai

12,212.052d@019_0019 tac chrutvā maithilo rājā lajjayāvanatānanaḥ

12,212.052d@019_0020 novāca vacanaṃ vipraṃ tattvabuddhyā samīkṣya tat

12,212.052d@019_0021 punaḥ punaś ca taṃ vipraś codayām āsa satvaram

12,212.052d@019_0022 brūhi rājendra gacchāmi tava rājyād vivāsitaḥ

12,212.052d@019_0023 tato nṛpo vicāryaivam āha brāhmaṇapuṃgavam

12,212.052d@019_0024 āvāso vā na me 'sty atra sarvā vā pṛthivī mama

12,212.052d@019_0025 gaccha vā tiṣṭha vā brahmann iti me niścitā matiḥ

12,212.052d@019_0026 ity uktaḥ sa tathā tena maithilena dvijottamaḥ

12,212.052d@019_0027 abravīt taṃ mahātmānaṃ rājānaṃ mantribhir vṛtam

12,212.052d@019_0028 tam evaṃ padmanābhasya nityaṃ pakṣapadāhitam

12,212.052d@019_0029 aho siddhārtharūpo 'si gamiṣye svasti te 'stu vai

12,212.052d@019_0030 ity uktvā prayayau vipras taj jijñāsur dvijottamaḥ

12,212.052d@019_0031 adahac cāgninā tasya mithilāṃ bhagavān svayam

12,212.052d@019_0032 pradīpyamānāṃ mithilāṃ dṛṣṭvā rājā na kampitaḥ

12,212.052d@019_0033 janaiḥ sa paripṛṣṭas tu vākyam etad uvāca ha

12,212.052d@019_0034 anantaṃ bata me vittaṃ bhāvyaṃ me nāsti kiṃ cana

12,212.052d@019_0035 mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me kiṃ cana dahyate

12,212.052d@019_0036 tad asya bhāṣamāṇasya śrutvā śrutvā hṛdi sthitam

12,212.052d@019_0037 punaḥ saṃjīvayām āsa mithilāṃ tāṃ dvijottamaḥ

12,212.052d@019_0038 ātmānaṃ darśayām āsa varaṃ cāsmai dadau punaḥ

12,212.052d@019_0039 dharme tiṣṭhatu sadbhāvo buddhis te 'rthe narādhipa

12,212.052d@019_0040 satye tiṣṭhasva nirviṇṇaḥ svasti te 'stu vrajāmy aham

12,212.052d@019_0041 ity uktvā bhagavāṃś cainaṃ tatraivāntaradhīyata

12,212.052d@019_0042 etat te kathitaṃ rājan kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,212.052d@019_0042 yudhiṣṭhira uvāca

12,212.052d@019_0043 asti kaś cid yadi vibho sadāro niyato gṛhe

12,212.052d@019_0044 atītasarvasaṃsāraḥ sarvadvaṃdvavivarjitaḥ

12,212.052d@019_0045 taṃ me brūhi mahāprājña durlabhaḥ puruṣo mahān

12,212.052d@019_0045 bhīṣma uvāca

12,212.052d@019_0046 śṛṇu rājan yathāvṛttaṃ yan māṃ tvaṃ pṛṣṭavān asi

12,212.052d@019_0047 itihāsam imaṃ śuddhaṃ saṃsārabhayabheṣajam

12,212.052d@019_0048 devalo nāma viprarṣiḥ sarvaśāstrārthakovidaḥ

12,212.052d@019_0049 kriyāvān dhārmiko nityaṃ devabrāhmaṇapūjakaḥ

12,212.052d@019_0050 sutā suvarcalā nāma tasya kalyāṇalakṣaṇā

12,212.052d@019_0051 nātihrasvā nātikṛśā nātidīrghā yaśasvinī

12,212.052d@019_0052 pradānasamayaṃ prāptā pitā tasya hy acintayat

12,212.052d@019_0053 asyāḥ patiḥ kuto veti brāhmaṇaḥ śrotriyaḥ paraḥ

12,212.052d@019_0054 vidvān vipro hy akuṭumbaḥ priyavādī mahātapāḥ

12,212.052d@019_0055 ity evaṃ cintayānaṃ taṃ rahasy āha suvarcalā

12,212.052d@019_0056 andhāya māṃ mahāprājña dehy anandhāya vai pitaḥ

12,212.052d@019_0057 pitovāca

12,212.052d@019_0057 evaṃ smara sadā vidvan mamedaṃ prārthitaṃ mune

12,212.052d@019_0058 na śakyaṃ prārthitaṃ vatse tvayādya pratibhāti me

12,212.052d@019_0059 andhatānandhatā ceti vikāro mama jāyate

12,212.052d@019_0060 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0060 unmattevāśubhaṃ vākyaṃ bhāṣase śubhalocane

12,212.052d@019_0061 nāham unmattabhūtādya buddhipūrvaṃ bravīmi te

12,212.052d@019_0062 vidyate cet patis tādṛk sa māṃ bharati vedavit

12,212.052d@019_0063 yebhyas tvaṃ manyase dātuṃ mām ihānaya tān dvijān

12,212.052d@019_0064 bhīṣma uvāca

12,212.052d@019_0064 tādṛśaṃ taṃ patiṃ teṣu varayiṣye yathātatham

12,212.052d@019_0065 tatheti coktvā tāṃ kanyām ṛṣiḥ śiṣyān uvāca ha

12,212.052d@019_0066 brāhmaṇān vedasaṃpannān yonigotraviśodhitān

12,212.052d@019_0067 mātṛtaḥ pitṛtaḥ śuddhāñ śuddhān ācārataḥ śubhān

12,212.052d@019_0068 arogān buddhisaṃpannāñ śīlasattvaguṇānvitān

12,212.052d@019_0069 asaṃkīrṇāṃś ca gotreṣu vedavratasamanvitān

12,212.052d@019_0070 brāhmaṇān snātakāñ śīghraṃ mātāpitṛsamanvitān

12,212.052d@019_0071 niveṣṭukāmān kanyāṃ me dṛṣṭvānayata śiṣyakāḥ

12,212.052d@019_0072 tac chrutvā tvaritāḥ śiṣyā hy āśrameṣu tatas tataḥ

12,212.052d@019_0073 grāmeṣu ca tato gatvā brāhmaṇebhyo nyavedayan

12,212.052d@019_0074 ṛṣeḥ prabhāvaṃ matvā te kanyāyāś ca dvijottamāḥ

12,212.052d@019_0075 anekamunayo rājan saṃprāptā devalāśramam

12,212.052d@019_0076 anumānya yathānyāyaṃ munīn munikumārakān

12,212.052d@019_0077 abhyarcya vidhivat tatra kanyāṃ prāha pitā mahān

12,212.052d@019_0078 ete 'pi munayo vatse svaputraikamatā iha

12,212.052d@019_0079 vedavedāṅgasaṃpannāḥ kulīnāḥ śīlasaṃmatāḥ

12,212.052d@019_0080 ye 'mī teṣu varaṃ bhadre tvam icchasi mahāvratam

12,212.052d@019_0081 taṃ kumāraṃ vṛṇīṣvādya tasmai dāsyām ahaṃ śubhe

12,212.052d@019_0082 tatheti coktvā kalyāṇī taptahemanibhā tadā

12,212.052d@019_0083 sarvalakṣaṇasaṃpannā vākyam āha yaśasvinī

12,212.052d@019_0084 viprāṇāṃ samitīr dṛṣṭvā praṇipatya tapodhanān

12,212.052d@019_0085 yady asti samitau vipro hy andho 'nandhaḥ sa me varaḥ

12,212.052d@019_0086 tac chrutvā munayas tatra vīkṣamāṇāḥ parasparam

12,212.052d@019_0087 nocur viprā mahābhāgāḥ kanyāṃ matvā hy avedikām

12,212.052d@019_0088 kutsayitvā muniṃ tatra manasā munisattamāḥ

12,212.052d@019_0089 yathāgataṃ yayuḥ kruddhā nānādeśanivāsinaḥ

12,212.052d@019_0090 kanyā ca saṃsthitā tatra pitṛveśmani bhāminī

12,212.052d@019_0091 tataḥ kadā cid brahmaṇyo vidvān nyāyaviśāradaḥ

12,212.052d@019_0092 ūhāpohavidhānajño brahmacaryasamanvitaḥ

12,212.052d@019_0093 vedavid vedatattvajñaḥ kriyākalpaviśāradaḥ

12,212.052d@019_0094 ātmatattvavibhāgajñaḥ pitṛmān guṇasāgaraḥ

12,212.052d@019_0095 śvetaketur iti khyātaḥ śrutvā vṛttāntam ādarāt

12,212.052d@019_0096 kanyārthaṃ devalaṃ cāpi śīghraṃ tatrāgato 'bhavat

12,212.052d@019_0097 uddālakasutaṃ dṛṣṭvā śvetaketuṃ mahāvratam

12,212.052d@019_0098 yathānyāyaṃ ca saṃpūjya devalaḥ pratyabhāṣata

12,212.052d@019_0099 kanye eṣa mahābhāge prāpto ṛṣikumārakaḥ

12,212.052d@019_0100 varayainaṃ mahāprājñaṃ vedavedāṅgapāragam

12,212.052d@019_0101 tac chrutvā kupitā kanyā ṛṣiputram udaikṣata

12,212.052d@019_0102 tāṃ kanyām āha viprarṣiḥ so 'haṃ bhadre samāgataḥ

12,212.052d@019_0103 andho 'ham atra tattvaṃ hi tathā manye ca sarvadā

12,212.052d@019_0104 viśālanayanaṃ viddhi tathā māṃ hīnasaṃśayam

12,212.052d@019_0105 vṛṇīṣva māṃ varārohe bhaje ca tvām anindite

12,212.052d@019_0106 yenedaṃ vīkṣate nityaṃ śṛṇoti spṛśate 'tha vā

12,212.052d@019_0107 ghrāyate vakti satataṃ yenedaṃ rasayate punaḥ

12,212.052d@019_0108 yenedaṃ manyate tattvaṃ yena budhyati vā punaḥ

12,212.052d@019_0109 na cakṣur vidyate hy etat sa vai bhūtāndha ucyate

12,212.052d@019_0110 yasmin pravartate cedaṃ paśyañ śṛṇvan spṛśann api

12,212.052d@019_0111 jighraṃś ca rasayaṃs tadvad vartate yena cakṣuṣā

12,212.052d@019_0112 tan me nāsti tato hy andho vṛṇu bhadre 'dya mām ataḥ

12,212.052d@019_0113 lokadṛṣṭyā karomīha nityanaimittikādikam

12,212.052d@019_0114 ātmadṛṣṭyā ca tat sarvaṃ vilipyāmi ca nityaśaḥ

12,212.052d@019_0115 sthito 'haṃ nirbharaḥ śāntaḥ kāryakāraṇabhāvanaḥ

12,212.052d@019_0116 avidyayā taran mṛtyuṃ vidyayā taṃ tathāmṛtam

12,212.052d@019_0117 yathāprāptaṃ tu saṃdṛśya vasāmīha vimatsaraḥ

12,212.052d@019_0118 bhīṣma uvāca

12,212.052d@019_0118 krīte vyavasitaṃ bhadre bhartāhaṃ te vṛṇīṣva mām

12,212.052d@019_0119 tataḥ suvarcalā dṛṣṭvā prāha taṃ dvijasattamam

12,212.052d@019_0120 manasāsi vṛto vidvañ śeṣakartā pitā mama

12,212.052d@019_0121 vṛṇīṣva pitaraṃ mahyam eṣa vedavidhikramaḥ

12,212.052d@019_0122 tad vijñāya pitā tasyā devalo munisattamaḥ

12,212.052d@019_0123 śvetaketuṃ ca saṃpūjya tathaivoddālakena tam

12,212.052d@019_0124 munīnām agrataḥ kanyāṃ pradadau jalapūrvakam

12,212.052d@019_0125 udāharanti vai tatra śvetaketuṃ nirīkṣya tam

12,212.052d@019_0126 hṛtpuṇḍarīkanilayaḥ sarvabhūtātmako hariḥ

12,212.052d@019_0127 śvetaketusvarūpeṇa sthito 'sau madhusūdanaḥ

12,212.052d@019_0128 prīyatāṃ mādhavo devaḥ patnī ceyaṃ sutā mama

12,212.052d@019_0129 pratipādayāmi te kanyāṃ sahadharmacarīṃ śubhām

12,212.052d@019_0130 ity uktvā pradadau tasmai devalo munipuṃgavaḥ

12,212.052d@019_0131 pratigṛhya ca tāṃ kanyāṃ śvetaketur mahāyaśāḥ

12,212.052d@019_0132 upayamya yathānyāyam atra kṛtvā yathāvidhi

12,212.052d@019_0133 samāpya tantraṃ munibhir vaivāhikam anuttamam

12,212.052d@019_0134 sa gārhasthye vasan dhīmān bhāryāṃ tām idam abravīt

12,212.052d@019_0135 yāni coktāni vedeṣu tat sarvaṃ kuru śobhane

12,212.052d@019_0136 mayā saha yathānyāyaṃ sahadharmacarī mama

12,212.052d@019_0137 aham ity eva bhāvena sthito 'haṃ tvaṃ tathaiva ca

12,212.052d@019_0138 tasmāt karmāṇi kurvīthāḥ kuryāṃ te ca tataḥ param

12,212.052d@019_0139 na mameti ca bhāvena jñānāgninilayena ca

12,212.052d@019_0140 anantaraṃ tathā kuryās tāni karmāṇi bhasmasāt

12,212.052d@019_0141 evaṃ tvayā ca kartavyaṃ sarvadādurbhagā mayā

12,212.052d@019_0142 yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ

12,212.052d@019_0143 tasmāl lokasya siddhyarthaṃ kartavyaṃ cātmasiddhaye

12,212.052d@019_0144 uktvaivaṃ sa mahāprājñaḥ sarvajñānaikabhājanaḥ

12,212.052d@019_0145 putrān utpādya tasyāṃ ca yajñaiḥ saṃtarpya devatāḥ

12,212.052d@019_0146 ātmayogaparo nityaṃ nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ

12,212.052d@019_0147 bhāryāṃ tāṃ sadṛśīṃ prāpya buddhiṃ kṣetrajñayor iva

12,212.052d@019_0148 lokam anyam anuprāptau bhāryā bhartā tathaiva ca

12,212.052d@019_0149 sākṣibhūtau jagaty asmiṃś caramāṇau mudānvitau

12,212.052d@019_0150 tataḥ kadā cid bhartāraṃ śvetaketuṃ suvarcalā

12,212.052d@019_0151 papraccha ko bhavān atra brūhi me tad dvijottama

12,212.052d@019_0152 tām āha bhagavān vāgmī tvayā jñāto na saṃśayaḥ

12,212.052d@019_0153 dvijottameti mām uktvā punaḥ kam anupṛcchasi

12,212.052d@019_0154 sā tam āha mahātmānaṃ pṛcchāmi hṛdi śāyinam

12,212.052d@019_0155 tac chrutvā pratyuvācaināṃ sa na vakṣyati bhāmini

12,212.052d@019_0156 nāmagotrasamāyuktam ātmānaṃ manyase yadi

12,212.052d@019_0157 tan mithyāgotrasadbhāve vartate dehabandhanam

12,212.052d@019_0158 aham ity eṣa bhāvo 'tra tvayi cāpi samāhitaḥ

12,212.052d@019_0159 tvam apy aham ahaṃ sarvam aham ity eva vartate

12,212.052d@019_0160 nātra tat paramārthaṃ vai kimartham anupṛcchasi

12,212.052d@019_0161 tataḥ prahasya sā hṛṣṭā bhartāraṃ dharmacāriṇī

12,212.052d@019_0162 uvāca vacanaṃ kāle smayamānā tadā nṛpa

12,212.052d@019_0163 kim anekaprakāreṇa virodhena prayojanam

12,212.052d@019_0164 kriyākalāpair brahmarṣe jñānanaṣṭo 'si sarvadā

12,212.052d@019_0165 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0165 tan me brūhi mahāprājña yathāhaṃ tvām anuvratā

12,212.052d@019_0166 yad yad ācarati śreṣṭhas tat tad evetaro janaḥ

12,212.052d@019_0167 vartate tena loko 'yaṃ saṃkīrṇaś ca bhaviṣyati

12,212.052d@019_0168 saṃkīrṇe ca tathā dharme varṇaḥ saṃkaram eti ca

12,212.052d@019_0169 saṃkare ca pravṛtte tu mātsyo nyāyaḥ pravartate

12,212.052d@019_0170 tad aniṣṭaṃ harer bhadre dhātur asya mahātmanaḥ

12,212.052d@019_0171 parameśvarasaṃkrīḍā lokasṛṣṭir iyaṃ śubhe

12,212.052d@019_0172 yāvatpāṃsava uddiṣṭās tāvatyo 'sya vibhūtayaḥ

12,212.052d@019_0173 tāvatyaś caiva māyās tu tāvatyo 'syāś ca śaktayaḥ

12,212.052d@019_0174 evaṃ sugahvare yukto yatra me tad bhavābhavam

12,212.052d@019_0175 chittvā jñānāsinā gacchet sa vidvān sa ca me priyaḥ

12,212.052d@019_0176 so 'ham eva na saṃdehaḥ pratijñā iti tasya vai

12,212.052d@019_0177 ye mūḍhās te durātmāno dharmasaṃkarakārakāḥ

12,212.052d@019_0178 maryādābhedakā nīcā narake yānti jantavaḥ

12,212.052d@019_0179 āsurīṃ yonim āpannā iti devānuśāsanam

12,212.052d@019_0180 bhagavatyā tathā loke rakṣitavyaṃ na saṃśayaḥ

12,212.052d@019_0181 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0181 maryādālokarakṣārtham evam asmi tathā sthitaḥ

12,212.052d@019_0182 śabdaḥ ko 'tra iti khyātas tathārthaṃ ca mahāmune

12,212.052d@019_0183 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0183 ākṛtiṃ ca tayor brūhi lakṣaṇena pṛthak pṛthak

12,212.052d@019_0184 vyatyayena ca varṇānāṃ parivādikṛto hi yaḥ

12,212.052d@019_0185 sa śabda iti vijñeyas tannipāto 'rtha ucyate

12,212.052d@019_0185 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0186 śabdārthayor hi saṃbandhas tv anayor asti vā na vā

12,212.052d@019_0187 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0187 tan me brūhi yathātattvaṃ śabdasthāne 'rtha eva cet

12,212.052d@019_0188 śabdārthayor na caivāsti saṃbandho 'tyanta eva hi

12,212.052d@019_0189 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0189 puṣkare ca yathā toyaṃ tathāstīti ca vettha tat

12,212.052d@019_0190 arthe sthitir hi śabdasya nānyathā ca sthitir bhavet

12,212.052d@019_0191 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0191 vidyate cen mahāprājña vinārthaṃ brūhi sattama

12,212.052d@019_0192 sasaṃsargo 'timātras tu vācakatvena vartate

12,212.052d@019_0193 asti ced vartate nityaṃ vikāroccāraṇena vai

12,212.052d@019_0193 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0194 śabdasthāno 'tra ity uktas tathārtha iti me kṛtam

12,212.052d@019_0195 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0195 arthāsthito na tiṣṭhec ca virūḍham iha bhāṣitam

12,212.052d@019_0196 na vikūlo 'tra kathito nākāśaṃ hi vinā jagat

12,212.052d@019_0197 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0197 saṃbandhas tatra nāsty eva tadvad ity eṣa manyatām

12,212.052d@019_0198 sadāhaṃkāraśabdo 'yaṃ vyaktam ātmani saṃśritaḥ

12,212.052d@019_0199 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0199 na vācas tatra vartante iti mithyā bhaviṣyati

12,212.052d@019_0200 ahaṃśabdo hy ahaṃbhāve nātmabhāve śubhavrate

12,212.052d@019_0201 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0201 na vartate pare 'cintye vācaḥ saguṇalakṣaṇāḥ

12,212.052d@019_0202 ahaṃ gātraikataḥ śyāmā bhavān api tathaiva ca

12,212.052d@019_0203 tan me brūhi yathānyāyam evaṃ cen munisattama

12,212.052d@019_0203 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0204 mṛnmaye hi ghaṭe bhāvas tādṛg bhāva iheṣyate

12,212.052d@019_0205 ayaṃ bhāvaḥ pare 'cintye hy ātmabhāvo yathā ca mṛt

12,212.052d@019_0206 ahaṃ tvam etad ity eva pare saṃkalpanāma tat

12,212.052d@019_0207 tasmād vāco na vartante iti naiva virudhyate

12,212.052d@019_0208 tasmād vāmena vartante manasā bhīru sarvaśaḥ

12,212.052d@019_0209 yathākāśagataṃ viśvaṃ saṃsaktam iva lakṣyate

12,212.052d@019_0210 saṃsarge sati saṃbandhāt tadvikāraṃ bhaviṣyati

12,212.052d@019_0211 anākāśagataṃ sarvaṃ vikāre ca sadā gatam

12,212.052d@019_0212 tad brahma paramaṃ śuddham anaupamyaṃ na śakyate

12,212.052d@019_0213 na dṛśyate tathā tac ca dṛśyate ca matir mama

12,212.052d@019_0213 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0214 nirvikāraṃ hy amūrtiṃ ca nirayaṃ sarvagaṃ tathā

12,212.052d@019_0215 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0215 dṛśyate ca viyan nityaṃ dṛgātmā tena dṛśyate

12,212.052d@019_0216 tvacā spṛśati vai vāyum ākāśasthaṃ punaḥ punaḥ

12,212.052d@019_0217 tatsthaṃ gandhaṃ tathāghrāti jyotiḥ paśyati cakṣuṣā

12,212.052d@019_0218 tamoraśmiguṇaś caiva meghajālaṃ tathaiva ca

12,212.052d@019_0219 varṣaṃ tārāgaṇaṃ caiva nākāśaṃ dṛśyate punaḥ

12,212.052d@019_0220 ākāśasyāpy athākāśaṃ sadrūpam iti niścitam

12,212.052d@019_0221 tadarthe kalpitā hy ete tatsatyo viṣṇur eva ca

12,212.052d@019_0222 yāni nāmāni gauṇāni hy upacārāt parātmani

12,212.052d@019_0223 na cakṣuṣā na manasā na cānyena paro vibhuḥ

12,212.052d@019_0224 cintyate sūkṣmayā buddhyā vācā vaktuṃ na śakyate

12,212.052d@019_0225 etat prapannam akhilaṃ tasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,212.052d@019_0226 mahāghaṭo 'lpakaś caiva yathā mahyāṃ pratiṣṭhitau

12,212.052d@019_0227 na ca strī na pumāṃś caiva yathaiva na napuṃsakaḥ

12,212.052d@019_0228 kevalajñānamātraṃ tat tasmin sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,212.052d@019_0229 bhūmisaṃsthānayogena vastusaṃsthānayogataḥ

12,212.052d@019_0230 rasabhedā yathā toye prakṛtyām ātmanas tathā

12,212.052d@019_0231 tadvākyasmaraṇān nityaṃ tṛptiṃ vāri pibann iva

12,212.052d@019_0232 suvarcalovāca

12,212.052d@019_0232 prāpnoti jñānam akhilaṃ tena tat sukham edhate

12,212.052d@019_0233 anena sādhyaṃ kiṃ syād bai śabdeneti matir mama

12,212.052d@019_0234 vedagamyaḥ paro 'cintya iti paurāṇikā viduḥ

12,212.052d@019_0235 nirarthako yathā loke tadvat syād iti me matiḥ

12,212.052d@019_0236 śvetaketur uvāca

12,212.052d@019_0236 nirīkṣyaivaṃ yathānyāyaṃ vaktum arhasi me 'nagha

12,212.052d@019_0237 vedagamyaṃ paraṃ śuddham iti satyā parā śrutiḥ

12,212.052d@019_0238 vyāvṛttyā naitad ity āha upaliṅge ca vartate

12,212.052d@019_0239 nirarthako na caivāsti śabdo laukika uttame

12,212.052d@019_0240 ananvayāḥ smṛtāḥ śabdā nirarthā iti laukikaiḥ

12,212.052d@019_0241 gṛhyante tadvad ity eva na vartante parātmani

12,212.052d@019_0242 agocaratvaṃ vacasāṃ yuktam evaṃ tathā śubhe

12,212.052d@019_0243 sādhanasyopadeśāc ca hy upāyasya ca sūcanāt

12,212.052d@019_0244 upalakṣaṇayogena vyāvṛttyā ca pradarśanāt

12,212.052d@019_0245 vedagamyaḥ paraḥ śuddha iti me dhīyate matiḥ

12,212.052d@019_0246 adhyātmadhyānasaṃbhūtam abhūtaṃ bhūtavat sphuṭam

12,212.052d@019_0247 jñānaṃ viddhi śubhācāre tena yānti parāṃ gatim

12,212.052d@019_0248 yadi me vyāhṛtaṃ guhyaṃ śrutaṃ na tu tvayā śubhe

12,212.052d@019_0249 tathyam ity eva vā śuddhe jñānaṃ jñānavilocane

12,212.052d@019_0250 nānārūpavad asyaivam aiśvaryaṃ dṛśyate śubhe

12,212.052d@019_0251 na vāyus tan na sūryas tan nāgnis tat tu paraṃ padam

12,212.052d@019_0252 anena pūrṇam etad dhi hṛdi bhūtam iheṣyate

12,212.052d@019_0253 etāvad ātmavijñānam etāvad yad ahaṃ smṛtam

12,212.052d@019_0254 bhīṣma uvāca

12,212.052d@019_0254 āvayor na ca sattve vai tasmād ajñānabandhanam

12,212.052d@019_0255 evaṃ suvarcalā hṛṣṭā proktā bhartrā yathārthavat

12,212.052d@019_0256 paricaryamāṇā hy aniśaṃ tattvabuddhisamanvitā

12,212.052d@019_0257 bhartā ca tām anuprekṣya nityanaimittikānvitaḥ

12,212.052d@019_0258 paramātmani govinde vāsudeve mahātmani

12,212.052d@019_0259 samādhāya ca karmāṇi tanmayatvena bhāvitaḥ

12,212.052d@019_0260 kālena mahatā rājan prāpnoti paramāṃ gatim

12,212.052d@019_0261 etat te kathitaṃ rājan yasmāt tvaṃ paripṛcchasi

12,212.052d@019_0262 gārhasthyaṃ ca samāsthāya gatau jāyāpatī param

12,213.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,213.001a kiṃ kurvan sukham āpnoti kiṃ kurvan duḥkham āpnute

12,213.001c kiṃ kurvan nirbhayo loke siddhaś carati bhārata

12,213.002 bhīṣma uvāca

12,213.002a damam eva praśaṃsanti vṛddhāḥ śrutisamādhayaḥ

12,213.002c sarveṣām eva varṇānāṃ brāhmaṇasya viśeṣataḥ

12,213.003a nādāntasya kriyāsiddhir yathāvad upalabhyate

12,213.003c kriyā tapaś ca vedāś ca dame sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,213.004a damas tejo vardhayati pavitraṃ dama ucyate

12,213.004c vipāpmā nirbhayo dāntaḥ puruṣo vindate mahat

12,213.005a sukhaṃ dāntaḥ prasvapiti sukhaṃ ca pratibudhyate

12,213.005c sukhaṃ loke viparyeti manaś cāsya prasīdati

12,213.006a tejo damena dhriyate na tat tīkṣṇo 'dhigacchati

12,213.006c amitrāṃś ca bahūn nityaṃ pṛthag ātmani paśyati

12,213.007a kravyādbhya iva bhūtānām adāntebhyaḥ sadā bhayam

12,213.007c teṣāṃ vipratiṣedhārthaṃ rājā sṛṣṭaḥ svayaṃbhuvā

12,213.008a āśrameṣu ca sarveṣu dama eva viśiṣyate

12,213.008b*0625_01 dharmaḥ saṃrakṣyate tais tu yatas te dharmasetavaḥ

12,213.008c yac ca teṣu phalaṃ dharme bhūyo dānte tad ucyate

12,213.009a teṣāṃ liṅgāni vakṣyāmi yeṣāṃ samudayo damaḥ

12,213.009c akārpaṇyam asaṃrambhaḥ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā

12,213.010a akrodha ārjavaṃ nityaṃ nātivādo na mānitā

12,213.010c gurupūjānasūyā ca dayā bhūteṣv apaiśunam

12,213.011a janavādamṛṣāvādastutinindāvivarjanam

12,213.011c sādhukāmaś cāspṛhayann āyāti pratyayaṃ nṛṣu

12,213.012a avairakṛt sūpacāraḥ samo nindāpraśaṃsayoḥ

12,213.012c suvṛttaḥ śīlasaṃpannaḥ prasannātmātmavān budhaḥ

12,213.012e prāpya loke ca satkāraṃ svargaṃ vai pretya gacchati

12,213.012f*0626_01 durgamaṃ sarvabhūtānāṃ prāpya yan modate sukhī

12,213.013a sarvabhūtahite yukto na smayād dveṣṭi vai janam

12,213.013c mahāhrada ivākṣobhya prajñātṛptaḥ prasīdati

12,213.014a abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ

12,213.014c namasyaḥ sarvabhūtānāṃ dānto bhavati jñānavān

12,213.015a na hṛṣyati mahaty arthe vyasane ca na śocati

12,213.015c sa vai parimitaprajñaḥ sa dānto dvija ucyate

12,213.016a karmabhiḥ śrutasaṃpannaḥ sadbhir ācaritaiḥ śubhaiḥ

12,213.016c sadaiva damasaṃyuktas tasya bhuṅkte mahat phalam

12,213.017a anasūyā kṣamā śāntiḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā

12,213.017c satyaṃ dānam anāyāso naiṣa mārgo durātmanām

12,213.017d*0627_01 kāmakrodhau ca lobhaś ca parasyerṣyā vikatthanā

12,213.017d*0628_01 dambho darpaś ca mānaś ca naiṣa mārgo mahātmanām

12,213.017d*0629_01 atuṣṭir anṛtaṃ moha eṣa mārgo durātmanām

12,213.018a kāmakrodhau vaśe kṛtvā brahmacārī jitendriyaḥ

12,213.018c vikramya ghore tapasi brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ

12,213.018e kālākāṅkṣī carel lokān nirapāya ivātmavān

12,214.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,214.001a dvijātayo vratopetā yad idaṃ bhuñjate haviḥ

12,214.001c annaṃ brāhmaṇakāmāya katham etat pitāmaha

12,214.002 bhīṣma uvāca

12,214.002a avedoktavratopetā bhuñjānāḥ kāryakāriṇaḥ

12,214.002c vedokteṣu ca bhuñjānā vrataluptā yudhiṣṭhira

12,214.002d*0630_01 upetavrataśaucā ye bhuñjante brāhmaṇāḥ kva cit

12,214.002d*0630_02 tad annam amṛtaṃ bhūtvā yajamānaṃ prapadyate

12,214.003 yudhiṣṭhira uvāca

12,214.003a yad idaṃ tapa ity āhur upavāsaṃ pṛthagjanāḥ

12,214.003c etat tapo mahārāja utāho kiṃ tapo bhavet

12,214.004 bhīṣma uvāca

12,214.004a māsapakṣopavāsena manyante yat tapo janāḥ

12,214.004c ātmatantropaghātaḥ sa na tapas tat satāṃ matam

12,214.004e tyāgaś ca sannatiś caiva śiṣyate tapa uttamam

12,214.005a sadopavāsī ca bhaved brahmacārī sadaiva ca

12,214.005c muniś ca syāt sadā vipro daivataṃ ca sadā bhajet

12,214.006a kuṭumbiko dharmakāmaḥ sadāsvapnaś ca bhārata

12,214.006c amāṃsāśī sadā ca syāt pavitraṃ ca sadā japet

12,214.007a amṛtāśī sadā ca syān na ca syād viṣabhojanaḥ

12,214.007c vighasāśī sadā ca syāt sadā caivātithipriyaḥ

12,214.007d*0631_01 śraddadhānaḥ sadā ca syād daivatadvijapūjakaḥ

12,214.008 yudhiṣṭhira uvāca

12,214.008a kathaṃ sadopavāsī syād brahmacārī kathaṃ bhavet

12,214.008c vighasāśī kathaṃ ca syāt sadā caivātithipriyaḥ

12,214.009 bhīṣma uvāca

12,214.009a antarā prātarāśaṃ ca sāyamāśaṃ tathaiva ca

12,214.009c sadopavāsī ca bhaved yo na bhuṅkte kathaṃ cana

12,214.010a bhāryāṃ gacchan brahmacārī ṛtau bhavati brāhmaṇaḥ

12,214.010c ṛtavādī sadā ca syāj jñānanityaś ca yo naraḥ

12,214.011a abhakṣayan vṛthāmāṃsam amāṃsāśī bhavaty uta

12,214.011c dānanityaḥ pavitraś ca asvapnaś ca divāsvapan

12,214.012a bhṛtyātithiṣu yo bhuṅkte bhuktavatsu sadā sa ha

12,214.012c amṛtaṃ sakalaṃ bhuṅkta iti viddhi yudhiṣṭhira

12,214.013a abhuktavatsu nāśnānaḥ satataṃ yas tu vai dvijaḥ

12,214.013b*0632_01 adattvā yo 'tithibhyo 'nnaṃ na bhuṅkte so 'tithipriyaḥ

12,214.013b*0632_02 adattvānnaṃ daivatebhyo yo na bhuṅkte sa daivatam

12,214.013c abhojanena tenāsya jitaḥ svargo bhavaty uta

12,214.014a devatābhyaḥ pitṛbhyaś ca bhṛtyebhyo 'tithibhiḥ saha

12,214.014c avaśiṣṭaṃ tu yo 'śnāti tam āhur vighasāśinam

12,214.015a teṣāṃ lokā hy aparyantāḥ sadane brahmaṇā saha

12,214.015c upasthitāś cāpsarobhiḥ pariyānti divaukasaḥ

12,214.016a devatābhiś ca ye sārdhaṃ pitṛbhiś copabhuñjate

12,214.016c ramante putrapautraiś ca teṣāṃ gatir anuttamā

12,214.016d@020_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,214.016d@020_0001 ke cid āhur dvidhā loke tridhā rājann anekadhā

12,214.016d@020_0002 na pratyayo na cānyac ca dṛśyate brahma naiva tat

12,214.016d@020_0003 nānāvidhāni śāstrāṇi yuktāś caiva pṛthagvidhāḥ

12,214.016d@020_0004 bhīṣma uvāca

12,214.016d@020_0004 kim adhiṣṭhāya tiṣṭhāmi tan me brūhi pitāmaha

12,214.016d@020_0005 sve sve yuktā mahātmānaḥ śāstreṣu prabhaviṣṇavaḥ

12,214.016d@020_0006 vartante paṇḍitā loke ko vidvān kaś ca paṇḍitaḥ

12,214.016d@020_0007 sarveṣāṃ tattvam ajñāya yathāruci tathā bhavet

12,214.016d@020_0008 asminn arthe purābhūtam itihāsaṃ purātanam

12,214.016d@020_0009 mahāvivādasaṃyuktam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

12,214.016d@020_0010 himavatpārśva āsīnā ṛṣayaḥ saṃśitavratāḥ

12,214.016d@020_0011 ṣaṇṇāṃ tāni sahasrāṇi ṛṣīṇāṃ gaṇam āhitam

12,214.016d@020_0012 tatra ke cid dhruvaṃ viśvaṃ seśvaraṃ tu nirīśvaram

12,214.016d@020_0013 prākṛtaṃ kāraṇaṃ nāsti sarvaṃ naivam idaṃ jagat

12,214.016d@020_0014 anena cāpare viprāḥ svabhāvaṃ karma cāpare

12,214.016d@020_0015 pauruṣaṃ karma daivaṃ ca yat svabhāvādir eva tam

12,214.016d@020_0016 nānāhetuśatair yuktā nānāśāstrapravartakāḥ

12,214.016d@020_0017 svabhāvād brāhmaṇā rājañ jigīṣantaḥ parasparam

12,214.016d@020_0018 tatas tu mūlam udbhūtaṃ vādipratyarthisaṃyutam

12,214.016d@020_0019 pātradaṇḍavighātaṃ ca valkalājinavāsasām

12,214.016d@020_0020 eke manyusamāpannās tataḥ śāntā dvijottamāḥ

12,214.016d@020_0021 vasiṣṭham abruvan sarve tvaṃ no brūhi sanātanam

12,214.016d@020_0022 nāhaṃ jānāmi viprendrāḥ pratyuvāca sa tān prabhuḥ

12,214.016d@020_0023 te sarve sahitā viprā nāradam ṛṣim abruvan

12,214.016d@020_0024 tvaṃ no brūhi mahābhāga tattvavic ca bhavān asi

12,214.016d@020_0025 nāhaṃ dvijā vijānāmi kva hi gacchāma saṃgatāḥ

12,214.016d@020_0026 iti tān āha bhagavāṃs tataḥ prāha ca sa dvijān

12,214.016d@020_0027 ko vidvān iha loke 'sminn amoho 'mṛtam adbhutam

12,214.016d@020_0028 tac ca te śuśruvur vākyaṃ brāhmaṇā hy aśarīriṇaḥ

12,214.016d@020_0029 sanaddhāma dvijā gatvā pṛcchadhvaṃ sa ca vakṣyati

12,214.016d@020_0030 tam āha kaś cid dvijavaryasattamo

12,214.016d@020_0031 vibhāṇḍako maṇḍitavedarāśiḥ

12,214.016d@020_0032 kas tvaṃ bhavān arthavibhedamadhye

12,214.016d@020_0033 na dṛśyase vākyam udīrayaṃś ca

12,214.016d@020_0034 athāhedaṃ taṃ bhagavān sanantaṃ

12,214.016d@020_0035 mahāmune viddhi māṃ paṇḍito 'si

12,214.016d@020_0036 ṛṣiṃ purāṇaṃ satataikarūpaṃ

12,214.016d@020_0037 yam akṣayaṃ vedavido vadanti

12,214.016d@020_0038 punas tam āhedam asau mahātmā

12,214.016d@020_0039 svarūpasaṃsthaṃ vada āha pārtha

12,214.016d@020_0040 tvam eko 'smadṛṣipuṃgavādya

12,214.016d@020_0041 na satsvarūpam atha vā punaḥ kim

12,214.016d@020_0042 athāha gambhīratarānuvādaṃ

12,214.016d@020_0043 vākyaṃ mahātmā hy aśarīra ādiḥ

12,214.016d@020_0044 na te mune śrotramukhe 'pi cāsyaṃ

12,214.016d@020_0045 na pādahastau prapadātmake na

12,214.016d@020_0046 bruvan munīn satyam atho nirīkṣya

12,214.016d@020_0047 svam āha vidvān manasā nigamya

12,214.016d@020_0048 ṛṣe kathaṃ vākyam idaṃ bravīṣi

12,214.016d@020_0049 na cāsya mantā na ca vidyate cet

12,214.016d@020_0050 na śuśruvus tatas tat tu prativākyaṃ dvijottamāḥ

12,214.016d@020_0051 nirīkṣamāṇā ākāśaṃ prahasantas tatas tataḥ

12,214.016d@020_0052 āścaryam iti matvā te yayur haimaṃ mahāgirim

12,214.016d@020_0053 sanatkumārasaṃkāśaṃ sagaṇā munisattamāḥ

12,214.016d@020_0054 taṃ parvataṃ samāruhya dadṛśur dhyānam āśritāḥ

12,214.016d@020_0055 kumāraṃ devam arhantaṃ vedapārāvivarjitam

12,214.016d@020_0056 tataḥ saṃvatsare pūrṇe prakṛtisthaṃ mahāmunim

12,214.016d@020_0057 sanatkumāraṃ rājendra praṇipatya dvijāḥ sthitāḥ

12,214.016d@020_0058 āgatān bhagavān āha jñānanirdhūtakalmaṣaḥ

12,214.016d@020_0059 jñātaṃ mayā munigaṇā vākyaṃ tad aśarīriṇaḥ

12,214.016d@020_0060 kāryam adya yathākāmaṃ pṛcchadhvaṃ munipuṃgavāḥ

12,214.016d@020_0061 tam abruvan prāñjalayo mahāmuniṃ

12,214.016d@020_0062 dvijottamaṃ jñānanidhiṃ sunirmalam

12,214.016d@020_0063 kathaṃ vayaṃ jñānanidhiṃ vareṇyaṃ

12,214.016d@020_0064 yakṣyāmahe viśvarūpaṃ kumāra

12,214.016d@020_0065 prasīda no bhagavañ jñānaleśaṃ

12,214.016d@020_0066 madhuprayātāya sukhāya santaḥ

12,214.016d@020_0067 yat tat padaṃ viśvarūpaṃ mahāmune

12,214.016d@020_0068 tatra brūhi kiṃ kutra mahānubhāva

12,214.016d@020_0069 sa tair viyukto bhagavān mahātmā

12,214.016d@020_0070 yo 'saṃgavān satyavit tac chṛṇuṣva

12,214.016d@020_0071 anekasāhasrakaleṣu caiva

12,214.016d@020_0072 prasannadhātuṃ ca śubhājñayā sat

12,214.016d@020_0073 yathāha pūrvaṃ yuṣmāsu hy aśarīrī dvijottamāḥ

12,214.016d@020_0074 tathaiva vākyaṃ tat satyam ajānantaś ca kīrtitam

12,214.016d@020_0075 śṛṇudhvaṃ paramaṃ kāraṇam asti | katham avagamyate | ahany ahani

12,214.016d@020_0076 pākaviśeṣo dṛśyate | tena miśraṃ sarvaṃ miśrayate | yathā

12,214.016d@020_0077 maṇḍalī dṛśi sarveṣām asti nidarśanam | asti cakṣuṣmatām asti

12,214.016d@020_0078 jñāne svarūpaṃ paśyati | yathā darpaṇāntarnidarśanam | sa eva sarvaṃ

12,214.016d@020_0079 vidvān na bibheti na gacchati | kutrāhaṃ kasya nāhaṃ kenety avartamāno

12,214.016d@020_0080 vijānāti | sa yugato vyāpī | sa pṛthak sthitaḥ |

12,214.016d@020_0081 tad aparamārtham | yathā vāyur ekaḥ san bahudheritaḥ | āśrayaviśeṣo

12,214.016d@020_0082 vā yasyāśrayo vā | yathāvad dvije mṛge vyāghre ca | manuje veṇu saṃśrayo

12,214.016d@020_0083 bhidyate vāyur athaikaḥ | ātmā tathāsau paramātmāsāv anya

12,214.016d@020_0084 iva bhāti | evam ātmā sa eva gacchati | sarvam ātmā paśyañ

12,214.016d@020_0085 śṛṇoti na jighrati na bhāṣate |

12,214.016d@020_0086 cakre 'sya taṃ mahātmānaṃ parito daśa raśmayaḥ

12,214.016d@020_0087 viniṣkramya yathā sūryam anugacchati taṃ prabhum

12,214.016d@020_0088 dine dine 'stam abhyeti punar udgacchate diśaḥ

12,214.016d@020_0089 tāv ubhau na ravau cāstāṃ tathā vitta śarīriṇam

12,214.016d@020_0090 patite vitta viprendrāḥ bhakṣaṇe caraṇe paraḥ

12,214.016d@020_0091 ūrdhvam ekas tathādhastād ekas tiṣṭhati cāparaḥ

12,214.016d@020_0092 hiraṇyasadanaṃ jñeyaṃ sametya paramaṃ padam

12,214.016d@020_0093 ātmanā hy ātmadīpaṃ tam ātmani hy ātmapūruṣam

12,214.016d@020_0094 saṃcitaṃ saṃcitaṃ pūrvaṃ bhramaro vartate bhraman

12,214.016d@020_0095 yo 'bhimānīva jānāti na muhyati na hīyate

12,214.016d@020_0096 na cakṣuṣā paśyati kaś canainaṃ

12,214.016d@020_0097 hṛdā manīṣā paśyati rūpam asya

12,214.016d@020_0098 na śuklaṃ na kṛṣṇaṃ paramārthabhāvaṃ

12,214.016d@020_0099 guhāśayaṃ jñānadevīkarastham

12,214.016d@020_0100 brāhmaṇasya na sādṛśye vartate so 'pi kiṃ punaḥ

12,214.016d@020_0101 ijyate yas tu mantreṇa yajamāno dvijottamaḥ

12,214.016d@020_0102 naiva dharmī na cādharmī dvaṃdvātīto vimatsaraḥ

12,214.016d@020_0103 jñānatṛptaḥ sukhaṃ śete hy amṛtātmā na saṃśayaḥ

12,214.016d@020_0104 evam eṣa jagatsṛṣṭiṃ kurute māyayā prabhuḥ

12,214.016d@020_0105 na jānāti virūḍhātmā kāraṇaṃ cātmano hy asau

12,214.016d@020_0106 dhyātā draṣṭā tathā mantā boddhā dṛṣṭān sa eva saḥ

12,214.016d@020_0107 ko vidvān paramātmānam anantaṃ lokabhāvanam

12,214.016d@020_0108 yat tu śakyaṃ mayā proktaṃ gacchadhvaṃ munipuṃgavāḥ

12,214.016d@020_0108 bhīṣma uvāca

12,214.016d@020_0109 evaṃ praṇamya viprendrā jñānasāgarasaṃbhavam

12,214.016d@020_0110 sanatkumāraṃ saṃdṛṣṭvā jagmus te ruciraṃ punaḥ

12,214.016d@020_0111 tasmāt tvam api kaunteya jñānayogaparo bhava

12,214.016d@020_0112 jñānam eva mahārāja sarvaduḥkhavināśanam

12,214.016d@020_0113 idaṃ mahāduḥkhasamākarāṇāṃ

12,214.016d@020_0114 nṛṇāṃ paritrāṇavinirmitaṃ purā

12,214.016d@020_0115 purāṇapuṃsā ṛṣiṇā mahātmanā

12,214.016d@020_0116 yudhiṣṭhira uvāca

12,214.016d@020_0116 mahāmunīnāṃ pravareṇa tad dhruvam

12,214.016d@020_0117 yad idaṃ tapa ity āhuḥ kiṃ tapaḥ saṃprakīrtitam

12,214.016d@020_0118 upavāsam athānyat tu vedācāram atho nu kim

12,214.016d@020_0119 bhīṣma uvāca

12,214.016d@020_0119 śāstraṃ tapo mahāprājña tan me brūhi pitāmaha

12,214.016d@020_0120 pakṣamāsopavāsādīn manyante vai tapodhanāḥ

12,214.016d@020_0121 vedavratādīni tapaḥ apare vedapāragāḥ

12,214.016d@020_0122 vedapārāyaṇaṃ cānye cāhus tattvam athāpare

12,214.016d@020_0123 yathāvihitam ācāras tapaḥ sarvaṃ vrataṃ gatāḥ

12,214.016d@020_0124 ātmavidyāvidhānaṃ yat tat tapaḥ parikīrtitam

12,214.016d@020_0125 tyāgas tapas tathā śāntis tapa indriyanigrahaḥ

12,214.016d@020_0126 brahmacaryaṃ tapaḥ proktam āhur evaṃ dvijātayaḥ

12,214.016d@020_0127 sadopavāso yo vidvān brahmacārī sadā bhavet

12,214.016d@020_0128 yo muniś ca sadā dhīmān vighasāśī vimatsaraḥ

12,214.016d@020_0129 tatas tv anantam apy āhur yo nityam atithipriyaḥ

12,214.016d@020_0130 nāntarāśīs tato nityam upavāsī mahāvrataḥ

12,214.016d@020_0131 ṛtugāmī tathā prokto vighasāśī smṛto budhaiḥ

12,214.016d@020_0132 bhṛtyaśeṣaṃ tu yo bhuṅkte yajñaśeṣaṃ tathāmṛtam

12,214.016d@020_0133 evaṃ nānārthasaṃyogaṃ tapaḥ śaśvad udāhṛtam

12,214.016d@020_0134 keṣāṃ lokā hy aparyantāḥ sarve satyavrate sthitāḥ

12,214.016d@020_0135 ye 'pi karmamayaṃ prāhus te dvijā brāhmaṇāḥ smṛtāḥ

12,214.016d@020_0136 ramante divyabhogaiś ca pūjitā hy apsarogaṇaiḥ

12,214.016d@020_0137 jñānātmakaṃ tapaḥśabdaṃ ye vadanti viniścitāḥ

12,214.016d@020_0138 te hy antarātmasadbhāvaṃ prapannā nṛpasattama

12,214.016d@020_0139 etat te nṛpaśārdūla proktaṃ yat pṛṣṭavān asi

12,214.016d@020_0140 yathāvastūni saṃjñāni vividhāni bhavanty uta

12,214.016d@020_0140 yudhiṣṭhira uvāca

12,214.016d@020_0141 pitāmaha mahāprājña rājādhīnā nṛpāḥ punaḥ

12,214.016d@020_0142 anyāni ca sahasrāṇi nāmāni vividhāni ca

12,214.016d@020_0143 pratiyogīni vai teṣāṃ channāny astamitāni ca

12,214.016d@020_0144 dṛḍhaṃ sarvaṃ prākṛtakam idaṃ sarvatra paśya vai

12,214.016d@020_0145 bhīṣma uvāca

12,214.016d@020_0145 tasmād yathāgataṃ rājan yathāruci nṛṇāṃ bhavet

12,214.016d@020_0146 asminn arthe purāvṛttaṃ śṛṇu rājan yudhiṣṭhira

12,214.016d@020_0147 brāhmaṇānāṃ samūhe tu yad uvāca suvarcalā

12,214.016d@020_0148 devalasya sutā vidvan sarvalakṣaṇaśobhitā

12,214.016d@020_0149 kanyā suvarcalā nāma yogabhāvitacetanā

12,214.016d@020_0150 hetunā kena jātā sā nirdvaṃdvā naṣṭasaṃśayā

12,214.016d@020_0151 sābravīt pitaraṃ vipraṃ varānveṣaṇatatparā

12,214.016d@020_0152 andhāya māṃ mahāprājña dehi vīkṣya sulocanam

12,214.016d@020_0153 pitovāca

12,214.016d@020_0153 evaṃ sma ca pitaḥ śaśvan mayedaṃ [prārthitaṃ] mune

12,214.016d@020_0154 na śakyaṃ prārthituṃ vatse tvayādya pratibhāti me

12,214.016d@020_0155 andhatānandhatā ceti vicāro mama jāyate

12,214.016d@020_0156 kanyovāca

12,214.016d@020_0156 unmatteva sute vākyaṃ bhāṣase pṛthulocane

12,214.016d@020_0157 nāham unmattabhūtādya buddhipūrvaṃ bravīmi te

12,214.016d@020_0158 viddhi vai tādṛśaṃ loke sa māṃ bhajati vedavit

12,214.016d@020_0159 yān yāṃs tvaṃ manyase dātuṃ māṃ dvijottama tān iha

12,214.016d@020_0160 ānayānyān mahābhāga hy ahaṃ drakṣyāmi teṣu tam

12,214.016d@020_0161 tatheti coktvā tāṃ vipraḥ preṣayām āsa śiṣyakān

12,214.016d@020_0162 ṛṣeḥ prabhāvaṃ dṛṣṭvā te kanyāyāś ca dvijottamāḥ

12,214.016d@020_0163 anekamunayo rājan saṃprāptā devalāśramam

12,214.016d@020_0164 tān āgatān athābhyarcya kanyām āha pitā mahān

12,214.016d@020_0165 yadīcchasi varaṃ bhadre taṃ vipraṃ varaya svayam

12,214.016d@020_0166 tatheti coktvā kalyāṇī taptahemanibhānanā

12,214.016d@020_0167 karasaṃmitamadhyāṅgī vākyam āha tapodhanāḥ

12,214.016d@020_0168 yady asti saṃmato vipro hy andho 'nandhaḥ sa me varaḥ

12,214.016d@020_0169 nocur viprā mahābhāgāṃ prativākyaṃ yayuś ca te

12,214.016d@020_0170 kanyā ca tiṣṭhatām atra pitur veśmani bhārata

12,214.016d@020_0171 śvetaketuḥ kahālasya śyālaḥ paramadharmavit

12,214.016d@020_0172 śrutvā brahmā tadāgamya kanyām āha mahīpate

12,214.016d@020_0173 so 'haṃ bhadre samāvṛttas tvayokto yaḥ purā dvijaḥ

12,214.016d@020_0174 suvarcalovāca

12,214.016d@020_0174 viśālanayanaṃ viddhi mām andho 'haṃ vṛṇīṣva mām

12,214.016d@020_0175 kathaṃ viśālanetro 'si kathaṃ vā tvam alocanaḥ

12,214.016d@020_0176 dvija uvāca

12,214.016d@020_0176 brūhi paścād ahaṃ vidvan parīkṣe tvāṃ dvijottama

12,214.016d@020_0177 pratiyogīni nāmāni channāny astamitāni ca

12,214.016d@020_0178 śabde sparśe tathā rūpe rase gandhe sahetukam

12,214.016d@020_0179 na me pravartate ceto na pratyakṣaṃ hi teṣu me

12,214.016d@020_0180 alocano 'haṃ tasmād dhi na gatir vidyate yataḥ

12,214.016d@020_0181 yena paśyati suśroṇi bhāṣate spṛśate punaḥ

12,214.016d@020_0182 bhujyate ghrāyate nityaṃ śṛṇoti manute tathā

12,214.016d@020_0183 tac cakṣur vidyate mahyaṃ yena paśyati vai sphuṭam

12,214.016d@020_0184 sulocano 'haṃ bhadre vai pṛccha vā kiṃ vadāmi te

12,214.016d@020_0185 sarvam asmin na me 'vidyā vidvān hi paramārthataḥ

12,214.016d@020_0186 sā viśuddhā tato bhūtvā śvetaketuṃ mahāmunim

12,214.016d@020_0187 praṇamya pūjayām āsa tāṃ bhāryāṃ sa ca labdhavān

12,214.016d@020_0188 vairāgyasaṃyutā kanyā tādṛśaṃ patim uttamam

12,214.016d@020_0189 prāptā rājan mahāprājña tasmād arthaḥ pṛthak pṛthak

12,214.016d@020_0190 etat te kathitaṃ rājan kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,215.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,215.001a yad idaṃ karma loke 'smiñ śubhaṃ vā yadi vāśubham

12,215.001c puruṣaṃ yojayaty eva phalayogena bhārata

12,215.002a kartā svit tasya puruṣa utāho neti saṃśayaḥ

12,215.002c etad icchāmi tattvena tvattaḥ śrotuṃ pitāmaha

12,215.003 bhīṣma uvāca

12,215.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,215.003c prahrādasya ca saṃvādam indrasya ca yudhiṣṭhira

12,215.004a asaktaṃ dhūtapāpmānaṃ kule jātaṃ bahuśrutam

12,215.004c astambham anahaṃkāraṃ sattvasthaṃ samaye ratam

12,215.005a tulyanindāstutiṃ dāntaṃ śūnyāgāraniveśanam

12,215.005c carācarāṇāṃ bhūtānāṃ viditaprabhavāpyayam

12,215.006a akrudhyantam ahṛṣyantam apriyeṣu priyeṣu ca

12,215.006c kāñcane vātha loṣṭe vā ubhayoḥ samadarśanam

12,215.007a ātmaniḥśreyasajñāne dhīraṃ niścitaniścayam

12,215.007c parāvarajñaṃ bhūtānāṃ sarvajñaṃ samadarśanam

12,215.007d*0633_01 avyaktātmani govinde vāsudeve mahātmani

12,215.007d*0633_02 hṛdayena samāviṣṭaṃ sarvabhāvapriyaṃkaram

12,215.007d*0634_01 bhaktaṃ bhāgavataṃ nityaṃ nārāyaṇaparāyaṇam

12,215.007d*0634_02 dhyāyantaṃ paramātmānaṃ hiraṇyakaśipoḥ sutam

12,215.008a śakraḥ prahrādam āsīnam ekānte saṃyatendriyam

12,215.008c bubhutsamānas tat prajñām abhigamyedam abravīt

12,215.009a yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇaiḥ syāt puruṣo nṛṣu

12,215.009c bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmahe

12,215.010a atha te lakṣyate buddhiḥ samā bālajanair iha

12,215.010c ātmānaṃ manyamānaḥ sañ śreyaḥ kim iha manyase

12,215.011a baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ

12,215.011c śriyā vihīnaḥ prahrāda śocitavye na śocasi

12,215.012a prajñālābhāt tu daiteya utāho dhṛtimattayā

12,215.012c prahrāda svastharūpo 'si paśyan vyasanam ātmanaḥ

12,215.013a iti saṃcoditas tena dhīro niścitaniścayaḥ

12,215.013c uvāca ślakṣṇayā vācā svāṃ prajñām anuvarṇayan

12,215.014a pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca bhūtānāṃ yo na budhyate

12,215.014c tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ

12,215.014d*0635_01 gahanaṃ sarvabhūtānāṃ dhyeyaṃ nityaṃ sanātanam

12,215.014d*0635_02 anigraham anaupamyaṃ sarvākāraṃ parātparam

12,215.014d*0635_03 sarvāvaraṇasaṃbhūtaṃ tasmād etat pravartate

12,215.014d*0635_04 tanmayā api saṃpaśya nānālakṣaṇalakṣitāḥ

12,215.014d*0635_05 sa vai pāti jagatsraṣṭā viṣṇur ity abhiśabditaḥ

12,215.014d*0635_06 punar darśati saṃprāpte ........ sureśvaraḥ (sic)

12,215.015a svabhāvāt saṃpravartante nivartante tathaiva ca

12,215.015c sarve bhāvās tathābhāvāḥ puruṣārtho na vidyate

12,215.016a puruṣārthasya cābhāve nāsti kaś cit svakārakaḥ

12,215.016c svayaṃ tu kurvatas tasya jātu māno bhaved iha

12,215.017a yas tu kartāram ātmānaṃ manyate sādhvasādhunoḥ

12,215.017c tasya doṣavatī prajñā svamūrtyajñeti me matiḥ

12,215.018a yadi syāt puruṣaḥ kartā śakrātmaśreyase dhruvam

12,215.018c ārambhās tasya sidhyeran na ca jātu parābhavet

12,215.019a aniṣṭasya hi nirvṛttir anivṛttiḥ priyasya ca

12,215.019c lakṣyate yatamānānāṃ puruṣārthas tataḥ kutaḥ

12,215.020a aniṣṭasyābhinirvṛttim iṣṭasaṃvṛttim eva ca

12,215.020c aprayatnena paśyāmaḥ keṣāṃ cit tat svabhāvataḥ

12,215.021a pratirūpadharāḥ ke cid dṛśyante buddhisattamāḥ

12,215.021c virūpebhyo 'lpabuddhibhyo lipsamānā dhanāgamam

12,215.022a svabhāvapreritāḥ sarve niviśante guṇā yadā

12,215.022c śubhāśubhās tadā tatra tasya kiṃ mānakāraṇam

12,215.023a svabhāvād eva tat sarvam iti me niścitā matiḥ

12,215.023c ātmapratiṣṭhitā prajñā mama nāsti tato 'nyathā

12,215.024a karmajaṃ tv iha manye 'haṃ phalayogaṃ śubhāśubham

12,215.024c karmaṇāṃ viṣayaṃ kṛtsnam ahaṃ vakṣyāmi tac chṛṇu

12,215.025a yathā vedayate kaś cid odanaṃ vāyaso vadan

12,215.025c evaṃ sarvāṇi karmāṇi svabhāvasyaiva lakṣaṇam

12,215.026a vikārān eva yo veda na veda prakṛtiṃ parām

12,215.026c tasya stambho bhaved bālyān nāsti stambho 'nupaśyataḥ

12,215.027a svabhāvabhāvino bhāvān sarvān eveha niścaye

12,215.027c budhyamānasya darpo vā māno vā kiṃ kariṣyati

12,215.028a veda dharmavidhiṃ kṛtsnaṃ bhūtānāṃ cāpy anityatām

12,215.028c tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat

12,215.029a nirmamo nirahaṃkāro nirīho muktabandhanaḥ

12,215.029c svastho 'vyapetaḥ paśyāmi bhūtānāṃ prabhavāpyayau

12,215.030a kṛtaprajñasya dāntasya vitṛṣṇasya nirāśiṣaḥ

12,215.030c nāyāso vidyate śakra paśyato lokavidyayā

12,215.031a prakṛtau ca vikāre ca na me prītir na ca dviṣe

12,215.031c dveṣṭāraṃ na ca paśyāmi yo mamādya mamāyate

12,215.032a nordhvaṃ nāvāṅ na tiryak ca na kva cic chakra kāmaye

12,215.032c na vijñāne na vijñeye nājñāne śarma vidyate

12,215.033 śakra uvāca

12,215.033a yenaiṣā labhyate prajñā yena śāntir avāpyate

12,215.033c prabrūhi tam upāyaṃ me samyak prahrāda pṛcchate

12,215.034 prahrāda uvāca

12,215.034a ārjavenāpramādena prasādenātmavattayā

12,215.034c vṛddhaśuśrūṣayā śakra puruṣo labhate mahat

12,215.035a svabhāvāl labhate prajñāṃ śāntim eti svabhāvataḥ

12,215.035c svabhāvād eva tat sarvaṃ yat kiṃ cid anupaśyasi

12,215.035d@021_0001 naivāntaraṃ vijānāti śrutvā gurumukhāt tataḥ

12,215.035d@021_0002 vākyaṃ vākyārthavijñānam ālokya manasā yatiḥ

12,215.035d@021_0003 vivekapratyayāpannam ātmānam anupaśyati

12,215.035d@021_0004 virajyati tato bhītyā parameśvaram ṛcchati

12,215.035d@021_0005 trātāraṃ sarvaduḥkhānāṃ tat sukhānveṣaṇaṃ yathā

12,215.035d@021_0006 karoti sadbhiḥ saṃsargamalaṃ santaḥ sukhāya vai

12,215.035d@021_0007 satāṃ sakāśād ājñāya mārgaṃ lakṣaṇavattayā

12,215.035d@021_0008 sarvasaṅgavinirmuktaḥ paramātmānam ṛcchati

12,215.035d@021_0009 viṣayecchākṛto dharmaṃ[rmaḥ] sarajasko bhayāvahaḥ

12,215.035d@021_0010 dharmahānim avāpnoti kramāt tena naraḥ punaḥ

12,215.035d@021_0011 bhaktihīno bhavaty eva paramātmani cācyuta

12,215.035d@021_0012 vācake vāpi ca sthānaṃ na hanty eva vimocitaḥ

12,215.035d@021_0013 sārkṣye (sic) cāsya ratir nityaṃ saṃsāre ca ratir bhavet

12,215.035d@021_0014 tasya nityam avijñānād ātmā caiva na sidhyati

12,215.035d@021_0015 unmattavṛttir bhavati kramād evaṃ pravartate

12,215.035d@021_0016 āśaucaṃ vardhate nityaṃ na śāmyati kathaṃ cana

12,215.035d@021_0017 viṣaye cānvitasyāsya mokṣavāñchā na jāyate

12,215.035d@021_0018 hetvābhāseṣu saṃlīnaḥ stauti vaiṣayikān guṇān

12,215.035d@021_0019 na śāstrāṇi śṛṇoty eva mānadarpasamanvitaḥ

12,215.035d@021_0020 svataḥsiddhaṃ na bhogas taṃ svataḥsiddhaṃ na vetti ca

12,215.035d@021_0021 cidrūpadhāraṇaṃ caiva paraṃ vastu athāvyayam

12,215.035d@021_0022 nānāyonigatas tena bhrāmyamāṇaḥ svakarmabhiḥ

12,215.035d@021_0023 tīrṇapāraṃ na jānāti mahāmohasamanvitaḥ

12,215.035d@021_0024 ācāryasaṃśrayād vidyād vinayaṃ samupāgataḥ

12,215.035d@021_0025 anukūleṣu dharmeṣu cinoty enaṃ tatas tataḥ

12,215.035d@021_0026 ācārya iti ca khyātas tenāsau balavṛtrahan

12,215.035d@021_0027 niyatenaiva sadbhāvas tena janmāntarādiṣu

12,215.035d@021_0028 karmasaṃcayatūlaughaḥ kṣipyate jñānavāyunā

12,215.035d@021_0029 evaṃ yuktasamācāraḥ saṃsāravinivartakaḥ

12,215.035d@021_0030 anukūlavṛttiṃ satataṃ chinatty eva bhṛgur yathā

12,215.035d@021_0031 yena cāyaṃ samāpanno vaitṛṣṇyaṃ nādhigacchati

12,215.035d@021_0032 abhyantaraḥ smṛtaḥ śakra tatsāmyaṃ parivarjayet

12,215.035d@021_0033 prathamaṃ tatkṛtenaiva karmaṇā parimṛ[ga]cchati

12,215.035d@021_0034 dvitīyaṃ svapnayogaṃ ca karmaṇā parigacchati

12,215.035d@021_0035 etair akṣaiḥ samāpannaḥ pratyakṣo 'sau samāsthitaḥ

12,215.035d@021_0036 suṣuptyākhyas turīyo 'sau na ca hy āvaraṇānvitaḥ

12,215.035d@021_0037 lokavṛttyā tam īśānaṃ yajañ juhvan yamī bhavet

12,215.035d@021_0038 ātmany āyāsayogena niṣkriyaḥ sa parāt param

12,215.035d@021_0039 āyāme tāṃ vijānāti māyaiṣā paramātmanaḥ

12,215.035d@021_0040 prātibhāsikasāmānyād buddher yā saṃvidātmikā

12,215.035d@021_0041 sphuliṅgasattvasadṛśād agnibhāvo yathā bhavet

12,215.035d@021_0042 śiśūnām evam ajñānām ātmabhāvo 'nyathā smṛtaḥ

12,215.035d@021_0043 sādhye 'py avastubhūtākhye mitrāmitrādayaḥ kutaḥ

12,215.035d@021_0044 tadabhāve tu śokādyā na vartante sureśvara

12,215.035d@021_0045 evaṃ budhyasva bhagavan samabuddhiṃ samanviyāt

12,215.035d@021_0046 upāyam etad ākhyātaṃ mā vakraṃ gaccha devapa

12,215.035d@021_0047 jñānena paśyate karma jñānināṃ na pravartakam

12,215.035d@021_0048 yāvad ārabdham asyeha tāvan naivopaśāmyati

12,215.035d@021_0049 tadante taṃ prayāty eva na vidvān iti me matiḥ

12,215.035d@021_0050 yad asya vācakaṃ vakṣye tasmād etad bhavet sadā

12,215.035d@021_0051 tena tena ca bhāvena apāyaṃ tatra paśyati

12,215.035d@021_0052 sthānabhedeṣu vāg eṣā tālusaṃsthā yathā tathā

12,215.035d@021_0053 tadvad buddhigatā hy arthā buddhim ātmagataṃ sadā

12,215.035d@021_0054 samastasaṃkalpaviśeṣamuktaṃ

12,215.035d@021_0055 paraṃ parāṇāṃ paramaṃ mahātmā

12,215.035d@021_0056 trayyantavidbhiḥ parigīyate 'sau

12,215.035d@021_0057 viṣṇur vibhur vāsti guṇo na nityam

12,215.035d@021_0058 varṇeṣu lokeṣu viśeṣaṇeṣu

12,215.035d@021_0059 sa vāsudevo vasanān mahātmā

12,215.035d@021_0060 guṇānurūpaṃ sa ca karmarūpaṃ

12,215.035d@021_0061 dadāti sarvasya samastarūpam

12,215.035d@021_0062 na saṃdṛśe tiṣṭhati rūpam asya

12,215.035d@021_0063 na cakṣuṣā paśyati kaś cid enam

12,215.035d@021_0064 bhaktyā ca dhṛtyā sa samāhitātmā

12,215.035d@021_0065 jñānasvarūpaṃ paripaśyatīha

12,215.035d@021_0066 vadanti tan me bhagavān dadau sa

12,215.035d@021_0067 sa eva śeṣaṃ maghavān mahātmā

12,215.035d@021_0068 evaṃ mamopāyam avehi śakra

12,215.035d@021_0069 tasmāl loko nāsti mahyaṃ sadaiva

12,215.036 bhīṣma uvāca

12,215.036a ity ukto daityapatinā śakro vismayam āgamat

12,215.036c prītimāṃś ca tadā rājaṃs tad vākyaṃ pratyapūjayat

12,215.037a sa tadābhyarcya daityendraṃ trailokyapatir īśvaraḥ

12,215.037c asurendram upāmantrya jagāma svaṃ niveśanam

12,216.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,216.001a yayā buddhyā mahīpālo bhraṣṭaśrīr vicaren mahīm

12,216.001c kāladaṇḍaviniṣpiṣṭas tan me brūhi pitāmaha

12,216.002 bhīṣma uvāca

12,216.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,216.002c vāsavasya ca saṃvādaṃ baler vairocanasya ca

12,216.003a pitāmaham upāgatya praṇipatya kṛtāñjaliḥ

12,216.003c sarvān evāsurāñ jitvā baliṃ papraccha vāsavaḥ

12,216.004a yasya sma dadato vittaṃ na kadā cana hīyate

12,216.004c taṃ baliṃ nādhigacchāmi brahmann ācakṣva me balim

12,216.005a sa eva hy astam ayate sa sma vidyotate diśaḥ

12,216.005c sa varṣati sma varṣāṇi yathākālam atandritaḥ

12,216.005e taṃ baliṃ nādhigacchāmi brahmann ācakṣva me balim

12,216.006a sa vāyur varuṇaś caiva sa raviḥ sa ca candramāḥ

12,216.006c so 'gnis tapati bhūtāni pṛthivī ca bhavaty uta

12,216.006e taṃ baliṃ nādhigacchāmi brahmann ācakṣva me balim

12,216.007 brahmovāca

12,216.007a naitat te sādhu maghavan yad etad anupṛcchasi

12,216.007c pṛṣṭas tu nānṛtaṃ brūyāt tasmād vakṣyāmi te balim

12,216.008a uṣṭreṣu yadi vā goṣu khareṣv aśveṣu vā punaḥ

12,216.008c variṣṭho bhavitā jantuḥ śūnyāgāre śacīpate

12,216.009 śakra uvāca

12,216.009a yadi sma balinā brahmañ śūnyāgāre sameyivān

12,216.009c hanyām enaṃ na vā hanyāṃ tad brahmann anuśādhi mām

12,216.010 brahmovāca

12,216.010a mā sma śakra baliṃ hiṃsīr na balir vadham arhati

12,216.010c nyāyāṃs tu śakra praṣṭavyas tvayā vāsava kāmyayā

12,216.011 bhīṣma uvāca

12,216.011a evam ukto bhagavatā mahendraḥ pṛthivīṃ tadā

12,216.011c cacārairāvataskandham adhiruhya śriyā vṛtaḥ

12,216.012a tato dadarśa sa baliṃ kharaveṣeṇa saṃvṛtam

12,216.012c yathākhyātaṃ bhagavatā śūnyāgārakṛtālayam

12,216.013 śakra uvāca

12,216.013a kharayonim anuprāptas tuṣabhakṣo 'si dānava

12,216.013c iyaṃ te yonir adhamā śocasy āho na śocasi

12,216.014a adṛṣṭaṃ bata paśyāmi dviṣatāṃ vaśam āgatam

12,216.014c śriyā vihīnaṃ mitraiś ca bhraṣṭavīryaparākramam

12,216.015a yat tad yānasahasreṇa jñātibhiḥ parivāritaḥ

12,216.015c lokān pratāpayan sarvān yāsy asmān avitarkayan

12,216.016a tvanmukhāś caiva daiteyā vyatiṣṭhaṃs tava śāsane

12,216.016c akṛṣṭapacyā pṛthivī tavaiśvarye babhūva ha

12,216.016e idaṃ ca te 'dya vyasanaṃ śocasy āho na śocasi

12,216.017a yadātiṣṭhaḥ samudrasya pūrvakūle vilelihan

12,216.017c jñātibhyo vibhajan vittaṃ tadāsīt te manaḥ katham

12,216.018a yat te sahasrasamitā nanṛtur devayoṣitaḥ

12,216.018c bahūni varṣapūgāni vihāre dīpyataḥ śriyā

12,216.019a sarvāḥ puṣkaramālinyaḥ sarvāḥ kāñcanasaprabhāḥ

12,216.019c katham adya tadā caiva manas te dānaveśvara

12,216.020a chatraṃ tavāsīt sumahat sauvarṇaṃ maṇibhūṣitam

12,216.020c nanṛtur yatra gandharvāḥ ṣaṭsahasrāṇi saptadhā

12,216.021a yūpas tavāsīt sumahān yajataḥ sarvakāñcanaḥ

12,216.021c yatrādadaḥ sahasrāṇām ayutāni gavāṃ daśa

12,216.021d*0636_01 anantaraṃ sahasreṇa tadāsīd daitya kā matiḥ

12,216.022a yadā tu pṛthivīṃ sarvāṃ yajamāno 'nuparyayāḥ

12,216.022c śamyākṣepeṇa vidhinā tadāsīt kiṃ nu te hṛdi

12,216.023a na te paśyāmi bhṛṅgāraṃ na chatraṃ vyajanaṃ na ca

12,216.023c brahmadattāṃ ca te mālāṃ na paśyāmy asurādhipa

12,216.023d*0637_00 bhīṣma uvāca

12,216.023d*0637_01 tataḥ prahasya sa balir vāsavena samīritam

12,216.023d*0637_02 niśamya mānagambhīraṃ surarājam athābravīt

12,216.023d*0637_03 aho hi tava bāliśyam iha devagaṇādhipa

12,216.023d*0637_04 ayuktaṃ devarājasya tava kaṣṭam idaṃ vacaḥ

12,216.024 balir uvāca

12,216.024a na tvaṃ paśyasi bhṛṅgāraṃ na chatraṃ vyajanaṃ na ca

12,216.024c brahmadattāṃ ca me mālāṃ na tvaṃ drakṣyasi vāsava

12,216.025a guhāyāṃ nihitāni tvaṃ mama ratnāni pṛcchasi

12,216.025c yadā me bhavitā kālas tadā tvaṃ tāni drakṣyasi

12,216.025d*0638_01 na jānīṣe bhavān siddhiṃ śubhāṅgasvarūparūpiṇīm

12,216.025d*0638_02 kālena bhavitā sarvo nātra gacchati vāsava

12,216.026a na tv etad anurūpaṃ te yaśaso vā kulasya vā

12,216.026c samṛddhārtho 'samṛddhārthaṃ yan māṃ katthitum icchasi

12,216.027a na hi duḥkheṣu śocanti na prahṛṣyanti carddhiṣu

12,216.027c kṛtaprajñā jñānatṛptāḥ kṣāntāḥ santo manīṣiṇaḥ

12,216.028a tvaṃ tu prākṛtayā buddhyā puraṃdara vikatthase

12,216.028c yadāham iva bhāvī tvaṃ tadā naivaṃ vadiṣyasi

12,216.028d*0639_01 aiśvaryamadamohena sa tvaṃ kiṃ nānubudhyase

12,216.028d*0639_02 kālena budhyase rājan vinipātena yojitaḥ

12,217.001 bhīṣma uvāca

12,217.001a punar eva tu taṃ śakraḥ prahasann idam abravīt

12,217.001c niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ pravyāhārāya bhārata

12,217.002a yat tad yānasahasreṇa jñātibhiḥ parivāritaḥ

12,217.002c lokān pratāpayan sarvān yāsy asmān avitarkayan

12,217.003a dṛṣṭvā sukṛpaṇāṃ cemām avasthām ātmano bale

12,217.003c jñātimitraparityaktaḥ śocasy āho na śocasi

12,217.004a prītiṃ prāpyātulāṃ pūrvaṃ lokāṃś cātmavaśe sthitān

12,217.004c vinipātam imaṃ cādya śocasy āho na śocasi

12,217.005 balir uvāca

12,217.005*0640_01 garvaṃ hitvā tathā mānaṃ devarāja śṛṇuṣva me

12,217.005*0640_02 mayā ca tvānu sadbhāvaṃ pūrvam ācaritaṃ mahat

12,217.005*0640_03 avaśyakālaparyāyam ātmanaḥ parivartanam

12,217.005*0640_04 avidaṃl lokamāhātmya * * * * * * * *

12,217.005a anityam upalakṣyedaṃ kālaparyāyam ātmanaḥ

12,217.005c tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat

12,217.006a antavanta ime dehā bhūtānām amarādhipa

12,217.006c tena śakra na śocāmi nāparādhād idaṃ mama

12,217.007a jīvitaṃ ca śarīraṃ ca pretya vai saha jāyate

12,217.007c ubhe saha vivardhete ubhe saha vinaśyataḥ

12,217.008a tad īdṛśam idaṃ bhāvam avaśaḥ prāpya kevalam

12,217.008c yady evam abhijānāmi kā vyathā me vijānataḥ

12,217.009a bhūtānāṃ nidhanaṃ niṣṭhā srotasām iva sāgaraḥ

12,217.009c naitat samyag vijānanto narā muhyanti vajrabhṛt

12,217.010a ye tv evaṃ nābhijānanti rajomohaparāyaṇāḥ

12,217.010c te kṛcchraṃ prāpya sīdanti buddhir yeṣāṃ praṇaśyati

12,217.011a buddhilābhe hi puruṣaḥ sarvaṃ nudati kilbiṣam

12,217.011c vipāpmā labhate sattvaṃ sattvasthaḥ saṃprasīdati

12,217.012a tatas tu ye nivartante jāyante vā punaḥ punaḥ

12,217.012c kṛpaṇāḥ paritapyante te 'narthaiḥ paricoditāḥ

12,217.013a arthasiddhim anarthaṃ ca jīvitaṃ maraṇaṃ tathā

12,217.013c sukhaduḥkhaphalaṃ caiva na dveṣmi na ca kāmaye

12,217.014a hataṃ hanti hato hy eva yo naro hanti kaṃ cana

12,217.014c ubhau tau na vijānīto yaś ca hanti hataś ca yaḥ

12,217.015a hatvā jitvā ca maghavan yaḥ kaś cit puruṣāyate

12,217.015c akartā hy eva bhavati kartā tv eva karoti tat

12,217.016a ko hi lokasya kurute vināśaprabhavāv ubhau

12,217.016c kṛtaṃ hi tat kṛtenaiva kartā tasyāpi cāparaḥ

12,217.017a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,217.017c etadyonīni bhūtāni tatra kā paridevanā

12,217.018a mahāvidyo 'lpavidyaś ca balavān durbalaś ca yaḥ

12,217.018c darśanīyo virūpaś ca subhago durbhagaś ca yaḥ

12,217.019a sarvaṃ kālaḥ samādatte gambhīraḥ svena tejasā

12,217.019c tasmin kālavaśaṃ prāpte kā vyathā me vijānataḥ

12,217.020a dagdham evānudahati hatam evānuhanti ca

12,217.020c naśyate naṣṭam evāgre labdhavyaṃ labhate naraḥ

12,217.021a nāsya dvīpaḥ kutaḥ pāraṃ nāvāraḥ saṃpradṛśyate

12,217.021c nāntam asya prapaśyāmi vidher divyasya cintayan

12,217.022a yadi me paśyataḥ kālo bhūtāni na vināśayet

12,217.022c syān me harṣaś ca darpaś ca krodhaś caiva śacīpate

12,217.023a tuṣabhakṣaṃ tu māṃ jñātvā praviviktajane gṛhe

12,217.023c bibhrataṃ gārdabhaṃ rūpam ādiśya parigarhase

12,217.024a icchann ahaṃ vikuryāṃ hi rūpāṇi bahudhātmanaḥ

12,217.024c vibhīṣaṇāni yānīkṣya palāyethās tvam eva me

12,217.025a kālaḥ sarvaṃ samādatte kālaḥ sarvaṃ prayacchati

12,217.025c kālena vidhṛtaṃ sarvaṃ mā kṛthāḥ śakra pauruṣam

12,217.026a purā sarvaṃ pravyathate mayi kruddhe puraṃdara

12,217.026b*0641_01 vidravanti tvayā sārdhaṃ sarva eva divaukasaḥ

12,217.026c avaimi tv asya lokasya dharmaṃ śakra sanātanam

12,217.027a tvam apy evam apekṣasva mātmanā vismayaṃ gamaḥ

12,217.027c prabhavaś ca prabhāvaś ca nātmasaṃsthaḥ kadā cana

12,217.028a kaumāram eva te cittaṃ tathaivādya yathā purā

12,217.028c samavekṣasva maghavan buddhiṃ vindasva naiṣṭhikīm

12,217.029a devā manuṣyāḥ pitaro gandharvoragarākṣasāḥ

12,217.029c āsan sarve mama vaśe tat sarvaṃ vettha vāsava

12,217.030a namas tasyai diśe 'py astu yasyāṃ vairocano baliḥ

12,217.030c iti mām abhyapadyanta buddhimātsaryamohitāḥ

12,217.031a nāhaṃ tad anuśocāmi nātmabhraṃśaṃ śacīpate

12,217.031c evaṃ me niścitā buddhiḥ śāstus tiṣṭhāmy ahaṃ vaśe

12,217.032a dṛśyate hi kule jāto darśanīyaḥ pratāpavān

12,217.032c duḥkhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā

12,217.033a dauṣkuleyas tathā mūḍho durjātaḥ śakra dṛśyate

12,217.033c sukhaṃ jīvan sahāmātyo bhavitavyaṃ hi tat tathā

12,217.034a kalyāṇī rūpasaṃpannā durbhagā śakra dṛśyate

12,217.034c alakṣaṇā virūpā ca subhagā śakra dṛśyate

12,217.035a naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam

12,217.035c yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam

12,217.036a na karma tava nānyeṣāṃ kuto mama śatakrato

12,217.036c ṛddhir vāpy atha vā narddhiḥ paryāyakṛtam eva tat

12,217.037a paśyāmi tvā virājantaṃ devarājam avasthitam

12,217.037c śrīmantaṃ dyutimantaṃ ca garjantaṃ ca mamopari

12,217.038a etac caivaṃ na cet kālo mām ākramya sthito bhavet

12,217.038c pātayeyam ahaṃ tvādya savajram api muṣṭinā

12,217.039a na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ

12,217.039c kālaḥ sthāpayate sarvaṃ kālaḥ pacati vai tathā

12,217.040a māṃ ced abhyāgataḥ kālo dānaveśvaram ūrjitam

12,217.040c garjantaṃ pratapantaṃ ca kam anyaṃ nāgamiṣyati

12,217.041a dvādaśānāṃ hi bhavatām ādityānāṃ mahātmanām

12,217.041c tejāṃsy ekena sarveṣāṃ devarāja hṛtāni me

12,217.042a aham evodvahāmy āpo visṛjāmi ca vāsava

12,217.042c tapāmi caiva trailokyaṃ vidyotāmy aham eva ca

12,217.043a saṃrakṣāmi vilumpāmi dadāmy aham athādade

12,217.043c saṃyacchāmi niyacchāmi lokeṣu prabhur īśvaraḥ

12,217.044a tad adya vinivṛttaṃ me prabhutvam amarādhipa

12,217.044c kālasainyāvagāḍhasya sarvaṃ na pratibhāti me

12,217.045a nāhaṃ kartā na caiva tvaṃ nānyaḥ kartā śacīpate

12,217.045c paryāyeṇa hi bhujyante lokāḥ śakra yadṛcchayā

12,217.046a māsārdhamāsaveśmānam ahorātrābhisaṃvṛtam

12,217.046c ṛtudvāraṃ varṣamukham āhur vedavido janāḥ

12,217.047a āhuḥ sarvam idaṃ cintyaṃ janāḥ ke cin manīṣayā

12,217.047b*0642_01 anityaṃ pañcavarṣāṇi ṣaṣṭho dṛśyati dehinām

12,217.047c asyāḥ pañcaiva cintāyāḥ paryeṣyāmi ca pañcadhā

12,217.047d*0643_01 tatas tāni na paśyāmi kāle tam api vṛtrahan

12,217.048a gambhīraṃ gahanaṃ brahma mahat toyārṇavaṃ yathā

12,217.048c anādinidhanaṃ cāhur akṣaraṃ param eva ca

12,217.049a sattveṣu liṅgam āveśya naliṅgam api tat svayam

12,217.049c manyante dhruvam evainaṃ ye narās tattvadarśinaḥ

12,217.050a bhūtānāṃ tu viparyāsaṃ manyate gatavān iti

12,217.050c na hy etāvad bhaved gamyaṃ na yasmāt prakṛteḥ paraḥ

12,217.051a gatiṃ hi sarvabhūtānām agatvā kva gamiṣyasi

12,217.051c yo dhāvatā na hātavyas tiṣṭhann api na hīyate

12,217.051e tam indriyāṇi sarvāṇi nānupaśyanti pañcadhā

12,217.052a āhuś cainaṃ ke cid agniṃ ke cid āhuḥ prajāpatim

12,217.052c ṛtumāsārdhamāsāṃś ca divasāṃs tu kṣaṇāṃs tathā

12,217.053a pūrvāhṇam aparāhṇaṃ ca madhyāhnam api cāpare

12,217.053c muhūrtam api caivāhur ekaṃ santam anekadhā

12,217.053e taṃ kālam avajānīhi yasya sarvam idaṃ vaśe

12,217.054a bahūnīndrasahasrāṇi samatītāni vāsava

12,217.054c balavīryopapannāni yathaiva tvaṃ śacīpate

12,217.055a tvām apy atibalaṃ śakraṃ devarājaṃ balotkaṭam

12,217.055c prāpte kāle mahāvīryaḥ kālaḥ saṃśamayiṣyati

12,217.056a ya idaṃ sarvam ādatte tasmāc chakra sthiro bhava

12,217.056c mayā tvayā ca pūrvaiś ca na sa śakyo 'tivartitum

12,217.057a yām etāṃ prāpya jānīṣe rājaśriyam anuttamām

12,217.057c sthitā mayīti tan mithyā naiṣā hy ekatra tiṣṭhati

12,217.058a sthitā hīndrasahasreṣu tvad viśiṣṭatameṣv iyam

12,217.058c māṃ ca lolā parityajya tvām agād vibudhādhipa

12,217.059a maivaṃ śakra punaḥ kārṣīḥ śānto bhavitum arhasi

12,217.059c tvām apy evaṃgataṃ tyaktvā kṣipram anyaṃ gamiṣyati

12,217.059d*0644_01 kālena coditā śakra mā te garvaḥ śatakrato

12,217.059d*0644_02 kṣamasva kālayogaṃ tam āgataṃ viddhi devapa

12,217.059d*0644_03 nirlajjaś caiva kasmāt tvaṃ devarāja vikatthase

12,217.059d*0644_04 sarvāsurāṇām adhipaḥ sarvadevabhayaṃkaraḥ

12,217.059d*0644_05 jitavān brahmaṇo lokaṃ ko vidyād āgataṃ gatim

12,218.001 bhīṣma uvāca

12,218.001a śatakratur athāpaśyad baler dīptāṃ mahātmanaḥ

12,218.001c svarūpiṇīṃ śarīrād dhi tadā niṣkrāmatīṃ śriyam

12,218.002a tāṃ dīptāṃ prabhayā dṛṣṭvā bhagavān pākaśāsanaḥ

12,218.002c vismayotphullanayano baliṃ papraccha vāsavaḥ

12,218.003a bale keyam apakrāntā rocamānā śikhaṇḍinī

12,218.003c tvattaḥ sthitā sakeyūrā dīpyamānā svatejasā

12,218.004 balir uvāca

12,218.004a na hīmām āsurīṃ vedmi na daivīṃ na ca mānuṣīm

12,218.004c tvam evaināṃ pṛccha mā vā yatheṣṭaṃ kuru vāsava

12,218.005 śakra uvāca

12,218.005a kā tvaṃ baler apakrāntā rocamānā śikhaṇḍinī

12,218.005c ajānato mamācakṣva nāmadheyaṃ śucismite

12,218.006a kā tvaṃ tiṣṭhasi māyeva dīpyamānā svatejasā

12,218.006c hitvā daityeśvaraṃ subhru tan mamācakṣva tattvataḥ

12,218.007 śrīr uvāca

12,218.007a na mā virocano veda na mā vairocano baliḥ

12,218.007c āhur māṃ duḥsahety evaṃ vidhitseti ca māṃ viduḥ

12,218.008a bhūtir lakṣmīti mām āhuḥ śrīr ity evaṃ ca vāsava

12,218.008c tvaṃ māṃ śakra na jānīṣe sarve devā na māṃ viduḥ

12,218.009 śakra uvāca

12,218.009a kim idaṃ tvaṃ mama kṛte utāho balinaḥ kṛte

12,218.009b*0645_01 yad guṇeṣu ca lubdhāsi baler apanayas tu kaḥ

12,218.009c duḥsahe vijahāsy enaṃ cirasaṃvāsinī satī

12,218.010 śrīr uvāca

12,218.010a na dhātā na vidhātā māṃ vidadhāti kathaṃ cana

12,218.010c kālas tu śakra paryāyān mainaṃ śakrāvamanyathāḥ

12,218.011 śakra uvāca

12,218.011a kathaṃ tvayā balis tyaktaḥ kimarthaṃ vā śikhaṇḍini

12,218.011c kathaṃ ca māṃ na jahyās tvaṃ tan me brūhi śucismite

12,218.012 śrīr uvāca

12,218.012a satye sthitāsmi dāne ca vrate tapasi caiva hi

12,218.012c parākrame ca dharme ca parācīnas tato baliḥ

12,218.013a brahmaṇyo 'yaṃ sadā bhūtvā satyavādī jitendriyaḥ

12,218.013c abhyasūyad brāhmaṇān vai ucchiṣṭaś cāspṛśad ghṛtam

12,218.014a yajñaśīlaḥ purā bhūtvā mām eva yajatety ayam

12,218.014c provāca lokān mūḍhātmā kālenopanipīḍitaḥ

12,218.015a apākṛtā tataḥ śakra tvayi vatsyāmi vāsava

12,218.015c apramattena dhāryāsmi tapasā vikrameṇa ca

12,218.016 śakra uvāca

12,218.016a asti devamanuṣyeṣu sarvabhūteṣu vā pumān

12,218.016c yas tvām eko viṣahituṃ śaknuyāt kamalālaye

12,218.017 śrīr uvāca

12,218.017a naiva devo na gandharvo nāsuro na ca rākṣasaḥ

12,218.017c yo mām eko viṣahituṃ śaktaḥ kaś cit puraṃdara

12,218.018 śakra uvāca

12,218.018a tiṣṭhethā mayi nityaṃ tvaṃ yathā tad brūhi me śubhe

12,218.018c tat kariṣyāmi te vākyam ṛtaṃ tvaṃ vaktum arhasi

12,218.019 śrīr uvāca

12,218.019a sthāsyāmi nityaṃ devendra yathā tvayi nibodha tat

12,218.019c vidhinā vedadṛṣṭena caturdhā vibhajasva mām

12,218.020 śakra uvāca

12,218.020a ahaṃ vai tvā nidhāsyāmi yathāśakti yathābalam

12,218.020c na tu me 'tikramaḥ syād vai sadā lakṣmi tavāntike

12,218.021a bhūmir eva manuṣyeṣu dhāraṇī bhūtabhāvinī

12,218.021c sā te pādaṃ titikṣeta samarthā hīti me matiḥ

12,218.022 śrīr uvāca

12,218.022a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yaṃ bhūmau pratiṣṭhitaḥ

12,218.022c dvitīyaṃ śakra pādaṃ me tasmāt sunihitaṃ kuru

12,218.023 śakra uvāca

12,218.023a āpa eva manuṣyeṣu dravantyaḥ paricārikāḥ

12,218.023c tās te pādaṃ titikṣantām alam āpas titikṣitum

12,218.024 śrīr uvāca

12,218.024a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yam apsu pratiṣṭhitaḥ

12,218.024c tṛtīyaṃ śakra pādaṃ me tasmāt sunihitaṃ kuru

12,218.025 śakra uvāca

12,218.025a yasmin devāś ca yajñāś ca yasmin vedāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,218.025c tṛtīyaṃ pādam agnis te sudhṛtaṃ dhārayiṣyati

12,218.026 śrīr uvāca

12,218.026a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yam agnau pratiṣṭhitaḥ

12,218.026c caturthaṃ śakra pādaṃ me tasmāt sunihitaṃ kuru

12,218.027 śakra uvāca

12,218.027a ye vai santo manuṣyeṣu brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ

12,218.027c te te pādaṃ titikṣantām alaṃ santas titikṣitum

12,218.028 śrīr uvāca

12,218.028a eṣa me nihitaḥ pādo yo 'yaṃ satsu pratiṣṭhitaḥ

12,218.028c evaṃ vinihitāṃ śakra bhūteṣu paridhatsva mām

12,218.029 śakra uvāca

12,218.029*0646_01 bhūmiśuddhiṃ tataḥ kṛtvā adbhiḥ saṃtarpayanti ye

12,218.029*0646_02 bhūtāni ca yajanty agnau teṣāṃ tvam anapāyinī

12,218.029*0646_03 ye kriyābhiḥ suraktābhir hetuyuktāḥ samāhitāḥ

12,218.029*0646_04 jñānavanto vivatsāyāṃ labdhā mādyanti yoginaḥ

12,218.029a bhūtānām iha vai yas tvā mayā vinihitāṃ satīm

12,218.029c upahanyāt sa me dviṣyāt tathā śṛṇvantu me vacaḥ

12,218.030 bhīṣma uvāca

12,218.030*0647_01 tatheti coktvā sā bhraṣṭā sarvalokanamaskṛtā

12,218.030*0647_02 vāsavaṃ pālayām āsa sā devī kamalālayā

12,218.030a tatas tyaktaḥ śriyā rājā daityānāṃ balir abravīt

12,218.030c yāvat purastāt pratapet tāvad vai dakṣiṇāṃ diśam

12,218.031a paścimāṃ tāvad evāpi tathodīcīṃ divākaraḥ

12,218.031c tathā madhyaṃdine sūryo astam eti yadā tadā

12,218.031e punar devāsuraṃ yuddhaṃ bhāvi jetāsmi vas tadā

12,218.032a sarvāṃl lokān yadāditya ekasthas tāpayiṣyati

12,218.032c tadā devāsure yuddhe jetāhaṃ tvāṃ śatakrato

12,218.033 śakra uvāca

12,218.033a brahmaṇāsmi samādiṣṭo na hantavyo bhavān iti

12,218.033c tena te 'haṃ bale vajraṃ na vimuñcāmi mūrdhani

12,218.034a yatheṣṭaṃ gaccha daityendra svasti te 'stu mahāsura

12,218.034c ādityo nāvatapitā kadā cin madhyataḥ sthitaḥ

12,218.035a sthāpito hy asya samayaḥ pūrvam eva svayaṃbhuvā

12,218.035c ajasraṃ pariyāty eṣa satyenāvatapan prajāḥ

12,218.036a ayanaṃ tasya ṣaṇmāsā uttaraṃ dakṣiṇaṃ tathā

12,218.036c yena saṃyāti lokeṣu śītoṣṇe visṛjan raviḥ

12,218.037 bhīṣma uvāca

12,218.037a evam uktas tu daityendro balir indreṇa bhārata

12,218.037c jagāma dakṣiṇām āśām udīcīṃ tu puraṃdaraḥ

12,218.038a ity etad balinā gītam anahaṃkārasaṃjñitam

12,218.038c vākyaṃ śrutvā sahasrākṣaḥ kham evāruruhe tadā

12,219.001 bhīṣma uvāca

12,219.001*0648_00 yudhiṣṭhira uvāca

12,219.001*0648_01 vyasaneṣu nimagnasya kiṃ śreyas tad bravīhi me

12,219.001*0648_02 bhūya eva mahābāho sthityarthaṃ taṃ bravīhi me

12,219.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,219.001c śatakratoś ca saṃvādaṃ namuceś ca yudhiṣṭhira

12,219.002a śriyā vihīnam āsīnam akṣobhyam iva sāgaram

12,219.002c bhavābhavajñaṃ bhūtānām ity uvāca puraṃdaraḥ

12,219.003a baddhaḥ pāśaiś cyutaḥ sthānād dviṣatāṃ vaśam āgataḥ

12,219.003c śriyā vihīno namuce śocasy āho na śocasi

12,219.004 namucir uvāca

12,219.004a anavāpyaṃ ca śokena śarīraṃ copatapyate

12,219.004c amitrāś ca prahṛṣyanti nāsti śoke sahāyatā

12,219.005a tasmāc chakra na śocāmi sarvaṃ hy evedam antavat

12,219.005c saṃtāpād bhraśyate rūpaṃ dharmaś caiva sureśvara

12,219.005c*0649_01 **** **** saṃtāpād bhraśyate śriyaḥ

12,219.005c*0649_02 saṃtāpād bhraśyate cāyur

12,219.006a vinīya khalu tad duḥkham āgataṃ vaimanasyajam

12,219.006c dhyātavyaṃ manasā hṛdyaṃ kalyāṇaṃ saṃvijānatā

12,219.007a yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ

12,219.007c tadaivāsya prasīdanti sarvārthā nātra saṃśayaḥ

12,219.008a ekaḥ śāstā na dvitīyo 'sti śāstā; garbhe śayānaṃ puruṣaṃ śāsti śāstā

12,219.008c tenānuśiṣṭaḥ pravaṇād ivodakaṃ; yathā niyukto 'smi tathā vahāmi

12,219.009a bhāvābhāvāv abhijānan garīyo; jānāmi śreyo na tu tat karomi

12,219.009c āśāḥ suśarmyāḥ suhṛdāṃ sukurvan; yathā niyukto 'smi tathā vahāmi

12,219.010a yathā yathāsya prāptavyaṃ prāpnoty eva tathā tathā

12,219.010c bhavitavyaṃ yathā yac ca bhavaty eva tathā tathā

12,219.011a yatra yatraiva saṃyuṅkte dhātā garbhaṃ punaḥ punaḥ

12,219.011c tatra tatraiva vasati na yatra svayam icchati

12,219.012a bhāvo yo 'yam anuprāpto bhavitavyam idaṃ mama

12,219.012c iti yasya sadā bhāvo na sa muhyet kadā cana

12,219.013a paryāyair hanyamānānām abhiyoktā na vidyate

12,219.013c duḥkham etat tu yad dveṣṭā kartāham iti manyate

12,219.014a ṛṣīṃś ca devāṃś ca mahāsurāṃś ca; traividyavṛddhāṃś ca vane munīṃś ca

12,219.014c kān nāpado nopanamanti loke; parāvarajñās tu na saṃbhramanti

12,219.015a na paṇḍitaḥ krudhyati nāpi sajjate; na cāpi saṃsīdati na prahṛṣyati

12,219.015c na cārthakṛcchravyasaneṣu śocati; sthitaḥ prakṛtyā himavān ivācalaḥ

12,219.016a yam arthasiddhiḥ paramā na harṣayet; tathaiva kāle vyasanaṃ na mohayet

12,219.016c sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca tathaiva madhyamaṃ; niṣevate yaḥ sa dhuraṃdharo naraḥ

12,219.017a yāṃ yām avasthāṃ puruṣo 'dhigacchet; tasyāṃ rametāparitapyamānaḥ

12,219.017c evaṃ pravṛddhaṃ praṇuden manojaṃ; saṃtāpam āyāsakaraṃ śarīrāt

12,219.018a tat sadaḥ sa pariṣatsabhāsadaḥ; prāpya yo na kurute sabhābhayam

12,219.018c dharmatattvam avagāhya buddhimān; yo 'bhyupaiti sa pumān dhuraṃdharaḥ

12,219.019a prājñasya karmāṇi duranvayāni; na vai prājño muhyati mohakāle

12,219.019c sthānāc cyutaś cen na mumoha gautamas; tāvat kṛcchrām āpadaṃ prāpya vṛddhaḥ

12,219.020a na mantrabalavīryeṇa prajñayā pauruṣeṇa vā

12,219.020b*0650_01 na śīlena na vṛttena tathā naivārthasaṃpadā

12,219.020c alabhyaṃ labhate martyas tatra kā paridevanā

12,219.021a yad evam anujātasya dhātāro vidadhuḥ purā

12,219.021c tad evānubhaviṣyāmi kiṃ me mṛtyuḥ kariṣyati

12,219.022a labdhavyāny eva labhate gantavyāny eva gacchati

12,219.022c prāptavyāny eva prāpnoti duḥkhāni ca sukhāni ca

12,219.023a etad viditvā kārtsnyena yo na muhyati mānavaḥ

12,219.023c kuśalaḥ sukhaduḥkheṣu sa vai sarvadhaneśvaraḥ

12,220.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,220.001a magnasya vyasane kṛcchre kiṃ śreyaḥ puruṣasya hi

12,220.001c bandhunāśe mahīpāla rājyanāśe 'pi vā punaḥ

12,220.002a tvaṃ hi naḥ paramo vaktā loke 'smin bharatarṣabha

12,220.002c etad bhavantaṃ pṛcchāmi tan me vaktum ihārhasi

12,220.003 bhīṣma uvāca

12,220.003a putradāraiḥ sukhaiś caiva viyuktasya dhanena ca

12,220.003c magnasya vyasane kṛcchre dhṛtiḥ śreyaskarī nṛpa

12,220.004a dhairyeṇa yuktasya sataḥ śarīraṃ na viśīryate

12,220.004b*0651_01 viśokatā sukhaṃ dhatte dhatte cārogyam uttamam

12,220.004b*0652_01 vaśyā bhavanti dhairyeṇa na vā rājño na saṃśayaḥ

12,220.004b*0652_02 dhairyavāñ śriyam āpnoti dhairyād dharmo vivardhate

12,220.004c ārogyāc ca śarīrasya sa punar vindate śriyam

12,220.005a yasya rājño narās tāta sāttvikīṃ vṛttim āsthitāḥ

12,220.005c tasya sthairyaṃ ca dhairyaṃ ca vyavasāyaś ca karmasu

12,220.006a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,220.006c balivāsavasaṃvādaṃ punar eva yudhiṣṭhira

12,220.007a vṛtte devāsure yuddhe daityadānavasaṃkṣaye

12,220.007c viṣṇukrānteṣu lokeṣu devarāje śatakratau

12,220.008a ijyamāneṣu deveṣu cāturvarṇye vyavasthite

12,220.008c samṛdhyamāne trailokye prītiyukte svayaṃbhuvi

12,220.009a rudrair vasubhir ādityair aśvibhyām api carṣibhiḥ

12,220.009c gandharvair bhujagendraiś ca siddhaiś cānyair vṛtaḥ prabhuḥ

12,220.010a caturdantaṃ sudāntaṃ ca vāraṇendraṃ śriyā vṛtam

12,220.010c āruhyairāvataṃ śakras trailokyam anusaṃyayau

12,220.011a sa kadā cit samudrānte kasmiṃś cid girigahvare

12,220.011c baliṃ vairocaniṃ vajrī dadarśopasasarpa ca

12,220.012a tam airāvatamūrdhasthaṃ prekṣya devagaṇair vṛtam

12,220.012c surendram indraṃ daityendro na śuśoca na vivyathe

12,220.013a dṛṣṭvā tam avikārasthaṃ tiṣṭhantaṃ nirbhayaṃ balim

12,220.013c adhirūḍho dvipaśreṣṭham ity uvāca śatakratuḥ

12,220.014a daitya na vyathase śauryād atha vā vṛddhasevayā

12,220.014c tapasā bhāvitatvād vā sarvathaitat suduṣkaram

12,220.015a śatrubhir vaśam ānīto hīnaḥ sthānād anuttamāt

12,220.015c vairocane kim āśritya śocitavye na śocasi

12,220.016a śraiṣṭhyaṃ prāpya svajātīnāṃ bhuktvā bhogān anuttamān

12,220.016c hṛtasvabalarājyas tvaṃ brūhi kasmān na śocasi

12,220.017a īśvaro hi purā bhūtvā pitṛpaitāmahe pade

12,220.017c tat tvam adya hṛtaṃ dṛṣṭvā sapatnaiḥ kiṃ na śocasi

12,220.018a baddhaś ca vāruṇaiḥ pāśair vajreṇa ca samāhataḥ

12,220.018c hṛtadāro hṛtadhano brūhi kasmān na śocasi

12,220.019a bhraṣṭaśrīr vibhavabhraṣṭo yan na śocasi duṣkaram

12,220.019c trailokyarājyanāśe hi ko 'nyo jīvitum utsahet

12,220.020a etac cānyac ca paruṣaṃ bruvantaṃ paribhūya tam

12,220.020c śrutvā sukham asaṃbhrānto balir vairocano 'bravīt

12,220.021a nigṛhīte mayi bhṛśaṃ śakra kiṃ katthitena te

12,220.021c vajram udyamya tiṣṭhantaṃ paśyāmi tvāṃ puraṃdara

12,220.022a aśaktaḥ pūrvam āsīs tvaṃ kathaṃ cic chaktatāṃ gataḥ

12,220.022c kas tvad anya imā vācaḥ sukrūrā vaktum arhati

12,220.023a yas tu śatror vaśasthasya śakto 'pi kurute dayām

12,220.023c hastaprāptasya vīrasya taṃ caiva puruṣaṃ viduḥ

12,220.024a aniścayo hi yuddheṣu dvayor vivadamānayoḥ

12,220.024c ekaḥ prāpnoti vijayam ekaś caiva parābhavam

12,220.025a mā ca te bhūt svabhāvo 'yaṃ mayā daivatapuṃgava

12,220.025c īśvaraḥ sarvabhūtānāṃ vikrameṇa jito balāt

12,220.026a naitad asmatkṛtaṃ śakra naitac chakra tvayā kṛtam

12,220.026c yat tvam evaṃgato vajrin yad vāpy evaṃgatā vayam

12,220.027a aham āsaṃ yathādya tvaṃ bhavitā tvaṃ yathā vayam

12,220.027c māvamaṃsthā mayā karma duṣkṛtaṃ kṛtam ity uta

12,220.028a sukhaduḥkhe hi puruṣaḥ paryāyeṇādhigacchati

12,220.028c paryāyeṇāsi śakratvaṃ prāptaḥ śakra na karmaṇā

12,220.029a kālaḥ kāle nayati māṃ tvāṃ ca kālo nayaty ayam

12,220.029c tenāhaṃ tvaṃ yathā nādya tvaṃ cāpi na yathā vayam

12,220.030a na mātṛpitṛśuśrūṣā na ca daivatapūjanam

12,220.030c nānyo guṇasamācāraḥ puruṣasya sukhāvahaḥ

12,220.031a na vidyā na tapo dānaṃ na mitrāṇi na bāndhavāḥ

12,220.031c śaknuvanti paritrātuṃ naraṃ kālena pīḍitam

12,220.032a nāgāminam anarthaṃ hi pratighātaśatair api

12,220.032c śaknuvanti prativyoḍhum ṛte buddhibalān narāḥ

12,220.033a paryāyair hanyamānānāṃ paritrātā na vidyate

12,220.033c idaṃ tu duḥkhaṃ yac chakra kartāham iti manyate

12,220.034a yadi kartā bhavet kartā na kriyeta kadā cana

12,220.034c yasmāt tu kriyate kartā tasmāt kartāpy anīśvaraḥ

12,220.035a kālena tvāham ajayaṃ kālenāhaṃ jitas tvayā

12,220.035c gantā gatimatāṃ kālaḥ kālaḥ kalayati prajāḥ

12,220.036a indra prākṛtayā buddhyā pralapan nāvabudhyase

12,220.036c ke cit tvāṃ bahu manyante śraiṣṭhyaṃ prāptaṃ svakarmaṇā

12,220.037a katham asmadvidho nāma jānaṃl lokapravṛttayaḥ

12,220.037c kālenābhyāhataḥ śocen muhyed vāpy arthasaṃbhrame

12,220.038a nityaṃ kālaparītasya mama vā madvidhasya vā

12,220.038c buddhir vyasanam āsādya bhinnā naur iva sīdati

12,220.039a ahaṃ ca tvaṃ ca ye cānye bhaviṣyanti surādhipāḥ

12,220.039c te sarve śakra yāsyanti mārgam indraśatair gatam

12,220.040a tvām apy evaṃ sudurdharṣaṃ jvalantaṃ parayā śriyā

12,220.040c kāle pariṇate kālaḥ kālayiṣyati mām iva

12,220.041a bahūnīndrasahasrāṇi daiteyānāṃ yuge yuge

12,220.041c abhyatītāni kālena kālo hi duratikramaḥ

12,220.042a idaṃ tu labdhvā tvaṃ sthānam ātmānaṃ bahu manyase

12,220.042c sarvabhūtabhavaṃ devaṃ brahmāṇam iva śāśvatam

12,220.043a na cedam acalaṃ sthānam anantaṃ vāpi kasya cit

12,220.043c tvaṃ tu bāliśayā buddhyā mamedam iti manyase

12,220.044a aviśvāsye viśvasiṣi manyase cādhruvaṃ dhruvam

12,220.044b*0653_01 nityaṃ kālaparītātmā bhavaty evaṃ sureśvara

12,220.044c mameyam iti mohāt tvaṃ rājaśriyam abhīpsasi

12,220.045a neyaṃ tava na cāsmākaṃ na cānyeṣāṃ sthirā matā

12,220.045c atikramya bahūn anyāṃs tvayi tāvad iyaṃ sthitā

12,220.046a kaṃ cit kālam iyaṃ sthitvā tvayi vāsava cañcalā

12,220.046c gaur nipānam ivotsṛjya punar anyaṃ gamiṣyati

12,220.047a rājalokā hy atikrāntā yān na saṃkhyātum utsahe

12,220.047c tvatto bahutarāś cānye bhaviṣyanti puraṃdara

12,220.048a savṛkṣauṣadhiratneyaṃ sasaritparvatākarā

12,220.048c tān idānīṃ na paśyāmi yair bhukteyaṃ purā mahī

12,220.049a pṛthur ailo mayo bhaumo narakaḥ śambaras tathā

12,220.049c aśvagrīvaḥ pulomā ca svarbhānur amitadhvajaḥ

12,220.050a prahrādo namucir dakṣo vipracittir virocanaḥ

12,220.050c hrīniṣedhaḥ suhotraś ca bhūrihā puṣpavān vṛṣaḥ

12,220.051a satyeṣur ṛṣabho rāhuḥ kapilāśvo virūpakaḥ

12,220.051c bāṇaḥ kārtasvaro vahnir viśvadaṃṣṭro 'tha nairṛtaḥ

12,220.052a ritthāhutthau vīratāmrau varāhāśvo ruciḥ prabhuḥ

12,220.052c viśvajit pratiśauriś ca vṛṣāṇḍo viṣkaro madhuḥ

12,220.053a hiraṇyakaśipuś caiva kaiṭabhaś caiva dānavaḥ

12,220.053c daityāś ca kālakhañjāś ca sarve te nairṛtaiḥ saha

12,220.054a ete cānye ca bahavaḥ pūrve pūrvatarāś ca ye

12,220.054c daityendrā dānavendrāś ca yāṃś cānyān anuśuśruma

12,220.055a bahavaḥ pūrvadaityendrāḥ saṃtyajya pṛthivīṃ gatāḥ

12,220.055c kālenābhyāhatāḥ sarve kālo hi balavattaraḥ

12,220.056a sarvaiḥ kratuśatair iṣṭaṃ na tvam ekaḥ śatakratuḥ

12,220.056c sarve dharmaparāś cāsan sarve satatasatriṇaḥ

12,220.057a antarikṣacarāḥ sarve sarve 'bhimukhayodhinaḥ

12,220.057c sarve saṃhananopetāḥ sarve parighabāhavaḥ

12,220.058a sarve māyāśatadharāḥ sarve te kāmacāriṇaḥ

12,220.058c sarve samaram āsādya na śrūyante parājitāḥ

12,220.059a sarve satyavrataparāḥ sarve kāmavihāriṇaḥ

12,220.059c sarve vedavrataparāḥ sarve cāsan bahuśrutāḥ

12,220.060a sarve saṃhatam aiśvaryam īśvarāḥ pratipedire

12,220.060c na caiśvaryamadas teṣāṃ bhūtapūrvo mahātmanām

12,220.061a sarve yathārthadātāraḥ sarve vigatamatsarāḥ

12,220.061c sarve sarveṣu bhūteṣu yathāvat pratipedire

12,220.062a sarve dākṣāyaṇīputrāḥ prājāpatyā mahābalāḥ

12,220.062c jvalantaḥ pratapantaś ca kālena pratisaṃhṛtāḥ

12,220.063a tvaṃ caivemāṃ yadā bhuktvā pṛthivīṃ tyakṣyase punaḥ

12,220.063c na śakṣyasi tadā śakra niyantuṃ śokam ātmanaḥ

12,220.064a muñcecchāṃ kāmabhogeṣu muñcemaṃ śrībhavaṃ madam

12,220.064c evaṃ svarājyanāśe tvaṃ śokaṃ saṃprasahiṣyasi

12,220.065a śokakāle śuco mā tvaṃ harṣakāle ca mā hṛṣaḥ

12,220.065c atītānāgate hitvā pratyutpannena vartaya

12,220.066a māṃ ced abhyāgataḥ kālaḥ sadāyuktam atandritam

12,220.066c kṣamasva nacirād indra tvām apy upagamiṣyati

12,220.067a trāsayann iva devendra vāgbhis takṣasi mām iha

12,220.067c saṃyate mayi nūnaṃ tvam ātmānaṃ bahu manyase

12,220.068a kālaḥ prathamam āyān māṃ paścāt tvām anudhāvati

12,220.068c tena garjasi devendra pūrvaṃ kālahate mayi

12,220.069a ko hi sthātum alaṃ loke kruddhasya mama saṃyuge

12,220.069c kālas tu balavān prāptas tena tiṣṭhasi vāsava

12,220.070a yat tad varṣasahasrāntaṃ pūrṇaṃ bhavitum arhati

12,220.070c yathā me sarvagātrāṇi nasvasthāni hataujasaḥ

12,220.071a aham aindrac cyutaḥ sthānāt tvam indraḥ prakṛto divi

12,220.071c sucitre jīvaloke 'sminn upāsyaḥ kālaparyayāt

12,220.072a kiṃ hi kṛtvā tvam indro 'dya kiṃ hi kṛtvā cyutā vayam

12,220.072c kālaḥ kartā vikartā ca sarvam anyad akāraṇam

12,220.073a nāśaṃ vināśam aiśvaryaṃ sukhaduḥkhe bhavābhavau

12,220.073c vidvān prāpyaivam atyarthaṃ na prahṛṣyen na ca vyathet

12,220.074a tvam eva hīndra vetthāsmān vedāhaṃ tvāṃ ca vāsava

12,220.074c vikatthase māṃ kiṃ baddhaṃ kālena nirapatrapa

12,220.075a tvam eva hi purā vettha yat tadā pauruṣaṃ mama

12,220.075c samareṣu ca vikrāntaṃ paryāptaṃ tan nidarśanam

12,220.076a ādityāś caiva rudrāś ca sādhyāś ca vasubhiḥ saha

12,220.076c mayā vinirjitāḥ sarve marutaś ca śacīpate

12,220.077a tvam eva śakra jānāsi devāsurasamāgame

12,220.077c sametā vibudhā bhagnās tarasā samare mayā

12,220.078a parvatāś cāsakṛt kṣiptāḥ savanāḥ savanaukasaḥ

12,220.078c saṭaṅkaśikharā ghorāḥ samare mūrdhni te mayā

12,220.079a kiṃ nu śakyaṃ mayā kartuṃ yat kālo duratikramaḥ

12,220.079c na hi tvāṃ notsahe hantuṃ savajram api muṣṭinā

12,220.080a na tu vikramakālo 'yaṃ kṣamākālo 'yam āgataḥ

12,220.080c tena tvā marṣaye śakra durmarṣaṇataras tvayā

12,220.081a tvaṃ mā pariṇate kāle parītaṃ kālavahninā

12,220.081c niyataṃ kālapāśena baddhaṃ śakra vikatthase

12,220.082a ayaṃ sa puruṣaḥ śyāmo lokasya duratikramaḥ

12,220.082c baddhvā tiṣṭhati māṃ raudraḥ paśuṃ raśanayā yathā

12,220.083a lābhālābhau sukhaṃ duḥkhaṃ kāmakrodhau bhavābhavau

12,220.083c vadho bandhaḥ pramokṣaś ca sarvaṃ kālena labhyate

12,220.084a nāhaṃ kartā na kartā tvaṃ kartā yas tu sadā prabhuḥ

12,220.084c so 'yaṃ pacati kālo māṃ vṛkṣe phalam ivāgatam

12,220.085a yāny eva puruṣaḥ kurvan sukhaiḥ kālena yujyate

12,220.085c punas tāny eva kurvāṇo duḥkhaiḥ kālena yujyate

12,220.086a na ca kālena kālajñaḥ spṛṣṭaḥ śocitum arhati

12,220.086c tena śakra na śocāmi nāsti śoke sahāyatā

12,220.087a yadā hi śocatāṃ śoko vyasanaṃ nāpakarṣati

12,220.087c sāmarthyaṃ śocato nāsti nādya śocāmy ahaṃ tataḥ

12,220.088a evam uktaḥ sahasrākṣo bhagavān pākaśāsanaḥ

12,220.088c pratisaṃhṛtya saṃrambham ity uvāca śatakratuḥ

12,220.089a savajram udyataṃ bāhuṃ dṛṣṭvā pāśāṃś ca vāruṇān

12,220.089c kasyeha na vyathed buddhir mṛtyor api jighāṃsataḥ

12,220.090a sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī

12,220.090c bruvan na vyathase sa tvaṃ vākyaṃ satyaparākrama

12,220.091a ho hi viśvāsam artheṣu śarīre vā śarīrabhṛt

12,220.091c kartum utsahate loke dṛṣṭvā saṃprasthitaṃ jagat

12,220.092a aham apy evam evainaṃ lokaṃ jānāmy aśāśvatam

12,220.092c kālāgnāv āhitaṃ ghore guhye satatage 'kṣare

12,220.093a na cātra parihāro 'sti kālaspṛṣṭasya kasya cit

12,220.093c sūkṣmāṇāṃ mahatāṃ caiva bhūtānāṃ paripacyatām

12,220.094a anīśasyāpramattasya bhūtāni pacataḥ sadā

12,220.094c anivṛttasya kālasya kṣayaṃ prāpto na mucyate

12,220.095a apramattaḥ pramatteṣu kālo jāgarti dehiṣu

12,220.095c prayatnenāpy atikrānto dṛṣṭapūrvo na kena cit

12,220.096a purāṇaḥ śāśvato dharmaḥ sarvaprāṇabhṛtāṃ samaḥ

12,220.096c kālo na parihāryaś ca na cāsyāsti vyatikramaḥ

12,220.097a ahorātrāṃś ca māsāṃś ca kṣaṇān kāṣṭhāḥ kalā lavān

12,220.097c saṃpiṇḍayati naḥ kālo vṛddhiṃ vārdhuṣiko yathā

12,220.098a idam adya kariṣyāmi śvaḥ kartāsmīti vādinam

12,220.098c kālo harati saṃprāpto nadīvega ivoḍupam

12,220.099a idānīṃ tāvad evāsau mayā dṛṣṭaḥ kathaṃ mṛtaḥ

12,220.099c iti kālena hriyatāṃ pralāpaḥ śrūyate nṛṇām

12,220.100a naśyanty arthās tathā bhogāḥ sthānam aiśvaryam eva ca

12,220.100c anityam adhruvaṃ sarvaṃ vyavasāyo hi duṣkaraḥ

12,220.100d*0654_01 jīvitaṃ jīvalokasya kālenāgamya nīyate

12,220.100d*0655_01 ahaṃ sukhīti nityaṃ ca manasāpi na cintayet

12,220.100e ucchrāyā vinipātāntā bhāvo 'bhāvastha eva ca

12,220.101a sā te na vyathate buddhir acalā tattvadarśinī

12,220.101c aham āsaṃ purā ceti manasāpi na budhyase

12,220.102a kālenākramya loke 'smin pacyamāne balīyasā

12,220.102c ajyeṣṭham akaniṣṭhaṃ ca kṣipyamāṇo na budhyase

12,220.103a īrṣyābhimānalobheṣu kāmakrodhabhayeṣu ca

12,220.103c spṛhāmohābhimāneṣu lokaḥ sakto vimuhyati

12,220.104a bhavāṃs tu bhāvatattvajño vidvāñ jñānataponvitaḥ

12,220.104c kālaṃ paśyati suvyaktaṃ pāṇāv āmalakaṃ yathā

12,220.105a kālacāritratattvajñaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ

12,220.105c vairocane kṛtātmāsi spṛhaṇīyo vijānatām

12,220.106a sarvaloko hy ayaṃ manye buddhyā parigatas tvayā

12,220.106c viharan sarvatomukto na kva cit pariṣajjase

12,220.107a rajaś ca hi tamaś ca tvā spṛśato na jitendriyam

12,220.107c niṣprītiṃ naṣṭasaṃtāpaṃ tvam ātmānam upāsase

12,220.108a suhṛdaṃ sarvabhūtānāṃ nirvairaṃ śāntamānasam

12,220.108c dṛṣṭvā tvāṃ mama saṃjātā tvayy anukrośinī matiḥ

12,220.109a nāham etādṛśaṃ buddhaṃ hantum icchāmi bandhane

12,220.109c ānṛśaṃsyaṃ paro dharmo anukrośas tathā tvayi

12,220.110a mokṣyante vāruṇāḥ pāśās taveme kālaparyayāt

12,220.110c prajānām apacāreṇa svasti te 'stu mahāsura

12,220.111a yadā śvaśrūṃ snuṣā vṛddhāṃ paricāreṇa yokṣyate

12,220.111c putraś ca pitaraṃ mohāt preṣayiṣyati karmasu

12,220.112a brāhmaṇaiḥ kārayiṣyanti vṛṣalāḥ pādadhāvanam

12,220.112c śūdrāś ca brāhmaṇīṃ bhāryām upayāsyanti nirbhayāḥ

12,220.112d*0656_01 brāhmaṇāś cāpi śūdrāś ca bhogārthe kalpayanty uta

12,220.113a viyoniṣu ca bījāni mokṣyante puruṣā yadā

12,220.113c saṃkaraṃ kāṃsyabhāṇḍaiś ca baliṃ cāpi kupātrakaiḥ

12,220.114a cāturvarṇyaṃ yadā kṛtsnam unmaryādaṃ bhaviṣyati

12,220.114c ekaikas te tadā pāśaḥ kramaśaḥ pratimokṣyate

12,220.115a asmattas te bhayaṃ nāsti samayaṃ pratipālaya

12,220.115c sukhī bhava nirābādhaḥ svasthacetā nirāmayaḥ

12,220.116a tam evam uktvā bhagavāñ śatakratuḥ; pratiprayāto gajarājavāhanaḥ

12,220.116c vijitya sarvān asurān surādhipo; nananda harṣeṇa babhūva caikarāṭ

12,220.117a maharṣayas tuṣṭuvur añjasā ca taṃ; vṛṣākapiṃ sarvacarācareśvaram

12,220.117c himāpaho havyam udāvahaṃs tvaraṃs; tathāmṛtaṃ cārpitam īśvarāya ha

12,220.118a dvijottamaiḥ sarvagatair abhiṣṭuto; vidīptatejā gatamanyur īśvaraḥ

12,220.118c praśāntacetā muditaḥ svam ālayaṃ; triviṣṭapaṃ prāpya mumoda vāsavaḥ

12,221.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,221.001a pūrvarūpāṇi me rājan puruṣasya bhaviṣyataḥ

12,221.001c parābhaviṣyataś caiva tvaṃ me brūhi pitāmaha

12,221.002 bhīṣma uvāca

12,221.002a mana eva manuṣyasya pūrvarūpāṇi śaṃsati

12,221.002c bhaviṣyataś ca bhadraṃ te tathaiva nabhaviṣyataḥ

12,221.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,221.003c śriyā śakrasya saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,221.004a mahatas tapaso vyuṣṭyā paśyaṃl lokau parāvarau

12,221.004c sāmānyam ṛṣibhir gatvā brahmalokanivāsibhiḥ

12,221.005a brahmaivāmitadīptaujāḥ śāntapāpmā mahātapāḥ

12,221.005c vicacāra yathākāmaṃ triṣu lokeṣu nāradaḥ

12,221.006a kadā cit prātar utthāya pispṛkṣuḥ salilaṃ śuci

12,221.006c dhruvadvārabhavāṃ gaṅgāṃ jagāmāvatatāra ca

12,221.006d*0657_01 merupādodbhavāṃ gaṅgāṃ nārāyaṇapadacyutām

12,221.006d*0657_02 sa vīkṣamāṇo hṛṣṭātmā taṃ deśam abhijagmivān

12,221.006d*0657_03 yaṃ * devajavā[?nā]kīrṇaṃ sūkṣmakāñcanavālukam

12,221.006d*0657_04 gaṅgādvīpaṃ samāsādya nānāvṛkṣair alaṃkṛtam

12,221.006d*0657_05 sālatālāśvakarṇānāṃ candanānāṃ ca rājibhiḥ

12,221.006d*0657_06 maṇḍitaṃ vividhaiḥ puṣpair haṃsakāraṇḍavāyutam

12,221.006d*0657_07 nadīpulinam āsādya snātvā saṃtarpya devatāḥ

12,221.006d*0657_08 jajāpa japyaṃ dharmātmā tanmayatvena bhāsvatā

12,221.007a sahasranayanaś cāpi vajrī śambarapākahā

12,221.007c tasyā devarṣijuṣṭāyās tīram abhyājagāma ha

12,221.008a tāv āplutya yatātmānau kṛtajapyau samāsatuḥ

12,221.008c nadyāḥ pulinam āsādya sūkṣmakāñcanavālukam

12,221.009a puṇyakarmabhir ākhyātā devarṣikathitāḥ kathāḥ

12,221.009c cakratus tau kathāśīlau śucisaṃhṛṣṭamānasau

12,221.009e pūrvavṛttavyapetāni kathayantau samāhitau

12,221.010a atha bhāskaram udyantaṃ raśmijālapuraskṛtam

12,221.010c pūrṇamaṇḍalam ālokya tāv utthāyopatasthatuḥ

12,221.010d*0658_01 vivikte puṇyadeśe tu ramamāṇau mudā yutau

12,221.010d*0658_02 dadṛśāte 'ntarikṣe tau sūryasyodayanaṃ prati

12,221.010d*0658_03 jyotir jvālasamākīrṇaṃ jyotiṣāṃ gaṇamaṇḍitam

12,221.011a abhitas tūdayantaṃ tam arkam arkam ivāparam

12,221.011c ākāśe dadṛśe jyotir udyatārciḥsamaprabham

12,221.011d*0659_01 arkasya tejasā tulyaṃ tad bhāskarasamaprabham

12,221.012a tayoḥ samīpaṃ saṃprāptaṃ pratyadṛśyata bhārata

12,221.012c tat suparṇārkacaritam āsthitaṃ vaiṣṇavaṃ padam

12,221.012e bhābhir apratimaṃ bhāti trailokyam avabhāsayat

12,221.012f*0660_01 taṃ dṛṣṭvā tau tu vikrāntau prāñjalī samupasthitau

12,221.012f*0660_02 kramāt saṃprekṣyamāṇau tau vimānaṃ divyam adbhutam

12,221.012f*0660_03 tasmiṃs tadā satīṃ kāntāṃ lokakāntāṃ parāṃ śubhām

12,221.012f*0660_04 dhātrīṃ lokasya ramaṇīṃ lokamātaram acyutām

12,221.013a divyābhirūpaśobhābhir apsarobhiḥ puraskṛtām

12,221.013c bṛhatīm aṃśumatprakhyāṃ bṛhadbhānor ivārciṣam

12,221.014a nakṣatrakalpābharaṇāṃ tārābhaktisamasrajam

12,221.014c śriyaṃ dadṛśatuḥ padmāṃ sākṣāt padmatalasthitām

12,221.015a sāvaruhya vimānāgrād aṅganānām anuttamā

12,221.015c abhyagacchat trilokeśaṃ śakraṃ carṣiṃ ca nāradam

12,221.016a nāradānugataḥ sākṣān maghavāṃs tām upāgamat

12,221.016c kṛtāñjalipuṭo devīṃ nivedyātmānam ātmanā

12,221.017a cakre cānupamāṃ pūjāṃ tasyāś cāpi sa sarvavit

12,221.017c devarājaḥ śriyaṃ rājan vākyaṃ cedam uvāca ha

12,221.018a kā tvaṃ kena ca kāryeṇa saṃprāptā cāruhāsini

12,221.018c kutaś cāgamyate subhru gantavyaṃ kva ca te śubhe

12,221.019 śrīr uvāca

12,221.019a puṇyeṣu triṣu lokeṣu sarve sthāvarajaṅgamāḥ

12,221.019c mamātmabhāvam icchanto yatante paramātmanā

12,221.020a sāhaṃ vai paṅkaje jātā sūryaraśmivibodhite

12,221.020c bhūtyarthaṃ sarvabhūtānāṃ padmā śrīḥ padmamālinī

12,221.021a ahaṃ lakṣmīr ahaṃ bhūtiḥ śrīś cāhaṃ balasūdana

12,221.021c ahaṃ śraddhā ca medhā ca sannatir vijitiḥ sthitiḥ

12,221.022a ahaṃ dhṛtir ahaṃ siddhir ahaṃ tviḍ bhūtir eva ca

12,221.022c ahaṃ svāhā svadhā caiva saṃstutir niyatiḥ kṛtiḥ

12,221.023a rājñāṃ vijayamānānāṃ senāgreṣu dhvajeṣu ca

12,221.023c nivāse dharmaśīlānāṃ viṣayeṣu pureṣu ca

12,221.024a jitakāśini śūre ca saṃgrāmeṣv anivartini

12,221.024c nivasāmi manuṣyendre sadaiva balasūdana

12,221.025a dharmanitye mahābuddhau brahmaṇye satyavādini

12,221.025c praśrite dānaśīle ca sadaiva nivasāmy aham

12,221.025d*0661_01 ahiṃsānirate nityaṃ satyavākye yatendriye

12,221.026a asureṣv avasaṃ pūrvaṃ satyadharmanibandhanā

12,221.026c viparītāṃs tu tān buddhvā tvayi vāsam arocayam

12,221.027 śakra uvāca

12,221.027a kathaṃvṛtteṣu daityeṣu tvam avātsīr varānane

12,221.027c dṛṣṭvā ca kim ihāgās tvaṃ hitvā daiteyadānavān

12,221.028 śrīr uvāca

12,221.028a svadharmam anutiṣṭhatsu dhairyād acaliteṣu ca

12,221.028c svargamārgābhirāmeṣu sattveṣu niratā hy aham

12,221.029a dānādhyayanayajñejyā gurudaivatapūjanam

12,221.029c viprāṇām atithīnāṃ ca teṣāṃ nityam avartata

12,221.030a susaṃmṛṣṭagṛhāś cāsañ jitastrīkā hutāgnayaḥ

12,221.030c guruśuśrūṣavo dāntā brahmaṇyāḥ satyavādinaḥ

12,221.031a śraddadhānā jitakrodhā dānaśīlānasūyakāḥ

12,221.031c bhṛtaputrā bhṛtāmātyā bhṛtadārā hy anīrṣavaḥ

12,221.032a amarṣaṇā na cānyonyaṃ spṛhayanti kadā cana

12,221.032c na ca jātūpatapyante dhīrāḥ parasamṛddhibhiḥ

12,221.033a dātāraḥ saṃgṛhītāra āryāḥ karuṇavedinaḥ

12,221.033c mahāprasādā ṛjavo dṛḍhabhaktā jitendriyāḥ

12,221.034a saṃtuṣṭabhṛtyasacivāḥ kṛtajñāḥ priyavādinaḥ

12,221.034c yathārthamānārthakarā hrīniṣedhā yatavratāḥ

12,221.035a nityaṃ parvasu susnātāḥ svanuliptāḥ svalaṃkṛtāḥ

12,221.035c upavāsatapaḥśīlāḥ pratītā brahmavādinaḥ

12,221.036a nainān abhyudiyāt sūryo na cāpy āsan prageniśāḥ

12,221.036c rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam eva vyavarjayan

12,221.037a kālyaṃ ghṛtaṃ cānvavekṣan prayatā brahmacāriṇaḥ

12,221.037c maṅgalān api cāpaśyan brāhmaṇāṃś cāpy apūjayan

12,221.038a sadā hi dadatāṃ dharmaḥ sadā cāpratigṛhṇatām

12,221.038c ardhaṃ ca rātryāḥ svapatāṃ divā cāsvapatāṃ tathā

12,221.039a kṛpaṇānāthavṛddhānāṃ durbalāturayoṣitām

12,221.039c dāyaṃ ca saṃvibhāgaṃ ca nityam evānumodatām

12,221.039d*0662_01 kālo yātaḥ sukhe caiva dharmamārge ca vartatām

12,221.040a viṣaṇṇaṃ trastam udvignaṃ bhayārtaṃ vyādhipīḍitam

12,221.040c hṛtasvaṃ vyasanārtaṃ ca nityam āśvāsayanti te

12,221.041a dharmam evānvavartanta na hiṃsanti parasparam

12,221.041c anukūlāś ca kāryeṣu guruvṛddhopasevinaḥ

12,221.042a pitṛdevātithīṃś caiva yathāvat te 'bhyapūjayan

12,221.042c avaśeṣāṇi cāśnanti nityaṃ satyataporatāḥ

12,221.043a naike 'śnanti susaṃpannaṃ na gacchanti parastriyam

12,221.043c sarvabhūteṣv avartanta yathātmani dayāṃ prati

12,221.044a naivākāśe na paśuṣu nāyonau na ca parvasu

12,221.044c indriyasya visargaṃ te 'rocayanta kadā cana

12,221.045a nityaṃ dānaṃ tathā dākṣyam ārjavaṃ caiva nityadā

12,221.045c utsāhaś cānahaṃkāraḥ paramaṃ sauhṛdaṃ kṣamā

12,221.046a satyaṃ dānaṃ tapaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā

12,221.046c mitreṣu cānabhidrohaḥ sarvaṃ teṣv abhavat prabho

12,221.047a nidrā tandrīr asaṃprītir asūyā cānavekṣitā

12,221.047c aratiś ca viṣādaś ca na spṛhā cāviśanta tān

12,221.048a sāham evaṃguṇeṣv eva dānaveṣv avasaṃ purā

12,221.048c prajāsargam upādāya naikaṃ yugaviparyayam

12,221.049a tataḥ kālaviparyāse teṣāṃ guṇaviparyayāt

12,221.049c apaśyaṃ vigataṃ dharmaṃ kāmakrodhavaśātmanām

12,221.050a sabhāsadāṃ te vṛddhānāṃ satyāḥ kathayatāṃ kathāḥ

12,221.050c prāhasann abhyasūyaṃś ca sarvavṛddhān guṇāvarāḥ

12,221.051a yūnaḥ sahasamāsīnān vṛddhān abhigatān sataḥ

12,221.051c nābhyutthānābhivādābhyāṃ yathāpūrvam apūjayan

12,221.052a vartayanty eva pitari putrāḥ prabhavatā ''tmanaḥ

12,221.052c amitrabhṛtyatāṃ prāpya khyāpayanto 'napatrapāḥ

12,221.053a tathā dharmād apetena karmaṇā garhitena ye

12,221.053c mahataḥ prāpnuvanty arthāṃs teṣv eṣām abhavat spṛhā

12,221.054a ucchaiś cāpy avadan rātrau nīcais tatrāgnir ajvalat

12,221.054c putrāḥ pitṝn abhyavadan bhāryāś cābhyavadan patīn

12,221.055a mātaraṃ pitaraṃ vṛddham ācāryam atithiṃ gurum

12,221.055c guruvan nābhyanandanta kumārān nānvapālayan

12,221.056a bhikṣāṃ balim adattvā ca svayam annāni bhuñjate

12,221.056c aniṣṭvā saṃvibhajyātha pitṛdevātithīn gurūn

12,221.057a na śaucam anurudhyanta teṣāṃ sūdajanās tathā

12,221.057c manasā karmaṇā vācā bhaktam āsīd anāvṛtam

12,221.057d@022_0001 bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ bhaktāny aśnanti mohitāḥ

12,221.057d@022_0002 eko dāso bhavet teṣāṃ teṣāṃ dāsīdvayaṃ tathā

12,221.057d@022_0003 trigavā dānavāḥ ke cic caturojās tathāpare

12,221.057d@022_0004 ṣaḍaśvāḥ saptamātaṅgāḥ pañcamāhiṣikāḥ pare

12,221.057d@022_0005 rātrau dadhi ca saktūṃś ca nityam evāvivarjitā

12,221.057d@022_0006 antardaśāhe cāśnanti gavāṃ kṣīraṃ vicetanāḥ

12,221.057d@022_0007 kramadohaṃ na kurvanti vatsastanyāni bhuñjate

12,221.057d@022_0008 anāthāṃ kṛpaṇāṃ bhāryāṃ ghnanti nityaṃ śapanti ca

12,221.057d@022_0009 śūdrānnapuṣṭā viprās tu nirlajjāś ca bhavanty uta

12,221.057d@022_0010 saṃkīrṇāni ca dhānyāni nātyavekṣat kuṭumbinī

12,221.057d@022_0011 mārjārakukkuṭaśvānaiḥ krīḍāṃ kurvanti mānavāḥ

12,221.057d@022_0012 gṛhe kaṇṭakino vṛkṣās tathā niṣpāva[?ṣparṇa]vallarī

12,221.057d@022_0013 yajñiyāś ca tathā vṛścyās teṣām āsan durātmanām

12,221.057d@022_0014 kūpasnānaratā nityaṃ parvamaithunagāminaḥ

12,221.057d@022_0015 tilān aśnanti rātrau ca tailābhyaktāś ca śerate

12,221.057d@022_0016 vibhītakakarañjānāṃ chāyāmūlanivāsinaḥ

12,221.057d@022_0017 karavīraṃ ca te puṣpaṃ dhārayanti ca mohitāḥ

12,221.057d@022_0018 padmabījāni khādanti puṣpaṃ jighranti mohitāḥ

12,221.057d@022_0019 na bhokṣyanti tathā nityaṃ daityāḥ kālena mohitāḥ

12,221.057d@022_0020 nindanti stavanaṃ viṣṇos tasya nityadviṣo janāḥ

12,221.057d@022_0021 homadhūmo na tatrāsīd vedaghoṣas tathaiva ca

12,221.057d@022_0022 yajñāś ca na pravartante yathāpūrvaṃ gṛhe gṛhe

12,221.057d@022_0023 śiṣyācāryakramo nāsīt putrair ātmapituḥ pitā

12,221.057d@022_0024 viṣṇuṃ brahmaṇyadeveśaṃ hitvā pāṣaṇḍam āśritāḥ

12,221.057d@022_0025 havyakavyavihīnāś ca jñānādhyayanavarjitāḥ

12,221.057d@022_0026 devasvādānarucayo brahmasvarucayas tathā

12,221.057d@022_0027 stutimaṅgalahīnāni devasthānāni sarvaśaḥ

12,221.058a viprakīrṇāni dhānyāni kākamūṣakabhojanam

12,221.058c apāvṛtaṃ payo 'tiṣṭhad ucchiṣṭāś cāspṛśan ghṛtam

12,221.059a kuddālapāṭīpiṭakaṃ prakīrṇaṃ kāṃsyabhājanam

12,221.059c dravyopakaraṇaṃ sarvaṃ nānvavaikṣat kuṭumbinī

12,221.060a prākārāgāravidhvaṃsān na sma te pratikurvate

12,221.060b*0663_01 kṣudrāḥ saṃskārahīnāś ca nāryo hy udarapoṣaṇāḥ

12,221.060b*0663_02 śaucācāraparibhraṣṭā nirlajjā bhogavañcitāḥ

12,221.060b*0663_03 ubhābhyām eva pāṇibhyāṃ śiraḥkaṇḍūyanānvitāḥ

12,221.060b*0663_04 gṛhajālābhisaṃsthānā hy āsaṃs tatra striyaḥ punaḥ

12,221.060b*0663_05 śvaśrūśvaśurayor madhye bhartāraṃ kṛtakaṃ yathā

12,221.060b*0663_06 prekṣayanti ca nirlajjā nāryaḥ kulajalakṣaṇāḥ

12,221.060c nādriyante paśūn baddhvā yavasenodakena ca

12,221.061a bālānāṃ prekṣamāṇānāṃ svayaṃ bhakṣān abhakṣayan

12,221.061c tathā bhṛtyajanaṃ sarvaṃ paryaśnanti ca dānavāḥ

12,221.062a pāyasaṃ kṛsaraṃ māṃsam apūpān atha śaṣkulīḥ

12,221.062c apācayann ātmano 'rthe vṛthāmāṃsāny abhakṣayan

12,221.063a utsūryaśāyinaś cāsan sarve cāsan prageniśāḥ

12,221.063c avartan kalahāś cātra divārātraṃ gṛhe gṛhe

12,221.064a anāryāś cāryam āsīnaṃ paryupāsan na tatra ha

12,221.064c āśramasthān vikarmasthāḥ pradviṣanti parasparam

12,221.064e saṃkarāś cāpy avartanta na ca śaucam avartata

12,221.065a ye ca vedavido viprā vispaṣṭam anṛcaś ca ye

12,221.065c nirantaraviśeṣās te bahumānāvamānayoḥ

12,221.066a hāvam ābharaṇaṃ veṣaṃ gatiṃ sthitim avekṣitum

12,221.066c asevanta bhujiṣyā vai durjanācaritaṃ vidhim

12,221.067a striyaḥ puruṣaveṣeṇa puṃsaḥ strīveṣadhāriṇaḥ

12,221.067c krīḍārativihāreṣu parāṃ mudam avāpnuvan

12,221.068a prabhavadbhiḥ purā dāyān arhebhyaḥ pratipāditān

12,221.068c nābhyavartanta nāstikyād vartantaḥ saṃbhaveṣv api

12,221.069a mitreṇābhyarthitaṃ mitram arthe saṃśayite kva cit

12,221.069c vālakoṭyagramātreṇa svārthenāghnata tad vasu

12,221.070a parasvādānarucayo vipaṇyavyavahāriṇaḥ

12,221.070c adṛśyantāryavarṇeṣu śūdrāś cāpi tapodhanāḥ

12,221.071a adhīyante 'vratāḥ ke cid vṛthāvratam athāpare

12,221.071c aśuśrūṣur guroḥ śiṣyaḥ kaś cic chiṣyasakho guruḥ

12,221.072a pitā caiva janitrī ca śrāntau vṛttotsavāv iva

12,221.072c aprabhutve sthitau vṛddhāv annaṃ prārthayataḥ sutān

12,221.073a tatra vedavidaḥ prājñā gāmbhīrye sāgaropamāḥ

12,221.073c kṛṣyādiṣv abhavan saktā mūrkhāḥ śrāddhāny abhuñjata

12,221.074a prātaḥ prātaś ca supraśnaṃ kalpanaṃ preṣaṇakriyāḥ

12,221.074c śiṣyānuprahitās tasminn akurvan guravaś ca ha

12,221.075a śvaśrūśvaśurayor agre vadhūḥ preṣyān aśāsata

12,221.075c anvaśāsac ca bhartāraṃ samāhūyābhijalpatī

12,221.076a prayatnenāpi cārakṣac cittaṃ putrasya vai pitā

12,221.076c vyabhajaṃś cāpi saṃrambhād duḥkhavāsaṃ tathāvasan

12,221.077a agnidāhena corair vā rājabhir vā hṛtaṃ dhanam

12,221.077c dṛṣṭvā dveṣāt prāhasanta suhṛtsaṃbhāvitā hy api

12,221.078a kṛtaghnā nāstikāḥ pāpā gurudārābhimarśinaḥ

12,221.078c abhakṣyabhakṣaṇaratā nirmaryādā hatatviṣaḥ

12,221.078d*0664_01 śvaśurānugatāḥ sarve hy utsṛjya pitarau sutāḥ

12,221.078d*0664_02 svakarmaṇā ca jāto 'ham ity evaṃvādinas tathā

12,221.079a teṣv evamādīn ācārān ācaratsu viparyaye

12,221.079c nāhaṃ devendra vatsyāmi dānaveṣv iti me matiḥ

12,221.080a tāṃ māṃ svayam anuprāptām abhinanda śacīpate

12,221.080c tvayārcitāṃ māṃ deveśa purodhāsyanti devatāḥ

12,221.081a yatrāhaṃ tatra matkāntā madviśiṣṭā madarpaṇāḥ

12,221.081c sapta devyo mayāṣṭamyo vāsaṃ ceṣyanti me 'ṣṭadhā

12,221.082a āśā śraddhā dhṛtiḥ kāntir vijitiḥ sannatiḥ kṣamā

12,221.082c aṣṭamī vṛttir etāsāṃ purogā pākaśāsana

12,221.083a tāś cāhaṃ cāsurāṃs tyaktvā yuṣmadviṣayam āgatā

12,221.083c tridaśeṣu nivatsyāmo dharmaniṣṭhāntarātmasu

12,221.084 bhīṣma uvāca

12,221.084a ity uktavacanāṃ devīm atyarthaṃ tau nanandatuḥ

12,221.084c nāradaś ca trilokarṣir vṛtrahantā ca vāsavaḥ

12,221.085a tato 'nalasakho vāyuḥ pravavau devaveśmasu

12,221.085c iṣṭagandhaḥ sukhasparśaḥ sarvendriyasukhāvahaḥ

12,221.086a śucau cābhyarcite deśe tridaśāḥ prāyaśaḥ sthitāḥ

12,221.086c lakṣmyā sahitam āsīnaṃ maghavantaṃ didṛkṣavaḥ

12,221.087a tato divaṃ prāpya sahasralocanaḥ; śriyopapannaḥ suhṛdā surarṣiṇā

12,221.087c rathena haryaśvayujā surarṣabhaḥ; sadaḥ surāṇām abhisatkṛto yayau

12,221.088a atheṅgitaṃ vajradharasya nāradaḥ; śriyāś ca devyā manasā vicārayan

12,221.088c śriyai śaśaṃsāmaradṛṣṭapauruṣaḥ; śivena tatrāgamanaṃ maharddhimat

12,221.089a tato 'mṛtaṃ dyauḥ pravavarṣa bhāsvatī; pitāmahasyāyatane svayaṃbhuvaḥ

12,221.089c anāhatā dundubhayaś ca nedire; tathā prasannāś ca diśaś cakāśire

12,221.090a yathartu sasyeṣu vavarṣa vāsavo; na dharmamārgād vicacāla kaś cana

12,221.090c anekaratnākarabhūṣaṇā ca bhūḥ; sughoṣaghoṣā bhuvanaukasāṃ jaye

12,221.091a kriyābhirāmā manujā yaśasvino; babhuḥ śubhe puṇyakṛtāṃ pathi sthitāḥ

12,221.091c narāmarāḥ kiṃnarayakṣarākṣasāḥ; samṛddhimantaḥ sukhino yaśasvinaḥ

12,221.092a na jātv akāle kusumaṃ kutaḥ phalaṃ; papāta vṛkṣāt pavaneritād api

12,221.092c rasapradāḥ kāmadughāś ca dhenavo; na dāruṇā vāg vicacāra kasya cit

12,221.093a imāṃ saparyāṃ saha sarvakāmadaiḥ; śriyāś ca śakrapramukhaiś ca daivataiḥ

12,221.093c paṭhanti ye viprasadaḥ samāgame; samṛddhakāmāḥ śriyam āpnuvanti te

12,221.094a tvayā kurūṇāṃ vara yat pracoditaṃ; bhavābhavasyeha paraṃ nidarśanam

12,221.094c tad adya sarvaṃ parikīrtitaṃ mayā; parīkṣya tattvaṃ parigantum arhasi

12,221.094d@023_0001 saṃsmṛtya buddhīndriyagocarātigaṃ

12,221.094d@023_0002 svagocare sarvakṛtālayaṃ tam

12,221.094d@023_0003 hariṃ mahāpāpaharaṃ janās te

12,221.094d@023_0004 saṃsmṛtya saṃpūjya vidhūtapāpāḥ

12,221.094d@023_0005 yamaiś ca nityaṃ niyamaiś ca saṃyatās

12,221.094d@023_0006 tattvaṃ ca viṣṇoḥ paripaśyamānāḥ

12,221.094d@023_0007 devānusāreṇa vimuktiyogaṃ

12,221.094d@023_0008 te gāhamānāḥ param āpnuvanti

12,221.094d@023_0009 evaṃ rājendra satataṃ japahomaparāyaṇaḥ

12,221.094d@023_0010 vāsudevaparo nityaṃ jñānadhyānaparāyaṇaḥ

12,221.094d@023_0011 dānadharmaratir nityaṃ prajās tvaṃ paripālaya

12,221.094d@023_0012 vāsudevaparo nityaṃ jñānadhyānaparāyaṇān

12,221.094d@023_0013 viśeṣeṇārcayethās tvaṃ satataṃ paryupāssva ca

12,222.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,222.001a kiṃśīlaḥ kiṃsamācāraḥ kiṃvidyaḥ kiṃparāyaṇaḥ

12,222.001c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam

12,222.002 bhīṣma uvāca

12,222.002a mokṣadharmeṣu niyato laghvāhāro jitendriyaḥ

12,222.002c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam

12,222.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,222.003c jaigīṣavyasya saṃvādam asitasya ca bhārata

12,222.003d*0665_01 mahādevāntare vṛttaṃ devyāś caivāntare tathā

12,222.003d*0665_02 yathāvac chṛṇu rājendra jñānadaṃ pāpanāśanam

12,222.004a jaigīṣavyaṃ mahāprājñaṃ dharmāṇām āgatāgamam

12,222.004c akrudhyantam ahṛṣyantam asito devalo 'bravīt

12,222.005a na prīyase vandyamāno nindyamāno na kupyasi

12,222.005c kā te prajñā kutaś caiṣā kiṃ caitasyāḥ parāyaṇam

12,222.006a iti tenānuyuktaḥ sa tam uvāca mahātapāḥ

12,222.006c mahad vākyam asaṃdigdhaṃ puṣkalārthapadaṃ śuci

12,222.007a yā gatir yā parā niṣṭhā yā śāntiḥ puṇyakarmaṇām

12,222.007c tāṃ te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yan māṃ pṛcchasi vai dvija

12,222.008a nindatsu ca samo nityaṃ praśaṃsatsu ca devala

12,222.008c nihnuvanti ca ye teṣāṃ samayaṃ sukṛtaṃ ca ye

12,222.009a uktāś ca na vivakṣanti vaktāram ahite ratam

12,222.009c pratihantuṃ na cecchanti hantāraṃ vai manīṣiṇaḥ

12,222.010a nāprāptam anuśocanti prāptakālāni kurvate

12,222.010c na cātītāni śocanti na cainān pratijānate

12,222.011a saṃprāptānāṃ ca pūjyānāṃ kāmād artheṣu devala

12,222.011c yathopapattiṃ kurvanti śaktimantaḥ kṛtavratāḥ

12,222.012a pakvavidyā mahāprājñā jitakrodhā jitendriyāḥ

12,222.012c manasā karmaṇā vācā nāparādhyanti kasya cit

12,222.013a anīrṣavo na cānyonyaṃ vihiṃsanti kadā cana

12,222.013c na ca jātūpatapyante dhīrāḥ parasamṛddhibhiḥ

12,222.014a nindāpraśaṃse cātyarthaṃ na vadanti parasya ye

12,222.014c na ca nindāpraśaṃsābhyāṃ vikriyante kadā cana

12,222.015a sarvataś ca praśāntā ye sarvabhūtahite ratāḥ

12,222.015c na krudhyanti na hṛṣyanti nāparādhyanti kasya cit

12,222.015e vimucya hṛdayagranthīṃś caṅkamyante yathāsukham

12,222.016a na yeṣāṃ bāndhavāḥ santi ye cānyeṣāṃ na bāndhavāḥ

12,222.016c amitrāś ca na santy eṣāṃ ye cāmitrā na kasya cit

12,222.017a ya evaṃ kurvate martyāḥ sukhaṃ jīvanti sarvadā

12,222.017c dharmam evānuvartante dharmajñā dvijasattama

12,222.017e ye hy ato vicyutā mārgāt te hṛṣyanty udvijanti ca

12,222.018a āsthitas tam ahaṃ mārgam asūyiṣyāmi kaṃ katham

12,222.018c nindyamānaḥ praśasto vā hṛṣyeyaṃ kena hetunā

12,222.019a yad yad icchanti tan mārgam abhigacchanti mānavāḥ

12,222.019c na me nindāpraśaṃsābhyāṃ hrāsavṛddhī bhaviṣyataḥ

12,222.020a amṛtasyeva saṃtṛpyed avamānasya tattvavit

12,222.020c viṣasyevodvijen nityaṃ saṃmānasya vicakṣaṇaḥ

12,222.021a avajñātaḥ sukhaṃ śete iha cāmutra cobhayoḥ

12,222.021c vimuktaḥ sarvapāpebhyo yo 'vamantā sa badhyate

12,222.022a parāṃ gatiṃ ca ye ke cit prārthayanti manīṣiṇaḥ

12,222.022c etad vrataṃ samāśritya sukham edhanti te janāḥ

12,222.023a sarvataś ca samāhṛtya kratūn sarvāñ jitendriyaḥ

12,222.023c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam

12,222.024a nāsya devā na gandharvā na piśācā na rākṣasāḥ

12,222.024c padam anvavarohanti prāptasya paramāṃ gatim

12,222.024d@024_0001 etac chrutvā munes tasya vacanaṃ devalas tathā

12,222.024d@024_0002 tadadhīno 'bhavac chiṣyaḥ sarvadvaṃdvaviniṣṭhitaḥ

12,222.024d@024_0003 athānyat tu purā vṛttaṃ jaigīṣavyasya dhīmataḥ

12,222.024d@024_0004 śṛṇu rājann avahitaḥ sarvajñānasamanvitaḥ

12,222.024d@024_0005 yam āhuḥ sarvalokeśaṃ sarvalokanamaskṛtam

12,222.024d@024_0006 aṣṭamūrtiṃ jaganmūrtim iṣṭasaṃdhivibhūṣitam

12,222.024d@024_0007 yaṃ prāptā na viṣīdanti na śocanty udvijanti ca

12,222.024d@024_0008 yasya svābhāvikī śaktir idaṃ viśvaṃ carācaram

12,222.024d@024_0009 yāti sajjati sarvātmā sa devaḥ parameśvaraḥ

12,222.024d@024_0010 meror uttarapūrve tu sarvaratnavibhūṣite

12,222.024d@024_0011 acintye vimale sthāne sarvartukusumānvite

12,222.024d@024_0012 vṛkṣaiś ca śobhate nityaṃ divyavāyusamīrite

12,222.024d@024_0013 nānābhūtagaṇair yuktaḥ sarvadevanamaskṛtaḥ

12,222.024d@024_0014 tatra vidyādharagaṇā gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ

12,222.024d@024_0015 lokapālāḥ samudrāś ca nadyaḥ śailāḥ sarāṃsi ca

12,222.024d@024_0016 ṛṣayo vālakhilyāś ca yajñāḥ stobhāhvayās tathā

12,222.024d@024_0017 upāsāṃ cakrire devaṃ prajānāṃ patayas tathā

12,222.024d@024_0018 tatra rudro mahādevo devyā caiva sahomayā

12,222.024d@024_0019 āste vṛṣadhvajaḥ śrīmān somasūryāgnilocanaḥ

12,222.024d@024_0020 tatraivaṃ devam ālokya devī dhātrī vibhāvarī

12,222.024d@024_0021 umā devī pareśānam apṛcchad vinayānvitā

12,222.024d@024_0022 arthaḥ ko 'thārthaśaktiḥ kā bhagavan brūhi me 'rthitaḥ

12,222.024d@024_0023 tayaivaṃ paripṛṣṭo 'sau prāha devo maheśvaraḥ

12,222.024d@024_0024 artho 'ham arthaśaktis tvaṃ bhoktāhaṃ bhojyam eva ca

12,222.024d@024_0025 rūpaṃ viddhi mahābhāge prakṛtis tvaṃ paro hy aham

12,222.024d@024_0026 ahaṃ viṣṇur ahaṃ brahmā hy ahaṃ yajñas tathaiva ca

12,222.024d@024_0027 āvayor na ca bhedo 'sti paramārthas tato 'bale

12,222.024d@024_0028 tathāpi vidmas te bhedaṃ kiṃ māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,222.024d@024_0029 evam uktā tataḥ prāha hy adhikaṃ hy etayor vada

12,222.024d@024_0030 śreṣṭhaṃ veda mahādeva nama ity eva bhāminī

12,222.024d@024_0031 tadantare sthito vidvān vasurūpo mahāmuniḥ

12,222.024d@024_0032 jaigīṣavyaḥ smayan prāha hy artha ity eva nādayan

12,222.024d@024_0033 śreṣṭho 'nyo 'smān mahīpiṇḍā tallīnā śaktir āparā

12,222.024d@024_0034 mudrikādiviśeṣeṇa vistṛtā saṃbhṛteti ca

12,222.024d@024_0035 tac chrutvā vacanaṃ devī ko 'sāv ity abravīd ruṣā

12,222.024d@024_0036 vākyam asyādya saṃbhaṅktvā proktavān iti śaṃkaram

12,222.024d@024_0037 tac chrutvā nirgato dhīmān āśramaṃ svaṃ mahāmuniḥ

12,222.024d@024_0038 sthānāt svargagaṇe vidvān yogaiśvaryasamanvitaḥ

12,222.024d@024_0039 tataḥ prahasya bhagavān sarvapāpaharo haraḥ

12,222.024d@024_0040 prāha devīṃ praśāntātmā jaigīṣavyo mahāmuniḥ

12,222.024d@024_0041 bhakto mama sakhā caiva śiṣyaś cātra mahāmuniḥ

12,222.024d@024_0042 jaigīṣavya iti khyātaḥ proktvāsau nirgataḥ śubhe

12,222.024d@024_0043 tac chrutvā sātha saṃkruddhā na nyāyyaṃ tena vai kṛtam

12,222.024d@024_0044 vikṛtāhaṃ tvayā deva muninā ca tathā kṛtā

12,222.024d@024_0045 atajjñād atha deveśa madhye prāptaṃ na tac chrutam

12,222.024d@024_0046 tac chrutvā bhagavān āha mahādevaḥ pinākabhṛt

12,222.024d@024_0047 nirapekṣo munir yogī mām upāśritya saṃsthitaḥ

12,222.024d@024_0048 nirdvaṃdvaḥ satataṃ dhīmān samarūpasvabhāvadhṛt

12,222.024d@024_0049 tasmāt kṣamasva taṃ devi rakṣitavyas tvayā ca saḥ

12,222.024d@024_0050 ity uktā prāha sā devī munes tasya mahātmanaḥ

12,222.024d@024_0051 nirāśatvam ahaṃ draṣṭum icchāmy antakanāśana

12,222.024d@024_0052 tatheti coktvā tāṃ devo vṛṣam āruhya satvaram

12,222.024d@024_0053 devagandharvasaṃghaiś ca stūyamāno jagatpatiḥ

12,222.024d@024_0054 ajarāmaraśuddhātmā yatrāste sa mahāmuniḥ

12,222.024d@024_0055 itas tataḥ samāhṛtya vīrasaṃghair mahāyaśāḥ

12,222.024d@024_0056 dehaprāvaraṇārthaṃ vai saṃsaran sa tadā muniḥ

12,222.024d@024_0057 pratyudgamya mahādevaṃ yathārhaṃ pratipūjya ca

12,222.024d@024_0058 punaḥ sa pūrvavat kanthāṃ sūcyā sūtreṇa sūcayat

12,222.024d@024_0059 tam āha bhagavāñ śaṃbhuḥ kiṃ pradāsyāmi te mune

12,222.024d@024_0060 vṛṇīṣva mattaḥ sarvaṃ tvaṃ jaigīṣavya yadīcchasi

12,222.024d@024_0061 nāvalokayamānas tu devadevaṃ mahāmunim

12,222.024d@024_0062 anavāptaṃ na paśyāmi tvatto govṛṣabhadhvaja

12,222.024d@024_0063 kṛtārthaḥ paripūrṇo 'haṃ yat te kāryaṃ tu gamyatām

12,222.024d@024_0064 prahasaṃs tu punaḥ śarvo vṛṇīṣveti tam abravīt

12,222.024d@024_0065 avaśyaṃ hi varo mattaḥ śrāvyaṃ varam anuttamam

12,222.024d@024_0066 jaigīṣavyas tam āhedaṃ śrotavyaṃ ca tvayā mama

12,222.024d@024_0067 sūcīm anu mahādeva sūtraṃ samanugacchataḥ[tu]

12,222.024d@024_0068 tataḥ prahasya bhagavān gaurīm ālokya śaṃkaraḥ

12,222.024d@024_0069 svasthānaṃ prayayau hṛṣṭaḥ sarvadevanamaskṛtaḥ

12,222.024d@024_0070 etat te kathitaṃ rājan yasmāt tvaṃ paripṛcchasi

12,222.024d@024_0071 nirdvaṃdvā yogino nityāḥ sarvaśas te svayaṃbhuvaḥ

12,223.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,223.001a priyaḥ sarvasya lokasya sarvasattvābhinanditā

12,223.001c guṇaiḥ sarvair upetaś ca ko nv asti bhuvi mānavaḥ

12,223.002 bhīṣma uvāca

12,223.002a atra te vartayiṣyāmi pṛcchato bharatarṣabha

12,223.002c ugrasenasya saṃvādaṃ nārade keśavasya ca

12,223.003 ugrasena uvāca

12,223.003a paśya saṃkalpate loko nāradasya prakīrtane

12,223.003c manye sa guṇasaṃpanno brūhi tan mama pṛcchataḥ

12,223.004 vāsudeva uvāca

12,223.004a kukurādhipa yān manye śṛṇu tān me vivakṣataḥ

12,223.004b*0666_01 yac chrutvā pārameṣṭhyena bhavec cāpy amalā matiḥ

12,223.004c nāradasya guṇān sādhūn saṃkṣepeṇa narādhipa

12,223.005a na cāritranimitto 'syāhaṃkāro dehapātanaḥ

12,223.005c abhinnaśrutacāritras tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.005d*0667_01 aratiḥ krodhacāpalye bhayaṃ naitāni nārade

12,223.005d*0667_02 adīrghasūtraḥ śūraś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.006a tapasvī nārado bāḍhaṃ vāci nāsya vyatikramaḥ

12,223.006c kāmād vā yadi vā lobhāt tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.007a adhyātmavidhitattvajñaḥ kṣāntaḥ śakto jitendriyaḥ

12,223.007c ṛjuś ca satyavādī ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.008a tejasā yaśasā buddhyā nayena vinayena ca

12,223.008c janmanā tapasā vṛddhas tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.009a sukhaśīlaḥ susaṃbhogaḥ subhojyaḥ svādaraḥ śuciḥ

12,223.009c suvākyaś cāpy anīrṣyaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.010a kalyānaṃ kurute bāḍhaṃ pāpam asmin na vidyate

12,223.010c na prīyate parān arthais tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.011a vedaśrutibhir ākhyānair arthān abhijigīṣate

12,223.011c titikṣur anavajñaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.012a samatvād dhi priyo nāsti nāpriyaś ca kathaṃ cana

12,223.012c manonukūlavādī ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.013a bahuśrutaś caitrakathaḥ paṇḍito 'nalaso 'śaṭhaḥ

12,223.013c adīno 'krodhano 'lubdhas tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.014a nārthe na dharme kāme vā bhūtapūrvo 'sya vigrahaḥ

12,223.014c doṣāś cāsya samucchinnās tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.015a dṛḍhabhaktir anindyātmā śrutavān anṛśaṃsavān

12,223.015c vītasaṃmohadoṣaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.016a asaktaḥ sarvasaṅgeṣu saktātmeva ca lakṣyate

12,223.016c adīrghasaṃśayo vāgmī tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.017a samādhir nāsya mānārthe nātmānaṃ stauti karhi cit

12,223.017c anīrṣyur dṛḍhasaṃbhāṣas tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.018a lokasya vividhaṃ vṛttaṃ prakṛteś cāpy akutsayan

12,223.018c saṃsargavidyākuśalas tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.019a nāsūyaty āgamaṃ kaṃ cit svaṃ tapo nopajīvati

12,223.019c avandhyakālo vaśyātmā tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.020a kṛtaśramaḥ kṛtaprajño na ca tṛptaḥ samādhitaḥ

12,223.020c niyamastho 'pramattaś ca tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.021a sāpatrapaś ca yuktaś ca suneyaḥ śreyase paraiḥ

12,223.021c abhettā paraguhyānāṃ tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.022a na hṛṣyaty arthalābheṣu nālābheṣu vyathaty api

12,223.022c sthirabuddhir asaktātmā tasmāt sarvatra pūjitaḥ

12,223.023a taṃ sarvaguṇasaṃpannaṃ dakṣaṃ śucim akātaram

12,223.023c kālajñaṃ ca nayajñaṃ ca kaḥ priyaṃ na kariṣyati

12,223.023d@025_0001 ity uktaḥ saṃpraśasyainam ugraseno gato gṛhāt

12,223.023d@025_0002 āste kṛṣṇas tathaikānte paryaṅke ratnabhūṣite

12,223.023d@025_0003 kadā cit tatra bhagavān praviveśa mahāmuniḥ

12,223.023d@025_0004 tam abhyarcya yathānyāyaṃ tūṣṇīm āste janārdanaḥ

12,223.023d@025_0005 taṃ khinnam iva saṃlakṣya keśavaṃ vākyam abravīt

12,223.023d@025_0006 kim idaṃ keśava tava vaimanasyaṃ janārdana

12,223.023d@025_0007 śrīvāsudeva uvāca

12,223.023d@025_0007 abhūtapūrvaṃ govinda tan me vyākhyātum arhasi

12,223.023d@025_0008 nāsuhṛt paramaṃ me 'dya nāpado 'rhati veditum

12,223.023d@025_0009 apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān

12,223.023d@025_0010 sa tvaṃ suhṛc ca vidvāṃś ca jitātmā śrotum arhasi

12,223.023d@025_0011 apy etad dhṛdi yad duḥkhaṃ tad bhavāñ śrotum arhati

12,223.023d@025_0012 dāsyam aiśvaryavādena jñātīnāṃ ca karomy aham

12,223.023d@025_0013 dviṣanti satataṃ kruddhā jñātisaṃbandhibāndhavāḥ

12,223.023d@025_0014 divyā api tathā bhogā dattās teṣāṃ mayā pṛthak

12,223.023d@025_0015 nārada uvāca

12,223.023d@025_0015 tathāpi ca dviṣanto māṃ vartante ca parasparam

12,223.023d@025_0016 anāyasena śastreṇa parimṛjyānumṛjya ca

12,223.023d@025_0017 bhagavān uvāca

12,223.023d@025_0017 jihvām uddhara caiteṣāṃ na vakṣyanti tataḥ param

12,223.023d@025_0018 anāyasaṃ kathaṃ vindyāṃ śastraṃ munivarottama

12,223.023d@025_0019 nārada uvāca

12,223.023d@025_0019 yenaiṣām uddhare jihvāṃ brūhi tan me yathātatham

12,223.023d@025_0020 gohiraṇyaṃ ca vāsāṃsi ratnādyaṃ yad dhanaṃ bahu

12,223.023d@025_0021 āsye prakṣipa caiteṣāṃ śastram etad anāyasam

12,223.023d@025_0022 suhṛtsaṃbandhimitrāṇāṃ gurūṇāṃ svajanasya ca

12,223.023d@025_0023 ākhyātaṃ śastram etad dhi tena chindhi punaḥ punaḥ

12,223.023d@025_0024 tavaiśvaryapradānāni ślāghyam eṣāṃ vacāṃsi ca

12,223.023d@025_0025 bhīṣma uvāca

12,223.023d@025_0025 samarthaṃ tvām abhijñāya pravadanti ca te narāḥ

12,223.023d@025_0026 tataḥ prahasya bhagavān saṃpūjya ca mahāmunim

12,223.023d@025_0027 tathākaron mahātejā munivākyena coditaḥ

12,223.023d@025_0028 evaṃprabhāvo brahmarṣir nārado munisattamaḥ

12,223.023d@025_0029 pṛṣṭavān asi yan māṃ tvaṃ tad uktaṃ rājasattama

12,223.023d@025_0030 sarvadharmahite yuktāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ

12,223.023d@025_0031 lokapriyatvaṃ gacchanti jñānavijñānakovidāḥ

12,224.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,224.001a ādyantaṃ sarvabhūtānāṃ śrotum icchāmi kaurava

12,224.001c dhyānaṃ karma ca kālaṃ ca tathaivāyur yuge yuge

12,224.002a lokatattvaṃ ca kārtsnyena bhūtānām āgatiṃ gatim

12,224.002c sargaś ca nidhanaṃ caiva kuta etat pravartate

12,224.002d*0668_01 bhedakaṃ bhedatattvaṃ ca tathānyeṣāṃ mataṃ tathā

12,224.002d*0668_02 avasthātritayaṃ caiva yādṛśaṃ ca pitāmaha

12,224.003a yadi te 'nugrahe buddhir asmāsv iha satāṃ vara

12,224.003c etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān prabravītu me

12,224.004a pūrvaṃ hi kathitaṃ śrutvā bhṛgubhāṣitam uttamam

12,224.004c bharadvājasya viprarṣes tato me buddhir uttamā

12,224.005a jātā paramadharmiṣṭhā divyasaṃsthānasaṃsthitā

12,224.005c tato bhūyas tu pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati

12,224.006 bhīṣma uvāca

12,224.006a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam

12,224.006c jagau yad bhagavān vyāsaḥ putrāya paripṛcchate

12,224.007a adhītya vedān akhilān sāṅgopaniṣadas tathā

12,224.007c anvicchan naiṣṭhikaṃ karma dharmanaipuṇadarśanāt

12,224.008a kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ putro vaiyāsakiḥ śukaḥ

12,224.008c papraccha saṃdeham imaṃ chinnadharmārthasaṃśayam

12,224.009a bhūtagrāmasya kartāraṃ kālajñāne ca niścayam

12,224.009b*0669_01 jñānaṃ brahma ca yogaṃ ca gavātmakam idaṃ jagat

12,224.009b*0669_02 tritaye tv enam āyāti tathā hy eṣo 'pi vā punaḥ

12,224.009b*0669_03 kenaiva ca vibhāgaḥ syāt turīyo lakṣaṇair vinā

12,224.009b*0669_04 jñānajñeyāntare ko 'sau ko 'yaṃ bhāvas tu bhedavat

12,224.009b*0669_05 yaj jñānaṃ lakṣaṇaṃ caiva teṣāṃ kartāram eva ca

12,224.009c brāhmaṇasya ca yat kṛtyaṃ tad bhavān vaktum arhati

12,224.010a tasmai provāca tat sarvaṃ pitā putrāya pṛcchate

12,224.010c atītānāgate vidvān sarvajñaḥ sarvadharmavit

12,224.010d@026_0001 pṛcchatas tava satputra yathāvat kīrtayāmy aham

12,224.010d@026_0002 śṛṇuṣvāvahito bhūtvā yathāvṛtam idaṃ jagat

12,224.010d@026_0003 kāryādi kāraṇāntaṃ yat kāryāntaṃ kāraṇādikam

12,224.010d@026_0004 jñānaṃ tad ubhayaṃ vittvā satyaṃ ca paramaṃ śubham

12,224.010d@026_0005 brahmeti cābhivikhyātaṃ tad vai paśyanti sūrayaḥ

12,224.010d@026_0006 brahma tejomayaṃ bhūtaṃ bhūtakāraṇam adbhutam

12,224.010d@026_0007 āsīd ādau tatas tv āhuḥ prādhānyam iti tadvidaḥ

12,224.010d@026_0008 triguṇāṃ tāṃ mahāmāyāṃ vaiṣṇavīṃ prakṛtiṃ viduḥ

12,224.010d@026_0009 tad īdṛśam anādyantam avyaktam ajaraṃ dhruvam

12,224.010d@026_0010 apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre vikṛtaṃ ca tat

12,224.010d@026_0011 tad vai pradhānam uddiṣṭaṃ trisūkṣmaṃ triguṇātmakam

12,224.010d@026_0012 samyag yogaguṇaṃ svasthaṃ tad icchākṣobhitaṃ mahat

12,224.010d@026_0013 śaktitrayātmikā tasya prakṛtiḥ kāraṇātmikā

12,224.010d@026_0014 asvatantrā ca satataṃ vidadhiṣṭhānasaṃyutā

12,224.010d@026_0015 svabhāvākhyaṃ samāpannā mohavigrahadhāriṇī

12,224.010d@026_0016 vividhasyāsya jīvasya bhogārthaṃ samupāgatā

12,224.010d@026_0017 yathā saṃnidhimātreṇa gandhaḥ kṣobhāya jāyate

12,224.010d@026_0018 manas tadvad aśeṣasya parāt para iti smṛtaḥ

12,224.010d@026_0019 sṛṣṭvā praviśya tat tasmin kṣobhayām āsa viṣṭhitaḥ

12,224.010d@026_0020 sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhā mahān

12,224.010d@026_0021 pradhānatattvād udbhūto mahattvāc ca mahān smṛtaḥ

12,224.010d@026_0022 pradhānatattvam udbhūtaṃ mahattattvaṃ samāvṛṇot

12,224.010d@026_0023 kālātmanābhibhūtaṃ tat kālo 'ṃśaḥ paramātmanaḥ

12,224.010d@026_0024 puruṣaś cāprameyātmā sa eva iti gīyate

12,224.010d@026_0025 triguṇo 'sau mahājñātaḥ pradhāna iti vai śrutiḥ

12,224.010d@026_0026 sāttviko rājasaś caiva tāmasaś ca tridhātmakaḥ

12,224.010d@026_0027 trividho 'yam ahaṃkāro mahattattvād ajāyata

12,224.010d@026_0028 tāmaso 'sāv ahaṃkāro bhūtādir iti saṃjñitaḥ

12,224.010d@026_0029 bhūtānām ādibhūtatvād raktāhis tāmasaḥ smṛtaḥ

12,224.010d@026_0030 bhūtādiḥ sa vikurvāṇaḥ śiṣṭaṃ tanmātrakaṃ tataḥ

12,224.010d@026_0031 sasarja śabdaṃ tanmātram ākāśaṃ śabdalakṣaṇam

12,224.010d@026_0032 śabdalakṣaṇam ākāśaṃ śabdatanmātram āvṛṇot

12,224.010d@026_0033 tena saṃpīḍyamānas tu sparśamātraṃ sasarja ha

12,224.010d@026_0034 śabdamātraṃ tadākāśaṃ sparśamātraṃ samāvṛṇot

12,224.010d@026_0035 sasarja vāyus tenāsau pīḍyamāna iti śrutiḥ

12,224.010d@026_0036 sparśamātraṃ tadā vāyū rūpamātraṃ samāvṛṇot

12,224.010d@026_0037 tena saṃpīḍyamānas tu sasarjāgnim iti śrutiḥ

12,224.010d@026_0038 rūpamātraṃ tato vahniṃ samutsṛjya samāvṛṇot

12,224.010d@026_0039 tena saṃpīḍyamānas tu rasamātraṃ sasarja ha

12,224.010d@026_0040 rūpamātragataṃ tejo rasamātraṃ samāvṛṇot

12,224.010d@026_0041 tena saṃpīḍyamānas tu sasarjāmbha iti śrutiḥ

12,224.010d@026_0042 rasamātrātmakaṃ bhūyo rasaṃ tanmātram āvṛṇot

12,224.010d@026_0043 tena saṃpīḍyamānas tu gandhaṃ tanmātrakaṃ tataḥ

12,224.010d@026_0044 sasarja gandhaṃ tanmātram āvṛṇot karakaṃ tathā

12,224.010d@026_0045 tena saṃpīḍyamānas tu kāṭhinyaṃ ca sasarja ha

12,224.010d@026_0046 pṛthivī jāyate tasmād gandhatanmātrajāt tathā

12,224.010d@026_0047 ammayaṃ sarvam evedam āpas tastambhire punaḥ

12,224.010d@026_0048 bhūtānīmāni jātāni pṛthivyādīni vai śrutiḥ

12,224.010d@026_0049 bhūtānāṃ mūrtir evaiṣām annaṃ caiṣāṃ matā budhaiḥ

12,224.010d@026_0050 tasmiṃs tasmiṃs tu tanmātrā tanmātrā iti te smṛtāḥ

12,224.010d@026_0051 taijasānīndriyāṇy āhur devā vaikārikā daśa

12,224.010d@026_0052 ekādaśaṃ manaś cātra devā vaikārikāḥ smṛtāḥ

12,224.010d@026_0053 eṣām uddhartakaḥ kālo nānābhedavad āsthitaḥ

12,224.010d@026_0054 paramātmā ca bhūtātmā guṇabhedena saṃsthitaḥ

12,224.010d@026_0055 eka eva tridhā bhinnaḥ karoti vividhāḥ kriyāḥ

12,224.010d@026_0056 brahmā sṛjati bhūtāni pāti nārāyaṇo 'vyayaḥ

12,224.010d@026_0057 rudro hanti jaganmūrtiḥ kāla eṣa kriyābudhaḥ

12,224.010d@026_0058 kālo 'pi tanmayo 'cintyas triguṇātmā sanātanaḥ

12,224.010d@026_0059 avyakto 'sāv acintyo 'sau vartate bhinnalakṣaṇaḥ

12,224.010d@026_0060 kālātmanā tv idaṃ bhinnam abhinnaṃ śrūyate hi yat

12,224.011a anādyantam ajaṃ divyam ajaraṃ dhruvam avyayam

12,224.011c apratarkyam avijñeyaṃ brahmāgre samavartata

12,224.012a kāṣṭhā nimeṣā daśa pañca caiva; triṃśat tu kāṣṭhā gaṇayet kalāṃ tām

12,224.012c triṃśat kalāś cāpi bhaven muhūrto; bhāgaḥ kalāyā daśamaś ca yaḥ syāt

12,224.013a triṃśan muhūrtaś ca bhaved ahaś ca; rātriś ca saṃkhyā munibhiḥ praṇītā

12,224.013c māsaḥ smṛto rātryahanī ca triṃśat; saṃvatsaro dvādaśamāsa uktaḥ

12,224.013e saṃvatsaraṃ dve ayane vadanti; saṃkhyāvido dakṣiṇam uttaraṃ ca

12,224.014a ahorātre vibhajate sūryo mānuṣalaukike

12,224.014c rātriḥ svapnāya bhūtānāṃ ceṣṭāyai karmaṇām ahaḥ

12,224.015a pitrye rātryahanī māsaḥ pravibhāgas tayoḥ punaḥ

12,224.015c kṛṣṇo 'haḥ karmaceṣṭāyāṃ śuklaḥ svapnāya śarvarī

12,224.016a daive rātryahanī varṣaṃ pravibhāgas tayoḥ punaḥ

12,224.016c ahas tatrodagayanaṃ rātriḥ syād dakṣiṇāyanam

12,224.017a ye te rātryahanī pūrve kīrtite daivalaukike

12,224.017c tayoḥ saṃkhyāya varṣāgraṃ brāhme vakṣyāmy ahaḥkṣape

12,224.018a teṣāṃ saṃvatsarāgrāṇi pravakṣyāmy anupūrvaśaḥ

12,224.018c kṛte tretāyuge caiva dvāpare ca kalau tathā

12,224.019a catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam

12,224.019c tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tathāvidhaḥ

12,224.020a itareṣu sasaṃdhyeṣu sasaṃdhyāṃśeṣu ca triṣu

12,224.020c ekāpāyena saṃyānti sahasrāṇi śatāni ca

12,224.021a etāni śāśvatāṃl lokān dhārayanti sanātanān

12,224.021c etad brahmavidāṃ tāta viditaṃ brahma śāśvatam

12,224.022a catuṣpāt sakalo dharmaḥ satyaṃ caiva kṛte yuge

12,224.022c nādharmeṇāgamaḥ kaś cit paras tasya pravartate

12,224.023a itareṣv āgamād dharmaḥ pādaśas tv avaropyate

12,224.023b*0670_01 satyaṃ śaucaṃ tathāyuś ca dharmaś cāpaiti pādaśaḥ

12,224.023c caurikānṛtamāyābhir adharmaś copacīyate

12,224.024a arogāḥ sarvasiddhārthāś caturvarṣaśatāyuṣaḥ

12,224.024c kṛte tretādiṣv eteṣāṃ pādaśo hrasate vayaḥ

12,224.025a vedavādāś cānuyugaṃ hrasantīti ca naḥ śrutam

12,224.025c āyūṃṣi cāśiṣaś caiva vedasyaiva ca yat phalam

12,224.026a anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare

12,224.026c anye kaliyuge dharmā yathāśaktikṛtā iva

12,224.027a tapaḥ paraṃ kṛtayuge tretāyāṃ jñānam uttamam

12,224.027c dvāpare yajñam evāhur dānam eva kalau yuge

12,224.028a etāṃ dvādaśasāhasrīṃ yugākhyāṃ kavayo viduḥ

12,224.028c sahasraṃ parivṛttaṃ tad brāhmaṃ divasam ucyate

12,224.029a rātris tāvat tithī brāhmī tadādau viśvam īśvaraḥ

12,224.029c pralaye 'dhyātmam āviśya suptvā so 'nte vibudhyate

12,224.030a sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaṇo viduḥ

12,224.030c rātriṃ yugasahasrāntāṃ te 'horātravido janāḥ

12,224.031a pratibuddho vikurute brahmākṣayyaṃ kṣapākṣaye

12,224.031c sṛjate ca mahad bhūtaṃ tasmād vyaktātmakaṃ manaḥ

12,224.032a brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ jagat

12,224.032c ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam

12,224.033a ahar mukhe vibuddhaḥ san sṛjate vidyayā jagat

12,224.033c agra eva mahābhūtam āśu vyaktātmakaṃ manaḥ

12,224.034a abhibhūyeha cārciṣmad vyasṛjat sapta mānasān

12,224.034c dūragaṃ bahudhāgāmi prārthanāsaṃśayātmakam

12,224.035a manaḥ sṛṣṭiṃ vikurute codyamānaṃ sisṛkṣayā

12,224.035c ākāśaṃ jāyate tasmāt tasya śabdo guṇo mataḥ

12,224.036a ākāśāt tu vikurvāṇāt sarvagandhavahaḥ śuciḥ

12,224.036c balavāñ jāyate vāyus tasya sparśo guṇo mataḥ

12,224.037a vāyor api vikurvāṇāj jyotir bhūtaṃ tamonudam

12,224.037c rociṣṇu jāyate tatra tad rūpaguṇam ucyate

12,224.038a jyotiṣo 'pi vikurvāṇād bhavanty āpo rasātmikāḥ

12,224.038c adbhyo gandhaguṇā bhūmiḥ pūrvaiṣā sṛṣṭir ucyate

12,224.039a guṇāḥ pūrvasya pūrvasya prāpnuvanty uttarottaram

12,224.039c teṣāṃ yāvat tithaṃ yad yat tat tat tāvad guṇaṃ smṛtam

12,224.040a upalabhyāpsu ced gandhaṃ ke cid brūyur anaipuṇāt

12,224.040c pṛthivyām eva taṃ vidyād āpo vāyuṃ ca saṃśritam

12,224.041a ete tu sapta puruṣā nānāviryāḥ pṛthak pṛthak

12,224.041c nāśaknuvan prajāḥ sraṣṭum asamāgamya sarvataḥ

12,224.042a te sametya mahātmānam anyonyam abhisaṃśritāḥ

12,224.042c śarīrāśrayaṇaṃ prāptās tataḥ puruṣa ucyate

12,224.043a śrayaṇāc charīraṃ bhavati mūrtimat ṣoḍaśātmakam

12,224.043c tad āviśanti bhūtāni mahānti saha karmaṇā

12,224.044a sarvabhūtāni cādāya tapasaś caraṇāya ca

12,224.044c ādikartā mahābhūtaṃ tam evāhuḥ prajāpatim

12,224.045a sa vai sṛjati bhūtāni sa eva puruṣaḥ paraḥ

12,224.045c ajo janayate brahmā devarṣipitṛmānavān

12,224.046a lokān nadīḥ samudrāṃś ca diśaḥ śailān vanaspatīn

12,224.046c narakiṃnararakṣāṃsi vayaḥpaśumṛgoragān

12,224.046e avyayaṃ ca vyayaṃ caiva dvayaṃ sthāvarajaṅgamam

12,224.047a teṣāṃ ye yāni karmāṇi prāk sṛṣṭyāṃ pratipedire

12,224.047c tāny eva pratipadyante sṛjyamānāḥ punaḥ punaḥ

12,224.048a hiṃsrāhiṃsre mṛdukrūre dharmādharme ṛtānṛte

12,224.048c ato yan manyate dhātā tasmāt tat tasya rocate

12,224.049a mahābhūteṣu nānātvam indriyārtheṣu mūrtiṣu

12,224.049c viniyogaṃ ca bhūtānāṃ dhātaiva vidadhāty uta

12,224.050a ke cit puruṣakāraṃ tu prāhuḥ karmavido janāḥ

12,224.050c daivam ity apare viprāḥ svabhāvaṃ bhūtacintakāḥ

12,224.051a pauruṣaṃ karma daivaṃ ca phalavṛttisvabhāvataḥ

12,224.051c traya ete 'pṛthagbhūtā navivekaṃ tu ke cana

12,224.052a evam etac ca naivaṃ ca yad bhūtaṃ sṛjate jagat

12,224.052c karmasthā viṣamaṃ brūyuḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ

12,224.053a tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ damaḥ śamaḥ

12,224.053c tena sarvān avāpnoti yān kāmān manasecchati

12,224.054a tapasā tad avāpnoti yad bhūtaṃ sṛjate jagat

12,224.054c sa tadbhūtaś ca sarveṣāṃ bhūtānāṃ bhavati prabhuḥ

12,224.055a ṛṣayas tapasā vedān adhyaiṣanta divāniśam

12,224.055c anādinidhanā nityā vāg utsṛṣṭā svayaṃbhuvā

12,224.055d*0671_01 ādau vedamayī divyā yataḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ

12,224.056a ṛṣīṇāṃ nāmadheyāni yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ

12,224.056b*0672_01 nānārūpaṃ ca bhūtānāṃ karmaṇāṃ ca pravartanam

12,224.056b*0672_02 vedaśabdebhya evādau nirmimīte sa īśvaraḥ

12,224.056b*0672_03 nāmadheyāni carṣīṇāṃ yāś ca vedeṣu sṛṣṭayaḥ

12,224.056c śarvaryanteṣu jātānāṃ tāny evaibhyo dadāti saḥ

12,224.057a nāmabhedas tapaḥkarmayajñākhyā lokasiddhayaḥ

12,224.057c ātmasiddhis tu vedeṣu procyate daśabhiḥ kramaiḥ

12,224.058a yad uktaṃ vedavādeṣu gahanaṃ vedadṛṣṭibhiḥ

12,224.058c tadanteṣu yathāyuktaṃ kramayogena lakṣyate

12,224.059a karmajo 'yaṃ pṛthagbhāvo dvaṃdvayukto viyoginaḥ

12,224.059c ātmasiddhis tu vijñātā jahāti prāyaśo balam

12,224.060a dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat

12,224.060c śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati

12,224.061a ārambhayajñāḥ kṣatrasya haviryajñā viśas tathā

12,224.061c paricārayajñāḥ śūdrās tu tapoyajñā dvijātayaḥ

12,224.062a tretāyuge vidhis tv eṣāṃ yajñānāṃ na kṛte yuge

12,224.062c dvāpare viplavaṃ yānti yajñāḥ kaliyuge tathā

12,224.063a apṛthagdharmiṇo martyā ṛksāmāni yajūṃṣi ca

12,224.063c kāmyāṃ puṣṭiṃ pṛthag dṛṣṭvā tapobhis tapa eva ca

12,224.064a tretāyāṃ tu samastās te prādurāsan mahābalāḥ

12,224.064c saṃyantāraḥ sthāvarāṇāṃ jaṅgamānāṃ ca sarvaśaḥ

12,224.065a tretāyāṃ saṃhatā hy ete yajñā varṇās tathaiva ca

12,224.065c saṃrodhād āyuṣas tv ete vyasyante dvāpare yuge

12,224.066a dṛśyante nāpi dṛśyante vedāḥ kaliyuge 'khilāḥ

12,224.066c utsīdante sayajñāś ca kevalā dharmasetavaḥ

12,224.067a kṛte yuge yas tu dharmo brāhmaṇeṣu pradṛśyate

12,224.067c ātmavatsu tapovatsu śrutavatsu pratiṣṭhitaḥ

12,224.068a adharmavratasaṃyogaṃ yathādharmaṃ yuge yuge

12,224.068c vikriyante svadharmasthā vedavādā yathāyugam

12,224.069a yathā viśvāni bhūtāni vṛṣṭyā bhūyāṃsi prāvṛṣi

12,224.069c sṛjyante jaṅgamasthāni tathā dharmā yuge yuge

12,224.070a yathartuṣv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye

12,224.070c dṛśyante tāni tāny eva tathā brahmāharātriṣu

12,224.071a vihitaṃ kālanānātvam anādinidhanaṃ tathā

12,224.071c kīrtitaṃ yat purastāt te tat sūte cātti ca prajāḥ

12,224.072a dadhāti prabhave sthānaṃ bhūtānāṃ saṃyamo yamaḥ

12,224.072c svabhāvenaiva vartante dvaṃdvayuktāni bhūriśaḥ

12,224.073a sargaḥ kālaḥ kriyā vedāḥ kartā kāryaṃ kriyā phalam

12,224.073c proktaṃ te putra sarvaṃ vai yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,224.074a pratyāhāraṃ tu vakṣyāmi śarvaryādau gate 'hani

12,224.074c yathedaṃ kurute 'dhyātmaṃ susūkṣmaṃ viśvam īśvaraḥ

12,224.075a divi sūryās tathā sapta dahanti śikhino 'rciṣā

12,224.075c sarvam etat tadārcirbhiḥ pūrṇaṃ jājvalyate jagat

12,225.001 vyāsa uvāca

12,225.001a pṛthivyāṃ yāni bhūtāni jaṅgamāni dhruvāṇi ca

12,225.001c tāny evāgre pralīyante bhūmitvam upayānti ca

12,225.002a tataḥ pralīne sarvasmin sthāvare jaṅgame tathā

12,225.002c akāṣṭhā nistṛṇā bhūmir dṛśyate kūrmapṛṣṭhavat

12,225.003a bhūmer api guṇaṃ gandham āpa ādadate yadā

12,225.003c āttagandhā tadā bhūmiḥ pralayatvāya kalpate

12,225.004a āpas tataḥ pratiṣṭhanti ūrmimatyo mahāsvanāḥ

12,225.004c sarvam evedam āpūrya tiṣṭhanti ca caranti ca

12,225.005a apām api guṇāṃs tāta jyotir ādadate yadā

12,225.005c āpas tadā āttaguṇā jyotiṣy uparamanti ca

12,225.006a yadādityaṃ sthitaṃ madhye gūhanti śikhino 'rciṣaḥ

12,225.006c sarvam evedam arcirbhiḥ pūrṇaṃ jājvalyate nabhaḥ

12,225.007a jyotiṣo 'pi guṇaṃ rūpaṃ vāyur ādadate yadā

12,225.007c praśāmyati tadā jyotir vāyur dodhūyate mahān

12,225.008a tatas tu mūlam āsādya vāyuḥ saṃbhavam ātmanaḥ

12,225.008c adhaś cordhvaṃ ca tiryak ca dodhavīti diśo daśa

12,225.009a vāyor api guṇaṃ sparśam ākāśaṃ grasate yadā

12,225.009c praśāmyati tadā vāyuḥ khaṃ tu tiṣṭhati nānadat

12,225.009d*0673_01 arūpam arasasparśam agandhaṃ na ca mūrtimat

12,225.009d*0673_02 sarvalokapraṇaditaṃ svaṃ tu tiṣṭhati nānadat

12,225.010a ākāśasya guṇaṃ śabdam abhivyaktātmakaṃ manaḥ

12,225.010b*0674_01 grasate ca yadā so 'pi śāmyati pratisaṃcare

12,225.010c manaso vyaktam avyaktaṃ brāhmaḥ sa pratisaṃcaraḥ

12,225.011a tad ātmaguṇam āviśya mano grasati candramāḥ

12,225.011c manasy uparate 'dhyātmā candramasy avatiṣṭhate

12,225.012a taṃ tu kālena mahatā saṃkalpaḥ kurute vaśe

12,225.012c cittaṃ grasati saṃkalpas tac ca jñānam anuttamam

12,225.013a kālo girati vijñānaṃ kālo balam iti śrutiḥ

12,225.013c balaṃ kālo grasati tu taṃ vidvān kurute vaśe

12,225.014a ākāśasya tadā ghoṣaṃ taṃ vidvān kurute ''tmani

12,225.014c tad avyaktaṃ paraṃ brahma tac chāśvatam anuttamam

12,225.014e evaṃ sarvāṇi bhūtāni brahmaiva pratisaṃcaraḥ

12,225.015a yathāvat kīrtitaṃ samyag evam etad asaṃśayam

12,225.015c bodhyaṃ vidyāmayaṃ dṛṣṭvā yogibhiḥ paramātmabhiḥ

12,225.016a evaṃ vistārasaṃkṣepau brahmāvyakte punaḥ punaḥ

12,225.016c yugasāhasrayor ādāv ahno rātryās tathaiva ca

12,226.001 vyāsa uvāca

12,226.001a bhūtagrāme niyuktaṃ yat tad etat kīrtitaṃ mayā

12,226.001c brāhmaṇasya tu yat kṛtyaṃ tat te vakṣyāmi pṛcchate

12,226.002a jātakarmaprabhṛty asya karmaṇāṃ dakṣiṇāvatām

12,226.002c kriyā syād ā samāvṛtter ācārye vedapārage

12,226.003a adhītya vedān akhilān guruśuśrūṣaṇe rataḥ

12,226.003c gurūṇām anṛṇo bhūtvā samāvarteta yajñavit

12,226.004a ācāryeṇābhyanujñātaś caturṇām ekam āśramam

12,226.004c ā vimokṣāc charīrasya so 'nutiṣṭhed yathāvidhi

12,226.005a prajāsargeṇa dāraiś ca brahmacaryeṇa vā punaḥ

12,226.005c vane gurusakāśe vā yatidharmeṇa vā punaḥ

12,226.006a gṛhasthas tv eva sarveṣāṃ caturṇāṃ mūlam ucyate

12,226.006c tatra pakvakaṣāyo hi dāntaḥ sarvatra sidhyati

12,226.007a prajāvāñ śrotriyo yajvā mukto divyais tribhir ṛṇaiḥ

12,226.007c athānyān āśramān paścāt pūto gacchati karmabhiḥ

12,226.008a yat pṛthivyāṃ puṇyatamaṃ vidyāsthānaṃ tadāvaset

12,226.008c yateta tasmin prāmāṇyaṃ gantuṃ yaśasi cottame

12,226.009a tapasā vā sumahatā vidyānāṃ pāraṇena vā

12,226.009c ijyayā vā pradānair vā viprāṇāṃ vardhate yaśaḥ

12,226.010a yāvad asya bhavaty asmiṃl loke kīrtir yaśaskarī

12,226.010c tāvat puṇyakṛtāṃl lokān anantān puruṣo 'śnute

12,226.011a adhyāpayed adhīyīta yājayeta yajeta ca

12,226.011c na vṛthā pratigṛhṇīyān na ca dadyāt kathaṃ cana

12,226.012a yājyataḥ śiṣyato vāpi kanyayā vā dhanaṃ mahat

12,226.012c yady āgacched yajed dadyān naiko 'śnīyāt kathaṃ cana

12,226.013a gṛham āvasato hy asya nānyat tīrthaṃ pratigrahāt

12,226.013c devarṣipitṛgurvarthaṃ vṛddhāturabubhukṣatām

12,226.014a antarhitābhitaptānāṃ yathāśakti bubhūṣatām

12,226.014c dravyāṇām atiśaktyāpi deyam eṣāṃ kṛtād api

12,226.015a arhatām anurūpāṇāṃ nādeyaṃ hy asti kiṃ cana

12,226.015c uccaiḥśravasam apy aśvaṃ prāpaṇīyaṃ satāṃ viduḥ

12,226.015d*0674A_01 dattvā jagāma brahmādau lokān daivair abhiṣṭutān

12,226.016a anunīya tathā kāvyaḥ satyasaṃdho mahāvrataḥ

12,226.016c svaiḥ prāṇair brāhmaṇaprāṇān paritrāya divaṃ gataḥ

12,226.017a rantidevaś ca sāṃkṛtyo vasiṣṭhāya mahātmane

12,226.017c apaḥ pradāya śītoṣṇā nākapṛṣṭhe mahīyate

12,226.018a ātreyaś candradamayor arhator vividhaṃ dhanam

12,226.018c dattvā lokān yayau dhīmān anantān sa mahīpatiḥ

12,226.019a śibirauśīnaro 'ṅgāni sutaṃ ca priyam aurasam

12,226.019c brāhmaṇārtham upākṛtya nākapṛṣṭham ito gataḥ

12,226.020a pratardanaḥ kāśipatiḥ pradāya nayane svake

12,226.020c brāhmaṇāyātulāṃ kīrtim iha cāmutra cāśnute

12,226.021a divyaṃ mṛṣṭaśalākaṃ tu sauvarṇaṃ paramarddhimat

12,226.021c chatraṃ devāvṛdho dattvā sarāṣṭro 'bhyapatad divam

12,226.022a sāṃkṛtiś ca tathātreyaḥ śiṣyebhyo brahma nirguṇam

12,226.022c upadiśya mahātejā gato lokān anuttamān

12,226.023a ambarīṣo gavāṃ dattvā brāhmaṇebhyaḥ pratāpavān

12,226.023c arbudāni daśaikaṃ ca sarāṣṭro 'bhyapatad divam

12,226.024a sāvitrī kuṇḍale divye śarīraṃ janamejayaḥ

12,226.024c brāhmaṇārthe parityajya jagmatur lokam uttamam

12,226.025a sarvaratnaṃ vṛṣādarbho yuvanāśvaḥ priyāḥ striyaḥ

12,226.025c ramyam āvasathaṃ caiva dattvāmuṃ lokam āsthitaḥ

12,226.026a nimī rāṣṭraṃ ca vaideho jāmadagnyo vasuṃdharām

12,226.026c brāhmaṇebhyo dadau cāpi gayaś corvīṃ sapattanām

12,226.027a avarṣati ca parjanye sarvabhūtāni cāsakṛt

12,226.027c vasiṣṭho jīvayām āsa prajāpatir iva prajāḥ

12,226.028a karaṃdhamasya putras tu marutto nṛpatis tathā

12,226.028c kanyām aṅgirase dattvā divam āśu jagāma ha

12,226.029a brahmadattaś ca pāñcālyo rājā buddhimatāṃ varaḥ

12,226.029c nidhiṃ śaṅkhaṃ dvijāgryebhyo dattvā lokān avāptavān

12,226.030a rājā mitrasahaś cāpi vasiṣṭhāya mahātmane

12,226.030c madayantīṃ priyāṃ dattvā tayā saha divaṃ gataḥ

12,226.031a sahasrajic ca rājarṣiḥ prāṇān iṣṭān mahāyaśāḥ

12,226.031c brāhmaṇārthe parityajya gato lokān anuttamān

12,226.032a sarvakāmaiś ca saṃpūrṇaṃ dattvā veśma hiraṇmayam

12,226.032c mudgalāya gataḥ svargaṃ śatadyumno mahīpatiḥ

12,226.033a nāmnā ca dyutimān nāma śālvarājaḥ pratāpavān

12,226.033c dattvā rājyam ṛcīkāya gato lokān anuttamān

12,226.034a madirāśvaś ca rājarṣir dattvā kanyāṃ sumadhyamām

12,226.034c hiraṇyahastāya gato lokān devair abhiṣṭutān

12,226.035a lomapādaś ca rājarṣiḥ śāntāṃ dattvā sutāṃ prabhuḥ

12,226.035c ṛśyaśṛṅgāya vipulaiḥ sarvakāmair ayujyata

12,226.036a dattvā śatasahasraṃ tu gavāṃ rājā prasenajit

12,226.036c savatsānāṃ mahātejā gato lokān anuttamān

12,226.037a ete cānye ca bahavo dānena tapasā ca ha

12,226.037c mahātmāno gatāḥ svargaṃ śiṣṭātmāno jitendriyāḥ

12,226.038a teṣāṃ pratiṣṭhitā kīrtir yāvat sthāsyati medinī

12,226.038c dānayajñaprajāsargair ete hi divam āpnuvan

12,227.001 vyāsa uvāca

12,227.001a trayīvidyām avekṣeta vedeṣūktām athāṅgataḥ

12,227.001c ṛksāmavarṇākṣarato yajuṣo 'tharvaṇas tathā

12,227.001d*0675_01 tiṣṭhaty eteṣu bhagavān ṣaṭsu karmasu saṃsthitaḥ

12,227.002a vedavādeṣu kuśalā hy adhyātmakuśalāś ca ye

12,227.002c sattvavanto mahābhāgāḥ paśyanti prabhavāpyayau

12,227.003a evaṃ dharmeṇa varteta kriyāḥ śiṣṭavad ācaret

12,227.003c asaṃrodhena bhūtānāṃ vṛttiṃ lipseta vai dvijaḥ

12,227.004a sadbhya āgatavijñānaḥ śiṣṭaḥ śāstravicakṣaṇaḥ

12,227.004c svadharmeṇa kriyā loke kurvāṇaḥ satyasaṃgaraḥ

12,227.005a tiṣṭhaty eteṣu gṛhavān ṣaṭsu karmasu sa dvijaḥ

12,227.005c pañcabhiḥ satataṃ yajñaiḥ śraddadhāno yajeta ca

12,227.006a dhṛtimān apramattaś ca dānto dharmavid ātmavān

12,227.006c vītaharṣabhayakrodho brāhmaṇo nāvasīdati

12,227.007a dānam adhyayanaṃ yajñas tapo hrīr ārjavaṃ damaḥ

12,227.007c etair vardhayate tejaḥ pāpmānaṃ cāpakarṣati

12,227.008a dhūtapāpmā tu medhāvī laghvāhāro jitendriyaḥ

12,227.008c kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam

12,227.009a agnīṃś ca brāhmaṇāṃś cārced devatāḥ praṇameta ca

12,227.009c varjayed ruṣatīṃ vācaṃ hiṃsāṃ cādharmasaṃhitām

12,227.010a eṣā pūrvatarā vṛttir brāhmaṇasya vidhīyate

12,227.010c jñānāgamena karmāṇi kurvan karmasu sidhyati

12,227.011a pañcendriyajalāṃ ghorāṃ lobhakūlāṃ sudustarām

12,227.011c manyupaṅkām anādhṛṣyāṃ nadīṃ tarati buddhimān

12,227.012a kāmamanyūddhataṃ yat syān nityam atyantamohitam

12,227.012c mahatā vidhidṛṣṭena balenāpratighātinā

12,227.012e svabhāvasrotasā vṛttam uhyate satataṃ jagat

12,227.013a kālodakena mahatā varṣāvartena saṃtatam

12,227.013c māsormiṇartuvegena pakṣolapatṛṇena ca

12,227.014a nimeṣonmeṣaphenena ahorātrajavena ca

12,227.014c kāmagrāheṇa ghoreṇa vedayajñaplavena ca

12,227.015a dharmadvīpena bhūtānāṃ cārthakāmaraveṇa ca

12,227.015c ṛtasopānatīreṇa vihiṃsātaruvāhinā

12,227.016a yugahradaughamadhyena brahmaprāyabhavena ca

12,227.016c dhātrā sṛṣṭāni bhūtāni kṛṣyante yamasādanam

12,227.017a etat prajñāmayair dhīrā nistaranti manīṣiṇaḥ

12,227.017c plavair aplavavanto hi kiṃ kariṣyanty acetasaḥ

12,227.018a upapannaṃ hi yat prājño nistaren netaro janaḥ

12,227.018c dūrato guṇadoṣau hi prājñaḥ sarvatra paśyati

12,227.019a saṃśayātmā sa kāmātmā calacitto 'lpacetanaḥ

12,227.019c aprājño na taraty eva yo hy āste na sa gacchati

12,227.020a aplavo hi mahādoṣam uhyamāno 'dhigacchati

12,227.020c kāmagrāhagṛhītasya jñānam apy asya na plavaḥ

12,227.021a tasmād unmajjanasyārthe prayateta vicakṣaṇaḥ

12,227.021c etad unmajjanaṃ tasya yad ayaṃ brāhmaṇo bhavet

12,227.022a tryavadāte kule jātas trisaṃdehas trikarmakṛt

12,227.022c tasmād unmajjanas tiṣṭhen nistaret prajñayā yathā

12,227.023a saṃskṛtasya hi dāntasya niyatasya kṛtātmanaḥ

12,227.023c prājñasyānantarā siddhir iha loke paratra ca

12,227.024a vartate teṣu gṛhavān akrudhyann anasūyakaḥ

12,227.024c pañcabhiḥ satataṃ yajñair vighasāśī yajeta ca

12,227.025a satāṃ vṛttena varteta kriyāḥ śiṣṭavad ācaret

12,227.025c asaṃrodhena dharmasya vṛttiṃ lipsed agarhitām

12,227.026a śrutivijñānatattvajñaḥ śiṣṭācāro vicakṣaṇaḥ

12,227.026c svadharmeṇa kriyāvāṃś ca karmaṇā so 'py asaṃkaraḥ

12,227.027a kriyāvāñ śraddadhānaś ca dātā prājño 'nasūyakaḥ

12,227.027c dharmādharmaviśeṣajñaḥ sarvaṃ tarati dustaram

12,227.028a dhṛtimān apramattaś ca dānto dharmavid ātmavān

12,227.028c vītaharṣabhayakrodho brāhmaṇo nāvasīdati

12,227.029a eṣā pūrvatarā vṛttir brāhmaṇasya vidhīyate

12,227.029c jñānavittvena karmāṇi kurvan sarvatra sidhyati

12,227.030a adharmaṃ dharmakāmo hi karotīhāvicakṣaṇaḥ

12,227.030c dharmaṃ cādharmasaṃkāśaṃ śocann iva karoti saḥ

12,227.031a dharmaṃ karomīti karoty adharmam; adharmakāmaś ca karoti dharmam

12,227.031c ubhe bālaḥ karmaṇī na prajānan; sa jāyate mriyate cāpi dehī

12,228.001 vyāsa uvāca

12,228.001a atha ced rocayed etad druhyeta manasā tathā

12,228.001c unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānavān plavavān bhavet

12,228.002a prajñayā nirmitair dhīrās tārayanty abudhān plavaiḥ

12,228.002c nābudhās tārayanty anyān ātmānaṃ vā kathaṃ cana

12,228.003a chinnadoṣo munir yogān yukto yuñjīta dvādaśa

12,228.003c daśakarmasukhān arthān upāyāpāyanirbhayaḥ

12,228.004a cakṣur ācāravit prājño manasā darśanena ca

12,228.004c yacched vāṅmanasī buddhyā ya icchej jñānam uttamam

12,228.004e jñānena yacched ātmānaṃ ya icchec chāntim ātmanaḥ

12,228.005a eteṣāṃ ced anudraṣṭā puruṣo 'pi sudāruṇaḥ

12,228.005c yadi vā sarvavedajño yadi vāpy anṛco 'japaḥ

12,228.006a yadi vā dhārmiko yajvā yadi vā pāpakṛttamaḥ

12,228.006c yadi vā puruṣavyāghro yadi vā klaibyadhāritā

12,228.007a taraty eva mahādurgaṃ jarāmaraṇasāgaram

12,228.007c evaṃ hy etena yogena yuñjāno 'py ekam antataḥ

12,228.007e api jijñāsamāno hi śabdabrahmātivartate

12,228.008a dharmopastho hrīvarūtha upāyāpāyakūbaraḥ

12,228.008c apānākṣaḥ prāṇayugaḥ prajñāyur jīvabandhanaḥ

12,228.009a cetanābandhuraś cārur ācāragrahanemivān

12,228.009c darśanasparśanavaho ghrāṇaśravaṇavāhanaḥ

12,228.010a prajñānābhiḥ sarvatantrapratodo jñānasārathiḥ

12,228.010c kṣetrajñādhiṣṭhito dhīraḥ śraddhādamapuraḥsaraḥ

12,228.011a tyāgavartmānugaḥ kṣemyaḥ śaucago dhyānagocaraḥ

12,228.011c jīvayukto ratho divyo brahmaloke virājate

12,228.012a atha saṃtvaramāṇasya ratham etaṃ yuyukṣataḥ

12,228.012c akṣaraṃ gantumanaso vidhiṃ vakṣyāmi śīghragam

12,228.013a sapta yo dhāraṇāḥ kṛtsnā vāgyataḥ pratipadyate

12,228.013c pṛṣṭhataḥ pārśvataś cānyā yāvatyas tāḥ pradhāraṇāḥ

12,228.014a kramaśaḥ pārthivaṃ yac ca vāyavyaṃ khaṃ tathā payaḥ

12,228.014c jyotiṣo yat tad aiśvaryam ahaṃkārasya buddhitaḥ

12,228.015a avyaktasya tathaiśvaryaṃ kramaśaḥ pratipadyate

12,228.015c vikramāś cāpi yasyaite tathā yuṅkte sa yogataḥ

12,228.016a athāsya yogayuktasya siddhim ātmani paśyataḥ

12,228.016c nirmathyamānaḥ sūkṣmatvād rūpāṇīmāni darśayet

12,228.017a śaiśiras tu yathā dhūmaḥ sūkṣmaḥ saṃśrayate nabhaḥ

12,228.017c tathā dehād vimuktasya pūrvarūpaṃ bhavaty uta

12,228.018a atha dhūmasya virame dvitīyaṃ rūpadarśanam

12,228.018c jalarūpam ivākāśe tatraivātmani paśyati

12,228.019a apāṃ vyatikrame cāpi vahnirūpaṃ prakāśate

12,228.019c tasminn uparate cāsya pītavastravad iṣyate

12,228.019c*0676_01 **** **** vāyavyaṃ sūkṣmam apy atha

12,228.019c*0676_02 rūpaṃ prakāśate tatra

12,228.019d*0677_01 tasminn uparate rūpam ākāśasya prakāśate

12,228.019e ūrṇārūpasavarṇaṃ ca tasya rūpaṃ prakāśate

12,228.020a atha śvetāṃ gatiṃ gatvā vāyavyaṃ sūkṣmam apy ajaḥ

12,228.020b*0678_01 tasminn uparate cāsya buddhirūpaṃ prakāśate

12,228.020c aśuklaṃ cetasaḥ saukṣmyam avyaktaṃ brahmaṇo 'sya vai

12,228.021a eteṣv api hi jāteṣu phalajātāni me śṛṇu

12,228.021c jātasya pārthivaiśvarye sṛṣṭir iṣṭā vidhīyate

12,228.022a prajāpatir ivākṣobhyaḥ śarīrāt sṛjati prajāḥ

12,228.022c aṅgulyaṅguṣṭhamātreṇa hastapādena vā tathā

12,228.023a pṛthivīṃ kampayaty eko guṇo vāyor iti smṛtaḥ

12,228.023c ākāśabhūtaś cākāśe savarṇatvāt praṇaśyati

12,228.024a varṇato gṛhyate cāpi kāmāt pibati cāśayān

12,228.024c na cāsya tejasā rūpaṃ dṛśyate śāmyate tathā

12,228.025a ahaṃkārasya vijiteḥ pañcaite syur vaśānugāḥ

12,228.025c ṣaṇṇām ātmani buddhau ca jitāyāṃ prabhavaty atha

12,228.026a nirdoṣā pratibhā hy enaṃ kṛtsnā samabhivartate

12,228.026c tathaiva vyaktam ātmānam avyaktaṃ pratipadyate

12,228.027a yato niḥsarate loko bhavati vyaktasaṃjñakaḥ

12,228.027c tatrāvyaktamayīṃ vyākhyāṃ śṛṇu tvaṃ vistareṇa me

12,228.027e tathā vyaktamayīṃ caiva saṃkhyāṃ pūrvaṃ nibodha me

12,228.028a pañcaviṃśatitattvāni tulyāny ubhayataḥ samam

12,228.028c yoge sāṃkhye 'pi ca tathā viśeṣāṃs tatra me śṛṇu

12,228.029a proktaṃ tad vyaktam ity eva jāyate vardhate ca yat

12,228.029c jīryate mriyate caiva caturbhir lakṣaṇair yutam

12,228.030a viparītam ato yat tu tad avyaktam udāhṛtam

12,228.030c dvāv ātmānau ca vedeṣu siddhānteṣv apy udāhṛtau

12,228.031a caturlakṣaṇajaṃ tv anyaṃ caturvargaṃ pracakṣate

12,228.031c vyaktam avyaktajaṃ caiva tathā buddham athetarat

12,228.031e sattvaṃ kṣetrajña ity etad dvayam apy anudarśitam

12,228.032a dvāv ātmānau ca vedeṣu viṣayeṣu ca rajyataḥ

12,228.032c viṣayāt pratisaṃhāraḥ sāṃkhyānāṃ siddhilakṣaṇam

12,228.033a nirmamaś cānahaṃkāro nirdvaṃdvaś chinnasaṃśayaḥ

12,228.033c naiva krudhyati na dveṣṭi nānṛtā bhāṣate giraḥ

12,228.034a ākruṣṭas tāḍitaś caiva maitreṇa dhyāti nāśubham

12,228.034c vāgdaṇḍakarmamanasāṃ trayāṇāṃ ca nivartakaḥ

12,228.035a samaḥ sarveṣu bhūteṣu brahmāṇam abhivartate

12,228.035c naivecchati na cāniccho yātrāmātravyavasthitaḥ

12,228.036a alolupo 'vyatho dānto na kṛtī na nirākṛtiḥ

12,228.036c nāsyendriyam anekāgraṃ nātikṣiptamanorathaḥ

12,228.036d*0679_01 sarvabhūtahito maitraḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ

12,228.036d*0679_02 tulyapriyāpriyo dhīras tulyanindātmasaṃstutiḥ

12,228.036d*0679_03 aspṛhaḥ sarvakāmebhyo brahmacarye dṛḍhaś ca yaḥ

12,228.036e ahiṃsraḥ sarvabhūtānām īdṛk sāṃkhyo vimucyate

12,228.037a atha yogād vimucyante kāraṇair yair nibodha me

12,228.037c yogaiśvaryam atikrānto yo 'tikrāmati mucyate

12,228.038a ity eṣā bhāvajā buddhiḥ kathitā te na saṃśayaḥ

12,228.038c evaṃ bhavati nirdvaṃdvo brahmāṇaṃ cādhigacchati

12,229.001 vyāsa uvāca

12,229.001a atha jñānaplavaṃ dhīro gṛhītvā śāntim āsthitaḥ

12,229.001c unmajjaṃś ca nimajjaṃś ca jñānam evābhisaṃśrayet

12,229.002 śuka uvāca

12,229.002a kiṃ taj jñānam atho vidyā yayā nistarati dvayam

12,229.002c pravṛttilakṣaṇo dharmo nivṛttir iti caiva hi

12,229.003 vyāsa uvāca

12,229.003a yas tu paśyet svabhāvena vinā bhāvam acetanaḥ

12,229.003c puṣyate ca punaḥ sarvān prajñayā muktahetukaḥ

12,229.004a yeṣāṃ caikāntabhāvena svabhāvaḥ kāraṇaṃ matam

12,229.004c pūtvā tṛṇabusīkāṃ vai te labhante na kiṃ cana

12,229.005a ye cainaṃ pakṣam āśritya vartayanty alpacetasaḥ

12,229.005c svabhāvaṃ kāraṇaṃ jñātvā na śreyaḥ prāpnuvanti te

12,229.006a svabhāvo hi vināśāya mohakarmamanobhavaḥ

12,229.006c niruktam etayor etat svabhāvaparabhāvayoḥ

12,229.007a kṛṣyādīni hi karmāṇi sasyasaṃharaṇāni ca

12,229.007c prajñāvadbhiḥ prakḷptāni yānāsanagṛhāṇi ca

12,229.008a ākrīḍānāṃ gṛhāṇāṃ ca gadānām agadasya ca

12,229.008c prajñāvantaḥ pravaktāro jñānavadbhir anuṣṭhitāḥ

12,229.009a prajñā saṃyojayaty arthaiḥ prajñā śreyo 'dhigacchati

12,229.009c rājāno bhuñjate rājyaṃ prajñayā tulyalakṣaṇāḥ

12,229.010a pārāvaryaṃ tu bhūtānāṃ jñānenaivopalabhyate

12,229.010c vidyayā tāta sṛṣṭānāṃ vidyaiva paramā gatiḥ

12,229.011a bhūtānāṃ janma sarveṣāṃ vividhānāṃ caturvidham

12,229.011c jarāyvaṇḍam athodbhedaṃ svedaṃ cāpy upalakṣayet

12,229.012a sthāvarebhyo viśiṣṭāni jaṅgamāny upalakṣayet

12,229.012c upapannaṃ hi yac ceṣṭā viśiṣyeta viśeṣyayoḥ

12,229.013a āhur dvibahupādāni jaṅgamāni dvayāni ca

12,229.013c bahupādbhyo viśiṣṭāni dvipādāni bahūny api

12,229.014a dvipadāni dvayāny āhuḥ pārthivānītarāṇi ca

12,229.014c pārthivāni viśiṣṭāni tāni hy annāni bhuñjate

12,229.015a pārthivāni dvayāny āhur madhyamāny uttamāni ca

12,229.015c madhyamāni viśiṣṭāni jātidharmopadhāraṇāt

12,229.016a madhyamāni dvayāny āhur dharmajñānītarāṇi ca

12,229.016c dharmajñāni viśiṣṭāni kāryākāryopadhāraṇāt

12,229.017a dharmajñāni dvayāny āhur vedajñānītarāṇi ca

12,229.017c vedajñāni viśiṣṭāni vedo hy eṣu pratiṣṭhitaḥ

12,229.018a vedajñāni dvayāny āhuḥ pravaktṝṇītarāṇi ca

12,229.018c pravaktṝṇi viśiṣṭāni sarvadharmopadhāraṇāt

12,229.019a vijñāyante hi yair vedāḥ sarvadharmakriyāphalāḥ

12,229.019c sayajñāḥ sakhilā vedāḥ pravaktṛbhyo viniḥsṛtāḥ

12,229.020a pravaktṝṇi dvayāny āhur ātmajñānītarāṇi ca

12,229.020c ātmajñāni viśiṣṭāni janmājanmopadhāraṇāt

12,229.021a dharmadvayaṃ hi yo veda sa sarvaḥ sarvadharmavid

12,229.021c sa tyāgī satyasaṃkalpaḥ sa tu kṣāntaḥ sa īśvaraḥ

12,229.022a dharmajñānapratiṣṭhaṃ hi taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,229.022c śabdabrahmaṇi niṣṇātaṃ pare ca kṛtaniścayam

12,229.023a antaḥsthaṃ ca bahiṣṭhaṃ ca ye ''dhiyajñādhidaivatam

12,229.023c jānanti tān namasyāmas te devās tāta te dvijāḥ

12,229.024a teṣu viśvam idaṃ bhūtaṃ sāgraṃ ca jagad āhitam

12,229.024c teṣāṃ māhātmyabhāvasya sadṛśaṃ nāsti kiṃ cana

12,229.025a ādiṃ te nidhanaṃ caiva karma cātītya sarvaśaḥ

12,229.025c caturvidhasya bhūtasya sarvasyeśāḥ svayaṃbhuvaḥ

12,230.001 vyāsa uvāca

12,230.001a eṣā pūrvatarā vṛttir brāhmaṇasya vidhīyate

12,230.001c jñānavān eva karmāṇi kurvan sarvatra sidhyati

12,230.002a tatra cen na bhaved evaṃ saṃśayaḥ karmaniścaye

12,230.002c kiṃ nu karma svabhāvo 'yaṃ jñānaṃ karmeti vā punaḥ

12,230.003a tatra ceha vivitsā syāj jñānaṃ cet puruṣaṃ prati

12,230.003c upapattyupalabdhibhyāṃ varṇayiṣyāmi tac chṛṇu

12,230.004a pauruṣaṃ kāraṇaṃ ke cid āhuḥ karmasu mānavāḥ

12,230.004c daivam eke praśaṃsanti svabhāvaṃ cāpare janāḥ

12,230.005a pauruṣaṃ karma daivaṃ ca phalavṛttisvabhāvataḥ

12,230.005c trayam etat pṛthagbhūtam avivekaṃ tu ke cana

12,230.006a evam etan na cāpy evam ubhe cāpi na cāpy ubhe

12,230.006c karmasthā viṣamaṃ brūyuḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ

12,230.007a tretāyāṃ dvāpare caiva kalijāś ca sasaṃśayāḥ

12,230.007b*0680_01 tretāyuge vidhis tv eṣa dharmāṇāṃ na kṛte yuge

12,230.007c tapasvinaḥ praśāntāś ca sattvasthāś ca kṛte yuge

12,230.008a apṛthagdarśinaḥ sarve ṛksāmasu yajuḥṣu ca

12,230.008c kāmadveṣau pṛthag dṛṣṭvā tapaḥ kṛta upāsate

12,230.009a tapodharmeṇa saṃyuktas taponityaḥ susaṃśitaḥ

12,230.009c tena sarvān avāpnoti kāmān yān manasecchati

12,230.010a tapasā tad avāpnoti yad bhūtvā sṛjate jagat

12,230.010c tadbhūtaś ca tataḥ sarvo bhūtānāṃ bhavati prabhuḥ

12,230.011a tad uktaṃ vedavādeṣu gahanaṃ vedadarśibhiḥ

12,230.011c vedānteṣu punar vyaktaṃ kramayogena lakṣyate

12,230.012a ārambhayajñāḥ kṣatrasya haviryajñā viśaḥ smṛtāḥ

12,230.012c paricārayajñāḥ śūdrāś ca japayajñā dvijātayaḥ

12,230.013a pariniṣṭhitakāryo hi svādhyāyena dvijo bhavet

12,230.013c kuryād anyan na vā kuryān maitro brāhmaṇa ucyate

12,230.014a tretādau sakalā vedā yajñā varṇāśramās tathā

12,230.014c saṃrodhād āyuṣas tv ete vyasyante dvāpare yuge

12,230.015a dvāpare viplavaṃ yānti vedāḥ kaliyuge tathā

12,230.015c dṛśyante nāpi dṛśyante kaler ante punaḥ punaḥ

12,230.016a utsīdanti svadharmāś ca tatrādharmeṇa pīḍitāḥ

12,230.016c gavāṃ bhūmeś ca ye cāpām oṣadhīnāṃ ca ye rasāḥ

12,230.017a adharmāntarhitā vedā vedadharmās tathāśramāḥ

12,230.017c vikriyante svadharmasthāḥ sthāvarāṇi carāṇi ca

12,230.018a yathā sarvāṇi bhūtāni vṛṣṭir bhaumāni varṣati

12,230.018c sṛjate sarvato 'ṅgāni tathā vedā yuge yuge

12,230.019a visṛtaṃ kālanānātvam anādinidhanaṃ ca yat

12,230.019c kīrtitaṃ tat purastān me yataḥ saṃyānti yānti ca

12,230.020a dhātedaṃ prabhavasthānaṃ bhūtānāṃ saṃyamo yamaḥ

12,230.020c svabhāvena pravartante dvaṃdvasṛṣṭāni bhūriśaḥ

12,230.021a sargaḥ kālo dhṛtir vedāḥ kartā kāryaṃ kriyā phalam

12,230.021c etat te kathitaṃ tāta yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,231.001 bhīṣma uvāca

12,231.001a ity ukto 'bhipraśasyaitat paramarṣes tu śāsanam

12,231.001c mokṣadharmārthasaṃyuktam idaṃ praṣṭuṃ pracakrame

12,231.002 śuka uvāca

12,231.002a prajāvāñ śrotriyo yajvā vṛddhaḥ prajño 'nasūyakaḥ

12,231.002c anāgatam anaitihyaṃ kathaṃ brahmādhigacchati

12,231.003a tapasā brahmacaryeṇa sarvatyāgena medhayā

12,231.003c sāṃkhye vā yadi vā yoge etat pṛṣṭo 'bhidhatsva me

12,231.004a manasaś cendriyāṇāṃ cāpy aikāgryaṃ samavāpyate

12,231.004c yenopāyena puruṣais tac ca vyākhyātum arhasi

12,231.005 vyāsa uvāca

12,231.005a nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt

12,231.005c nānyatra sarvasaṃtyāgāt siddhiṃ vindati kaś cana

12,231.006a mahābhūtāni sarvāṇi pūrvasṛṣṭiḥ svayaṃbhuvaḥ

12,231.006c bhūyiṣṭhaṃ prāṇabhṛdgrāme niviṣṭāni śarīriṣu

12,231.007a bhūmer deho jalāt sāro jyotiṣaś cakṣuṣī smṛte

12,231.007c prāṇāpānāśrayo vāyuḥ kheṣv ākāśaṃ śarīriṇām

12,231.008a krānte viṣṇur bale śakraḥ koṣṭhe 'gnir bhuktam archati

12,231.008c karṇayoḥ pradiśaḥ śrotre jihvāyāṃ vāk sarasvatī

12,231.009a karṇau tvak cakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī

12,231.009c darśanānīndriyoktāni dvārāṇy āhārasiddhaye

12,231.010a śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ ca pañcamam

12,231.010c indriyāṇi pṛthak tv arthān manaso darśayanty uta

12,231.011a indriyāṇi mano yuṅkte vaśyān yanteva vājinaḥ

12,231.011c manaś cāpi sadā yuṅkte bhūtātmā hṛdayāśritaḥ

12,231.012a indriyāṇāṃ tathaiveṣāṃ sarveṣām īśvaraṃ manaḥ

12,231.012c niyame ca visarge ca bhūtātmā manasas tathā

12,231.013a indriyāṇīndriyārthāś ca svabhāvaś cetanā manaḥ

12,231.013c prāṇāpānau ca jīvaś ca nityaṃ deheṣu dehinām

12,231.014a āśrayo nāsti sattvasya guṇaśabdo na cetanā

12,231.014c sattvaṃ hi tejaḥ sṛjati na guṇān vai kadā cana

12,231.015a evaṃ saptadaśaṃ dehe vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ

12,231.015c manīṣī manasā vipraḥ paśyaty ātmānam ātmani

12,231.016a na hy ayaṃ cakṣuṣā dṛśyo na ca sarvair apīndriyaiḥ

12,231.016c manasā saṃpradīptena mahān ātmā prakāśate

12,231.017a aśabdasparśarūpaṃ tad arasāgandham avyayam

12,231.017c aśarīraṃ śarīre sve nirīkṣeta nirindriyam

12,231.018a avyaktaṃ vyaktadeheṣu martyeṣv amaram āśritam

12,231.018c yo 'nupaśyati sa pretya kalpate brahmabhūyase

12,231.019a vidyābhijanasaṃpanne brāhmaṇe gavi hastini

12,231.019c śuni caiva śvapāke ca paṇḍitāḥ samadarśinaḥ

12,231.020a sa hi sarveṣu bhūteṣu jaṅgameṣu dhruveṣu ca

12,231.020c vasaty eko mahān ātmā yena sarvam idaṃ tatam

12,231.021a sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani

12,231.021c yadā paśyati bhūtātmā brahma saṃpadyate tadā

12,231.022a yāvān ātmani vedātmā tāvān ātmā parātmani

12,231.022c ya evaṃ satataṃ veda so 'mṛtatvāya kalpate

12,231.023a sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtahitasya ca

12,231.023c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ

12,231.024a śakunīnām ivākāśe jale vāricarasya vā

12,231.024c yathā gatir na dṛśyeta tathaiva sumahātmanaḥ

12,231.025a kālaḥ pacati bhūtāni sarvāṇy evātmanātmani

12,231.025c yasmiṃs tu pacyate kālas taṃ na vedeha kaś cana

12,231.026a na tad ūrdhvaṃ na tiryak ca nādho na ca tiraḥ punaḥ

12,231.026b*0681_01 indriyair api buddhyā vā gṛhyate na kadā cana

12,231.026c na madhye pratigṛhṇīte naiva kaś cit kutaś cana

12,231.027a sarve 'ntaḥsthā ime lokā bāhyam eṣāṃ na kiṃ cana

12,231.027c yaḥ sahasraṃ samāgacched yathā bāṇo guṇacyutaḥ

12,231.028a naivāntaṃ kāraṇasyeyād yady api syān manojavaḥ

12,231.028c tasmāt sūkṣmāt sūkṣmataraṃ nāsti sthūlataraṃ tataḥ

12,231.029a sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham

12,231.029c sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati

12,231.030a tad evāṇor aṇutaraṃ tan mahadbhyo mahattaram

12,231.030c tad antaḥ sarvabhūtānāṃ dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate

12,231.031a akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva dvaidhībhāvo 'yam ātmanaḥ

12,231.031c kṣaraḥ sarveṣu bhūteṣu divyaṃ hy amṛtam akṣaram

12,231.032a navadvāraṃ puraṃ gatvā haṃso hi niyato vaśī

12,231.032c īśaḥ sarvasya bhūtasya sthāvarasya carasya ca

12,231.033a hānibhaṅgavikalpānāṃ navānāṃ saṃśrayeṇa ca

12,231.033c śarīrāṇām ajasyāhur haṃsatvaṃ pāradarśinaḥ

12,231.034a haṃsoktaṃ cākṣaraṃ caiva kūṭasthaṃ yat tad akṣaram

12,231.034c tad vidvān akṣaraṃ prāpya jahāti prāṇajanmanī

12,232.001 vyāsa uvāca

12,232.001a pṛcchatas tava satputra yathāvad iha tattvataḥ

12,232.001c sāṃkhyanyāyena saṃyuktaṃ yad etat kīrtitaṃ mayā

12,232.002a yogakṛtyaṃ tu te kṛtsnaṃ vartayiṣyāmi tac chṛṇu

12,232.002c ekatvaṃ buddhimanasor indriyāṇāṃ ca sarvaśaḥ

12,232.002e ātmano dhyāyinas tāta jñānam etad anuttamam

12,232.003a tad etad upaśāntena dāntenādhyātmaśīlinā

12,232.003c ātmārāmeṇa buddhena boddhavyaṃ śucikarmaṇā

12,232.004a yogadoṣān samucchidya pañca yān kavayo viduḥ

12,232.004c kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca bhayaṃ svapnaṃ ca pañcamam

12,232.005a krodhaṃ śamena jayati kāmaṃ saṃkalpavarjanāt

12,232.005c sattvasaṃsevanād dhīro nidrām ucchettum arhati

12,232.006a dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā

12,232.006c cakṣuḥ śrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā

12,232.007a apramādād bhayaṃ jahyāl lobhaṃ prājñopasevanāt

12,232.007c evam etān yogadoṣāñ jayen nityam atandritaḥ

12,232.008a agnīṃś ca brāhmaṇāṃś cārced devatāḥ praṇameta ca

12,232.008c varjayed ruṣitāṃ vācaṃ hiṃsāyuktāṃ manonugām

12,232.009a brahma tejomayaṃ śukraṃ yasya sarvam idaṃ rasaḥ

12,232.009c ekasya bhūtaṃ bhūtasya dvayaṃ sthāvarajaṅgamam

12,232.010a dhyānam adhyayanaṃ dānaṃ satyaṃ hrīr ārjavaṃ kṣamā

12,232.010c śaucam āhārasaṃśuddhir indriyāṇāṃ ca nigrahaḥ

12,232.011a etair vivardhate tejaḥ pāpmānaṃ cāpakarṣati

12,232.011c sidhyanti cāsya sarvārthā vijñānaṃ ca pravartate

12,232.012a samaḥ sarveṣu bhūteṣu labdhālabdhena vartayan

12,232.012c dhutapāpmā tu tejasvī laghvāhāro jitendriyaḥ

12,232.012e kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam

12,232.013a manasaś cendriyāṇāṃ ca kṛtvaikāgryaṃ samāhitaḥ

12,232.013c prāg rātrāpararātreṣu dhārayen mana ātmanā

12,232.014a jantoḥ pañcendriyasyāsya yad ekaṃ chidram indriyam

12,232.014c tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam

12,232.015a manas tu pūrvam ādadyāt kumīnān iva matsyahā

12,232.015c tataḥ śrotraṃ tataś cakṣur jihvāṃ ghrāṇaṃ ca yogavit

12,232.016a tata etāni saṃyamya manasi sthāpayed yatiḥ

12,232.016c tathaivāpohya saṃkalpān mano hy ātmani dhārayet

12,232.017a pañca jñānena saṃdhāya manasi sthāpayed yatiḥ

12,232.017c yadaitāny avatiṣṭhante manaḥṣaṣṭhāni cātmani

12,232.017e prasīdanti ca saṃsthāya tadā brahma prakāśate

12,232.018a vidhūma iva dīptārcir āditya iva dīptimān

12,232.018c vaidyuto 'gnir ivākāśe paśyaty ātmānam ātmanā

12,232.018e sarvaṃ ca tatra sarvatra vyāpakatvāc ca dṛśyate

12,232.019a taṃ paśyanti mahātmāno brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ

12,232.019c dhṛtimanto mahāprājñāḥ sarvabhūtahite ratāḥ

12,232.020a evaṃ parimitaṃ kālam ācaran saṃśitavrataḥ

12,232.020c āsīno hi rahasy eko gacched akṣarasātmyatām

12,232.021a pramoho bhrama āvarto ghrāṇaśravaṇadarśane

12,232.021c adbhutāni rasasparśe śītoṣṇe mārutākṛtiḥ

12,232.022a pratibhām upasargāṃś cāpy upasaṃgṛhya yogataḥ

12,232.022c tāṃs tattvavid anādṛtya svātmanaiva nivartayet

12,232.023a kuryāt paricayaṃ yoge traikālyaṃ niyato muniḥ

12,232.023c giriśṛṅge tathā caitye vṛkṣāgreṣu ca yojajet

12,232.024a saṃniyamyendriyagrāmaṃ goṣṭhe bhāṇḍamanā iva

12,232.024c ekāgraś cintayen nityaṃ yogān nodvejayen manaḥ

12,232.025a yenopāyena śakyeta saṃniyantuṃ calaṃ manaḥ

12,232.025c taṃ taṃ yukto niṣeveta na caiva vicalet tataḥ

12,232.026a śūnyā giriguhāś caiva devatāyatanāni ca

12,232.026c śūnyāgārāṇi caikāgro nivāsārtham upakramet

12,232.027a nābhiṣvajet paraṃ vācā karmaṇā manasāpi vā

12,232.027c upekṣako yatāhāro labdhālabdhe samo bhavet

12,232.028a yaś cainam abhinandeta yaś cainam apavādayet

12,232.028c samas tayoś cāpy ubhayor nābhidhyāyec chubhāśubham

12,232.029a na prahṛṣyeta lābheṣu nālābheṣu ca cintayet

12,232.029c samaḥ sarveṣu bhūteṣu sadharmā mātariśvanaḥ

12,232.030a evaṃ sarvātmanaḥ sādhoḥ sarvatra samadarśinaḥ

12,232.030c ṣaṇmāsān nityayuktasya śabdabrahmātivartate

12,232.031a vedanārtāḥ prajā dṛṣṭvā samaloṣṭāśmakāñcanaḥ

12,232.031c etasmin nirato mārge viramen na vimohitaḥ

12,232.032a api varṇāv akṛṣṭas tu nārī vā dharmakāṅkṣiṇī

12,232.032c tāv apy etena mārgeṇa gacchetāṃ paramāṃ gatim

12,232.033a ajaṃ purāṇam ajaraṃ sanātanaṃ; yad indriyair upalabhate naro 'calaḥ

12,232.033c aṇor aṇīyo mahato mahattaraṃ; tadātmanā paśyati yukta ātmavān

12,232.034a idaṃ maharṣer vacanaṃ mahātmano; yathāvad uktaṃ manasānudṛśya ca

12,232.034c avekṣya ceyāt parameṣṭhisātmyatāṃ; prayānti yāṃ bhūtagatiṃ manīṣiṇaḥ

12,233.001 śuka uvāca

12,233.001a yad idaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca

12,233.001c kāṃ diśaṃ vidyayā yānti kāṃ ca gacchanti karmaṇā

12,233.002a etad vai śrotum icchāmi tad bhavān prabravītu me

12,233.002c etat tv anyonyavairūpye vartate pratikūlataḥ

12,233.003 bhīṣma uvāca

12,233.003a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ parāśarasutaḥ sutam

12,233.003c karmavidyāmayāv etau vyākhyāsyāmi kṣarākṣarau

12,233.004a yāṃ diśaṃ vidyayā yānti yāṃ ca gacchanti karmaṇā

12,233.004c śṛṇuṣvaikamanāḥ putra gahvaraṃ hy etad antaram

12,233.005a asti dharma iti proktaṃ nāstīty atraiva yo vadet

12,233.005c tasya pakṣasya sadṛśam idaṃ mama bhaved atha

12,233.006a dvāv imāv atha panthānau yatra vedāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,233.006c pravṛttilakṣaṇo dharmo nivṛttau ca subhāṣitaḥ

12,233.007a karmaṇā badhyate jantur vidyayā tu pramucyate

12,233.007c tasmāt karma na kurvanti yatayaḥ pāradarśinaḥ

12,233.008a karmaṇā jāyate pretya mūrtimān ṣoḍaśātmakaḥ

12,233.008c vidyayā jāyate nityam avyayo hy avyayātmakaḥ

12,233.009a karma tv eke praśaṃsanti svalpabuddhitarā narāḥ

12,233.009c tena te dehajālāni ramayanta upāsate

12,233.010a ye tu buddhiṃ parāṃ prāptā dharmanaipuṇyadarśinaḥ

12,233.010c na te karma praśaṃsanti kūpaṃ nadyāṃ pibann iva

12,233.011a karmaṇaḥ phalam āpnoti sukhaduḥkhe bhavābhavau

12,233.011c vidyayā tad avāpnoti yatra gatvā na śocati

12,233.012a yatra gatvā na mriyate yatra gatvā na jāyate

12,233.012c na jīryate yatra gatvā yatra gatvā na vardhate

12,233.013a yatra tad brahma paramam avyaktam ajaraṃ dhruvam

12,233.013c avyāhatam anāyāsam amṛtaṃ cāviyogi ca

12,233.014a dvaṃdvair yatra na bādhyante mānasena ca karmaṇā

12,233.014c samāḥ sarvatra maitrāś ca sarvabhūtahite ratāḥ

12,233.015a vidyāmayo 'nyaḥ puruṣas tāta karmamayo 'paraḥ

12,233.015c viddhi candramasaṃ darśe sūkṣmayā kalayā sthitam

12,233.015d*0682_01 vidyāmayaṃ taṃ puruṣaṃ nityaṃ jñānaguṇātmakam

12,233.016a tad etad ṛṣiṇā proktaṃ vistareṇānumīyate

12,233.016c navajaṃ śaśinaṃ dṛṣṭvā vakraṃ tantum ivāmbare

12,233.017a ekādaśavikārātmā kalāsaṃbhārasaṃbhṛtaḥ

12,233.017c mūrtimān iti taṃ viddhi tāta karmaguṇātmakam

12,233.017d*0683_01 tasmin yaḥ saṃsthito hy agnir nityaṃ sthālyām ivāhitaḥ

12,233.017d*0683_02 ātmānaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ tyāgajitātmakam

12,233.018a devo yaḥ saṃśritas tasminn abbindur iva puṣkare

12,233.018c kṣetrajñaṃ taṃ vijānīyān nityaṃ tyāgajitātmakam

12,233.019a tamo rajaś ca sattvaṃ ca viddhi jīvaguṇān imān

12,233.019c jīvam ātmaguṇaṃ vidyād ātmānaṃ paramātmanaḥ

12,233.020a sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam

12,233.020c tataḥ paraṃ kṣetravido vadanti; prāvartayad yo bhuvanāni sapta

12,234.001 śuka uvāca

12,234.001a kṣarāt prabhṛti yaḥ sargaḥ saguṇānīndriyāṇi ca

12,234.001c buddhyaiśvaryābhisargārthaṃ yad dhyānaṃ cātmanaḥ śubham

12,234.002a bhūya eva tu loke 'smin sadvṛttiṃ vṛttihaitukīm

12,234.002c yayā santaḥ pravartante tad icchāmy anuvarṇitam

12,234.003a vede vacanam uktaṃ tu kuru karma tyajeti ca

12,234.003c katham etad vijānīyāṃ tac ca vyākhyātum arhasi

12,234.004a lokavṛttāntatattvajñaḥ pūto 'haṃ guruśāsanāt

12,234.004c kṛtvā buddhiṃ viyuktātmā tyakṣyāmy ātmānam avyathaḥ

12,234.005 vyāsa uvāca

12,234.005a yaiṣā vai vihitā vṛttiḥ purastād brahmaṇā svayam

12,234.005c eṣā pūrvataraiḥ sadbhir ācīrṇā paramarṣibhiḥ

12,234.006a brahmacaryeṇa vai lokāñ jayanti paramarṣayaḥ

12,234.006c ātmanaś ca hṛdi śreyas tv anviccha manasātmani

12,234.007a vane mūlaphalāśī ca tapyan suvipulaṃ tapaḥ

12,234.007c puṇyāyatanacārī ca bhūtānām avihiṃsakaḥ

12,234.008a vidhūme sannamusale vānaprasthapratiśraye

12,234.008c kāle prāpte caran bhaikṣaṃ kalpate brahmabhūyase

12,234.009a niḥstutir nirnamaskāraḥ parityajya śubhāśubhe

12,234.009c araṇye vicaraikākī yena kena cid āśitaḥ

12,234.010 śuka uvāca

12,234.010a yad idaṃ vedavacanaṃ lokavāde virudhyate

12,234.010c pramāṇe cāpramāṇe ca viruddhe śāstratā kutaḥ

12,234.011a ity etac chrotum icchāmi bhagavān prabravītu me

12,234.011c karmaṇām avirodhena katham etat pravartate

12,234.012 bhīṣma uvāca

12,234.012a ity uktaḥ pratyuvācedaṃ gandhavatyāḥ sutaḥ sutam

12,234.012c ṛṣis tat pūjayan vākyaṃ putrasyāmitatejasaḥ

12,234.013a gṛhastho brahmacārī ca vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ

12,234.013c yathoktakāriṇaḥ sarve gacchanti paramāṃ gatim

12,234.014a eko ya āśramān etān anutiṣṭhed yathāvidhi

12,234.014c akāmadveṣasaṃyuktaḥ sa paratra mahīyate

12,234.015a catuṣpadī hi niḥśreṇī brahmaṇy eṣā pratiṣṭhitā

12,234.015c etām āśritya niḥśreṇīṃ brahmaloke mahīyate

12,234.016a āyuṣas tu caturbhāgaṃ brahmacāryanasūyakaḥ

12,234.016c gurau vā guruputre vā vased dharmārthakovidaḥ

12,234.017a karmātirekeṇa guror adhyetavyaṃ bubhūṣatā

12,234.017c dakṣiṇo nāpavādī syād āhūto gurum āśrayet

12,234.018a jaghanyaśāyī pūrvaṃ syād utthāyī guruveśmani

12,234.018c yac ca śiṣyeṇa kartavyaṃ kāryaṃ dāsena vā punaḥ

12,234.019a kṛtam ity eva tat sarvaṃ kṛtvā tiṣṭheta pārśvataḥ

12,234.019c kiṃkaraḥ sarvakārī ca sarvakarmasu kovidaḥ

12,234.020a śucir dakṣo guṇopeto brūyād iṣur ivātvaraḥ

12,234.020c cakṣuṣā gurum avyagro nirīkṣeta jitendriyaḥ

12,234.021a nābhuktavati cāśnīyād apītavati no pibet

12,234.021c na tiṣṭhati tathāsīta nāsupte prasvapeta ca

12,234.022a uttānābhyāṃ ca pāṇibhyāṃ pādāv asya mṛdu spṛśet

12,234.022c dakṣiṇaṃ dakṣiṇenaiva savyaṃ savyena pīḍayet

12,234.023a abhivādya guruṃ brūyād adhīṣva bhagavann iti

12,234.023c idaṃ kariṣye bhagavann idaṃ cāpi kṛtaṃ mayā

12,234.023d*0684_01 brahmaṃs tad api kartāsmi yad bhavān vakṣyate punaḥ

12,234.024a iti sarvam anujñāpya nivedya gurave dhanam

12,234.024c kuryāt kṛtvā ca tat sarvam ākhyeyaṃ gurave punaḥ

12,234.025a yāṃs tu gandhān rasān vāpi brahmacārī na sevate

12,234.025c seveta tān samāvṛtta iti dharmeṣu niścayaḥ

12,234.026a ye ke cid vistareṇoktā niyamā brahmacāriṇaḥ

12,234.026c tān sarvān anugṛhṇīyād bhavec cānapago guroḥ

12,234.027a sa evaṃ gurave prītim upahṛtya yathābalam

12,234.027c āśrameṣv āśrameṣv evaṃ śiṣyo varteta karmaṇā

12,234.028a vedavratopavāsena caturthe cāyuṣo gate

12,234.028c gurave dakṣiṇāṃ dattvā samāvarted yathāvidhi

12,234.029a dharmalabdhair yuto dārair agnīn utpādya dharmataḥ

12,234.029c dvitīyam āyuṣo bhāgaṃ gṛhamedhivratī bhavet

12,235.001 vyāsa uvāca

12,235.001a dvitīyam āyuṣo bhāgaṃ gṛhamedhī gṛhe vaset

12,235.001c dharmalabdhair yuto dārair agnīn utpādya suvrataḥ

12,235.002a gṛhasthavṛttayaś caiva catasraḥ kavibhiḥ smṛtāḥ

12,235.002c kusūladhānyaḥ prathamaḥ kumbhīdhānyas tv anantaram

12,235.003a aśvastano 'tha kāpotīm āśrito vṛttim āharet

12,235.003c teṣāṃ paraḥ paro jyāyān dharmato lokajittamaḥ

12,235.004a ṣaṭkarmā vartayaty ekas tribhir anyaḥ pravartate

12,235.004c dvābhyām ekaś caturthas tu brahmasatre vyavasthitaḥ

12,235.004e gṛhamedhivratāny atra mahāntīha pracakṣate

12,235.005a nātmārthaṃ pācayed annaṃ na vṛthā ghātayet paśūn

12,235.005c prāṇī vā yadi vāprāṇī saṃskāraṃ yajuṣārhati

12,235.006a na divā prasvapej jātu na pūrvāpararātrayoḥ

12,235.006c na bhuñjītāntarākāle nānṛtāv āhvayet striyam

12,235.007a nāsyānaśnan vased vipro gṛhe kaś cid apūjitaḥ

12,235.007c tathāsyātithayaḥ pūjyā havyakavyavahāḥ sadā

12,235.008a vedavidyāvratasnātāḥ śrotriyā vedapāragāḥ

12,235.008c svadharmajīvino dāntāḥ kriyāvantas tapasvinaḥ

12,235.008e teṣāṃ havyaṃ ca kavyaṃ cāpy arhaṇārthaṃ vidhīyate

12,235.009a na kharaiḥ saṃprayātasya svadharmājñānakasya ca

12,235.009c apaviddhāgnihotrasya guror vālīkakāriṇaḥ

12,235.010a saṃvibhāgo 'tra bhūtānāṃ sarveṣām eva śiṣyate

12,235.010c tathaivāpacamānebhyaḥ pradeyaṃ gṛhamedhinā

12,235.011a vighasāśī bhaven nityaṃ nityaṃ cāmṛtabhojanaḥ

12,235.011c amṛtaṃ yajñaśeṣaṃ syād bhojanaṃ haviṣā samam

12,235.011e bhṛtyaśeṣaṃ tu yo 'śnāti tam āhur vighasāśinam

12,235.011f*0685_01 vighasaṃ bhṛtyaśeṣaṃ tu yajñaśeṣam athāmṛtam

12,235.012a svadāranirato dānto hy anasūyur jitendriyaḥ

12,235.012c ṛtvikpurohitācāryair mātulātithisaṃśritaiḥ

12,235.013a vṛddhabālāturair vaidyair jñātisaṃbandhibāndhavaiḥ

12,235.013c mātāpitṛbhyāṃ jāmībhir bhrātrā putreṇa bhāryayā

12,235.014a duhitrā dāsavargeṇa vivādaṃ na samācaret

12,235.014c etān vimucya saṃvādān sarvapāpaiḥ pramucyate

12,235.015a etair jitais tu jayati sarvāṃl lokān na saṃśayaḥ

12,235.015c ācāryo brahmalokeśaḥ prājāpatye pitā prabhuḥ

12,235.016a atithis tv indralokeśo devalokasya cartvijaḥ

12,235.016c jāmayo 'psarasāṃ loke vaiśvadeve tu jñātayaḥ

12,235.017a saṃbandhibāndhavā dikṣu pṛthivyāṃ mātṛmātulau

12,235.017c vṛddhabālāturakṛśās tv ākāśe prabhaviṣṇavaḥ

12,235.018a bhrātā jyeṣṭhaḥ samaḥ pitrā bhāryā putraḥ svakā tanuḥ

12,235.018c chāyā svā dāśavargas tu duhitā kṛpaṇaṃ param

12,235.019a tasmād etair adhikṣiptaḥ sahen nityam asaṃjvaraḥ

12,235.019c gṛhadharmarato vidvān dharmanityo jitaklamaḥ

12,235.020a na cārthabaddhaḥ karmāṇi dharmaṃ vā kaṃ cid ācaret

12,235.020c gṛhasthavṛttayas tisras tāsāṃ niḥśreyasaṃ param

12,235.021a parasparaṃ tathaivāhuś cāturāśramyam eva tat

12,235.021c ye coktā niyamās teṣāṃ sarvaṃ kāryaṃ bubhūṣatā

12,235.022a kumbhīdhānyair uñchaśilaiḥ kāpotīṃ cāsthitais tathā

12,235.022c yasmiṃś caite vasanty arhās tad rāṣṭram abhivardhate

12,235.023a daśa pūrvān daśa parān punāti ca pitāmahān

12,235.023c gṛhasthavṛttayas tv etā vartayed yo gatavyathaḥ

12,235.024a sa cakracaralokānāṃ sadṛśīṃ prāpnuyād gatim

12,235.024c yatendriyāṇām atha vā gatir eṣā vidhīyate

12,235.025a svargaloko gṛhasthānām udāramanasāṃ hitaḥ

12,235.025c svargo vimānasaṃyukto vedadṛṣṭaḥ supuṣpitaḥ

12,235.026a svargaloke gṛhasthānāṃ pratiṣṭhā niyatātmanām

12,235.026c brahmaṇā vihitā śreṇir eṣā yasmāt pramucyate

12,235.026e dvitīyaṃ kramaśaḥ prāpya svargaloke mahīyate

12,235.027a ataḥ paraṃ paramam udāram āśramaṃ; tṛtīyam āhus tyajatāṃ kalevaram

12,235.027c vanaukasāṃ gṛhapatinām anuttamaṃ; śṛṇuṣvaitat kliṣṭaśarīrakāriṇām

12,236.001 bhīṣma uvāca

12,236.001a proktā gṛhasthavṛttis te vihitā yā manīṣiṇām

12,236.001c tadanantaram uktaṃ yat tan nibodha yudhiṣṭhira

12,236.001d*0686_01 vyāsena kathitaṃ pūrvaṃ putrāya sumahātmane

12,236.002a kramaśas tv avadhūyaināṃ tṛtīyāṃ vṛttim uttamām

12,236.002c saṃyogavratakhinnānāṃ vānaprasthāśramaukasām

12,236.003a śrūyatāṃ pārtha bhadraṃ te sarvalokāśrayātmanām

12,236.003c prekṣāpūrvaṃ pravṛttānāṃ puṇyadeśanivāsinām

12,236.004 vyāsa uvāca

12,236.004a gṛhasthas tu yadā paśyed valīpalitam ātmanaḥ

12,236.004c apatyasyaiva cāpatyaṃ vanam eva tadāśrayet

12,236.005a tṛtīyam āyuṣo bhāgaṃ vānaprasthāśrame vaset

12,236.005c tān evāgnīn paricared yajamāno divaukasaḥ

12,236.006a niyato niyatāhāraḥ ṣaṣṭhabhakto 'pramādavān

12,236.006c tad agnihotraṃ tā gāvo yajñāṅgāni ca sarvaśaḥ

12,236.007a akṛṣṭaṃ vai vrīhiyavaṃ nīvāraṃ vighasāni ca

12,236.007c havīṃṣi saṃprayaccheta makheṣv atrāpi pañcasu

12,236.008a vānaprasthāśrame 'py etāś catasro vṛttayaḥ smṛtāḥ

12,236.008c sadyaḥprakṣālakāḥ ke cit ke cin māsikasaṃcayāḥ

12,236.009a vārṣikaṃ saṃcayaṃ ke cit ke cid dvādaśavārṣikam

12,236.009c kurvanty atithipūjārthaṃ yajñatantrārthasiddhaye

12,236.010a abhrāvakāśā varṣāsu hemante jalasaṃśrayāḥ

12,236.010c grīṣme ca pañcatapasaḥ śaśvac ca mitabhojanāḥ

12,236.011a bhūmau viparivartante tiṣṭhed vā prapadair api

12,236.011c sthānāsanair vartayanti savaneṣv abhiṣiñcate

12,236.012a dantolūkhalinaḥ ke cid aśmakuṭṭās tathāpare

12,236.012c śuklapakṣe pibanty eke yavāgūṃ kvathitāṃ sakṛt

12,236.013a kṛṣṇapakṣe pibanty eke bhuñjate ca yathākramam

12,236.013c mūlair eke phalair eke puṣpair eke dṛḍhavratāḥ

12,236.014a vartayanti yathānyāyaṃ vaikhānasamataṃ śritāḥ

12,236.014c etāś cānyāś ca vividhā dīkṣās teṣāṃ manīṣiṇām

12,236.015a caturthaś caupaniṣado dharmaḥ sādhāraṇaḥ smṛtaḥ

12,236.015c vānaprastho gṛhasthaś ca tato 'nyaḥ saṃpravartate

12,236.016a asminn eva yuge tāta vipraiḥ sarvārthadarśibhiḥ

12,236.016c agastyaḥ sapta ṛṣayo madhucchando 'ghamarṣaṇaḥ

12,236.017a sāṃkṛtiḥ sudivā taṇḍir yavānno 'tha kṛtaśramaḥ

12,236.017c ahovīryas tathā kāvyas tāṇḍyo medhātithir budhaḥ

12,236.018a śalo vākaś ca nirvākaḥ śūnyapālaḥ kṛtaśramaḥ

12,236.018c evaṃdharmasu vidvāṃsas tataḥ svargam upāgaman

12,236.019a tāta pratyakṣadharmāṇas tathā yāyāvarā gaṇāḥ

12,236.019c ṛṣīṇām ugratapasāṃ dharmanaipuṇadarśinām

12,236.020a avācyāparimeyāś ca brāhmaṇā vanam āśritāḥ

12,236.020c vaikhānasā vālakhilyāḥ sikatāś ca tathāpare

12,236.021a karmabhis te nirānandā dharmanityā jitendriyāḥ

12,236.021c gatāḥ pratyakṣadharmāṇas te sarve vanam āśritāḥ

12,236.021e anakṣatrā anādhṛṣyā dṛśyante jyotiṣāṃ gaṇāḥ

12,236.022a jarayā ca paridyūno vyādhinā ca prapīḍitaḥ

12,236.022c caturthe cāyuṣaḥ śeṣe vānaprasthāśramaṃ tyajet

12,236.022e sadyaskārāṃ nirūpyeṣṭiṃ sarvavedasadakṣiṇām

12,236.023a ātmayājī so ''tmaratir ātmakrīḍātmasaṃśrayaḥ

12,236.023c ātmany agnīn samāropya tyaktvā sarvaparigrahān

12,236.024a sadyaskrāṃś ca yajed yajñān iṣṭīś caiveha sarvadā

12,236.024c sadaiva yājināṃ yajñād ātmanījyā nivartate

12,236.025a trīṃś caivāgnīn yajet samyag ātmany evātmamokṣaṇāt

12,236.025c prāṇebhyo yajuṣā pañca ṣaṭ prāśnīyād akutsayan

12,236.026a keśalomanakhān vāpya vānaprastho munis tataḥ

12,236.026c āśramād āśramaṃ sadyaḥ pūto gacchati karmabhiḥ

12,236.027a abhayaṃ sarvabhūtebhyo yo dattvā pravrajed dvijaḥ

12,236.027c lokās tejomayās tasya pretya cānantyam aśnute

12,236.028a suśīlavṛtto vyapanītakalmaṣo; na ceha nāmutra ca kartum īhate

12,236.028c aroṣamoho gatasaṃdhivigraho; bhaved udāsīnavad ātmavin naraḥ

12,236.029a yameṣu caivātmagateṣu na vyathet; svaśāstrasūtrāhutimantravikramaḥ

12,236.029c bhaved yatheṣṭā gatir ātmayājino; na saṃśayo dharmapare jītendriye

12,236.030a tataḥ paraṃ śreṣṭham atīva sadguṇair; adhiṣṭhitaṃ trīn adhivṛttam uttamam

12,236.030c caturtham uktaṃ paramāśramaṃ śṛṇu; prakīrtyamānaṃ paramaṃ parāyaṇam

12,237.001 śuka uvāca

12,237.001a vartamānas tathaivātra vānaprasthāśrame yathā

12,237.001c yoktavyo ''tmā yathā śaktyā paraṃ vai kāṅkṣatā padam

12,237.002 vyāsa uvāca

12,237.002a prāpya saṃskāram etābhyām āśramābhyāṃ tataḥ param

12,237.002c yat kāryaṃ paramārthārthaṃ tad ihaikamanāḥ śṛṇu

12,237.003a kaṣāyaṃ pācayitvā tu śreṇisthāneṣu ca triṣu

12,237.003c pravrajec ca paraṃ sthānaṃ parivrajyām anuttamām

12,237.004a tad bhavān evam abhyasya vartatāṃ śrūyatāṃ tathā

12,237.004c eka eva caren nityaṃ siddhyartham asahāyavān

12,237.005a ekaś carati yaḥ paśyan na jahāti na hīyate

12,237.005c anagnir aniketaḥ syād grāmam annārtham āśrayet

12,237.006a aśvastanavidhānaḥ syān munir bhāvasamanvitaḥ

12,237.006c laghvāśī niyatāhāraḥ sakṛd annaniṣevitā

12,237.007a kapālaṃ vṛkṣamūlāni kucelam asahāyatā

12,237.007c upekṣā sarvabhūtānām etāvad bhikṣulakṣaṇam

12,237.008a yasmin vācaḥ praviśanti kūpe prāptāḥ śilā iva

12,237.008c na vaktāraṃ punar yānti sa kaivalyāśrame vaset

12,237.009a naiva paśyen na śṛṇuyād avācyaṃ jātu kasya cit

12,237.009c brāhmaṇānāṃ viśeṣeṇa naiva brūyāt kathaṃ cana

12,237.010a yad brāhmaṇasya kuśalaṃ tad eva satataṃ vadet

12,237.010c tūṣṇīm āsīta nindāyāṃ kurvan bheṣajam ātmanaḥ

12,237.011a yena pūrṇam ivākāśaṃ bhavaty ekena sarvadā

12,237.011c śūnyaṃ yena janākīrṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.012a yena kena cid ācchanno yena kena cid āśitaḥ

12,237.012c yatrakvacanaśāyī ca taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.013a aher iva gaṇād bhītaḥ sauhityān narakād iva

12,237.013c kuṇapād iva ca strībhyas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.014a na krudhyen na prahṛṣyec ca mānito 'mānitaś ca yaḥ

12,237.014c sarvabhūteṣv abhayadas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.015a nābhinandeta maraṇaṃ nābhinandeta jīvitam

12,237.015c kālam eva pratīkṣeta nideśaṃ bhṛtako yathā

12,237.016a anabhyāhatacittaḥ syād anabhyāhatavāk tathā

12,237.016c nirmuktaḥ sarvapāpebhyo niramitrasya kiṃ bhayam

12,237.017a abhayaṃ sarvabhūtebhyo bhūtānām abhayaṃ yataḥ

12,237.017c tasya dehād vimuktasya bhayaṃ nāsti kutaś cana

12,237.018a yathā nāgapade 'nyāni padāni padagāminām

12,237.018c sarvāṇy evāpidhīyante padajātāni kauñjare

12,237.019a evaṃ sarvam ahiṃsāyāṃ dharmārtham apidhīyate

12,237.019c amṛtaḥ sa nityaṃ vasati yo 'hiṃsāṃ pratipadyate

12,237.020a ahiṃsakaḥ samaḥ satyo dhṛtimān niyatendriyaḥ

12,237.020c śaraṇyaḥ sarvabhūtānāṃ gatim āpnoty anuttamām

12,237.021a evaṃ prajñānatṛptasya nirbhayasya manīṣiṇaḥ

12,237.021c na mṛtyur atigo bhāvaḥ sa mṛtyum adhigacchati

12,237.022a vimuktaṃ sarvasaṅgebhyo munim ākāśavat sthitam

12,237.022c asvam ekacaraṃ śāntaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.023a jīvitaṃ yasya dharmārthaṃ dharmo 'ratyartham eva ca

12,237.023c ahorātrāś ca puṇyārthaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.024a nirāśiṣam anārambhaṃ nirnamaskāram astutim

12,237.024c akṣīṇaṃ kṣīṇakarmāṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,237.025a sarvāṇi bhūtāni sukhe ramante; sarvāṇi duḥkhasya bhṛśaṃ trasanti

12,237.025c teṣāṃ bhayotpādanajātakhedaḥ; kuryān na karmāṇi hi śraddadhānaḥ

12,237.026a dānaṃ hi bhūtābhayadakṣiṇāyāḥ; sarvāṇi dānāny adhitiṣṭhatīha

12,237.026c tīkṣṇāṃ tanuṃ yaḥ prathamaṃ jahāti; so 'nantam āpnoty abhayaṃ prajābhyaḥ

12,237.027a uttāna āsyena havir juhoti; lokasya nābhir jagataḥ pratiṣṭhā

12,237.027c tasyāṅgam aṅgāni kṛtākṛtaṃ ca; vaiśvānaraḥ sarvam eva prapede

12,237.028a prādeśamātre hṛdi niśritaṃ yat; tasmin prāṇān ātmayājī juhoti

12,237.028c tasyāgnihotraṃ hutam ātmasaṃsthaṃ; sarveṣu lokeṣu sadaivateṣu

12,237.029a daivaṃ tridhātuṃ trivṛtaṃ suparṇaṃ; ye vidyur agryaṃ paramārthatāṃ ca

12,237.029c te sarvalokeṣu mahīyamānā; devāḥ samarthāḥ sukṛtaṃ vrajanti

12,237.030a vedāṃś ca vedyaṃ ca vidhiṃ ca kṛtsnam; atho niruktaṃ paramārthatāṃ ca

12,237.030c sarvaṃ śarīrātmani yaḥ praveda; tasmai sma devāḥ spṛhayanti nityam

12,237.031a bhūmāv asaktaṃ divi cāprameyaṃ; hiraṇmayaṃ yo 'ṇḍajam aṇḍamadhye

12,237.031c patatriṇaṃ pakṣiṇam antarikṣe; yo veda bhogyātmani dīptaraśmiḥ

12,237.032a āvartamānam ajaraṃ vivartanaṃ; ṣaṇṇemikaṃ dvādaśāraṃ suparva

12,237.032c yasyedam āsye pariyāti viśvaṃ; tat kālacakraṃ nihitaṃ guhāyām

12,237.033a yaḥ saṃprasādaṃ jagataḥ śarīraṃ; sarvān sa lokān adhigacchatīha

12,237.033c tasmin hutaṃ tarpayatīha devāṃs; te vai tṛptās tarpayanty āsyam asya

12,237.034a tejomayo nityatanuḥ purāṇo; lokān anantān abhayān upaiti

12,237.034c bhūtāni yasmān na trasante kadā cit; sa bhūtebhyo na trasate kadā cit

12,237.035a agarhaṇīyo na ca garhate 'nyān; sa vai vipraḥ paramātmānam īkṣet

12,237.035c vinītamoho vyapanītakalmaṣo; na ceha nāmutra ca yo 'rtham ṛcchati

12,237.036a aroṣamohaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ

12,237.036c apetanindāstutir apriyāpriyaś; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ

12,238.001 vyāsa uvāca

12,238.001a prakṛtes tu vikārā ye kṣetrajñas taiḥ pariśritaḥ

12,238.001c te cainaṃ na prajānanti sa tu jānāti tān api

12,238.002a taiś caiṣa kurute kāryaṃ manaḥṣaṣṭhair ihendriyaiḥ

12,238.002c sudāntair iva saṃyantā dṛḍhaiḥ paramavājibhiḥ

12,238.003a indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ

12,238.003c manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ

12,238.004a mahataḥ param avyaktam avyaktāt parato 'mṛtam

12,238.004c amṛtān na paraṃ kiṃ cit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ

12,238.005a evaṃ sarveṣu bhūteṣu gūḍho ''tmā na prakāśate

12,238.005c dṛśyate tvagryayā buddhyā sūkṣmayā tattvadarśibhiḥ

12,238.006a antarātmani saṃlīya manaḥṣaṣṭhāni medhayā

12,238.006c indriyāṇīndriyārthāṃś ca bahu cintyam acintayan

12,238.007a dhyānoparamaṇaṃ kṛtvā vidyāsaṃpāditaṃ manaḥ

12,238.007c anīśvaraḥ praśāntātma tato 'rchaty amṛtaṃ padam

12,238.008a indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ vaśyātmā calitasmṛtiḥ

12,238.008c ātmanaḥ saṃpradānena martyo mṛtyum upāśnute

12,238.009a hitvā tu sarvasaṃkalpān sattve cittaṃ niveśayet

12,238.009c sattve cittaṃ samāveśya tataḥ kālaṃjaro bhavet

12,238.010a cittaprasādena yatir jahāti hi śubhāśubham

12,238.010c prasannātmātmani sthitvā sukham ānantyam aśnute

12,238.011a lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet

12,238.011c nivāte vā yathā dīpo dīpyamāno na kampate

12,238.012a evaṃ pūrvāpare rātre yuñjann ātmānam ātmanā

12,238.012c sattvāhāraviśuddhātmā paśyaty ātmānam ātmani

12,238.013a rahasyaṃ sarvavedānām anaitihyam anāgamam

12,238.013c ātmapratyayikaṃ śāstram idaṃ putrānuśāsanam

12,238.014a dharmākhyāneṣu sarveṣu satyākhyāneṣu yad vasu

12,238.014c daśedam ṛk sahasrāṇi nirmathyāmṛtam uddhṛtam

12,238.015a navanītaṃ yathā dadhnaḥ kāṣṭhād agnir yathaiva ca

12,238.015c tathaiva viduṣāṃ jñānaṃ putrahetoḥ samuddhṛtam

12,238.015e snātakānām idaṃ śāstraṃ vācyaṃ putrānuśāsanam

12,238.016a tad idaṃ nāpraśāntāya nādāntāyātapasvine

12,238.016c nāvedaviduṣe vācyaṃ tathā nānugatāya ca

12,238.017a nāsūyakāyānṛjave na cānirdiṣṭakāriṇe

12,238.017c na tarkaśāstradagdhāya tathaiva piśunāya ca

12,238.018a ślāghate ślāghanīyāya praśāntāya tapasvine

12,238.018c idaṃ priyāya putrāya śiṣyāyānugatāya ca

12,238.018e rahasyadharmaṃ vaktavyaṃ nānyasmai tu kathaṃ cana

12,238.019a yady apy asya mahīṃ dadyād ratnapūrṇām imāṃ naraḥ

12,238.019c idam eva tataḥ śreya iti manyeta tattvavit

12,238.020a ato guhyatarārthaṃ tad adhyātmam atimānuṣam

12,238.020c yat tan maharṣibhir dṛṣṭaṃ vedānteṣu ca gīyate

12,238.020e tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,238.020f*0687_01 yac ca te manasi vartate paraṃ

12,238.020f*0687_02 yatra cāsti tava saṃśayaḥ kva cit

12,238.020f*0687_03 śrūyatām ayam ahaṃ tavāgrataḥ

12,238.020f*0687_04 putra kiṃ hi kathayāmi te punaḥ

12,239.001 śuka uvāca

12,239.001a adhyātmaṃ vistareṇeha punar eva vadasva me

12,239.001c yad adhyātmaṃ yathā cedaṃ bhagavann ṛṣisattama

12,239.002 vyāsa uvāca

12,239.002a adhyātmaṃ yad idaṃ tāta puruṣasyeha vidyate

12,239.002c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi tasya vyākhyām imāṃ śṛṇu

12,239.003a bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca

12,239.003c mahābhūtāni bhūtānāṃ sāgarasyormayo yathā

12,239.004a prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ

12,239.004c tadvan mahānti bhūtāni yavīyaḥsu vikurvate

12,239.005a iti tanmayam evedaṃ sarvaṃ sthāvarajaṅgamam

12,239.005c sarge ca pralaye caiva tasmān nirdiśyate tathā

12,239.006a mahābhūtāni pañcaiva sarvabhūteṣu bhūtakṛt

12,239.006c akarot tāta vaiṣamyaṃ yasmin yad anupaśyati

12,239.007 śuka uvāca

12,239.007a akarod yac charīreṣu kathaṃ tad upalakṣayet

12,239.007c indriyāṇi guṇāḥ ke cit kathaṃ tān upalakṣayet

12,239.008 vyāsa uvāca

12,239.008a etat te vartayiṣyāmi yathāvad iha darśanam

12,239.008c śṛṇu tattvam ihaikāgro yathātattvaṃ yathā ca tat

12,239.009a śabdaḥ śrotraṃ tathā khāni trayam ākāśasaṃbhavam

12,239.009c prāṇaś ceṣṭā tathā sparśa ete vāyuguṇās trayaḥ

12,239.010a rūpaṃ cakṣur vipākaś ca tridhā jyotir vidhīyate

12,239.010c raso 'tha rasanaṃ sneho guṇās tv ete trayo 'mbhasām

12,239.011a ghreyaṃ ghrāṇaṃ śarīraṃ ca bhūmer ete guṇās trayaḥ

12,239.011b*0688_01 śrotraṃ tvakcakṣuṣī jihvā nāsikā caiva pañcamī

12,239.011c etāvān indriyagrāmo vyākhyātaḥ pāñcabhautikaḥ

12,239.012a vāyoḥ sparśo raso 'dbhyaś ca jyotiṣo rūpam ucyate

12,239.012c ākāśaprabhavaḥ śabdo gandho bhūmiguṇaḥ smṛtaḥ

12,239.013a mano buddhiś ca bhāvaś ca traya ete ''tmayonijāḥ

12,239.013c na guṇān ativartante guṇebhyaḥ paramā matāḥ

12,239.014a indriyāṇi nare pañca ṣaṣṭhaṃ tu mana ucyate

12,239.014c saptamīṃ buddhim evāhuḥ kṣetrajñaṃ punar aṣṭamam

12,239.015a cakṣur ālocanāyaiva saṃśayaṃ kurute manaḥ

12,239.015c buddhir adhyavasānāya sākṣī kṣetrajña ucyate

12,239.016a rajas tamaś ca sattvaṃ ca traya ete svayonijāḥ

12,239.016c samāḥ sarveṣu bhūteṣu tadguṇeṣūpalakṣayet

12,239.017a yathā kūrma ihāṅgāni prasārya viniyacchati

12,239.017c evam evendriyagrāmaṃ buddhiḥ sṛṣṭvā niyacchati

12,239.018a yad ūrdhvaṃ pādatalayor avāṅmūrdhnaś ca paśyati

12,239.018c etasminn eva kṛtye vai vartate buddhir uttamā

12,239.019a guṇān nenīyate buddhir buddhir evendriyāṇy api

12,239.019c manaḥṣaṣṭhāni sarvāṇi buddhyabhāve kuto guṇāḥ

12,239.020a tatra yat prītisaṃyuktaṃ kiṃ cid ātmani lakṣayet

12,239.020c praśāntam iva saṃśuddhaṃ sattvaṃ tad upadhārayet

12,239.021a yat tu saṃtāpasaṃyuktaṃ kāye manasi vā bhavet

12,239.021c rajaḥ pravartakaṃ tat syāt satataṃ hāri dehinām

12,239.021d*0689_01 pravṛttaṃ raja ity evaṃ tatra cāpy upalakṣayet

12,239.022a yat tu saṃmohasaṃyuktam avyaktaviṣayaṃ bhavet

12,239.022c apratarkyam avijñeyaṃ tamas tad upadhāryatām

12,239.023a praharṣaḥ prītir ānandaḥ sāmyaṃ svasthātmacittatā

12,239.023c akasmād yadi vā kasmād vartate sāttviko guṇaḥ

12,239.024a abhimāno mṛṣāvādo lobho mohas tathākṣamā

12,239.024c liṅgāni rajasas tāni vartante hetvahetutaḥ

12,239.025a tathā mohaḥ pramādaś ca tandrī nidrāprabodhitā

12,239.025c kathaṃ cid abhivartante vijñeyās tāmasā guṇāḥ

12,240.001 vyāsa uvāca

12,240.001a manaḥ prasṛjate bhāvaṃ buddhir adhyavasāyinī

12,240.001c hṛdayaṃ priyāpriye veda trividhā karmacodanā

12,240.002a indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ

12,240.002c manasas tu parā buddhir buddher ātmā paro mataḥ

12,240.003a buddhir ātmā manuṣyasya buddhir evātmano ''tmikā

12,240.003c yadā vikurute bhāvaṃ tadā bhavati sā manaḥ

12,240.004a indriyāṇāṃ pṛthagbhāvād buddhir vikriyate hy aṇu

12,240.004c śṛṇvatī bhavati śrotraṃ spṛśatī sparśa ucyate

12,240.005a paśyantī bhavate dṛṣṭī rasatī rasanaṃ bhavet

12,240.005c jighratī bhavati ghrāṇaṃ buddhir vikriyate pṛthak

12,240.006a indriyāṇīti tāny āhus teṣv adṛśyādhitiṣṭhati

12,240.006c tiṣṭhatī puruṣe buddhis triṣu bhāveṣu vartate

12,240.007a kadā cil labhate prītiṃ kadā cid api śocate

12,240.007c na sukhena na duḥkhena kadā cid iha yujyate

12,240.008a seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān ativartate

12,240.008c saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān

12,240.009a yadā prārthayate kiṃ cit tadā bhavati sā manaḥ

12,240.009c adhiṣṭhānāni vai buddhyā pṛthag etāni saṃsmaret

12,240.009e indriyāṇy eva medhyāni vijetavyāni kṛtsnaśaḥ

12,240.010a sarvāṇy evānupūrvyeṇa yad yan nānuvidhīyate

12,240.010c avibhāgagatā buddhir bhāve manasi vartate

12,240.010e pravartamānaṃ tu rajaḥ sattvam apy anuvartate

12,240.011a ye caiva bhāvā vartante sarva eṣv eva te triṣu

12,240.011c anvarthāḥ saṃpravartante rathanemim arā iva

12,240.012a pradīpārthaṃ naraḥ kuryād indriyair buddhisattamaiḥ

12,240.012c niścaradbhir yathāyogam udāsīnair yadṛcchayā

12,240.013a evaṃsvabhāvam evedam iti vidvān na muhyati

12,240.013c aśocann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ

12,240.014a na hy ātmā śakyate draṣṭum indriyaiḥ kāmagocaraiḥ

12,240.014c pravartamānair anaye durdharair akṛtātmabhiḥ

12,240.015a teṣāṃ tu manasā raśmīn yadā samyaṅ niyacchati

12,240.015c tadā prakāśate hy ātmā ghaṭe dīpa iva jvalan

12,240.015e sarveṣām eva bhūtānāṃ tamasy apagate yathā

12,240.015f*0690_01 prakāśaṃ bhavate sarvaṃ tathedam upadhāryatām

12,240.016a yathā vāricaraḥ pakṣī na lipyati jale caran

12,240.016b*0691_01 vimuktātmā tathā yogī guṇadoṣair na lipyate

12,240.016c evam eva kṛtaprajño na doṣair viṣayāṃś caran

12,240.016e asajjamānaḥ sarveṣu na kathaṃ cana lipyate

12,240.017a tyaktvā pūrvakṛtaṃ karma ratir yasya sadātmani

12,240.017c sarvabhūtātmabhūtasya guṇamārgeṣv asajjataḥ

12,240.018a sattvam ātmā prasavati guṇān vāpi kadā ca na

12,240.018c na guṇā vidur ātmānaṃ guṇān veda sa sarvadā

12,240.019a paridraṣṭā guṇānāṃ sa sraṣṭā caiva yathātatham

12,240.019c sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ viddhi sūkṣmayoḥ

12,240.020a sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān

12,240.020c pṛthagbhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā

12,240.021a yathā matsyo 'dbhir anyaḥ san saṃprayuktau tathaiva tau

12,240.021c maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā saha

12,240.022a iṣīkā vā yathā muñje pṛthak ca saha caiva ca

12,240.022c tathaiva sahitāv etāv anyonyasmin pratiṣṭhitau

12,241.001 vyāsa uvāca

12,241.001a sṛjate tu guṇān sattvaṃ kṣetrajñas tv anutiṣṭhati

12,241.001c guṇān vikriyataḥ sarvān udāsīnavad īśvaraḥ

12,241.002a svabhāvayuktaṃ tat sarvaṃ yad imān sṛjate guṇān

12,241.002c ūrṇanābhir yathā sūtraṃ sṛjate tantuvad guṇān

12,241.003a pradhvastā na nivartante pravṛttir nopalabhyate

12,241.003b*0692_01 pratyakṣeṇa parokṣaṃ tad anumānena sidhyati

12,241.003c evam eke vyavasyanti nivṛttir iti cāpare

12,241.004a ubhayaṃ saṃpradhāryaitad adhyavasyed yathāmati

12,241.004c anenaiva vidhānena bhaved garbhaśayo mahān

12,241.005a anādinidhanaṃ nityam āsādya vicaren naraḥ

12,241.005b@027_0001 jayayukto ratho divyo brahmaloke mahīyate

12,241.005b@027_0002 atha satvaram āsādya ratham evaṃ yuyuṅkṣataḥ

12,241.005b@027_0003 akṣaraṃ gantumanaso vidhiṃ vakṣyāmi śīghragam

12,241.005b@027_0004 saptayodhāyanaṃ kṛtsnā vānyataḥ pratipadyate

12,241.005b@027_0005 pṛṣṭhataḥ pārśvataś cānyā yāvantyāsyāḥ prasāraṇāt

12,241.005b@027_0006 kramaśaḥ pārthivaṃ yac ca vāyavyaṃ khaṃ tathā payaḥ

12,241.005b@027_0007 jyotiṣo yat tad aiśvaryam ahaṃkārasya buddhitaḥ

12,241.005b@027_0008 avyaktasya yad aiśvaryaṃ kramaśaḥ pratipadyate

12,241.005b@027_0009 vyaktamāś cāpi (sic) yasyaite tathā yuktena yogataḥ

12,241.005b@027_0010 tathāsyaṃ bhavayuktasya vidhim ātmani paśyataḥ

12,241.005b@027_0011 nirmathyamānaṃ sūkṣmātmā rūpāṇīmāni darśayet

12,241.005b@027_0012 śaiśiras tu yathā dhūmaḥ sūkṣmaṃ saṃśrayate nabhaḥ

12,241.005b@027_0013 tathā dehād vimuktasya pūrvarūpaṃ tad apy uta

12,241.005b@027_0014 atha dhūmasya virame dvitīyaṃ rūpadarśanam

12,241.005b@027_0015 jalarūpam ivākāśaṃ tatraivātmani paśyati

12,241.005b@027_0016 aparaṃ vyatikramec cāpi vahnirūpaṃ prakāśate

12,241.005b@027_0017 tasminn uparate vāsya vāyavyaṃ sūkṣmam apy atha

12,241.005b@027_0018 rūpaṃ prakāśate tatra pītavarṇavad apy ajaḥ

12,241.005b@027_0019 tasminn uparate rūpam ākāśasya prakāśate

12,241.005b@027_0020 ūhyā savarṇarūpaṃ tat tasya rūpaṃ prakāśate

12,241.005b@027_0021 tasminn uparate vāsya buddhirūpaṃ prakāśate

12,241.005b@027_0022 suśuklaṃ cetasaḥ samyag avyakte brāhmaṇasya vai

12,241.005b@027_0023 eteṣv apīha jāteṣu phalajātāni me śṛṇu

12,241.005b@027_0024 jātasya pārthivaiśvaryaiḥ sṛṣṭir eṣā vidhīyate

12,241.005b@027_0025 prajāpatir ivākṣobhyaḥ śarīrāt sṛjati prajāḥ

12,241.005b@027_0026 varṇato gṛhyate vāpsu nāyaṃ pibati cāśayāḥ

12,241.005b@027_0027 snācāsya (sic) tejasā rūpaṃ dahyate śāmyate tathā

12,241.005b@027_0028 aṅgulyāṅguṣṭhamātreṇa vastapāṭenavat tathā (sic)

12,241.005b@027_0029 pṛthivīṃ kampayanty ete guṇāpāyād iti smṛtaḥ

12,241.005b@027_0030 ākāśabhūtaś cākāśe svarṇastvān na ca dṛśyate

12,241.005b@027_0031 ahaṃkārasya vijaye pañca te syur vaśānugāḥ

12,241.005b@027_0032 ṣaṇṇām ātmani buddhau tu nitāyaṃ (sic) prabhavaty uta

12,241.005b@027_0033 nirdoṣaprabhavā hy eṣā kṛtsnā samabhivartate

12,241.005b@027_0034 tathaiva vyaktam ātmānam avyaktaṃ pratipadyate

12,241.005b@027_0035 yato niḥsarate loko bhavati vyaktasaṃjñakaḥ

12,241.005b@027_0036 tatrāsannamayīṃ vyākhyāṃ śṛṇu tvaṃ vistareṇa vai

12,241.005b@027_0037 tathā vyaktamayīṃ caiva vyākhyāṃ pūrvaṃ nibodha me

12,241.005b@027_0038 pañcaviṃśatitattvāni tulyāny ubhayataḥ samam

12,241.005b@027_0039 yoge sāṃkhye 'pi ca tathā viśeṣāṃs tatra me śṛṇu

12,241.005b@027_0040 proktaṃ tad vyartham ity eva jāyate vartate ca yat

12,241.005b@027_0041 jīvate mriyate caiva caturbhir lakṣaṇair yutam

12,241.005b@027_0042 viparītam ato yat tad avyaktaṃ samudāhṛtam

12,241.005b@027_0043 pāpātmānau ca deveṣu siddhānteṣv apy udāhṛtau

12,241.005b@027_0044 caturlakṣaṇajantur yaś caturvargaḥ pracakṣate

12,241.005b@027_0045 vyaktam avyaktajaṃ caiva tathā buddhir athetarat

12,241.005b@027_0046 sattvaṃ kṣetrajña ity etad dvayam avyaktadarśanam

12,241.005b@027_0047 dvāv ātmānau ca deveṣu viṣayeṣu ca rājataḥ

12,241.005b@027_0048 viṣayān pratisaṃhāraḥ sālokaṃ siddhilakṣaṇam

12,241.005b@027_0049 nirmamaś cānahaṃkāro nirdvaṃdvaś chinnasaṃśayaḥ

12,241.005b@027_0050 naiva krudhyati na dveṣṭi nātmatā bhavato giraḥ

12,241.005b@027_0051 ākruṣṭas tāḍitaś cāpi maitraṃ dhyāyati nāśubham

12,241.005b@027_0052 vāṅmanaḥkāyadaṇḍānāṃ trayāṇāṃ ca nivartakam

12,241.005b@027_0053 samaḥ sarveṣu bhūteṣu brahmāṇam ativartate

12,241.005b@027_0054 naivecchati na cānicchan yātrāmātravyavasthitaḥ

12,241.005b@027_0055 alolupo 'py atho dānto nākṛtir na nirākṛtiḥ

12,241.005b@027_0056 nāsyendriyamanaḥprāṇabuddhayaḥ sarvasākṣiṇaḥ

12,241.005c akrudhyann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ

12,241.006a ity evaṃ hṛdayagranthiṃ buddhicintāmayaṃ dṛḍham

12,241.006c atītya sukham āsīta aśocaṃś chinnasaṃśayaḥ

12,241.007a tapyeyuḥ pracyutāḥ pṛthvyā yathā pūrṇāṃ nadīṃ narāḥ

12,241.007c avagāḍhā hy avidvāṃso viddhi lokam imaṃ tathā

12,241.008a na tu tāmyati vai vidvān sthale carati tattvavit

12,241.008c evaṃ yo vindate ''tmānaṃ kevalaṃ jñānam ātmanaḥ

12,241.009a evaṃ buddhvā naraḥ sarvāṃ bhūtānām āgatiṃ gatim

12,241.009c samavekṣya śanaiḥ samyag labhate śamam uttamam

12,241.010a etad vai janmasāmarthyaṃ brāhmaṇasya viśeṣataḥ

12,241.010c ātmajñānaṃ śamaś caiva paryāptaṃ tatparāyaṇam

12,241.011a etad buddhvā bhaved buddhaḥ kim anyad buddhalakṣaṇam

12,241.011c vijñāyaitad vimucyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ

12,241.012a na bhavati viduṣāṃ mahad bhayaṃ; yad aviduṣāṃ sumahad bhayaṃ bhavet

12,241.012c na hi gatir adhikāsti kasya cid; bhavati hi yā viduṣaḥ sanātanī

12,241.013a lokamāturam asūyate janas; tat tad eva ca nirīkṣya śocate

12,241.013c tatra paśya kuśalān aśocato; ye vidus tad ubhayaṃ kṛtākṛtam

12,241.014a yat karoty anabhisaṃdhipūrvakaṃ; tac ca nirṇudati yat purā kṛtam

12,241.014c na priyaṃ tad ubhayaṃ na cāpriyaṃ; tasya taj janayatīha kurvataḥ

12,242.001 śuka uvāca

12,242.001a yasmād dharmāt paro dharmo vidyate neha kaś cana

12,242.001c yo viśiṣṭaś ca dharmebhyas taṃ bhavān prabravītu me

12,242.002 vyāsa uvāca

12,242.002a dharmaṃ te saṃpravakṣyāmi purāṇam ṛṣisaṃstutam

12,242.002c viśiṣṭaṃ sarvadharmebhyas tam ihaikamanāḥ śṛṇu

12,242.003a indriyāṇi pramāthīni buddhyā saṃyamya yatnataḥ

12,242.003c sarvato niṣpatiṣṇūni pitā bālān ivātmajān

12,242.004a manasaś cendriyāṇāṃ ca hy aikāgryaṃ paramaṃ tapaḥ

12,242.004c taj jyāyaḥ sarvadharmebhyaḥ sa dharmaḥ para ucyate

12,242.005a tāni sarvāṇi saṃdhāya manaḥṣaṣṭhāni medhayā

12,242.005c ātmatṛpta ivāsīta bahu cintyam acintayan

12,242.006a gocarebhyo nivṛttāni yadā sthāsyanti veśmani

12,242.006c tadā tvam ātmanātmānaṃ paraṃ drakṣyasi śāśvatam

12,242.007a sarvātmānaṃ mahātmānaṃ vidhūmam iva pāvakam

12,242.007c taṃ paśyanti mahātmāno brāhmaṇā ye manīṣiṇaḥ

12,242.008a yathā puṣpaphalopeto bahuśākho mahādrumaḥ

12,242.008c ātmano nābhijānīte kva me puṣpaṃ kva me phalam

12,242.009a evam ātmā na jānīte kva gamiṣye kuto nv aham

12,242.009c anyo hy atrāntar ātmāsti yaḥ sarvam anupaśyati

12,242.010a jñānadīpena dīptena paśyaty ātmānam ātmanā

12,242.010c dṛṣṭvā tvam ātmanātmānaṃ nirātmā bhava sarvavit

12,242.011a vimuktaḥ sarvapāpebhyo muktatvaca ivoragaḥ

12,242.011c parāṃ buddhim avāpyeha vipāpmā vigatajvaraḥ

12,242.012a sarvataḥsrotasaṃ ghorāṃ nadīṃ lokapravāhinīm

12,242.012c pañcendriyagrāhavatīṃ manaḥsaṃkalparodhasam

12,242.013a lobhamohatṛṇacchannāṃ kāmakrodhasarīsṛpām

12,242.013c satyatīrthānṛtakṣobhāṃ krodhapaṅkāṃ saridvarām

12,242.014a avyaktaprabhavāṃ śīghrāṃ dustarām akṛtātmabhiḥ

12,242.014c pratarasva nadīṃ buddhyā kāmagrāhasamākulām

12,242.015a saṃsārasāgaragamāṃ yonipātāladustarām

12,242.015c ātmajanmodbhavāṃ tāta jihvāvartāṃ durāsadām

12,242.016a yāṃ taranti kṛtaprajñā dhṛtimanto manīṣiṇaḥ

12,242.016c tāṃ tīrṇaḥ sarvatomukto vipūtātmātmavic chuciḥ

12,242.017a uttamāṃ buddhim āsthāya brahmabhūyaṃ gamiṣyasi

12,242.017c saṃtīrṇaḥ sarvasaṃkleśān prasannātmā vikalmaṣaḥ

12,242.018a bhūmiṣṭhānīva bhūtāni parvatastho niśāmaya

12,242.018c akrudhyann aprahṛṣyaṃś ca nanṛśaṃsamatis tathā

12,242.018e tato drakṣyasi bhūtānāṃ sarveṣāṃ prabhavāpyayau

12,242.019a evaṃ vai sarvadharmebhyo viśiṣṭaṃ menire budhāḥ

12,242.019c dharmaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha munayas tattvadarśinaḥ

12,242.020a ātmano 'vyayino jñātvā idaṃ putrānuśāsanam

12,242.020c prayatāya pravaktavyaṃ hitāyānugatāya ca

12,242.021a ātmajñānam idaṃ guhyaṃ sarvaguhyatamaṃ mahat

12,242.021c abruvaṃ yad ahaṃ tāta ātmasākṣikam añjasā

12,242.022a naiva strī na pumān etan naiva cedaṃ napuṃsakam

12,242.022c aduḥkham asukhaṃ brahma bhūtabhavyabhavātmakam

12,242.023a naitaj jñātvā pumān strī vā punarbhavam avāpnuyāt

12,242.023c abhavapratipattyartham etad vartma vidhīyate

12,242.024a yathā matāni sarvāṇi na caitāni yathā tathā

12,242.024c kathitāni mayā putra bhavanti na bhavanti ca

12,242.025a tat prītiyuktena guṇānvitena; putreṇa satputraguṇānvitena

12,242.025c pṛṣṭo hīdaṃ prītimatā hitārthaṃ; brūyāt sutasyeha yad uktam etat

12,243.001 vyāsa uvāca

12,243.001a gandhān rasān nānurundhyāt sukhaṃ vā; nālaṃkārāṃś cāpnuyāt tasya tasya

12,243.001c mānaṃ ca kīrtiṃ ca yaśaś ca necchet; sa vai pracāraḥ paśyato brāhmaṇasya

12,243.002a sarvān vedān adhīyīta śuśrūṣur brahmacaryavān

12,243.002c ṛco yajūṃṣi sāmāni na tena na sa brāhmaṇaḥ

12,243.003a jñātivat sarvabhūtānāṃ sarvavit sarvavedavit

12,243.003c nākāmo mriyate jātu na tena na ca brāhmaṇaḥ

12,243.004a iṣṭīś ca vividhāḥ prāpya kratūṃś caivāptadakṣiṇān

12,243.004c naiva prāpnoti brāhmaṇyam abhidhyānāt kathaṃ cana

12,243.005a yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati

12,243.005c yadā necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā

12,243.006a yadā na kurute bhāvaṃ sarvabhūteṣu pāpakam

12,243.006c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā

12,243.007a kāmabandhanam evaikaṃ nānyad astīha bandhanam

12,243.007c kāmabandhanamukto hi brahmabhūyāya kalpate

12,243.008a kāmato mucyamānas tu dhūmrābhrād iva candramāḥ

12,243.008c virajāḥ kālam ākāṅkṣan dhīro dhairyeṇa vartate

12,243.009a āpūryamāṇam acalapratiṣṭhaṃ; samudram āpaḥ praviśanti yadvat

12,243.009c sa kāmakānto na tu kāmakāmaḥ; sa vai lokāt svargam upaiti dehī

12,243.009c*0693_01 tadvat kāmā yaṃ praviśanti sarve

12,243.009c*0693_02 sa śāntim āpnoti na kāmakāmaḥ

12,243.010a vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ

12,243.010c damasyopaniṣad dānaṃ dānasyopaniṣat tapaḥ

12,243.011a tapasopaniṣat tyāgas tyāgasyopaniṣat sukham

12,243.011c sukhasyopaniṣat svargaḥ svargasyopaniṣac chamaḥ

12,243.012a kledanaṃ śokamanasoḥ saṃtāpaṃ tṛṣṇayā saha

12,243.012c sattvam icchasi saṃtoṣāc chāntilakṣaṇam uttamam

12,243.013a viśoko nirmamaḥ śāntaḥ prasannātmātmavittamaḥ

12,243.013c ṣaḍbhir lakṣaṇavān etaiḥ samagraḥ punar eṣyati

12,243.014a ṣaḍbhiḥ sattvaguṇopetaiḥ prājñair adhikamantribhiḥ

12,243.014c ye viduḥ pretya cātmānam ihasthāṃs tāṃs tathā viduḥ

12,243.015a akṛtrimam asaṃhāryaṃ prākṛtaṃ nirupaskṛtam

12,243.015c adhyātmaṃ sukṛtaprajñaḥ sukham avyayam aśnute

12,243.016a niṣpracāraṃ manaḥ kṛtvā pratiṣṭhāpya ca sarvataḥ

12,243.016c yām ayaṃ labhate tuṣṭiṃ sā na śakyam ato 'nyathā

12,243.017a yena tṛpyaty abhuñjāno yena tuṣyaty avittavān

12,243.017c yenāsneho balaṃ dhatte yas taṃ veda sa vedavit

12,243.018a saṃgopya hy ātmano dvārāṇy apidhāya vicintayan

12,243.018c yo hy āste brāhmaṇaḥ śiṣṭaḥ sa ātmaratir ucyate

12,243.019a samāhitaṃ pare tattve kṣīṇakāmam avasthitam

12,243.019c sarvataḥ sukham anveti vapuś cāndramasaṃ yathā

12,243.020a saviśeṣāṇi bhūtāni guṇāṃś cābhajato muneḥ

12,243.020c sukhenāpohyate duḥkhaṃ bhāskareṇa tamo yathā

12,243.021a tam atikrāntakarmāṇam atikrāntaguṇakṣayam

12,243.021c brāhmaṇaṃ viṣayāśliṣṭaṃ jarāmṛtyū na vindataḥ

12,243.022a sa yadā sarvato muktaḥ samaḥ paryavatiṣṭhate

12,243.022c indriyāṇīndriyārthāṃś ca śarīrastho 'tivartate

12,243.023a kāraṇaṃ paramaṃ prāpya atikrāntasya kāryatām

12,243.023c punarāvartanaṃ nāsti saṃprāptasya parāt param

12,244.001 vyāsa uvāca

12,244.001a dvaṃdvāni mokṣajijñāsur arthadharmāv anuṣṭhitaḥ

12,244.001c vaktrā guṇavatā śiṣyaḥ śrāvyaḥ pūrvam idaṃ mahat

12,244.002a ākāśaṃ māruto jyotir āpaḥ pṛthvī ca pañcamī

12,244.002c bhāvābhāvau ca kālaś ca sarvabhūteṣu pañcasu

12,244.003a antarātmakam ākāśaṃ tanmayaṃ śrotram indriyam

12,244.003c tasya śabdaṃ guṇaṃ vidyān mūrtiśāstravidhānavit

12,244.004a caraṇaṃ mārutātmeti prāṇāpānau ca tanmayau

12,244.004c sparśanaṃ cendriyaṃ vidyāt tathā sparśaṃ ca tanmayam

12,244.005a tataḥ pākaḥ prakāśaś ca jyotiś cakṣuś ca tanmayam

12,244.005c tasya rūpaṃ guṇaṃ vidyāt tamo 'nvavasitātmakam

12,244.006a prakledaḥ kṣudratā sneha ity āpo hy upadiśyate

12,244.006b*0694_01 asṛṅ majjā ca yac cānyat snigdhaṃ vidyāt tadātmakam

12,244.006c rasanaṃ cendriyaṃ jihvā rasaś cāpāṃ guṇo mataḥ

12,244.007a saṃghātaḥ pārthivo dhātur asthidantanakhāni ca

12,244.007c śmaśru loma ca keśāś ca sirāḥ snāyu ca carma ca

12,244.008a indriyaṃ ghrāṇasaṃjñānaṃ nāsikety abhidhīyate

12,244.008c gandhaś caivendriyārtho 'yaṃ vijñeyaḥ pṛthivīmayaḥ

12,244.009a uttareṣu guṇāḥ santi sarve sarveṣu cottarāḥ

12,244.009c pañcānāṃ bhūtasaṃghānāṃ saṃtatiṃ munayo viduḥ

12,244.010a mano navamam eṣāṃ tu buddhis tu daśamī smṛtā

12,244.010c ekādaśo 'ntarātmā ca sarvataḥ para ucyate

12,244.011a vyavasāyātmikā buddhir mano vyākaraṇātmakam

12,244.011c karmānumānād vijñeyaḥ sa jīvaḥ kṣetrasaṃjñakaḥ

12,244.012a ebhiḥ kālāṣṭamair bhāvair yaḥ sarvaiḥ sarvam anvitam

12,244.012c paśyaty akaluṣaṃ prājñaḥ sa mohaṃ nānuvartate

12,245.001 vyāsa uvāca

12,245.001a śarīrād vipramuktaṃ hi sūkṣmabhūtaṃ śarīriṇam

12,245.001c karmabhiḥ paripaśyanti śāstroktaiḥ śāstracetasaḥ

12,245.002a yathā marīcyaḥ sahitāś caranti; gacchanti tiṣṭhanti ca dṛśyamānāḥ

12,245.002c dehair vimuktā vicaranti lokāṃs; tathaiva sattvāny atimānuṣāṇi

12,245.003a pratirūpaṃ yathaivāpsu tāpaḥ sūryasya lakṣyate

12,245.003c sattvavāṃs tu tathā sattvaṃ pratirūpaṃ prapaśyati

12,245.004a tāni sūkṣmāṇi sattvasthā vimuktāni śarīrataḥ

12,245.004c svena tattvena tattvajñāḥ paśyanti niyatendriyāḥ

12,245.005a svapatāṃ jāgratāṃ caiva sarveṣām ātmacintitam

12,245.005c pradhānadvaidhayuktānāṃ jahatāṃ karmajaṃ rajaḥ

12,245.006a yathāhani tathā rātrau yathā rātrau tathāhani

12,245.006c vaśe tiṣṭhati sattvātmā satataṃ yogayoginām

12,245.007a teṣāṃ nityaṃ sadānityo bhūtātmā satataṃ guṇaiḥ

12,245.007c saptabhis tv anvitaḥ sūkṣmaiś cariṣṇur ajarāmaraḥ

12,245.008a manobuddhiparābhūtaḥ svadehaparadehavit

12,245.008c svapneṣv api bhavaty eṣa vijñātā sukhaduḥkhayoḥ

12,245.009a tatrāpi labhate duḥkhaṃ tatrāpi labhate sukham

12,245.009c krodhalobhau tu tatrāpi kṛtvā vyasanam archati

12,245.010a prīṇitaś cāpi bhavati mahato 'rthān avāpya ca

12,245.010c karoti puṇyaṃ tatrāpi jāgrann iva ca paśyati

12,245.010d*0695_01 mahoṣmāntargataś cāpi garbhatvaṃ samupeyivān

12,245.010d*0695_02 daśa māsān vasan kukṣau naiṣo 'nnam iva jīryate

12,245.011a tam evam atitejoṃśaṃ bhūtātmānaṃ hṛdi sthitam

12,245.011c tamorajobhyām āviṣṭā nānupaśyanti mūrtiṣu

12,245.012a śāstrayogaparā bhūtvā svam ātmānaṃ parīpsavaḥ

12,245.012c anucchvāsāny amūrtīni yāni vajropamāny api

12,245.013a pṛthagbhūteṣu sṛṣṭeṣu caturṣv āśramakarmasu

12,245.013c samādhau yogam evaitac chāṇḍilyaḥ śamam abravīt

12,245.014a viditvā sapta sūkṣmāṇi ṣaḍaṅgaṃ ca maheśvaram

12,245.014c pradhānaviniyogasthaḥ paraṃ brahmādhigacchati

12,246.001 vyāsa uvāca

12,246.001a hṛdi kāmadrumaś citro mohasaṃcayasaṃbhavaḥ

12,246.001c krodhamānamahāskandho vivitsāparimocanaḥ

12,246.002a tasya cājñānam ādhāraḥ pramādaḥ pariṣecanam

12,246.002c so 'bhyasūyāpalāśo hi purāduṣkṛtasāravān

12,246.003a saṃmohacintāviṭapaḥ śokaśākho bhayaṃkaraḥ

12,246.003c mohanībhiḥ pipāsābhir latābhiḥ pariveṣṭitaḥ

12,246.004a upāsate mahāvṛkṣaṃ sulubdhās taṃ phalepsavaḥ

12,246.004c āyāsaiḥ saṃyataḥ pāśaiḥ phalāni pariveṣṭayan

12,246.005a yas tān pāśān vaśe kṛtvā taṃ vṛkṣam apakarṣati

12,246.005c gataḥ sa duḥkhayor antaṃ yatamānas tayor dvayoḥ

12,246.006a saṃrohaty akṛtaprajñaḥ saṃtāpena hi pādapam

12,246.006c sa tam eva tato hanti viṣaṃ grastam ivāturam

12,246.007a tasyānuśayamūlasya mūlam uddhriyate balāt

12,246.007c tyāgāpramādākṛtinā sāmyena paramāsinā

12,246.008a evaṃ yo veda kāmasya kevalaṃ parikarṣaṇam

12,246.008c vadhaṃ vai kāmaśāstrasya sa duḥkhāny ativartate

12,246.009a śarīraṃ puram ity āhuḥ svāminī buddhir iṣyate

12,246.009c tatra buddheḥ śarīrasthaṃ mano nāmārthacintakam

12,246.010a indriyāṇi janāḥ paurās tadarthaṃ tu parā kṛtiḥ

12,246.010c tatra dvau dāruṇau doṣau tamo nāma rajas tathā

12,246.011a yadartham upajīvanti paurāḥ sahapureśvarāḥ

12,246.011c advāreṇa tam evārthaṃ dvau doṣāv upajīvataḥ

12,246.012a tatra buddhir hi durdharṣā manaḥ sādharmyam ucyate

12,246.012c paurāś cāpi manas trastās teṣām api calā sthitiḥ

12,246.013a yadarthaṃ buddhir adhyāste na so 'rthaḥ pariṣīdati

12,246.013b*0696_01 pauramantraviyuktāyāḥ so 'rthaḥ saṃsīdati kramāt

12,246.013c yadarthaṃ pṛthag adhyāste manas tat pariṣīdati

12,246.014a pṛthagbhūtaṃ yadā buddhyā mano bhavati kevalam

12,246.014c tatrainaṃ vivṛtaṃ śūnyaṃ rajaḥ paryavatiṣṭhate

12,246.015a tan manaḥ kurute sakhyaṃ rajasā saha saṃgatam

12,246.015c taṃ cādāya janaṃ pauraṃ rajase saṃprayacchati

12,247.001 bhīṣma uvāca

12,247.001a bhūtānāṃ guṇasaṃkhyānaṃ bhūyaḥ putra niśāmaya

12,247.001c dvaipāyanamukhād bhraṣṭaṃ ślāghayā parayānagha

12,247.002a dīptānalanibhaḥ prāha bhagavān dhūmravarcase

12,247.002c tato 'ham api vakṣyāmi bhūyaḥ putra nidarśanam

12,247.003a bhūmeḥ sthairyaṃ pṛthutvaṃ ca kāṭhinyaṃ prasavātmatā

12,247.003c gandho gurutvaṃ śaktiś ca saṃghātaḥ sthāpanā dhṛtiḥ

12,247.004a apāṃ śaityaṃ rasaḥ kledo dravatvaṃ snehasaumyatā

12,247.004c jihvā viṣyandinī caiva bhaumāpyāsravaṇaṃ tathā

12,247.005a agner durdharṣatā tejas tāpaḥ pākaḥ prakāśanam

12,247.005c śaucaṃ rāgo laghus taikṣṇyaṃ daśamaṃ cordhvabhāgitā

12,247.006a vāyor aniyamaḥ sparśo vādasthānaṃ svatantratā

12,247.006c balaṃ śaighryaṃ ca mohaś ca ceṣṭā karmakṛtā bhavaḥ

12,247.007a ākāśasya guṇaḥ śabdo vyāpitvaṃ chidratāpi ca

12,247.007c anāśrayam anālambam avyaktam avikāritā

12,247.008a apratīghātatā caiva bhūtatvaṃ vikṛtāni ca

12,247.008c guṇāḥ pañcāśataṃ proktāḥ pañcabhūtātmabhāvitāḥ

12,247.009a calopapattir vyaktiś ca visargaḥ kalpanā kṣamā

12,247.009c sad asac cāśutā caiva manaso nava vai guṇāḥ

12,247.010a iṣṭāniṣṭavikalpaś ca vyavasāyaḥ samādhitā

12,247.010c saṃśayaḥ pratipattiś ca buddhau pañceha ye guṇāḥ

12,247.011 yudhiṣṭhira uvāca

12,247.011a kathaṃ pañcaguṇā buddhiḥ kathaṃ pañcendriyā guṇāḥ

12,247.011b*0697_01 etebhya ete nirvṛttāḥ svaguṇāyātmanopi vā

12,247.011c etan me sarvam ācakṣva sūkṣmajñānaṃ pitāmaha

12,247.012 bhīṣma uvāca

12,247.012a āhuḥ ṣaṣṭiṃ bhūtaguṇān vai; bhūtaviśiṣṭā nityaviṣaktāḥ

12,247.012c bhūtaviṣaktāś cākṣarasṛṣṭāḥ; putra na nityaṃ tad iha vadanti

12,247.013a tat putra cintākalitaṃ yad uktam; anāgataṃ vai tava saṃpratīha

12,247.013c bhūtārthatattvaṃ tad avāpya sarvaṃ; bhūtaprabhāvād bhava śāntabuddhiḥ

12,248.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,248.001a ya ime pṛthivīpālāḥ śerate pṛthivītale

12,248.001c pṛtanāmadhya ete hi gatasattvā mahābalāḥ

12,248.002a ekaikaśo bhīmabalā nāgāyutabalās tathā

12,248.002c ete hi nihatāḥ saṃkhye tulyatejobalair naraiḥ

12,248.003a naiṣāṃ paśyāmi hantāraṃ prāṇināṃ saṃyuge purā

12,248.003c vikrameṇopasaṃpannās tejobalasamanvitāḥ

12,248.004a atha ceme mahāprājña śerate hi gatāsavaḥ

12,248.004c mṛtā iti ca śabdo 'yaṃ vartaty eṣu gatāsuṣu

12,248.005a ime mṛtā nṛpatayaḥ prāyaśo bhīmavikramāḥ

12,248.005c tatra me saṃśayo jātaḥ kutaḥ saṃjñā mṛtā iti

12,248.006a kasya mṛtyuḥ kuto mṛtyuḥ kena mṛtyur iha prajāḥ

12,248.006c haraty amarasaṃkāśa tan me brūhi pitāmaha

12,248.007 bhīṣma uvāca

12,248.007a purā kṛtayuge tāta rājāsīd avikampakaḥ

12,248.007c sa śatruvaśam āpannaḥ saṃgrāme kṣīṇavāhanaḥ

12,248.008a tatra putro harir nāma nārāyaṇasamo bale

12,248.008c sa śatrubhir hataḥ saṃkhye sabalaḥ sapadānugaḥ

12,248.009a sa rājā śatruvaśagaḥ putraśokasamanvitaḥ

12,248.009c yadṛcchayāśāntiparo dadarśa bhuvi nāradam

12,248.010a sa tasmai sarvam ācaṣṭa yathā vṛttaṃ janeśvaraḥ

12,248.010c śatrubhir grahaṇaṃ saṃkhye putrasya maraṇaṃ tathā

12,248.011a tasya tad vacanaṃ śrutvā nārado 'tha tapodhanaḥ

12,248.011c ākhyānam idam ācaṣṭa putraśokāpahaṃ tadā

12,248.012a rājañ śṛṇu samākhyānam adyedaṃ bahuvistaram

12,248.012c yathā vṛttaṃ śrutaṃ caiva mayāpi vasudhādhipa

12,248.013a prajāḥ sṛṣṭvā mahātejāḥ prajāsarge pitāmahaḥ

12,248.013c atīva vṛddhā bahulā nāmṛṣyata punaḥ prajāḥ

12,248.014a na hy antaram abhūt kiṃ cit kva cij jantubhir acyuta

12,248.014c nirucchvāsam ivonnaddhaṃ trailokyam abhavan nṛpa

12,248.015a tasya cintā samutpannā saṃhāraṃ prati bhūpate

12,248.015c cintayan nādhyagacchac ca saṃhāre hetukāraṇam

12,248.016a tasya roṣān mahārāja khebhyo 'gnir udatiṣṭhata

12,248.016c tena sarvā diśo rājan dadāha sa pitāmahaḥ

12,248.017a tato divaṃ bhuvaṃ khaṃ ca jagac ca sacarācaram

12,248.017c dadāha pāvako rājan bhagavatkopasaṃbhavaḥ

12,248.018a tatrādahyanta bhūtāni jaṅgamāni dhruvāṇi ca

12,248.018c mahatā kopavegena kupite prapitāmahe

12,248.019a tato harijaṭaḥ sthāṇur vedādhvarapatiḥ śivaḥ

12,248.019c jagāda śaraṇaṃ devo brahmāṇaṃ paravīrahā

12,248.020a tasminn abhigate sthāṇau prajānāṃ hitakāmyayā

12,248.020c abravīd varado devo jvalann iva tadā śivam

12,248.021a karavāṇy adya kaṃ kāmaṃ varārho 'si mato mama

12,248.021c kartā hy asmi priyaṃ śambho tava yad dhṛdi vartate

12,249.001 sthāṇur uvāca

12,249.001a prajāsarganimittaṃ me kāryavattām imāṃ prabho

12,249.001c viddhi sṛṣṭās tvayā hīmā mā kupyāsāṃ pitāmaha

12,249.002a tava tejogninā deva prajā dahyanti sarvaśaḥ

12,249.002c tā dṛṣṭvā mama kāruṇyaṃ mā kupyāsāṃ jagatprabho

12,249.003 prajāpatir uvāca

12,249.003a na kupye na ca me kāmo na bhaveran prajā iti

12,249.003c lāghavārthaṃ dharaṇyās tu tataḥ saṃhāra iṣyate

12,249.004a iyaṃ hi māṃ sadā devī bhārārtā samacodayat

12,249.004c saṃhārārthaṃ mahādeva bhāreṇāpsu nimajjati

12,249.005a yadāhaṃ nādhigacchāmi buddhyā bahu vicārayan

12,249.005c saṃhāram āsāṃ vṛddhānāṃ tato māṃ krodha āviśat

12,249.006 sthāṇur uvāca

12,249.006a saṃhārāntaṃ prasīdasva mā krudhas tridaśeśvara

12,249.006c mā prajāḥ sthāvaraṃ vaica jaṅgamaṃ ca vinīnaśaḥ

12,249.007a palvalāni ca sarvāṇi sarvaṃ caiva tṛṇolapam

12,249.007c sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva bhūtagrāmaṃ caturvidham

12,249.008a tad etad bhasmasād bhūtaṃ jagat sarvam upaplutam

12,249.008c prasīda bhagavan sādho vara eṣa vṛto mayā

12,249.009a naṣṭā na punar eṣyanti prajā hy etāḥ kathaṃ cana

12,249.009c tasmān nivartyatām etat tejaḥ svenaiva tejasā

12,249.010a upāyam anyaṃ saṃpaśya prajānāṃ hitakāmyayā

12,249.010c yatheme jantavaḥ sarve nivarteran paraṃtapa

12,249.011a abhāvam abhigaccheyur utsannaprajanāḥ prajāḥ

12,249.011b*0698_01 paryāyeṇābhyupāyena neyā mṛtyuvaśaṃ tataḥ

12,249.011b*0699_01 putratvenānusaṃkalpya tvayāhaṃ tapasāpy aja

12,249.011c adhidaivaniyukto 'smi tvayā lokeṣv iheśvara

12,249.012a tvad bhavaṃ hi jagannātha jagat sthāvarajaṅgamam

12,249.012c prasādya tvāṃ mahādeva yācāmy āvṛttijāḥ prajāḥ

12,249.013 nārada uvāca

12,249.013a śrutvā tu vacanaṃ devaḥ sthāṇor niyatavāṅmanāḥ

12,249.013c tejas tat svaṃ nijagrāha punar evāntar ātmanā

12,249.014a tato 'gnim upasaṃgṛhya bhagavāṃl lokapūjitaḥ

12,249.014c pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca kalpayām āsa vai prabhuḥ

12,249.015a upasaṃharatas tasya tam agniṃ roṣajaṃ tadā

12,249.015c prādurbabhūva viśvebhyaḥ khebhyo nārī mahātmanaḥ

12,249.016a kṛṣṇā raktāmbaradharā raktanetratalāntarā

12,249.016c divyakuṇḍalasaṃpannā divyābharaṇabhūṣitā

12,249.017a sā viniḥsṛtya vai khebhyo dakṣiṇām āśritā diśam

12,249.017c dadṛśāte 'tha tau kanyāṃ devau viśveśvarāv ubhau

12,249.018a tām āhūya tadā devo lokānām ādir īśvaraḥ

12,249.018c mṛtyo iti mahīpāla jahi cemāḥ prajā iti

12,249.019a tvaṃ hi saṃhārabuddhyā me cintitā ruṣitena ca

12,249.019c tasmāt saṃhara sarvās tvaṃ prajāḥ sajaḍapaṇḍitāḥ

12,249.020a aviśeṣeṇa caiva tvaṃ prajāḥ saṃhara bhāmini

12,249.020c mama tvaṃ hi niyogena śreyaḥ param avāpsyasi

12,249.021a evam uktā tu sā devī mṛtyuḥ kamalamālinī

12,249.021c pradadhyau duḥkhitā bālā sāśrupātam atīva hi

12,249.022a pāṇibhyāṃ caiva jagrāha tāny aśrūṇi janeśvaraḥ

12,249.022c mānavānāṃ hitārthāya yayāce punar eva ca

12,250.001 nārada uvāca

12,250.001a vinīya duḥkham abalā sā tv atīvāyatekṣaṇā

12,250.001c uvāca prāñjalir bhūtvā latevāvarjitā tadā

12,250.002a tvayā sṛṣṭā kathaṃ nārī mādṛśī vadatāṃ vara

12,250.002c raudrakarmābhijāyeta sarvaprāṇibhayaṃkarī

12,250.003a bibhemy aham adharmasya dharmyam ādiśa karma me

12,250.003c tvaṃ māṃ bhītām avekṣasva śiveneśvara cakṣuṣā

12,250.004a bālān vṛddhān vayaḥsthāṃś ca na hareyam anāgasaḥ

12,250.004c prāṇinaḥ prāṇinām īśa namas te 'bhiprasīda me

12,250.005a priyān putrān vayasyāṃś ca bhrātṝn mātṝḥ pitṝn api

12,250.005c apadhyāsyanti yad deva mṛtāṃs teṣāṃ bibhemy aham

12,250.006a kṛpaṇāśruparikledo dahen māṃ śāśvatīḥ samāḥ

12,250.006c tebhyo 'haṃ balavad bhītā śaraṇaṃ tvām upāgatā

12,250.007a yamasya bhavane deva yāty ante pāpakarmiṇaḥ

12,250.007c prasādaye tvā varada prasādaṃ kuru me prabho

12,250.008a etam icchāmy ahaṃ kāmaṃ tvatto lokapitāmaha

12,250.008c iccheyaṃ tvatprasādāc ca tapas taptuṃ sureśvara

12,250.009 pitāmaha uvāca

12,250.009a mṛtyo saṃkalpitā me tvaṃ prajāsaṃhārahetunā

12,250.009b*0700_01 tvaṃ hi saṃhārabuddhyā me cintitā ruṣitena ca

12,250.009c gaccha saṃhara sarvās tvaṃ prajā mā ca vicāraya

12,250.010a etad evam avaśyaṃ hi bhavitā naitad anyathā

12,250.010c kriyatām anavadyāṅgi yathoktaṃ madvaco 'naghe

12,250.011 nārada uvāca

12,250.011a evam uktā mahābāho mṛtyuḥ parapuraṃjaya

12,250.011c na vyājahāra tasthau ca prahvā bhagavadunmukhī

12,250.012a punaḥ punar athoktā sā gatasattveva bhāminī

12,250.012c tūṣṇīm āsīt tato devo devānām īśvareśvaraḥ

12,250.013a prasasāda kila brahmā svayam evātmanātmavān

12,250.013c smayamānaś ca lokeśo lokān sarvān avaikṣata

12,250.014a nivṛttaroṣe tasmiṃs tu bhagavaty aparājite

12,250.014c sā kanyāpajagāmāsya samīpād iti naḥ śrutam

12,250.015a apasṛtyāpratiśrutya prajāsaṃharaṇaṃ tadā

12,250.015c tvaramāṇeva rājendra mṛtyur dhenukam abhyayāt

12,250.016a sā tatra paramaṃ devī tapo 'carata duścaram

12,250.016c samā hy ekapade tasthau daśa padmāni pañca ca

12,250.017a tāṃ tathā kurvatīṃ tatra tapaḥ paramaduścaram

12,250.017c punar eva mahātejā brahmā vacanam abravīt

12,250.018a kuruṣva me vaco mṛtyo tad anādṛtya satvarā

12,250.018c tathaivaikapade tāta punar anyāni sapta sā

12,250.019a tasthau padmāni ṣaṭ caiva pañca dve caiva mānada

12,250.019c bhūyaḥ padmāyutaṃ tāta mṛgaiḥ saha cacāra sā

12,250.019d*0701_01 dve cāyute naraśreṣṭha vāyvāhārā mahāmate

12,250.020a punar gatvā tato rājan maunam ātiṣṭhad uttamam

12,250.020c apsu varṣasahasrāṇi sapta caikaṃ ca pārthiva

12,250.021a tato jagāma sā kanyā kauśikīṃ bharatarṣabha

12,250.021c tatra vāyujalāhārā cacāra niyamaṃ punaḥ

12,250.022a tato yayau mahābhāgā gaṅgāṃ meruṃ ca kevalam

12,250.022c tasthau dārv iva niśceṣṭā bhūtānāṃ hitakāmyayā

12,250.023a tato himavato mūrdhni yatra devāḥ samījire

12,250.023c tatrāṅguṣṭhena rājendra nikharvam aparaṃ tataḥ

12,250.023e tasthau pitāmahaṃ caiva toṣayām āsa yatnataḥ

12,250.024a tatas tām abravīt tatra lokānāṃ prabhavāpyayaḥ

12,250.024c kim idaṃ vartate putri kriyatāṃ tad vaco mama

12,250.025a tato 'bravīt punar mṛtyur bhagavantaṃ pitāmaham

12,250.025c na hareyaṃ prajā deva punas tvāhaṃ prasādaye

12,250.026a tām adharmabhayatrastāṃ punar eva ca yācatīm

12,250.026c tadābravīd devadevo nigṛhyedaṃ vacas tataḥ

12,250.027a adharmo nāsti te mṛtyo saṃyacchemāḥ prajāḥ śubhe

12,250.027c mayā hy uktaṃ mṛṣā bhadre bhavitā neha kiṃ cana

12,250.028a dharmaḥ sanātanaś ca tvām ihaivānupravekṣyate

12,250.028c ahaṃ ca vibudhāś caiva tvaddhite niratāḥ sadā

12,250.029a imam anyaṃ ca te kāmaṃ dadāmi manasepsitam

12,250.029c na tvā doṣeṇa yāsyanti vyādhisaṃpīḍitāḥ prajāḥ

12,250.030a puruṣeṣu ca rūpeṇa puruṣas tvaṃ bhaviṣyasi

12,250.030c strīṣu strīrūpiṇī caiva tṛtīyeṣu napuṃsakam

12,250.031a saivam uktā mahārāja kṛtāñjalir uvāca ha

12,250.031c punar eva mahātmānaṃ neti deveśam avyayam

12,250.032a tām abravīt tadā devo mṛtyo saṃhara mānavān

12,250.032c adharmas te na bhavitā tathā dhyāsyāmy ahaṃ śubhe

12,250.032d*0702_01 tvaṃ hi yattā ca yuktā ca pūrvotpannā ca bhāminī

12,250.032d*0702_02 anuśiṣṭā ca nirdoṣā tasmāt tvaṃ kuru me matam

12,250.033a yān aśrubindūn patitān apaśyaṃ; ye pāṇibhyāṃ dhāritās te purastāt

12,250.033c te vyādhayo mānavān ghorarūpāḥ; prāpte kāle pīḍayiṣyanti mṛtyo

12,250.034a sarveṣāṃ tvaṃ prāṇinām antakāle; kāmakrodhau sahitau yojayethāḥ

12,250.034c evaṃ dharmas tvām upaiṣyaty ameyo; na cādharmaṃ lapsyase tulyavṛttiḥ

12,250.035a evaṃ dharmaṃ pālayiṣyasy athoktaṃ; na cātmānaṃ majjayiṣyasy adharme

12,250.035c tasmāt kāmaṃ rocayābhyāgataṃ tvaṃ; saṃyojyātho saṃharasveha jantūn

12,250.036a sā vai tadā mṛtyusaṃjñāpadeśāc; chāpād bhītā bāḍham ity abravīt tam

12,250.036c atho prāṇān prāṇinām antakāle; kāmakrodhau prāpya nirmohya hanti

12,250.037a mṛtyor ye te vyādhayaś cāśrupātā; manuṣyāṇāṃ rujyate yaiḥ śarīram

12,250.037c sarveṣāṃ vai prāṇināṃ prāṇanānte; tasmāc chokaṃ mā kṛthā budhya buddhyā

12,250.038a sarve devāḥ prāṇināṃ prāṇanānte; gatvā vṛttāḥ saṃnivṛttās tathaiva

12,250.038c evaṃ sarve mānavāḥ prāṇanānte; gatvāvṛttā devavad rājasiṃha

12,250.039a vāyur bhīmo bhīmanādo mahaujāḥ; sarveṣāṃ ca prāṇināṃ prāṇabhūtaḥ

12,250.039c nānāvṛttir dehināṃ dehabhede; tasmād vāyur devadevo viśiṣṭaḥ

12,250.040a sarve devā martyasaṃjñāviśiṣṭāḥ; sarve martyā devasaṃjñāviśiṣṭāḥ

12,250.040c tasmāt putraṃ mā śuco rājasiṃha; putraḥ svargaṃ prāpya te modate ha

12,250.041a evaṃ mṛtyur devasṛṣṭā prajānāṃ; prāpte kāle saṃharantī yathāvat

12,250.041c tasyāś caiva vyādhayas te 'śrupātāḥ; prāpte kāle saṃharantīha jantūn

12,251.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,251.001a ime vai mānavāḥ sarve dharmaṃ prati viśaṅkitāḥ

12,251.001c ko 'yaṃ dharmaḥ kuto dharmas tan me brūhi pitāmaha

12,251.002a dharmo nv ayam ihārthaḥ kim amutrārtho 'pi vā bhavet

12,251.002c ubhayārtho 'pi vā dharmas tan me brūhi pitāmaha

12,251.003 bhīṣma uvāca

12,251.003a sadācāraḥ smṛtir vedās trividhaṃ dharmalakṣaṇam

12,251.003c caturtham artham ity āhuḥ kavayo dharmalakṣaṇam

12,251.004a api hy uktāni karmāṇi vyavasyanty uttarāvare

12,251.004c lokayātrārtham eveha dharmasya niyamaḥ kṛtaḥ

12,251.004e ubhayatra sukhodarka iha caiva paratra ca

12,251.005a alabdhvā nipuṇaṃ dharmaṃ pāpaḥ pāpe prasajjati

12,251.005c na ca pāpakṛtaḥ pāpān mucyante ke cid āpadi

12,251.006a apāpavādī bhavati yadā bhavati dharmavit

12,251.006c dharmasya niṣṭhā svācāras tam evāśritya bhotsyase

12,251.007a yadādharmasamāviṣṭo dhanaṃ gṛhṇāti taskaraḥ

12,251.007c ramate nirharan stenaḥ paravittam arājake

12,251.008a yadāsya tad dharanty anye tadā rājānam icchati

12,251.008c tadā teṣāṃ spṛhayate ye vai tuṣṭāḥ svakair dhanaiḥ

12,251.009a abhītaḥ śucir abhyeti rājadvāram aśaṅkitaḥ

12,251.009c na hi duścaritaṃ kiṃ cid antarātmani paśyati

12,251.010a satyasya vacanaṃ sādhu na satyād vidyate param

12,251.010c satyena vidhṛtaṃ sarvaṃ sarvaṃ satye pratiṣṭhitam

12,251.011a api pāpakṛto raudrāḥ satyaṃ kṛtvā pṛthak pṛthak

12,251.011c adroham avisaṃvādaṃ pravartante tadāśrayāḥ

12,251.011e te cen mitho 'dhṛtiṃ kuryur vinaśyeyur asaṃśayam

12,251.012a na hartavyaṃ paradhanam iti dharmaḥ sanātanaḥ

12,251.012c manyante balavantas taṃ durbalaiḥ saṃpravartitam

12,251.012e yadā niyatidaurbalyam athaiṣām eva rocate

12,251.013a na hy atyantaṃ balayutā bhavanti sukhino 'pi vā

12,251.013c tasmād anārjave buddhir na kāryā te kathaṃ cana

12,251.014a asādhubhyo 'sya na bhayaṃ na corebhyo na rājataḥ

12,251.014c na kiṃ cit kasya cit kurvan nirbhayaḥ śucir āvaset

12,251.015a sarvataḥ śaṅkate steno mṛgo grāmam iveyivān

12,251.015c bahudhācaritaṃ pāpam anyatraivānupaśyati

12,251.016a muditaḥ śucir abhyeti sarvato nirbhayaḥ sadā

12,251.016c na hi duścaritaṃ kiṃ cid ātmano 'nyeṣu paśyati

12,251.017a dātavyam ity ayaṃ dharma ukto bhūtahite rataiḥ

12,251.017c taṃ manyante dhanayutāḥ kṛpaṇaiḥ saṃpravartitam

12,251.018a yadā niyatikārpaṇyam athaiṣām eva rocate

12,251.018c na hy atyantaṃ dhanavanto bhavanti sukhino 'pi vā

12,251.019a yad anyair vihitaṃ necched ātmanaḥ karma pūruṣaḥ

12,251.019c na tat pareṣu kurvīta jānann apriyam ātmanaḥ

12,251.020a yo 'nyasya syād upapatiḥ sa kaṃ kiṃ vaktum arhati

12,251.020c yad anyas tasya tat kuryān na mṛṣyed iti me matiḥ

12,251.021a jīvituṃ yaḥ svayaṃ cecchet kathaṃ so 'nyaṃ praghātayet

12,251.021c yad yad ātmana iccheta tat parasyāpi cintayet

12,251.022a atiriktaiḥ saṃvibhajed bhogair anyān akiṃcanān

12,251.022c etasmāt kāraṇād dhātrā kusīdaṃ saṃpravartitam

12,251.023a yasmiṃs tu devāḥ samaye saṃtiṣṭheraṃs tathā bhavet

12,251.023c atha cel lābhasamaye sthitir dharme 'pi śobhanā

12,251.024a sarvaṃ priyābhyupagataṃ dharmam āhur manīṣiṇaḥ

12,251.024c paśyaitaṃ lakṣaṇoddeśaṃ dharmādharme yudhiṣṭhira

12,251.025a lokasaṃgrahasaṃyuktaṃ vidhātrā vihitaṃ purā

12,251.025c sūkṣmadharmārthaniyataṃ satāṃ caritam uttamam

12,251.026a dharmalakṣaṇam ākhyātam etat te kurusattama

12,251.026c tasmād anārjave buddhir na kāryā te kathaṃ cana

12,252.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,252.001a sūkṣmaṃ sādhu samādiṣṭaṃ bhavatā dharmalakṣaṇam

12,252.001c pratibhā tv asti me kā cit tāṃ brūyām anumānataḥ

12,252.002a bhūyāṃso hṛdaye ye me praśnās te vyāhṛtās tvayā

12,252.002c imam anyaṃ pravakṣyāmi na rājan vigrahād iva

12,252.003a imāni hi prāpayanti sṛjanty uttārayanti ca

12,252.003c na dharmaḥ paripāṭhena śakyo bhārata veditum

12,252.004a anyo dharmaḥ samasthasya viṣamasthasya cāparaḥ

12,252.004c āpadas tu kathaṃ śakyāḥ paripāṭhena veditum

12,252.005a sadācāro mato dharmaḥ santas tv ācāralakṣaṇāḥ

12,252.005c sādhyāsādhyaṃ kathaṃ śakyaṃ sadācāro hy alakṣaṇam

12,252.006a dṛśyate dharmarūpeṇa adharmaṃ prākṛtaś caran

12,252.006c dharmaṃ cādharmarūpeṇa kaś cid aprākṛtaś caran

12,252.007a punar asya pramāṇaṃ hi nirdiṣṭaṃ śāstrakovidaiḥ

12,252.007c vedavādāś cānuyugaṃ hrasantīti ha naḥ śrutam

12,252.008a anye kṛtayuge dharmās tretāyāṃ dvāpare 'pare

12,252.008c anye kaliyuge dharmā yathāśaktikṛtā iva

12,252.009a āmnāyavacanaṃ satyam ity ayaṃ lokasaṃgrahaḥ

12,252.009c āmnāyebhyaḥ paraṃ vedāḥ prasṛtā viśvatomukhāḥ

12,252.010a te cet sarve pramāṇaṃ vai pramāṇaṃ tan na vidyate

12,252.010c pramāṇe cāpramāṇe ca viruddhe śāstratā kutaḥ

12,252.011a dharmasya hriyamāṇasya balavadbhir durātmabhiḥ

12,252.011c yā yā vikriyate saṃsthā tataḥ sāpi praṇaśyati

12,252.012a vidma caivaṃ na vā vidma śakyaṃ vā vedituṃ na vā

12,252.012c aṇīyān kṣuradhārāyā garīyān parvatād api

12,252.013a gandharvanagarākāraḥ prathamaṃ saṃpradṛśyate

12,252.013c anvīkṣyamāṇaḥ kavibhiḥ punar gacchaty adarśanam

12,252.014a nipānānīva gobhyāśe kṣetre kulyeva bhārata

12,252.014c smṛto 'pi śāśvato dharmo viprahīṇo na dṛśyate

12,252.015a kāmād anye kṣayād anye kāraṇair aparais tathā

12,252.015c asanto hi vṛthācāraṃ bhajante bahavo 'pare

12,252.016a dharmo bhavati sa kṣipraṃ vilīnas tv eva sādhuṣu

12,252.016c anye tān āhur unmattān api cāvahasanty uta

12,252.017a mahājanā hy upāvṛttā rājadharmaṃ samāśritāḥ

12,252.017c na hi sarvahitaḥ kaś cid ācāraḥ saṃpradṛśyate

12,252.018a tenaivānyaḥ prabhavati so 'paraṃ bādhate punaḥ

12,252.018c dṛśyate caiva sa punas tulyarūpo yadṛcchayā

12,252.019a yenaivānyaḥ prabhavati so 'parān api bādhate

12,252.019c ācārāṇām anaikāgryaṃ sarveṣām eva lakṣayet

12,252.020a cirābhipannaḥ kavibhiḥ pūrvaṃ dharma udāhṛtaḥ

12,252.020c tenācāreṇa pūrveṇa saṃsthā bhavati śāśvatī

12,253.001 bhīṣma uvāca

12,253.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,253.001c tulādhārasya vākyāni dharme jājalinā saha

12,253.002a vane vanacaraḥ kaś cij jājalir nāma vai dvijaḥ

12,253.002c sāgaroddeśam āgamya tapas tepe mahātapāḥ

12,253.003a niyato niyatāhāraś cīrājinajaṭādharaḥ

12,253.003c malapaṅkadharo dhīmān bahūn varṣagaṇān muniḥ

12,253.004a sa kadā cin mahātejā jalavāso mahīpate

12,253.004c cacāra lokān viprarṣiḥ prekṣamāṇo manojavaḥ

12,253.005a sa cintayām āsa munir jalamadhye kadā cana

12,253.005c viprekṣya sāgarāntāṃ vai mahīṃ savanakānanām

12,253.006a na mayā sadṛśo 'stīha loke sthāvarajaṅgame

12,253.006c apsu vaihāyasaṃ gacchen mayā yo 'nyaḥ saheti vai

12,253.007a sa dṛśyamāno rakṣobhir jalamadhye 'vadat tataḥ

12,253.007c abruvaṃś ca piśācās taṃ naivaṃ tvaṃ vaktum arhasi

12,253.008a tulādhāro vaṇigdharmā vārāṇasyāṃ mahāyaśāḥ

12,253.008c so 'py evaṃ nārhate vaktuṃ yathā tvaṃ dvijasattama

12,253.009a ity ukto jājalir bhūtaiḥ pratyuvāca mahātapāḥ

12,253.009c paśyeyaṃ tam ahaṃ prājñaṃ tulādhāraṃ yaśasvinam

12,253.010a iti bruvāṇaṃ tam ṛṣiṃ rakṣāṃsy uddhṛtya sāgarāt

12,253.010c abruvan gaccha panthānam āsthāyemaṃ dvijottama

12,253.011a ity ukto jājalir bhūtair jagāma vimanās tadā

12,253.011c vārāṇasyāṃ tulādhāraṃ samāsādyābravīd vacaḥ

12,253.012 yudhiṣṭhira uvāca

12,253.012a kiṃ kṛtaṃ sukṛtaṃ karma tāta jājalinā purā

12,253.012c yena siddhiṃ parāṃ prāptas tan no vyākhyātum arhasi

12,253.013 bhīṣma uvāca

12,253.013a atīva tapasā yukto ghoreṇa sa babhūva ha

12,253.013c nadyupasparśanarataḥ sāyaṃ prātar mahātapāḥ

12,253.014a agnīn paricaran samyak svādhyāyaparamo dvijaḥ

12,253.014c vānaprasthavidhānajño jājalir jvalitaḥ śriyā

12,253.015a satye tapasi tiṣṭhan sa na ca dharmam avaikṣata

12,253.015c varṣāsv ākāśaśāyī sa hemante jalasaṃśrayaḥ

12,253.016a vatātapasaho grīṣme na ca dharmam avindata

12,253.016c duḥkhaśayyāś ca vividhā bhūmau ca parivartanam

12,253.017a tataḥ kadā cit sa munir varṣāsv ākāśam āsthitaḥ

12,253.017c antarikṣāj jalaṃ mūrdhnā pratyagṛhṇān muhur muhuḥ

12,253.018a atha tasya jaṭāḥ klinnā babhūvur grathitāḥ prabho

12,253.018b*0703_01 klinnā babhūvur grathitā āplutasya jaṭāḥ prabho

12,253.018c araṇyagamanān nityaṃ malino malasaṃyutāḥ

12,253.019a sa kadā cin nirāhāro vāyubhakṣo mahātapāḥ

12,253.019c tasthau kāṣṭhavad avyagro na cacāla ca karhi cit

12,253.020a tasya sma sthāṇubhūtasya nirviceṣṭasya bhārata

12,253.020c kuliṅgaśakunau rājan nīḍaṃ śirasi cakratuḥ

12,253.021a sa tau dayāvān viprarṣir upapraikṣata dampatī

12,253.021c kurvāṇaṃ nīḍakaṃ tatra jaṭāsu tṛṇatantubhiḥ

12,253.022a yadā sa na calaty eva sthāṇubhūto mahātapāḥ

12,253.022c tatas tau pariviśvastau sukhaṃ tatroṣatus tadā

12,253.023a atītāsv atha varṣāsu śaratkāla upasthite

12,253.023c prājāpatyena vidhinā viśvāsāt kāmamohitau

12,253.024a tatrāpātayatāṃ rājañ śirasy aṇḍāni khecarau

12,253.024c tāny abudhyata tejasvī sa vipraḥ saṃśitavrataḥ

12,253.025a buddhvā ca sa mahātejā na cacālaiva jājaliḥ

12,253.025c dharme dhṛtamanā nityaṃ nādharmaṃ sa tv arocayat

12,253.026a ahany ahani cāgamya tatas tau tasya mūrdhani

12,253.026c āśvāsitau vai vasataḥ saṃprahṛṣṭau tadā vibho

12,253.027a aṇḍebhyas tv atha puṣṭebhyaḥ prajāyanta śakuntakāḥ

12,253.027c vyavardhanta ca tatraiva na cākampata jājaliḥ

12,253.028a sa rakṣamāṇas tv aṇḍāni kuliṅgānāṃ yatavrataḥ

12,253.028c tathaiva tasthau dharmātmā nirviceṣṭaḥ samāhitaḥ

12,253.029a tatas tu kālasamaye babhūvus te 'tha pakṣiṇaḥ

12,253.029c bubudhe tāṃś ca sa munir jātapakṣāñ śakuntakān

12,253.030a tataḥ kadā cit tāṃs tatra paśyan pakṣīn yatavrataḥ

12,253.030c babhūva paramaprītas tadā matimatāṃ varaḥ

12,253.031a tathā tān abhisaṃvṛddhān dṛṣṭvā cāpnuvatāṃ mudam

12,253.031c śakunau nirbhayau tatra ūṣatuś cātmajaiḥ saha

12,253.032a jātapakṣāṃś ca so 'paśyad uḍḍīnān punarāgatān

12,253.032c sāyaṃ sāyaṃ dvijān vipro na cākampata jājaliḥ

12,253.033a kadā cit punar abhyetya punar gacchanti saṃtatam

12,253.033c tyaktā mātṛpitṛbhyāṃ te na cākampata jājaliḥ

12,253.034a atha te divasaṃ cārīṃ gatvā sāyaṃ punar nṛpa

12,253.034c upāvartanta tatraiva nivāsārthaṃ śakuntakāḥ

12,253.035a kadā cid divasān pañca samutpatya vihaṃgamāḥ

12,253.035c ṣaṣṭhe 'hani samājagmur na cākampata jājaliḥ

12,253.036a krameṇa ca punaḥ sarve divasāni bahūny api

12,253.036c nopāvartanta śakunā jātaprāṇāḥ sma te yadā

12,253.037a kadā cin māsamātreṇa samutpatya vihaṃgamāḥ

12,253.037c naivāgacchaṃs tato rājan prātiṣṭhata sa jājaliḥ

12,253.038a tatas teṣu pralīneṣu jājalir jātavismayaḥ

12,253.038c siddho 'smīti matiṃ cakre tatas taṃ māna āviśat

12,253.039a sa tathā nirgatān dṛṣṭvā śakuntān niyatavrataḥ

12,253.039c saṃbhāvitātmā saṃbhāvya bhṛśaṃ prītas tadābhavan

12,253.040a sa nadyāṃ samupaspṛśya tarpayitvā hutāśanam

12,253.040c udayantam athādityam abhyagacchan mahātapāḥ

12,253.041a saṃbhāvya caṭakān mūrdhni jājalir japatāṃ varaḥ

12,253.041c āsphoṭayat tadākāśe dharmaḥ prāpto mayeti vai

12,253.042a athāntarikṣe vāg āsīt tāṃ sa śuśrāva jājaliḥ

12,253.042c dharmeṇa na samas tvaṃ vai tulādhārasya jājale

12,253.043a vārāṇasyāṃ mahāprājñas tulādhāraḥ pratiṣṭhitaḥ

12,253.043c so 'py evaṃ nārhate vaktuṃ yathā tvaṃ bhāṣase dvija

12,253.044a so 'marṣavaśam āpannas tulādhāradidṛkṣayā

12,253.044c pṛthivīm acarad rājan yatrasāyaṃgṛho muniḥ

12,253.045a kālena mahatāgacchat sa tu vārāṇasīṃ purīm

12,253.045c vikrīṇantaṃ ca paṇyāni tulādhāraṃ dadarśa saḥ

12,253.046a so 'pi dṛṣṭvaiva taṃ vipram āyāntaṃ bhāṇḍajīvanaḥ

12,253.046c samutthāya susaṃhṛṣṭaḥ svāgatenābhyapūjayat

12,253.047 tulādhāra uvāca

12,253.047a āyān evāsi vidito mama brahman na saṃśayaḥ

12,253.047c bravīmi yat tu vacanaṃ tac chṛṇuṣva dvijottama

12,253.048a sāgarānūpam āśritya tapas taptaṃ tvayā mahat

12,253.048c na ca dharmasya saṃjñāṃ tvaṃ purā vettha kathaṃ cana

12,253.049a tataḥ siddhasya tapasā tava vipra śakuntakāḥ

12,253.049c kṣipraṃ śirasy ajāyanta te ca saṃbhāvitās tvayā

12,253.050a jātapakṣā yadā te ca gatāś cārīm itas tataḥ

12,253.050c manyamānas tato dharmaṃ caṭakaprabhavaṃ dvija

12,253.050e khe vācaṃ tvam athāśrauṣīr māṃ prati dvijasattama

12,253.051a amarṣavaśam āpannas tataḥ prāpto bhavān iha

12,253.051c karavāṇi priyaṃ kiṃ te tad brūhi dvijasattama

12,254.001 bhīṣma uvāca

12,254.001a ity uktaḥ sa tadā tena tulādhāreṇa dhīmatā

12,254.001c provāca vacanaṃ dhīmāñ jājalir japatāṃ varaḥ

12,254.002a vikrīṇānaḥ sarvarasān sarvagandhāṃś ca vāṇija

12,254.002c vanaspatīn oṣadhīś ca teṣāṃ mūlaphalāni ca

12,254.003a adhyagā naiṣṭhikīṃ buddhiṃ kutas tvām idam āgatam

12,254.003c etad ācakṣva me sarvaṃ nikhilena mahāmate

12,254.004a evam uktas tulādhāro brāhmaṇena yaśasvinā

12,254.004c uvāca dharmasūkṣmāṇi vaiśyo dharmārthatattvavit

12,254.004e jājaliṃ kaṣṭatapasaṃ jñānatṛptas tadā nṛpa

12,254.005a vedāhaṃ jājale dharmaṃ sarahasyaṃ sanātanam

12,254.005c sarvabhūtahitaṃ maitraṃ purāṇaṃ yaṃ janā viduḥ

12,254.006a adroheṇaiva bhūtānām alpadroheṇa vā punaḥ

12,254.006c yā vṛttiḥ sa paro dharmas tena jīvāmi jājale

12,254.007a paricchinnaiḥ kāṣṭhatṛṇair mayedaṃ śaraṇaṃ kṛtam

12,254.007c alaktaṃ padmakaṃ tuṅgaṃ gandhāṃś coccāvacāṃs tathā

12,254.008a rasāṃś ca tāṃs tān viprarṣe madyavarjān ahaṃ bahūn

12,254.008c krītvā vai prativikrīṇe parahastād amāyayā

12,254.009a sarveṣāṃ yaḥ suhṛn nityaṃ sarveṣāṃ ca hite rataḥ

12,254.009c karmaṇā manasā vācā sa dharmaṃ veda jājale

12,254.010a nāhaṃ pareṣāṃ karmāṇi praśaṃsāmi śapāmi vā

12,254.010c ākāśasyeva viprarṣe paśyaṃl lokasya citratām

12,254.011a nānurudhye virudhye vā na dveṣmi na ca kāmaye

12,254.011c samo 'smi sarvabhūteṣu paśya me jājale vratam

12,254.012a iṣṭāniṣṭavimuktasya prītirāgabahiṣkṛtaḥ

12,254.012c tulā me sarvabhūteṣu samā tiṣṭhati jājale

12,254.013a iti māṃ tvaṃ vijānīhi sarvalokasya jājale

12,254.013c samaṃ matimatāṃ śreṣṭha samaloṣṭāśmakāñcanam

12,254.014a yathāndhabadhironmattā ucchvāsaparamāḥ sadā

12,254.014c devair apihitadvārāḥ sopamā paśyato mama

12,254.015a yathā vṛddhāturakṛśā niḥspṛhā viṣayān prati

12,254.015c tathārthakāmabhogeṣu mamāpi vigatā spṛhā

12,254.016a yadā cāyaṃ na bibheti yadā cāsmān na bibhyati

12,254.016c yadā necchati na dveṣṭi tadā sidhyati vai dvijaḥ

12,254.017a yadā na kurute bhāvaṃ sarvabhūteṣu pāpakam

12,254.017c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā

12,254.018a na bhūto na bhaviṣyaś ca na ca dharmo 'sti kaś cana

12,254.018c yo 'bhayaḥ sarvabhūtānāṃ sa prāpnoty abhayaṃ padam

12,254.019a yasmād udvijate lokaḥ sarvo mṛtyumukhād iva

12,254.019c vākkrūrād daṇḍapāruṣyāt sa prāpnoti mahad bhayam

12,254.020a yathāvad vartamānānāṃ vṛddhānāṃ putrapautriṇām

12,254.020c anuvartāmahe vṛttam ahiṃsrāṇāṃ mahātmanām

12,254.021a pranaṣṭaḥ śāśvato dharmaḥ sadācāreṇa mohitaḥ

12,254.021c tena vaidyas tapasvī vā balavān vā vimohyate

12,254.022a ācārāj jājale prājñaḥ kṣipraṃ dharmam avāpnuyāt

12,254.022c evaṃ yaḥ sādhubhir dāntaś cared adrohacetasā

12,254.023a nadyāṃ yathā ceha kāṣṭham uhyamānaṃ yadṛcchayā

12,254.023c yadṛcchayaiva kāṣṭhena saṃdhiṃ gaccheta kena cit

12,254.024a tatrāparāṇi dārūṇi saṃsṛjyante tatas tataḥ

12,254.024c tṛṇakāṣṭhakarīṣāṇi kadā cinn asamīkṣayā

12,254.024e evam evāyam ācāraḥ prādurbhūto yatas tataḥ

12,254.025a yasmān nodvijate bhūtaṃ jātu kiṃ cit kathaṃ cana

12,254.025c abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sa prāpnoti sadā mune

12,254.026a yasmād udvijate vidvan sarvaloko vṛkād iva

12,254.026c krośatas tīram āsādya yathā sarve jalecarāḥ

12,254.027a sahāyavān dravyavān yaḥ subhago 'nyo 'paras tathā

12,254.027c tatas tān eva kavayaḥ śāstreṣu pravadanty uta

12,254.027e kīrtyartham alpahṛllekhāḥ paṭavaḥ kṛtsnanirṇayāḥ

12,254.028a tapobhir yajñadānaiś ca vākyaiḥ prajñāśritais tathā

12,254.028c prāpnoty abhayadānasya yad yat phalam ihāśnute

12,254.029a loke yaḥ sarvabhūtebhyo dadāty abhayadakṣiṇām

12,254.029c sa sarvayajñair ījānaḥ prāpnoty abhayadakṣiṇām

12,254.029e na bhūtānām ahiṃsāyā jyāyān dharmo 'sti kaś cana

12,254.030a yasmān nodvijate bhūtaṃ jātu kiṃ cit kathaṃ cana

12,254.030c so 'bhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ saṃprāpnoti mahāmune

12,254.031a yasmād udvijate lokaḥ sarpād veśmagatād iva

12,254.031c na sa dharmam avāpnoti iha loke paratra ca

12,254.032a sarvabhūtātmabhūtasya samyag bhūtāni paśyataḥ

12,254.032c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ

12,254.033a dānaṃ bhūtābhayasyāhuḥ sarvadānebhya uttamam

12,254.033c bravīmi te satyam idaṃ śraddadhasva ca jājale

12,254.034a sa eva subhago bhūtvā punar bhavati durbhagaḥ

12,254.034c vyāpattiṃ karmaṇāṃ dṛṣṭvā jugupsanti janāḥ sadā

12,254.035a akāraṇo hi nehāsti dharmaḥ sūkṣmo 'pi jājale

12,254.035c bhūtabhavyārtham eveha dharmapravacanaṃ kṛtam

12,254.036a sūkṣmatvān na sa vijñātuṃ śakyate bahunihnavaḥ

12,254.036c upalabhyāntarā cānyān ācārān avabudhyate

12,254.037a ye ca chindanti vṛṣaṇān ye ca bhindanti nastakān

12,254.037c vahanti mahato bhārān badhnanti damayanti ca

12,254.038a hatvā sattvāni khādanti tān kathaṃ na vigarhase

12,254.038c mānuṣā mānuṣān eva dāsabhogena buñjate

12,254.039a vadhabandhavirodhena kārayanti divāniśam

12,254.039c ātmanā cāpi jānāsi yad duḥkhaṃ vadhatāḍane

12,254.040a pañcendriyeṣu bhūteṣu sarvaṃ vasati daivatam

12,254.040c ādityaś candramā vāyur brahmā prāṇaḥ kratur yamaḥ

12,254.041a tāni jīvāni vikrīya kā mṛteṣu vicāraṇā

12,254.041b*0704_01 ajo 'gnir varuṇo meṣaḥ sūryo 'śvaḥ pṛthivī virāṭ

12,254.041b*0704_02 dhenur vatsaś ca somo vai vikrīyaitan na sidhyati

12,254.041c kā taile kā ghṛte brahman madhuny apsv auṣadheṣu vā

12,254.042a adaṃśamaśake deśe sukhaṃ saṃvardhitān paśūn

12,254.042c tāṃś ca mātuḥ priyāñ jānann ākramya bahudhā narāḥ

12,254.042e bahudaṃśakuśān deśān nayanti bahukardamān

12,254.043a vāhasaṃpīḍitā dhuryāḥ sīdanty avidhināpare

12,254.043c na manye bhrūṇahatyāpi viśiṣṭā tena karmaṇā

12,254.044a kṛṣiṃ sādhv iti manyante sā ca vṛttiḥ sudāruṇā

12,254.044c bhūmiṃ bhūmiśayāṃś caiva hanti kāṣṭham ayomukham

12,254.044e tathaivānaḍuho yuktān samavekṣasva jājale

12,254.045a aghnyā iti gavāṃ nāma ka enān hantum arhati

12,254.045c mahac cakārākuśalaṃ pṛṣadhro gālabhann iva

12,254.046a ṛṣayo yatayo hy etan nahuṣe pratyavedayan

12,254.046c gāṃ mātaraṃ cāpy avadhīr vṛṣabhaṃ ca prajāpatim

12,254.046e akāryaṃ nahuṣākārṣīr lapsyāmas tvatkṛte bhayam

12,254.047a śataṃ caikaṃ ca rogāṇāṃ sarvabhūteṣv apātayan

12,254.047c ṛṣayas te mahābhāgāḥ prajāsv eva hi jājale

12,254.047e bhrūṇahaṃ nahuṣaṃ tv āhur na te hoṣyāmahe haviḥ

12,254.048a ity uktvā te mahātmānaḥ sarve tattvārthadarśinaḥ

12,254.048c ṛṣayo yatayaḥ śāntās tarasā pratyavedayan

12,254.049a īdṛśān aśivān ghorān ācārān iha jājale

12,254.049c kevalācaritatvāt tu nipuṇān nāvabudhyase

12,254.050a kāraṇād dharmam anvicchen na lokacaritaṃ caret

12,254.050c yo hanyād yaś ca māṃ stauti tatrāpi śṛṇu jājale

12,254.051a samau tāv api me syātāṃ na hi me staḥ priyāpriye

12,254.051c etad īdṛśakaṃ dharmaṃ praśaṃsanti manīṣiṇaḥ

12,254.052a upapattyā hi saṃpanno yatibhiś caiva sevyate

12,254.052c satataṃ dharmaśīlaiś ca naipuṇyenopalakṣitaḥ

12,255.001 jājalir uvāca

12,255.001a yathā pravartito dharmas tulāṃ dhārayatā tvayā

12,255.001c svargadvāraṃ ca vṛttiṃ ca bhūtānām avarotsyate

12,255.002a kṛṣyā hy annaṃ prabhavati tatas tvam api jīvasi

12,255.002c paśubhiś cauṣadhībhiś ca martyā jīvanti vāṇija

12,255.003a yato yajñaḥ prabhavati nāstikyam api jalpasi

12,255.003c na hi varted ayaṃ loko vārtām utsṛjya kevalam

12,255.004 tulādhāra uvāca

12,255.004a vakṣyāmi jājale vṛttiṃ nāsmi brāhmaṇa nāstikaḥ

12,255.004c na ca yajñaṃ vinindāmi yajñavit tu sudurlabhaḥ

12,255.005a namo brāhmaṇayajñāya ye ca yajñavido janāḥ

12,255.005c svayajñaṃ brāhmaṇā hitvā kṣātraṃ yajñam ihāsthitāḥ

12,255.006a lubdhair vittaparair brahman nāstikaiḥ saṃpravartitam

12,255.006c vedavādān avijñāya satyābhāsam ivānṛtam

12,255.007a idaṃ deyam idaṃ deyam iti nāntaṃ cikīrṣati

12,255.007b*0705_01 devaiḥ pravartitaṃ hy etaṃ viddhi dharmaṃ ca jājale

12,255.007b*0705_02 aparā hy anavasthaiṣā nāsmākaṃ buddhir īdṛśī

12,255.007c ataḥ stainyaṃ prabhavati vikarmāṇi ca jājale

12,255.007e tad eva sukṛtaṃ havyaṃ yena tuṣyanti devatāḥ

12,255.008a namaskāreṇa haviṣā svādhyāyair auṣadhais tathā

12,255.008c pūjā syād devatānāṃ hi yathā śāstranidarśanam

12,255.009a iṣṭāpūrtād asādhūnāṃ viṣamā jāyate prajā

12,255.009c lubdhebhyo jāyate lubdhaḥ samebhyo jāyate samaḥ

12,255.010a yajamāno yathātmānam ṛtvijaś ca tathā prajāḥ

12,255.010c yajñāt prajā prabhavati nabhaso 'mbha ivāmalam

12,255.011a agnau prāstāhutir brahmann ādityam upatiṣṭhati

12,255.011c ādityāj jāyate vṛṣṭir vṛṣṭer annaṃ tataḥ prajāḥ

12,255.012a tasmāt svanuṣṭhitāt pūrve sarvān kāmāṃś ca lebhire

12,255.012c akṛṣṭapacyā pṛthivī āśīrbhir vīrudho 'bhavan

12,255.012e na te yajñeṣv ātmasu vā phalaṃ paśyanti kiṃ cana

12,255.013a śaṅkamānāḥ phalaṃ yajñe ye yajeran kathaṃ cana

12,255.013c jāyante 'sādhavo dhūrtā lubdhā vittaprayojanāḥ

12,255.014a sa sma pāpakṛtāṃ lokān gacched aśubhakarmaṇā

12,255.014c pramāṇam apramāṇena yaḥ kuryād aśubhaṃ naraḥ

12,255.014e pāpātmā so 'kṛtaprajñaḥ sadaiveha dvijottama

12,255.015a kartavyam iti kartavyaṃ vetti yo brāhmaṇobhayam

12,255.015c brahmaiva vartate loke naiti kartavyatāṃ punaḥ

12,255.016a viguṇaṃ ca punaḥ karma jyāya ity anuśuśruma

12,255.016c sarvabhūtopaghātaś ca phalabhāve ca saṃyamaḥ

12,255.017a satyayajñā damayajñā alubdhāś cātmatṛptayaḥ

12,255.017c utpannatyāginaḥ sarve janā āsannamatsarāḥ

12,255.018a kṣetrakṣetrajñatattvajñāḥ svayajñapariniṣṭhitāḥ

12,255.018c brāhmaṃ vedam adhīyantas toṣayanty amarān api

12,255.019a akhilaṃ daivataṃ sarvaṃ brahma brāhmaṇasaṃśritam

12,255.019c tṛpyanti tṛpyato devās tṛptās tṛptasya jājale

12,255.020a yathā sarvarasais tṛpto nābhinandati kiṃ cana

12,255.020c tathā prajñānatṛptasya nityaṃ tṛptiḥ sukhodayā

12,255.021a dharmārāmā dharmasukhāḥ kṛtsnavyavasitās tathā

12,255.021c asti nas tattvato bhūya iti prajñāgaveṣiṇaḥ

12,255.022a jñānavijñāninaḥ ke cit paraṃ pāraṃ titīrṣavaḥ

12,255.022c atīva tat sadā puṇyaṃ puṇyābhijanasaṃhitam

12,255.023a yatra gatvā na śocanti na cyavanti vyathanti ca

12,255.023c te tu tad brahmaṇaḥ sthānaṃ prāpnuvantīha sāttvikāḥ

12,255.024a naiva te svargam icchanti na yajanti yaśodhanaiḥ

12,255.024c satāṃ vartmānuvartante yathābalam ahiṃsayā

12,255.025a vanaspatīn oṣadhīś ca phalamūlaṃ ca te viduḥ

12,255.025c na caitān ṛtvijo lubdhā yājayanti dhanārthinaḥ

12,255.026a svam eva cārthaṃ kurvāṇā yajñaṃ cakruḥ punar dvijāḥ

12,255.026c pariniṣṭhitakarmāṇaḥ prajānugrahakāmyayā

12,255.026d*0706_01 tasmāt tān ṛtvijo lubdhā yājayanty aśubhān narān

12,255.027a prāpayeyuḥ prajāḥ svargaṃ svadharmacaraṇena vai

12,255.027c iti me vartate buddhiḥ samā sarvatra jājale

12,255.028a prayuñjate yāni yajñe sadā prājñā dvijarṣabha

12,255.028c tena te devayānena pathā yānti mahāmune

12,255.029a āvṛttis tatra caikasya nāsty āvṛttir manīṣiṇām

12,255.029c ubhau tau devayānena gacchato jājale pathā

12,255.030a svayaṃ caiṣām anaḍuho yujyanti ca vahanti ca

12,255.030c svayam usrāś ca duhyante manaḥsaṃkalpasiddhibhiḥ

12,255.031a svayaṃ yūpān upādāya yajante svāptadakṣiṇaiḥ

12,255.031c yas tathābhāvitātmā syāt sa gām ālabdhum arhati

12,255.032a oṣadhībhis tathā brahman yajeraṃs te natādṛśāḥ

12,255.032c buddhityāgaṃ puraskṛtya tādṛśaṃ prabravīmi te

12,255.033a nirāśiṣam anārambhaṃ nirnamaskāram astutim

12,255.033c akṣīṇaṃ kṣīṇakarmāṇaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,255.034a nāśrāvayan na ca yajan na dadad brāhmaṇeṣu ca

12,255.034c grāmyāṃ vṛttiṃ lipsamānaḥ kāṃ gatiṃ yāti jājale

12,255.034e idaṃ tu daivataṃ kṛtvā yathā yajñam avāpnuyāt

12,255.035 jājalir uvāca

12,255.035a na vai munīnāṃ śṛṇumaḥ sma tattvaṃ; pṛcchāmi tvā vāṇija kaṣṭam etat

12,255.035c pūrve pūrve cāsya nāvekṣamāṇā; nātaḥ paraṃ tam ṛṣayaḥ sthāpayanti

12,255.036a asminn evātmatīrthe na paśavaḥ prāpnuyuḥ sukham

12,255.036c atha svakarmaṇā kena vāṇija prāpnuyāt sukham

12,255.036e śaṃsa me tan mahāprājña bhṛśaṃ vai śraddadhāmi te

12,255.037 tulādhāra uvāca

12,255.037a uta yajñā utāyajñā makhaṃ nārhanti te kva cit

12,255.037c ājyena payasā dadhnā pūrṇāhutyā viśeṣataḥ

12,255.037e vālaiḥ śṛṅgeṇa pādena saṃbhavaty eva gaurmakham

12,255.038a patnīṃ cānena vidhinā prakaroti niyojayan

12,255.038c puroḍāśo hi sarveṣāṃ paśūnāṃ medhya ucyate

12,255.039a sarvā nadyaḥ sarasvatyaḥ sarve puṇyāḥ śiloccayāḥ

12,255.039c jājale tīrtham ātmaiva mā sma deśātithir bhava

12,255.040a etān īdṛśakān dharmān ācarann iha jājale

12,255.040c kāraṇair dharmam anvicchan na lokān āpnute śubhān

12,255.041 bhīṣma uvāca

12,255.041a etān īdṛśakān dharmāṃs tulādhāraḥ praśaṃsati

12,255.041c upapattyā hi saṃpannān nityaṃ sadbhir niṣevitān

12,256.001 tulādhāra uvāca

12,256.001a sadbhir vā yadi vāsadbhir ayaṃ panthāḥ samāśritaḥ

12,256.001c pratyakṣaṃ kriyatāṃ sādhu tato jñāsyasi tad yathā

12,256.002a ete śakuntā bahavaḥ samantād vicaranti hi

12,256.002c tavottamāṅge saṃbhūtāḥ śyenāś cānyāś ca jātayaḥ

12,256.003a āhvayainān mahābrahman viśamānāṃs tatas tataḥ

12,256.003c paśyemān hastapādeṣu śliṣṭān dehe ca sarvaśaḥ

12,256.004a saṃbhāvayanti pitaraṃ tvayā saṃbhāvitāḥ khagāḥ

12,256.004c asaṃśayaṃ pitā ca tvaṃ putrān āhvaya jājale

12,256.005 bhīṣma uvāca

12,256.005a tato jājalinā tena samāhūtāḥ patatriṇaḥ

12,256.005c vācam uccārayan divyāṃ dharmasya vacanāt kila

12,256.006a ahiṃsādikṛtaṃ karma iha caiva paratra ca

12,256.006c spardhā nihanti vai brahman sāhatā hanti taṃ naram

12,256.007a śraddhāvṛddhaṃ vāṅmanasī na yajñas trātum arhati

12,256.007c atra gāthā brahmagītāḥ kīrtayanti purāvidaḥ

12,256.008a śucer aśraddadhānasya śraddadhānasya cāśuceḥ

12,256.008c devāś cittam amanyanta sadṛśaṃ yajñakarmaṇi

12,256.009a śrotriyasya kadaryasya vadānyasya ca vārdhuṣeḥ

12,256.009c mīmāṃsitvobhayaṃ devāḥ samam annam akalpayan

12,256.010a prajāpatis tān uvāca viṣamaṃ kṛtam ity uta

12,256.010c śraddhāpūtaṃ vadānyasya hatam aśraddhayetarat

12,256.010e bhojyam annaṃ vadānyasya kadaryasya na vārdhuṣeḥ

12,256.011a aśraddadhāna evaiko devānāṃ nārhate haviḥ

12,256.011c tasyaivānnaṃ na bhoktavyam iti dharmavido viduḥ

12,256.012a aśraddhā paramaṃ pāpaṃ śraddhā pāpapramocanī

12,256.012c jahāti pāpaṃ śraddhāvān sarpo jīrṇām iva tvacam

12,256.013a jyāyasī yā pavitrāṇāṃ nivṛttiḥ śraddhayā saha

12,256.013c nivṛttaśīladoṣo yaḥ śraddhāvān pūta eva saḥ

12,256.014a kiṃ tasya tapasā kāryaṃ kiṃ vṛttena kim ātmanā

12,256.014c śraddhāmayo 'yaṃ puruṣo yo yacchraddhaḥ sa eva saḥ

12,256.015a iti dharmaḥ samākhyātaḥ sadbhir dharmārthadarśibhiḥ

12,256.015c vayaṃ jijñāsamānās tvā saṃprāptā dharmadarśanāt

12,256.016a spardhāṃ jahi mahāprājña tataḥ prāpsyasi yat param

12,256.016c śraddhāvāñ śraddadhānaś ca dharmāṃś caiveha vāṇijaḥ

12,256.016e svavartmani sthitaś caiva garīyān eṣa jājale

12,256.017a evaṃ bahumatārthaṃ ca tulādhāreṇa bhāṣitam

12,256.017c samyak caivam upālabdho dharmaś coktaḥ sanātanaḥ

12,256.018a tasya vikhyātavīryasya śrutvā vākyāni sa dvijaḥ

12,256.018c tulādhārasya kaunteya śāntim evānvapadyata

12,256.019a tato 'cireṇa kālena tulādhāraḥ sa eva ca

12,256.019c divaṃ gatvā mahāprājñau viharetāṃ yathāsukham

12,256.019e svaṃ svaṃ sthānam upāgamya svakarmaphalanirjitam

12,256.020a samānāṃ śraddadhānānāṃ saṃyatānāṃ sucetasām

12,256.020c kurvatāṃ yajña ity eva na yajño jātu neṣyate

12,256.021a śraddhā vai sāttvikī devī sūryasya duhitā nṛpa

12,256.021c sāvitrī prasavitrī ca jīvaviśvāsinī tathā

12,256.022a vāgvṛddhaṃ trāyate śraddhā manovṛddhaṃ ca bhārata

12,256.022c yathaupamyopadeśena kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,257.001 bhīṣma uvāca

12,257.001a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,257.001c prajānām anukampārthaṃ gītaṃ rājñā vicakhnunā

12,257.002a chinnasthūṇaṃ vṛṣaṃ dṛṣṭvā virāvaṃ ca gavāṃ bhṛśam

12,257.002c gograhe yajñavāṭasya prekṣamāṇaḥ sa pārthivaḥ

12,257.003a svasti gobhyo 'stu lokeṣu tato nirvacanaṃ kṛtam

12,257.003c hiṃsāyāṃ hi pravṛttāyām āśīr eṣānukalpitā

12,257.004a avyavasthitamaryādair vimūḍhair nāstikair naraiḥ

12,257.004c saṃśayātmabhir avyaktair hiṃsā samanukīrtitā

12,257.005a sarvakarmasv ahiṃsā hi dharmātmā manur abravīt

12,257.005c kāmarāgād vihiṃsanti bahir vedyāṃ paśūn narāḥ

12,257.006a tasmāt pramāṇataḥ kāryo dharmaḥ sūkṣmo vijānatā

12,257.006c ahiṃsaiva hi sarvebhyo dharmebhyo jyāyasī matā

12,257.007a upoṣya saṃśito bhūtvā hitvā vedakṛtāḥ śrutīḥ

12,257.007c ācāra ity anācārāḥ kṛpaṇāḥ phalahetavaḥ

12,257.008a yadi yajñāṃś ca vṛkṣāṃś ca yūpāṃś coddiśya mānavāḥ

12,257.008c vṛthā māṃsāni khādanti naiṣa dharmaḥ praśasyate

12,257.009a māṃsaṃ madhu surā matsyā āsavaṃ kṛsaraudanam

12,257.009c dhūrtaiḥ pravartitaṃ hy etan naitad vedeṣu kalpitam

12,257.010a kāmān mohāc ca lobhāc ca laulyam etat pravartitam

12,257.010c viṣṇum evābhijānanti sarvayajñeṣu brāhmaṇāḥ

12,257.010e pāyasaiḥ sumanobhiś ca tasyāpi yajanaṃ smṛtam

12,257.011a yajñiyāś caiva ye vṛkṣā vedeṣu parikalpitāḥ

12,257.011c yac cāpi kiṃ cit kartavyam anyac cokṣaiḥ susaṃskṛtam

12,257.011e mahāsattvaiḥ śuddhabhāvaiḥ sarvaṃ devārham eva tat

12,257.012 yudhiṣṭhira uvāca

12,257.012a śarīram āpadaś cāpi vivadanty avihiṃsataḥ

12,257.012c kathaṃ yātrā śarīrasya nirārambhasya setsyati

12,257.013 bhīṣma uvāca

12,257.013a yathā śarīraṃ na glāyen neyān mṛtyuvaśaṃ yathā

12,257.013c tathā karmasu varteta samartho dharmam ācaret

12,258.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,258.001a kathaṃ kāryaṃ parīkṣeta śīghraṃ vātha cireṇa vā

12,258.001c sarvathā kāryadurge 'smin bhavān naḥ paramo guruḥ

12,258.002 bhīṣma uvāca

12,258.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,258.002c cirakāres tu yat pūrvaṃ vṛttam āṅgirase kule

12,258.003a cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika

12,258.003c cirakārī hi medhāvī nāparādhyati karmasu

12,258.004a cirakārī mahāprājño gautamasyābhavat sutaḥ

12,258.004c ciraṃ hi sarvakāryāṇi samekṣāvān prapadyate

12,258.005a ciraṃ saṃcintayann arthāṃś ciraṃ jāgrac ciraṃ svapan

12,258.005c cirakāryābhisaṃpatteś cirakārī tathocyate

12,258.006a alasagrahaṇaṃ prāpto durmedhāvī tathocyate

12,258.006c buddhilāghavayuktena janenādīrghadarśinā

12,258.007a vyabhicāre tu kasmiṃś cid vyatikramyāparān sutān

12,258.007c pitroktaḥ kupitenātha jahīmāṃ jananīm iti

12,258.007d*0707_01 ity uktvā sa tadā vipro gautamas tapatāṃ varaḥ

12,258.007d*0707_02 avimṛśya mahābhāgo vanam eva jagāma ha

12,258.008a sa tatheti cireṇoktvā svabhāvāc cirakārikaḥ

12,258.008c vimṛśya cirakāritvāc cintayām āsa vai ciram

12,258.009a pitur ājñāṃ kathaṃ kuryāṃ na hanyāṃ mātaraṃ katham

12,258.009c kathaṃ dharmacchale nāsmin nimajjeyam asādhuvat

12,258.010a pitur ājñā paro dharmaḥ svadharmo mātṛrakṣaṇam

12,258.010c asvatantraṃ ca putratvaṃ kiṃ nu māṃ nātra pīḍayet

12,258.011a striyaṃ hatvā mātaraṃ ca ko hi jātu sukhī bhavet

12,258.011c pitaraṃ cāpy avajñāya kaḥ pratiṣṭhām avāpnuyāt

12,258.012a anavajñā pitur yuktā dhāraṇaṃ mātṛrakṣaṇam

12,258.012c yuktakṣamāv ubhāv etau nātivartetamāṃ katham

12,258.013a pitā hy ātmānam ādhatte jāyāyāṃ jajñiyām iti

12,258.013c śīlacāritragotrasya dhāraṇārthaṃ kulasya ca

12,258.014a so 'ham ātmā svayaṃ pitrā putratve prakṛtaḥ punaḥ

12,258.014c vijñānaṃ me kathaṃ na syād bubudhe cātmasaṃbhavam

12,258.015a jātakarmaṇi yat prāha pitā yac copakarmaṇi

12,258.015c paryāptaḥ sa dṛḍhīkāraḥ pitur gauravaniścaye

12,258.016a gurur agryaḥ paro dharmaḥ poṣaṇādhyayanād dhitaḥ

12,258.016c pitā yad āha dharmaḥ sa vedeṣv api suniścitaḥ

12,258.017a prītimātraṃ pituḥ putraḥ sarvaṃ putrasya vai pitā

12,258.017c śarīrādīni deyāni pitā tv ekaḥ prayacchati

12,258.018a tasmāt pitur vacaḥ kāryaṃ na vicāryaṃ kathaṃ cana

12,258.018c pātakāny api pūyante pitur vacanakāriṇaḥ

12,258.019a bhoge bhāgye prasavane sarvalokanidarśane

12,258.019c bhartrā caiva samāyoge sīmantonnayane tathā

12,258.020a pitā svargaḥ pitā dharmaḥ pitā paramakaṃ tapaḥ

12,258.020c pitari prītim āpanne sarvāḥ prīyanti devatāḥ

12,258.021a āśiṣas tā bhajanty enaṃ puruṣaṃ prāha yāḥ pitā

12,258.021c niṣkṛtiḥ sarvapāpānāṃ pitā yad abhinandati

12,258.022a mucyate bandhanāt puṣpaṃ phalaṃ vṛntāt pramucyate

12,258.022c kliśyann api sutasnehaiḥ pitā snehaṃ na muñcati

12,258.023a etad vicintitaṃ tāvat putrasya pitṛgauravam

12,258.023c pitā hy alpataraṃ sthānaṃ cintayiṣyāmi mātaram

12,258.024a yo hy ayaṃ mayi saṃghāto martyatve pāñcabhautikaḥ

12,258.024c asya me jananī hetuḥ pāvakasya yathāraṇiḥ

12,258.024e mātā dehāraṇiḥ puṃsāṃ sarvasyārtasya nirvṛtiḥ

12,258.024f*0708_01 mātṛlābhe sanāthatvam anāthatvaṃ viparyaye

12,258.025a na ca śocati nāpy enaṃ sthāviryam apakarṣati

12,258.025c śriyā hīno 'pi yo gehe ambeti pratipadyate

12,258.025d*0709_01 prāpnuyād eva harṣaṃ sa cintātmā mānuṣaḥ svayam

12,258.026a putrapautrasamākīrṇo jananīṃ yaḥ samāśritaḥ

12,258.026c api varṣaśatasyānte sa dvihāyanavac caret

12,258.027a samarthaṃ vāsamarthaṃ vā kṛśaṃ vāpy akṛśaṃ tathā

12,258.027c rakṣaty eva sutaṃ mātā nānyaḥ poṣṭā vidhānataḥ

12,258.028a tadā sa vṛddho bhavati yadā bhavati duḥkhitaḥ

12,258.028c tadā śūnyaṃ jagat tasya yadā mātrā viyujyate

12,258.029a nāsti mātṛsamā chāyā nāsti mātṛsamā gatiḥ

12,258.029c nāsti mātṛsamaṃ trāṇaṃ nāsti mātṛsamā prapā

12,258.030a kukṣisaṃdhāraṇād dhātrī jananāj jananī smṛtā

12,258.030c aṅgānāṃ vardhanād ambā vīrasūtvena vīrasūḥ

12,258.031a śiśoḥ śuśrūṣaṇāc chuśrūr mātā deham anantaram

12,258.031c cetanāvān naro hanyād yasya nāsuṣiraṃ śiraḥ

12,258.032a dampatyoḥ prāṇasaṃśleṣe yo 'bhisaṃdhiḥ kṛtaḥ kila

12,258.032c taṃ mātā vā pitā veda bhūtārtho mātari sthitaḥ

12,258.033a mātā jānāti yad gotraṃ mātā jānāti yasya saḥ

12,258.033c mātur bharaṇamātreṇa prītiḥ snehaḥ pituḥ prajāḥ

12,258.034a pāṇibandhaṃ svayaṃ kṛtvā sahadharmam upetya ca

12,258.034c yadi yāpyanti puruṣāḥ striyo nārhanti yāpyatām

12,258.035a bharaṇād dhi striyo bhartā pātyāc caiva striyāḥ patiḥ

12,258.035c guṇasyāsya nivṛttau tu na bhartā na patiḥ patiḥ

12,258.036a evaṃ strī nāparādhnoti nara evāparādhyati

12,258.036c vyuccaraṃś ca mahādoṣaṃ nara evāparādhyati

12,258.037a striyā hi paramo bhartā daivataṃ paramaṃ smṛtam

12,258.037c tasyātmanā tu sadṛśam ātmānaṃ paramaṃ dadau

12,258.037e sarvakāryāparādhyatvān nāparādhyanti cāṅganāḥ

12,258.038a yaś canokto hi nirdeśaḥ striyā maithunatṛptaye

12,258.038c tasya smārayato vyaktam adharmo nātra saṃśayaḥ

12,258.039a yāvan nārīṃ mātaraṃ ca gaurave cādhike sthitām

12,258.039c avadhyāṃ tu vijānīyuḥ paśavo 'py avicakṣaṇāḥ

12,258.040a devatānāṃ samāvāyam ekasthaṃ pitaraṃ viduḥ

12,258.040c martyānāṃ devatānāṃ ca snehād abhyeti mātaram

12,258.041a evaṃ vimṛśatas tasya cirakāritayā bahu

12,258.041c dīrghaḥ kālo vyatikrāntas tatas tasyāgamat pitā

12,258.042a medhātithir mahāprājño gautamas tapasi sthitaḥ

12,258.042c vimṛśya tena kālena patnyāḥ saṃsthāvyatikramam

12,258.043a so 'bravīd duḥkhasaṃtapto bhṛśam aśrūṇi vartayan

12,258.043c śrutadhairyaprasādena paścāttāpam upāgataḥ

12,258.044a āśramaṃ mama saṃprāptas trilokeśaḥ puraṃdaraḥ

12,258.044c atithivratam āsthāya brāhmaṇaṃ rūpam āsthitaḥ

12,258.045a samayā sāntvito vāgbhiḥ svāgatenābhipūjitaḥ

12,258.045c arghyaṃ pādyaṃ ca nyāyena tayābhipratipāditaḥ

12,258.046a paravaty asmi cāpy uktaḥ praṇayiṣye nayena ca

12,258.046c atra cākuśale jāte striyo nāsti vyatikramaḥ

12,258.047a evaṃ na strī na caivāhaṃ nādhvagas tridaśeśvaraḥ

12,258.047c aparādhyati dharmasya pramādas tv aparādhyati

12,258.048a īrṣyājaṃ vyasanaṃ prāhus tena caivordhvaretasaḥ

12,258.048c īrṣyayā tv aham ākṣipto magno duṣkṛtasāgare

12,258.049a hatvā sādhvīṃ ca nārīṃ ca vyasanitvāc ca śāsitām

12,258.049c bhartavyatvena bhāryāṃ ca ko nu māṃ tārayiṣyati

12,258.050a antareṇa mayājñaptaś cirakārī hy udāradhīḥ

12,258.050c yady adya cirakārī syāt sa māṃ trāyeta pātakāt

12,258.051a cirakārika bhadraṃ te bhadraṃ te cirakārika

12,258.051c yady adya cirakārī tvaṃ tato 'si cirakārikaḥ

12,258.052a trāhi māṃ mātaraṃ caiva tapo yac cārjitaṃ mayā

12,258.052c ātmānaṃ pātakebhyaś ca bhavādya cirakārikaḥ

12,258.053a sahajaṃ cirakāritvaṃ ciraprājñatayā tava

12,258.053b*0710_01 āvayoś cittasaṃtāpaḥ na hy asatphalatas tathā

12,258.053c saphalaṃ tat tavādyāstu bhavādya cirakārikaḥ

12,258.054a ciram āśaṃsito mātrā ciraṃ garbheṇa dhāritaḥ

12,258.054c saphalaṃ cirakāritvaṃ kuru tvaṃ cirakārika

12,258.055a cirāyate ca saṃtāpāc ciraṃ svapiti vāritaḥ

12,258.055c āvayoś cirasaṃtāpād avekṣya cirakārika

12,258.056a evaṃ sa duḥkhito rājan maharṣir gautamas tadā

12,258.056c cirakāriṃ dadarśātha putraṃ sthitam athāntike

12,258.057a cirakārī tu pitaraṃ dṛṣṭvā paramaduḥkhitaḥ

12,258.057c śastraṃ tyaktvā tato mūrdhnā prasādāyopacakrame

12,258.058a gautamas tu sutaṃ dṛṣṭvā śirasā patitaṃ bhuvi

12,258.058c patnīṃ caiva nirākārāṃ parām abhyagaman mudam

12,258.059a na hi sā tena saṃbhedaṃ patnī nītā mahātmanā

12,258.059c vijane cāśramasthena putraś cāpi samāhitaḥ

12,258.060a hanyāt tv anapavādena śastrapāṇau sute sthite

12,258.060c vinītaṃ praśnayitvā ca vyavasyed ātmakarmasu

12,258.061a buddhiś cāsīt sutaṃ dṛṣṭvā pituś caraṇayor natam

12,258.061c śastragrahaṇacāpalyaṃ saṃvṛṇoti bhayād iti

12,258.062a tataḥ pitrā ciraṃ stutvā ciraṃ cāghrāya mūrdhani

12,258.062c ciraṃ dorbhyāṃ pariṣvajya ciraṃ jīvety udāhṛtaḥ

12,258.063a evaṃ sa gautamaḥ putraṃ prītiharṣasamanvitaḥ

12,258.063c abhinandya mahāprājña idaṃ vacanam abravīt

12,258.064a cirakārika bhadraṃ te cirakārī ciraṃ bhava

12,258.064c cirāyamāṇe tvayi ca ciram asmi suduḥkhitaḥ

12,258.065a gāthāś cāpy abravīd vidvān gautamo munisattamaḥ

12,258.065c cirakāriṣu dhīreṣu guṇoddeśasamāśrayāt

12,258.066a cireṇa mitraṃ badhnīyāc cireṇa ca kṛtaṃ tyajet

12,258.066c cireṇa hi kṛtaṃ mitraṃ ciraṃ dhāraṇam arhati

12,258.067a rāge darpe ca māne ca drohe pāpe ca karmaṇi

12,258.067c apriye caiva kartavye cirakārī praśasyate

12,258.068a bandhūnāṃ suhṛdāṃ caiva bhṛtyānāṃ strījanasya ca

12,258.068c avyakteṣv aparādheṣu cirakārī praśasyate

12,258.069a evaṃ sa gautamas tasya prītaḥ putrasya bhārata

12,258.069c karmaṇā tena kauravya cirakāritayā tayā

12,258.070a evaṃ sarveṣu kāryeṣu vimṛśya puruṣas tataḥ

12,258.070c cireṇa niścayaṃ kṛtvā ciraṃ na paritapyate

12,258.071a ciraṃ dhārayate roṣaṃ ciraṃ karma niyacchati

12,258.071c paścāttāpakaraṃ karma na kiṃ cid upapadyate

12,258.072a ciraṃ vṛddhān upāsīta ciram anvāsya pūjayet

12,258.072c ciraṃ dharmān niṣeveta kuryāc cānveṣaṇaṃ ciram

12,258.073a ciram anvāsya viduṣaś ciraṃ śiṣṭān niṣevya ca

12,258.073c ciraṃ vinīya cātmānaṃ ciraṃ yāty anavajñatām

12,258.074a bruvataś ca parasyāpi vākyaṃ dharmopasaṃhitam

12,258.074c ciraṃ pṛcchec ciraṃ brūyāc ciraṃ na paribhūyate

12,258.075a upāsya bahulās tasminn āśrame sumahātapāḥ

12,258.075c samāḥ svargaṃ gato vipraḥ putreṇa sahitas tadā

12,259.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,259.001a kathaṃ rājā prajā rakṣen na ca kiṃ cit pratāpayet

12,259.001c pṛcchāmi tvāṃ satāṃ śreṣṭha tan me brūhi pitāmaha

12,259.002 bhīṣma uvāca

12,259.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,259.002c dyumatsenasya saṃvādaṃ rājñā satyavatā saha

12,259.003a avyāhṛtaṃ vyājahāra satyavān iti naḥ śrutam

12,259.003c vadhāya nīyamāneṣu pitur evānuśāsanāt

12,259.004a adharmatāṃ yāti dharmo yāty adharmaś ca dharmatām

12,259.004c vadho nāma bhaved dharmo naitad bhavitum arhati

12,259.005 dyumatsena uvāca

12,259.005a atha ced avadho dharmo dharmaḥ ko jātu cid bhavet

12,259.005c dasyavaś cen na hanyeran satyavan saṃkaro bhavet

12,259.006a mamedam iti nāsyaitat pravarteta kalau yuge

12,259.006c lokayātrā na caiva syād atha ced vettha śaṃsa naḥ

12,259.007 satyavān uvāca

12,259.007a sarva eva trayo varṇāḥ kāryā brāhmaṇabandhanāḥ

12,259.007c dharmapāśanibaddhānām alpo vyapacariṣyati

12,259.008a yo yas teṣām apacaret tam ācakṣīta vai dvijaḥ

12,259.008c ayaṃ me na śṛṇotīti tasmin rājā pradhārayet

12,259.009a tattvābhedena yac chāstraṃ tat kāryaṃ nānyathā vadhaḥ

12,259.009c asamīkṣyaiva karmāṇi nītiśāstraṃ yathāvidhi

12,259.010a dasyūn hinasti vai rājā bhūyaso vāpy anāgasaḥ

12,259.010c bhāryā mātā pitā putro hanyate puruṣe hate

12,259.010e pareṇāpakṛte rājā tasmāt samyak pradhārayet

12,259.011a asādhuś caiva puruṣo labhate śīlam ekadā

12,259.011c sādhoś cāpi hy asādhubhyo jāyate 'śobhanā prajā

12,259.012a na mūlaghātaḥ kartavyo naiṣa dharmaḥ sanātanaḥ

12,259.012c api khalv avadhenaiva prāyaścittaṃ vidhīyate

12,259.013a udvejanena bandhena virūpakaraṇena ca

12,259.013c vadhadaṇḍena te kleśyā na puro 'hitasaṃpadā

12,259.014a yadā purohitaṃ vā te paryeyuḥ śaraṇaiṣiṇaḥ

12,259.014c kariṣyāmaḥ punar brahman na pāpam iti vādinaḥ

12,259.015a tadā visargam arhāḥ syur itīdaṃ nṛpaśāsanam

12,259.015c bibhrad daṇḍājinaṃ muṇḍo brāhmaṇo 'rhati vāsasam

12,259.016a garīyāṃso garīyāṃsam aparādhe punaḥ punaḥ

12,259.016c tathā visargam arhanti na yathā prathame tathā

12,259.017 dyumatsena uvāca

12,259.017a yatra yatraiva śakyeran saṃyantuṃ samaye prajāḥ

12,259.017c sa tāvat procyate dharmo yāvan na pratilaṅghyate

12,259.018a ahanyamāneṣu punaḥ sarvam eva parābhavet

12,259.018c pūrve pūrvatare caiva suśāsyā abhavañ janāḥ

12,259.019a mṛdavaḥ satyabhūyiṣṭhā alpadrohālpamanyavaḥ

12,259.019c purā dhigdaṇḍa evāsīd vāgdaṇḍas tadanantaram

12,259.020a āsīd ādānadaṇḍo 'pi vadhadaṇḍo 'dya vartate

12,259.020c vadhenāpi na śakyante niyantum apare janāḥ

12,259.021a naiva dasyur manuṣyāṇāṃ na devānām iti śrutiḥ

12,259.021c na gandharvapitṝṇāṃ ca kaḥ kasyeha na kaś cana

12,259.022a padmaṃ śmaśānād ādatte piśācāc cāpi daivatam

12,259.022c teṣu yaḥ samayaṃ kuryād ajñeṣu hatabuddhiṣu

12,259.023 satyavān uvāca

12,259.023a tān na śaknoṣi cet sādhūn paritrātum ahiṃsayā

12,259.023c kasya cid bhūtabhavyasya lābhenāntaṃ tathā kuru

12,259.024 dyumatsena uvāca

12,259.024a rājāno lokayātrārthaṃ tapyante paramaṃ tapaḥ

12,259.024c apatrapanti tādṛgbhyas tathāvṛttā bhavanti ca

12,259.025a vitrāsyamānāḥ sukṛto na kāmād ghnanti duṣkṛtīn

12,259.025c sukṛtenaiva rājāno bhūyiṣṭhaṃ śāsate prajāḥ

12,259.026a śreyasaḥ śreyasīm evaṃ vṛttiṃ loko 'nuvartate

12,259.026c sadaiva hi guror vṛttam anuvartanti mānavāḥ

12,259.027a ātmānam asamādhāya samādhitsati yaḥ parān

12,259.027c viṣayeṣv indriyavaśaṃ mānavāḥ prahasanti tam

12,259.028a yo rājño dambhamohena kiṃ cit kuryād asāṃpratam

12,259.028c sarvopāyair niyamyaḥ sa tathā pāpān nivartate

12,259.029a ātmaivādau niyantavyo duṣkṛtaṃ saṃniyacchatā

12,259.029c daṇḍayec ca mahādaṇḍair api bandhūn anantarān

12,259.030a yatra vai pāpakṛt kleśyo na mahad duḥkham archati

12,259.030c vardhante tatra pāpāni dharmo hrasati ca dhruvam

12,259.030e iti kāruṇyaśīlas tu vidvān vai brāhmaṇo 'nvaśāt

12,259.031a iti caivānuśiṣṭo 'smi pūrvais tāta pitāmahaiḥ

12,259.031c āśvāsayadbhiḥ subhṛśam anukrośāt tathaiva ca

12,259.032a etat prathamakalpena rājā kṛtayuge 'bhajat

12,259.032c pādonenāpi dharmeṇa gacchet tretāyuge tathā

12,259.032e dvāpare tu dvipādena pādena tv apare yuge

12,259.033a tathā kaliyuge prāpte rājñāṃ duścaritena ha

12,259.033c bhavet kālaviśeṣeṇa kalā dharmasya ṣoḍaśī

12,259.034a atha prathamakalpena satyavan saṃkaro bhavet

12,259.034c āyuḥ śaktiṃ ca kālaṃ ca nirdiśya tapa ādiśet

12,259.035a satyāya hi yathā neha jahyād dharmaphalaṃ mahat

12,259.035c bhūtānām anukampārthaṃ manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt

12,260.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,260.001a avirodhena bhūtānāṃ tyāgaḥ ṣāḍguṇyakārakaḥ

12,260.001c yaḥ syād ubhayabhāg dharmas tan me brūhi pitāmaha

12,260.002a gārhasthyasya ca dharmasya tyāgadharmasya cobhayoḥ

12,260.002c adūrasaṃprasthitayoḥ kiṃ svic chreyaḥ pitāmaha

12,260.003 bhīṣma uvāca

12,260.003a ubhau dharmau mahābhāgāv ubhau paramaduścarau

12,260.003c ubhau mahāphalau tāta sadbhir ācaritāv ubhau

12,260.004a atra te vartayiṣyāmi prāmāṇyam ubhayos tayoḥ

12,260.004c śṛṇuṣvaikamanāḥ pārtha chinnadharmārthasaṃśayam

12,260.005a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,260.005c kapilasya goś ca saṃvādaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,260.006a āmnāyam anupaśyan hi purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam

12,260.006c nahuṣaḥ pūrvam ālebhe tvaṣṭur gām iti naḥ śrutam

12,260.007a tāṃ niyuktām adīnātmā sattvasthaḥ samaye rataḥ

12,260.007c jñānavān niyatāhāro dadarśa kapilas tadā

12,260.008a sa buddhim uttamāṃ prāpto naiṣṭhikīm akutobhayām

12,260.008c smarāmi śithilaṃ satyaṃ vedā ity abravīt sakṛt

12,260.009a tāṃ gām ṛṣiḥ syūmaraśmiḥ praviśya yatim abravīt

12,260.009c haṃho vedā yadi matā dharmāḥ kenāpare matāḥ

12,260.010a tapasvino dhṛtimataḥ śrutivijñānacakṣuṣaḥ

12,260.010c sarvam ārṣaṃ hi manyante vyāhṛtaṃ viditātmanaḥ

12,260.011a tasyaivaṃ gatatṛṣṇasya vijvarasya nirāśiṣaḥ

12,260.011c kā vivakṣāsti vedeṣu nirārambhasya sarvaśaḥ

12,260.012 kapila uvāca

12,260.012a nāhaṃ vedān vinindāmi na vivakṣāmi karhi cit

12,260.012c pṛthag āśramiṇāṃ karmāṇy ekārthānīti naḥ śrutam

12,260.013a gacchaty eva parityāgī vānaprasthaś ca gacchati

12,260.013c gṛhastho brahmacārī ca ubhau tāv api gacchataḥ

12,260.014a devayānā hi panthānaś catvāraḥ śāśvatā matāḥ

12,260.014c teṣāṃ jyāyaḥkanīyastvaṃ phaleṣūktaṃ balābalam

12,260.015a evaṃ viditvā sarvārthān ārabhed iti vaidikam

12,260.015c nārabhed iti cānyatra naiṣṭhikī śrūyate śrutiḥ

12,260.016a anārambhe hy adoṣaḥ syād ārambhe 'doṣa uttamaḥ

12,260.016c evaṃ sthitasya śāstrasya durvijñeyaṃ balābalam

12,260.017a yady atra kiṃ cit pratyakṣam ahiṃsāyāḥ paraṃ matam

12,260.017c ṛte tv āgamaśāstrebhyo brūhi tad yadi paśyasi

12,260.018 syūmaraśmir uvāca

12,260.018a svargakāmo yajeteti satataṃ śrūyate śrutiḥ

12,260.018c phalaṃ prakalpya pūrvaṃ hi tato yajñaḥ pratāyate

12,260.019a ajaś cāśvaś ca meṣaś ca gauś ca pakṣigaṇāś ca ye

12,260.019c grāmyāraṇyā oṣadhayaḥ prāṇasyānnam iti śrutiḥ

12,260.020a tathaivānnaṃ hy aharahaḥ sāyaṃ prātar nirupyate

12,260.020c paśavaś cātha dhānyaṃ ca yajñasyāṅgam iti śrutiḥ

12,260.021a etāni saha yajñena prajāpatir akalpayat

12,260.021c tena prajāpatir devān yajñenāyajata prabhuḥ

12,260.022a te smānyonyaṃcarāḥ sarve prāṇinaḥ sapta sapta ca

12,260.022b*0711_01 gaurajo manujo meṣaḥ aśvāśvataragardabhāḥ

12,260.022b*0711_02 ete grāmyāḥ samākhyātāḥ paśavaḥ sapta sādhubhiḥ

12,260.022b*0711_03 siṃhā vyāghrā varāhāś ca mahiṣā vāraṇās tathā

12,260.022b*0711_04 mahiṣī vānarāś caiva saptāraṇyās tathā smṛtāḥ

12,260.022c yajñeṣūpākṛtaṃ viśvaṃ prāhur uttamasaṃjñitam

12,260.023a etac caivābhyanujñātaṃ pūrvaiḥ pūrvatarais tathā

12,260.023c ko jātu na vicinvīta vidvān svāṃ śaktim ātmanaḥ

12,260.024a paśavaś ca manuṣyāś ca drumāś cauṣadhibhiḥ saha

12,260.024c svargam evābhikāṅkṣante na ca svargas tv ṛte makham

12,260.025a oṣadhyaḥ paśavo vṛkṣā vīrud ājyaṃ payo dadhi

12,260.025c havir bhūmir diśaḥ śraddhā kālaś caitāni dvādaśa

12,260.026a ṛco yajūṃṣi sāmāni yajamānaś ca ṣoḍaśaḥ

12,260.026c agnir jñeyo gṛhapatiḥ sa saptadaśa ucyate

12,260.026e aṅgāny etāni yajñasya yajño mūlam iti śrutiḥ

12,260.027a ājyena payasā dadhnā śakṛtāmikṣayā tvacā

12,260.027c vālaiḥ śṛṅgeṇa pādena saṃbhavaty eva gaur makham

12,260.027e evaṃ pratyekaśaḥ sarvaṃ yad yad asya vidhīyate

12,260.028a yajñaṃ vahanti saṃbhūya sahartvigbhiḥ sadakṣiṇaiḥ

12,260.028c saṃhatyaitāni sarvāṇi yajñaṃ nirvartayanty uta

12,260.029a yajñārthāni hi sṛṣṭāni yathā vai śrūyate śrutiḥ

12,260.029c evaṃ pūrve pūrvatarāḥ pravṛttāś caiva mānavāḥ

12,260.030a na hinasti hy ārabhate nābhidruhyati kiṃ cana

12,260.030c yajño yaṣṭavya ity eva yo yajaty aphalepsayā

12,260.031a yajñāṅgāny api caitāni yathoktāni nasaṃśayaḥ

12,260.031c vidhinā vidhiyuktāni tārayanti parasparam

12,260.032a āmnāyam ārṣaṃ paśyāmi yasmin vedāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,260.032c taṃ vidvāṃso 'nupaśyanti brāhmaṇasyānudarśanāt

12,260.033a brāhmaṇaprabhavo yajño brāhmaṇārpaṇa eva ca

12,260.033c anu yajñaṃ jagat sarvaṃ yajñaś cānu jagat sadā

12,260.034a om iti brahmaṇo yonir namaḥ svāhā svadhā vaṣaṭ

12,260.034c yasyaitāni prayujyante yathāśakti kṛtāny api

12,260.035a na tasya triṣu lokeṣu paralokabhayaṃ viduḥ

12,260.035c iti vedā vadantīha siddhāś ca paramarṣayaḥ

12,260.036a ṛco yajūṃṣi sāmāni stobhāś ca vidhicoditāḥ

12,260.036c yasminn etāni sarvāṇi bahir eva sa vai dvijaḥ

12,260.037a agnyādheye yad bhavati yac ca some sute dvija

12,260.037c yac cetarair mahāyajñair veda tad bhagavān svataḥ

12,260.038a tasmād brahman yajetaiva yājayec cāvicārayan

12,260.038c yajataḥ svargavidhinā pretya svargaphalaṃ mahat

12,260.039a nāyaṃ loko 'sty ayajñānāṃ paraś ceti viniścayaḥ

12,260.039c vedavādavidaś caiva pramāṇam ubhayaṃ tadā

12,261.001 kapila uvāca

12,261.001a etāvad anupaśyanto yatayo yānti mārgagāḥ

12,261.001c naiṣāṃ sarveṣu lokeṣu kaś cid asti vyatikramaḥ

12,261.002a nirdvaṃdvā nirnamaskārā nirāśīrbandhanā budhāḥ

12,261.002c vimuktāḥ sarvapāpebhyaś caranti śucayo 'malāḥ

12,261.003a apavarge 'tha saṃtyāge buddhau ca kṛtaniścayāḥ

12,261.003c brahmiṣṭhā brahmabhūtāś ca brahmaṇy eva kṛtālayāḥ

12,261.004a viśokā naṣṭarajasas teṣāṃ lokāḥ sanātanāḥ

12,261.004c teṣāṃ gatiṃ parāṃ prāpya gārhasthye kiṃ prayojanam

12,261.005 syūmaraśmir uvāca

12,261.005a yady eṣā paramā niṣṭhā yady eṣā paramā gatiḥ

12,261.005c gṛhasthān avyapāśritya nāśramo 'nyaḥ pravartate

12,261.006a yathā mātaram āśritya sarve jīvanti jantavaḥ

12,261.006c evaṃ gṛhastham āśritya vartanta itare ''śramāḥ

12,261.007a gṛhastha eva yajate gṛhasthas tapyate tapaḥ

12,261.007c gārhasthyam asya dharmasya mūlaṃ yat kiṃ cid ejate

12,261.008a prajanād dhy abhinirvṛttāḥ sarve prāṇabhṛto mune

12,261.008c prajanaṃ cāpy utānyatra na kathaṃ cana vidyate

12,261.009a yās tāḥ syur bahir oṣadhyo bahv araṇyās tathā dvija

12,261.009c oṣadhibhyo bahir yasmāt prāṇī kaś cin na vidyate

12,261.009e kasyaiṣā vāg bhavet satyā mokṣo nāsti gṛhād iti

12,261.010a aśraddadhānair aprājñaiḥ sūkṣmadarśanavarjitaiḥ

12,261.010c nirāśair alasaiḥ śrāntais tapyamānaiḥ svakarmabhiḥ

12,261.010e śramasyoparamo dṛṣṭaḥ pravrajyā nāma paṇḍitaiḥ

12,261.011a trailokyasyaiva hetur hi maryādā śāśvatī dhruvā

12,261.011c brāhmaṇo nāma bhagavāñ janmaprabhṛti pūjyate

12,261.012a prāg garbhādhānān mantrā hi pravartante dvijātiṣu

12,261.012c aviśrambheṣu vartante viśrambheṣv apy asaṃśayam

12,261.013a dāhaḥ punaḥ saṃśrayaṇe saṃsthite pātrabhojanam

12,261.013c dānaṃ gavāṃ paśūnāṃ vā piṇḍānāṃ cāpsu majjanam

12,261.014a arciṣmanto barhiṣadaḥ kravyādāḥ pitaraḥ smṛtāḥ

12,261.014c mṛtasyāpy anumanyante mantrā mantrāś ca kāraṇam

12,261.015a evaṃ krośatsu vedeṣu kuto mokṣo 'sti kasya cit

12,261.015c ṛṇavanto yadā martyāḥ pitṛdevadvijātiṣu

12,261.016a śriyā vihīnair alasaiḥ paṇḍitair apalāpitam

12,261.016c vedavādāparijñānaṃ satyābhāsam ivānṛtam

12,261.017a na vai pāpair hriyate kṛṣyate vā; yo brāhmaṇo yajate vedaśāstraiḥ

12,261.017c ūrdhvaṃ yajñaḥ paśubhiḥ sārdham eti; saṃtarpitas tarpayate ca kāmaiḥ

12,261.018a na vedānāṃ paribhavān na śāṭhyena na māyayā

12,261.018c mahat prāpnoti puruṣo brahma brahmaṇi vindati

12,261.019 kapila uvāca

12,261.019a darśaṃ ca paurṇamāsaṃ ca agnihotraṃ ca dhīmatām

12,261.019c cāturmāsyāni caivāsaṃs teṣu yajñaḥ sanātanaḥ

12,261.020a anārambhāḥ sudhṛtayaḥ śucayo brahmasaṃśritāḥ

12,261.020c brahmaṇaiva sma te devāṃs tarpayanty amṛtaiṣiṇaḥ

12,261.021a sarvabhūtātmabhūtasya sarvabhūtāni paśyataḥ

12,261.021c devāpi mārge muhyanti apadasya padaiṣiṇaḥ

12,261.022a caturdvāraṃ puruṣaṃ caturmukhaṃ; caturdhā cainam upayāti nindā

12,261.022c bāhubhyāṃ vāca udarād upasthāt; teṣāṃ dvāraṃ dvārapālo bubhūṣet

12,261.023a nākṣair dīvyen nādadītānyavittaṃ; na vāyonīyasya śṛtaṃ pragṛhṇet

12,261.023c kruddho na caiva prahareta dhīmāṃs; tathāsya tat pāṇipādaṃ suguptam

12,261.024a nākrośam archen na mṛṣā vadec ca; na paiśunaṃ janavādaṃ ca kuryāt

12,261.024c satyavrato mitabhāṣo 'pramattas; tathāsya vāgdvāram atho suguptam

12,261.025a nānāśanaḥ syān na mahāśanaḥ syād; alolupaḥ sādhubhir āgataḥ syāt

12,261.025c yātrārtham āhāram ihādadīta; tathāsya syāj jāṭharī dvāraguptiḥ

12,261.026a na vīrapatnīṃ vihareta nārīṃ; na cāpi nārīm anṛtāv āhvayīta

12,261.026c bhāryāvrataṃ hy ātmani dhārayīta; tathāsyopasthadvāraguptir bhaveta

12,261.027a dvārāṇi yasya sarvāṇi suguptāni manīṣiṇaḥ

12,261.027c upastham udaraṃ bāhū vāk caturthī sa vai dvijaḥ

12,261.028a moghāny aguptadvārasya sarvāṇy eva bhavanty uta

12,261.028c kiṃ tasya tapasā kāryaṃ kiṃ yajñena kim ātmanā

12,261.029a anuttarīyavasanam anupastīrṇaśāyinam

12,261.029c bāhūpadhānaṃ śāmyantaṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,261.030a dvaṃdvārāmeṣu sarveṣu ya eko ramate muniḥ

12,261.030c pareṣām ananudhyāyaṃs taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,261.031a yena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā

12,261.031c gatijñaḥ sarvabhūtānāṃ taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,261.032a abhayaṃ sarvabhūtebhyaḥ sarveṣām abhayaṃ yataḥ

12,261.032c sarvabhūtātmabhūto yas taṃ devā brāhmaṇaṃ viduḥ

12,261.033a nāntareṇānujānanti vedānāṃ yat kriyāphalam

12,261.033c anujñāya ca tat sarvam anyad rocayate 'phalam

12,261.034a phalavanti ca karmāṇi vyuṣṭimanti dhruvāṇi ca

12,261.034c viguṇāni ca paśyanti tathānaikāntikāni ca

12,261.035a guṇāś cātra sudurjñeyā jñātāś cāpi suduṣkarāḥ

12,261.035c anuṣṭhitāś cāntavanta iti tvam anupaśyasi

12,261.036 syūmaraśmir uvāca

12,261.036a yathā ca vedaprāmāṇyaṃ tyāgaś ca saphalo yathā

12,261.036c tau panthānāv ubhau vyaktau bhagavaṃs tad bravīhi me

12,261.037 kapila uvāca

12,261.037a pratyakṣam iha paśyanti bhavantaḥ satpathe sthitāḥ

12,261.037c pratyakṣaṃ tu kim atrāsti yad bhavanta upāsate

12,261.038 syūmaraśmir uvāca

12,261.038a syūmaraśmir ahaṃ brahmañ jijñāsārtham ihāgataḥ

12,261.038c śreyaskāmaḥ pratyavocam ārjavān na vivakṣayā

12,261.038e imaṃ ca saṃśayaṃ ghoraṃ bhagavān prabravītu me

12,261.039a pratyakṣam iha paśyanto bhavantaḥ satpathe sthitāḥ

12,261.039c kim atra pratyakṣatamaṃ bhavanto yad upāsate

12,261.039e anyatra tarkaśāstrebhya āgamāc ca yathāgamam

12,261.040a āgamo vedavādas tu tarkaśāstrāṇi cāgamaḥ

12,261.040c yathāgamam upāsīta āgamas tatra sidhyati

12,261.040e siddhiḥ pratyakṣarūpā ca dṛśyaty āgamaniścayāt

12,261.041a naur nāvīva nibaddhā hi srotasā sanibandhanā

12,261.041c hriyamāṇā kathaṃ vipra kubuddhīṃs tārayiṣyati

12,261.041e etad bravītu bhagavān upapanno 'smy adhīhi bhoḥ

12,261.042a naiva tyāgī na saṃtuṣṭo nāśoko na nirāmayaḥ

12,261.042c na nirvivitso nāvṛtto nāpavṛtto 'sti kaś cana

12,261.043a bhavanto 'pi ca hṛṣyanti śocanti ca yathā vayam

12,261.043c indriyārthāś ca bhavatāṃ samānāḥ sarvajantuṣu

12,261.044a evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ pravṛttiṣu

12,261.044c ekam ālambamānānāṃ nirṇaye kiṃ nirāmayam

12,261.045 kapila uvāca

12,261.045a yad yad ācarate śāstram atha sarvapravṛttiṣu

12,261.045c yasya yatra hy anuṣṭhānaṃ tatra tatra nirāmayam

12,261.046a sarvaṃ pāvayate jñānaṃ yo jñānaṃ hy anuvartate

12,261.046c jñānād apetya yā vṛttiḥ sā vināśayati prajāḥ

12,261.047a bhavanto jñānino nityaṃ sarvataś ca nirāgamāḥ

12,261.047c aikātmyaṃ nāma kaś cid dhi kadā cid abhipadyate

12,261.048a śāstraṃ hy abuddhvā tattvena ke cid vādabalā janāḥ

12,261.048c kāmadveṣābhibhūtatvād ahaṃkāravaśaṃ gatāḥ

12,261.049a yāthātathyam avijñāya śāstrāṇāṃ śāstradasyavaḥ

12,261.049c brahmastenā nirārambhā apakvamatayo 'śivāḥ

12,261.050a vaiguṇyam eva paśyanti na guṇān anuyuñjate

12,261.050c teṣāṃ tamaḥśarīrāṇāṃ tama eva parāyaṇam

12,261.051a yo yathāprakṛtir jantuḥ prakṛteḥ syād vaśānugaḥ

12,261.051c tasya dveṣaś ca kāmaś ca krodho dambho 'nṛtaṃ madaḥ

12,261.051e nityam evābhivartante guṇāḥ prakṛtisaṃbhavāḥ

12,261.052a etad buddhyānupaśyantaḥ saṃtyajeyuḥ śubhāśubham

12,261.052c parāṃ gatim abhīpsanto yatayaḥ saṃyame ratāḥ

12,261.052d*0712_01 yataḥ svarūpataś cānyo jātitaḥ śrutito 'rthataḥ

12,261.052d*0712_02 katham asmin sa ity eva saṃbandhaḥ syād asaṃhitaḥ

12,261.053 syūmaraśmir uvāca

12,261.053a sarvam etan mayā brahmañ śāstrataḥ parikīrtitam

12,261.053c na hy avijñāya śātrārthaṃ pravartante pravṛttayaḥ

12,261.054a yaḥ kaś cin nyāyya ācāraḥ sarvaṃ śāstram iti śrutiḥ

12,261.054c yad anyāyyam aśāstraṃ tad ity eṣā śrūyate śrutiḥ

12,261.055a na pravṛttir ṛte śāstrāt kā cid astīti niścayaḥ

12,261.055c yad anyad vedavādebhyas tad aśāstram iti śrutiḥ

12,261.056a śāstrād apetaṃ paśyanti bahavo vyaktamāninaḥ

12,261.056c śāstradoṣān na paśyanti iha cāmutra cāpare

12,261.056d*0713_01 indriyārthāś ca bhavatāṃ samānāḥ sarvajantuṣu

12,261.056d*0713_02 evaṃ caturṇāṃ varṇānām āśramāṇāṃ pravṛttiṣu

12,261.056d*0713_03 evam ālambamānānāṃ nirṇaye sarvatodiśam

12,261.056e avijñānahataprajñā hīnaprajñās tamovṛtāḥ

12,261.057a śakyaṃ tv ekena muktena kṛtakṛtyena sarvaśaḥ

12,261.057c piṇḍamātraṃ vyapāśritya carituṃ sarvatodiśam

12,261.057d*0714_01 ānantyaṃ vadamānena śaktena vijitātmanā

12,261.057e vedavādaṃ vyapāśritya mokṣo 'stīti prabhāṣitum

12,261.057f*0715_01 apetanyāyaśāstreṇa sarvalokavigarhiṇā

12,261.058a idaṃ tu duṣkaraṃ karma kuṭumbam abhisaṃśritam

12,261.058c dānam adhyayanaṃ yajñaḥ prajāsaṃtānam ārjavam

12,261.059a yady etad evaṃ kṛtvāpi na vimokṣo 'sti kasya cit

12,261.059c dhik kartāraṃ ca kāryaṃ ca śramaś cāyaṃ nirarthakaḥ

12,261.060a nāstikyam anyathā ca syād vedānāṃ pṛṣṭhataḥkriyā

12,261.060c etasyānantyam icchāmi bhagavañ śrotum añjasā

12,261.061a tathyaṃ vadasva me brahmann upasanno 'smy adhīhi bhoḥ

12,261.061c yathā te vidito mokṣas tathecchāmy upaśikṣitum

12,262.001 kapila uvāca

12,262.001a vedāḥ pramāṇaṃ lokānāṃ na vedāḥ pṛṣṭhataḥkṛtāḥ

12,262.001c dve brahmaṇī veditavye śabdabrahma paraṃ ca yat

12,262.001e śabdabrahmaṇi niṣṇātaḥ paraṃ brahmādhigacchati

12,262.002a śarīram etat kurute yad vede kurute tanum

12,262.002c kṛtaśuddhaśarīro hi pātraṃ bhavati brāhmaṇaḥ

12,262.003a ānantyam anuyuṅkte yaḥ karmaṇā tad bravīmi te

12,262.003c nirāgamam anaitihyaṃ pratyakṣaṃ lokasākṣikam

12,262.004a dharma ity eva ye yajñān vitanvanti nirāśiṣaḥ

12,262.004c utpannatyāgino 'lubdhāḥ kṛpāsūyāvivarjitāḥ

12,262.004e dhanānām eṣa vai panthās tīrtheṣu pratipādanam

12,262.005a anāśritāḥ pāpakṛtyāḥ kadā cit karmayonitaḥ

12,262.005c manaḥsaṃkalpasaṃsiddhā viśuddhajñānaniścayāḥ

12,262.006a akrudhyanto 'nasūyanto nirahaṃkāramatsarāḥ

12,262.006c jñānaniṣṭhās triśuklāś ca sarvabhūtahite ratāḥ

12,262.007a āsan gṛhasthā bhūyiṣṭham avyutkrāntāḥ svakarmasu

12,262.007c rājānaś ca tathā yuktā brāhmaṇāś ca yathāvidhi

12,262.008a samā hy ārjavasaṃpannāḥ saṃtuṣṭā jñānaniścayāḥ

12,262.008c pratyakṣadharmāḥ śucayaḥ śraddadhānāḥ parāvare

12,262.009a purastād bhāvitātmāno yathāvac caritavratāḥ

12,262.009c caranti dharmaṃ kṛcchre 'pi durge caivādhisaṃhatāḥ

12,262.010a saṃhatya dharmaṃ caratāṃ purāsīt sukham eva tat

12,262.010c teṣāṃ nāsīd vidhātavyaṃ prāyaścittaṃ kadā cana

12,262.011a satyaṃ hi dharmam āsthāya durādharṣatamā matāḥ

12,262.011c na mātrām anurudhyante na dharmacchalam antataḥ

12,262.012a ya eva prathamaḥ kalpas tam evābhyācaran saha

12,262.012c asyāṃ sthitau sthitānāṃ hi prāyaścittaṃ na vidyate

12,262.012e durbalātmana utpannaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ

12,262.013a yata evaṃvidhā viprāḥ purāṇā yajñavāhanāḥ

12,262.013c traividyavṛddhāḥ śucayo vṛttavanto yaśasvinaḥ

12,262.013e yajanto 'har ahar yajñair nirāśīrbandhanā budhāḥ

12,262.014a teṣāṃ yajñāś ca vedāś ca karmāṇi ca yathāgamam

12,262.014c āgamāś ca yathākālaṃ saṃkalpāś ca yathāvratam

12,262.015a apetakāmakrodhānāṃ prakṛtyā saṃśitātmanām

12,262.015c ṛjūnāṃ śamanityānāṃ sthitānāṃ sveṣu karmasu

12,262.015e sarvam ānantyam evāsīd iti naḥ śāśvatī śrutiḥ

12,262.016a teṣām adīnasattvānāṃ duścarācārakarmaṇām

12,262.016c svakarmabhiḥ saṃvṛtānāṃ tapo ghoratvam āgatam

12,262.017a taṃ sadācāram āścaryaṃ purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam

12,262.017c aśaknuvadbhiś carituṃ kiṃ cid dharmeṣu sūcitam

12,262.018a nirāpaddharma ācāras tv apramādo 'parābhavaḥ

12,262.018c sarvavarṇeṣu yat teṣu nāsīt kaś cid vyatikramaḥ

12,262.019a dharmam ekaṃ catuṣpādam āśritās te nararṣabhāḥ

12,262.019c taṃ santo vidhivat prāpya gacchanti paramāṃ gatim

12,262.020a gṛhebhya eva niṣkramya vanam anye samāśritāḥ

12,262.020c gṛham evābhisaṃśritya tato 'nye brahmacāriṇaḥ

12,262.021a dharmam etaṃ catuṣpādam āśramaṃ brāhmaṇā viduḥ

12,262.021c ānantyaṃ brahmaṇaḥ sthānaṃ brāhmaṇā nāma niścayaḥ

12,262.022a ata evaṃvidhā viprāḥ purāṇā dharmacāriṇaḥ

12,262.022c ta ete divi dṛśyante jyotirbhūtā dvijātayaḥ

12,262.023a nakṣatrāṇīva dhiṣṇyeṣu bahavas tārakāgaṇāḥ

12,262.023c ānantyam upasaṃprāptāḥ saṃtoṣād iti vaidikam

12,262.024a yady āgacchanti saṃsāraṃ punar yoniṣu tādṛśāḥ

12,262.024c na lipyante pāpakṛtyaiḥ kadā cit karmayonitaḥ

12,262.024d*0716_01 ekam eva brahmacārī śuśrūṣur ghoraniścayaḥ

12,262.025a evaṃ yukto brāhmaṇaḥ syād anyo brāhmaṇako bhavet

12,262.025c karmaiva puruṣasyāha śubhaṃ vā yadi vāśubham

12,262.026a evaṃ pakvakaṣāyāṇām ānantyena śrutena ca

12,262.026c sarvam ānantyam evāsīd evaṃ naḥ śāśvatī śrutiḥ

12,262.027a teṣām apetatṛṣṇānāṃ nirṇiktānāṃ śubhātmanām

12,262.027c caturtha aupaniṣado dharmaḥ sādhāraṇaḥ smṛtaḥ

12,262.028a sa siddhaiḥ sādhyate nityaṃ brāhmaṇair niyatātmabhiḥ

12,262.028c saṃtoṣamūlas tyāgātmā jñānādhiṣṭhānam ucyate

12,262.029a apavargagatir nityo yatidharmaḥ sanātanaḥ

12,262.029c sādhāraṇaḥ kevalo vā yathābalam upāsyate

12,262.030a gacchato gacchataḥ kṣemaṃ durbalo 'trāvasīdati

12,262.030c brahmaṇaḥ padam anvicchan saṃsārān mucyate śuciḥ

12,262.031 syūmaraśmir uvāca

12,262.031a ye bhuñjate ye dadate yajante 'dhīyate ca ye

12,262.031c mātrābhir dharmalabdhābhir ye vā tyāgaṃ samāśritāḥ

12,262.032a eteṣāṃ pretyabhāve tu katamaḥ svargajittamaḥ

12,262.032c etad ācakṣva me brahman yathātathyena pṛcchataḥ

12,262.033 kapila uvāca

12,262.033a parigrahāḥ śubhāḥ sarve guṇato 'bhyudayāś ca ye

12,262.033c na tu tyāgasukhaṃ prāptā etat tvam api paśyasi

12,262.034 syūmaraśmir uvāca

12,262.034a bhavanto jñānaniṣṭhā vai gṛhasthāḥ karmaniścayāḥ

12,262.034c āśramāṇāṃ ca sarveṣāṃ niṣṭhāyām aikyam ucyate

12,262.035a ekatve ca pṛthaktve ca viśeṣo nānya ucyate

12,262.035c tad yathāvad yathānyāyaṃ bhagavān prabravītu me

12,262.036 kapila uvāca

12,262.036a śarīrapaktiḥ karmāṇi jñānaṃ tu paramā gatiḥ

12,262.036c pakve kaṣāye vamanai rasajñāne na tiṣṭhati

12,262.037a ānṛśaṃsyaṃ kṣamā śāntir ahiṃsā satyam ārjavam

12,262.037c adroho nābhimānaś ca hrīs titikṣā śamas tathā

12,262.038a panthāno brahmaṇas tv ete etaiḥ prāpnoti yat param

12,262.038c tad vidvān anubudhyeta manasā karmaniścayam

12,262.039a yāṃ viprāḥ sarvataḥ śāntā viśuddhā jñānaniścayāḥ

12,262.039c gatiṃ gacchanti saṃtuṣṭās tām āhuḥ paramāṃ gatim

12,262.040a vedāṃś ca veditavyaṃ ca viditvā ca yathāsthiti

12,262.040c evaṃ vedavid ity āhur ato 'nyo vātareṭakaḥ

12,262.041a sarvaṃ vidur vedavido vede sarvaṃ pratiṣṭhitam

12,262.041c vede hi niṣṭhā sarvasya yad yad asti ca nāsti ca

12,262.042a eṣaiva niṣṭhā sarvasya yad yad asti ca nāsti ca

12,262.042c etad antaṃ ca madhyaṃ ca sac cāsac ca vijānataḥ

12,262.043a samastatyāga ity eva śama ity eva niṣṭhitaḥ

12,262.043c saṃtoṣa ity atra śubham apavarge pratiṣṭhitam

12,262.044a ṛtaṃ satyaṃ viditaṃ veditavyaṃ; sarvasyātmā jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca

12,262.044c sarvaṃ sukhaṃ yac chivam uttamaṃ ca; brahmāvyaktaṃ prabhavaś cāvyayaś ca

12,262.045a tejaḥ kṣamā śāntir anāmayaṃ śubhaṃ; tathāvidhaṃ vyoma sanātanaṃ dhruvam

12,262.045c etaiḥ śabdair gamyate buddhinetrais; tasmai namo brahmaṇe brāhmaṇāya

12,263.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,263.001a dharmam arthaṃ ca kāmaṃ ca vedāḥ śaṃsanti bhārata

12,263.001c kasya lābho viśiṣṭo 'tra tan me brūhi pitāmaha

12,263.002 bhīṣma uvāca

12,263.002a atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam

12,263.002c kuṇḍadhāreṇa yat prītyā bhaktāyopakṛtaṃ purā

12,263.003a adhano brāhmaṇaḥ kaś cit kāmād dharmam avaikṣata

12,263.003c yajñārthaṃ sa tato 'rthārthī tapo 'tapyata dāruṇam

12,263.004a sa niścayam atho kṛtvā pūjayām āsa devatāḥ

12,263.004c bhaktyā na caivādhyagacchad dhanaṃ saṃpūjya devatāḥ

12,263.005a tataś cintāṃ punaḥ prāptaḥ katamad daivataṃ nu tat

12,263.005c yan me drutaṃ prasīdeta mānuṣair ajaḍīkṛtam

12,263.006a atha saumyena vapuṣā devānucaram antike

12,263.006c pratyapaśyaj jaladharaṃ kuṇḍadhāram avasthitam

12,263.007a dṛṣṭvaiva taṃ mahātmānaṃ tasya bhaktir ajāyata

12,263.007c ayaṃ me dhāsyati śreyo vapur etad dhi tādṛśam

12,263.008a saṃnikṛṣṭaś ca devasya na cānyair mānuṣair vṛtaḥ

12,263.008c eṣa me dāsyati dhanaṃ prabhūtaṃ śīghram eva ca

12,263.009a tato dhūpaiś ca gandhaiś ca mālyair uccāvacair api

12,263.009c balibhir vividhaiś cāpi pūjayām āsa taṃ dvijaḥ

12,263.010a tataḥ svalpena kālena tuṣṭo jaladharas tadā

12,263.010c tasyopakāre niyatām imāṃ vācam uvāca ha

12,263.011a brahmaghne ca surāpe ca core bhagnavrate tathā

12,263.011c niṣkṛtir vihitā sadbhiḥ kṛtaghne nāsti niṣkṛtiḥ

12,263.012a āśāyās tanayo 'dharmaḥ krodho 'sūyāsutaḥ smṛtaḥ

12,263.012c putro lobho nikṛtyās tu kṛtaghno nārhati prajām

12,263.013a tataḥ sa brāhmaṇaḥ svapne kuṇḍadhārasya tejasā

12,263.013c apaśyat sarvabhūtāni kuśeṣu śayitas tadā

12,263.014a śamena tapasā caiva bhaktyā ca nirupaskṛtaḥ

12,263.014c śuddhātmā brāhmaṇo rātrau nidarśanam apaśyata

12,263.015a maṇibhadraṃ sa tatrasthaṃ devatānāṃ mahādyutim

12,263.015c apaśyata mahātmānaṃ vyādiśantaṃ yudhiṣṭhira

12,263.016a tatra devāḥ prayacchanti rājyāni ca dhanāni ca

12,263.016c śubhaiḥ karmabhir ārabdhāḥ pracchidanty aśubheṣu ca

12,263.017a paśyatām atha yakṣāṇāṃ kuṇḍadhāro mahādyutiḥ

12,263.017c niṣpatya patito bhūmau devānāṃ bharatarṣabha

12,263.018a tatas tu devavacanān maṇibhadro mahāyaśāḥ

12,263.018c uvāca patitaṃ bhūmau kuṇḍadhāra kim iṣyate

12,263.019 kuṇḍadhāra uvāca

12,263.019a yadi prasannā devā me bhakto 'yaṃ brāhmaṇo mama

12,263.019c asyānugraham icchāmi kṛtaṃ kiṃ cit sukhodayam

12,263.020 bhīṣma uvāca

12,263.020a tatas taṃ maṇibhadras tu punar vacanam abravīt

12,263.020c devānām eva vacanāt kuṇḍadhāraṃ mahādyutim

12,263.021a uttiṣṭhottiṣṭha bhadraṃ te kṛtakāryaḥ sukhī bhava

12,263.021b*0717_01 dhanārthī yadi vipro 'yaṃ dhanam asmai pradīyatām

12,263.021c yāvad dhanaṃ prārthayate brāhmaṇo 'yaṃ sakhā tava

12,263.021e devānāṃ śāsanāt tāvad asaṃkhyeyaṃ dadāmy aham

12,263.022a vicārya kuṇḍadhāras tu mānuṣyaṃ calam adhruvam

12,263.022c tapase matim ādhatta brāhmaṇasya yaśasvinaḥ

12,263.023 kuṇḍadhāra uvāca

12,263.023a nāhaṃ dhanāni yācāmi brāhmaṇāya dhanaprada

12,263.023c anyam evāham icchāmi bhaktāyānugrahaṃ kṛtam

12,263.024a pṛthivīṃ ratnapūrṇāṃ vā mahad vā dhanasaṃcayam

12,263.024c bhaktāya nāham icchāmi bhaved eṣa tu dhārmikaḥ

12,263.025a dharme 'sya ramatāṃ buddhir dharmaṃ caivopajīvatu

12,263.025c dharmapradhāno bhavatu mamaiṣo 'nugraho mataḥ

12,263.026 maṇibhadra uvāca

12,263.026a yadā dharmaphalaṃ rājyaṃ sukhāni vividhāni ca

12,263.026c phalāny evāyam aśnātu kāyakleśavivarjitaḥ

12,263.027 bhīṣma uvāca

12,263.027a tatas tad eva bahuśaḥ kuṇḍadhāro mahāyaśāḥ

12,263.027c abhyāsam akarod dharme tatas tuṣṭāsya devatāḥ

12,263.028 maṇibhadra uvāca

12,263.028a prītās te devatāḥ sarvā dvijasyāsya tathaiva ca

12,263.028c bhaviṣyaty eṣa dharmātmā dharme cādhāsyate matiḥ

12,263.029 bhīṣma uvāca

12,263.029a tataḥ prīto jaladharaḥ kṛtakāryo yudhiṣṭhira

12,263.029b*0718_01 brāhmaṇaḥ sa ca saṃtapto rājyalobhād ariṃdama

12,263.029c īpsitaṃ manaso labdhvā varam anyaiḥ sudurlabham

12,263.030a tato 'paśyata cīrāṇi sūkṣmāṇi dvijasattamaḥ

12,263.030c pārśvato 'bhyāgato nyastāny atha nirvedam āgataḥ

12,263.031 brāhmaṇa uvāca

12,263.031a ayaṃ na sukṛtaṃ vetti ko nv anyo vetsyate kṛtam

12,263.031c gacchāmi vanam evāhaṃ varaṃ dharmeṇa jīvitum

12,263.032 bhīṣma uvāca

12,263.032a nirvedād devatānāṃ ca prasādāt sa dvijottamaḥ

12,263.032c vanaṃ praviśya sumahat tapa ārabdhavāṃs tadā

12,263.033a devatātithiśeṣeṇa phalamūlāśano dvijaḥ

12,263.033c dharme cāpi mahārāja ratir asyābhyajāyata

12,263.034a tyaktvā mūlaphalaṃ sarvaṃ parṇāhāro 'bhavad dvijaḥ

12,263.034c parṇaṃ tyaktvā jalāhāras tadāsīd dvijasattamaḥ

12,263.035a vāyubhakṣas tataḥ paścād bahūn varṣagaṇān abhūt

12,263.035c na cāsya kṣīyate prāṇas tad adbhutam ivābhavat

12,263.036a dharme ca śraddadhānasya tapasy ugre ca vartataḥ

12,263.036c kālena mahatā tasya divyā dṛṣṭir ajāyata

12,263.037a tasya buddhiḥ prādurāsīd yadi dadyāṃ mahad dhanam

12,263.037a*0719_01 rājyaṃ vā mama saṃtuṣṭo naṣṭo 'haṃ syāṃ na saṃśayaḥ

12,263.037c tuṣṭaḥ kasmai cid evāhaṃ na mithyā vāg bhaven mama

12,263.038a tataḥ prahṛṣṭavadano bhūya ārabdhavāṃs tapaḥ

12,263.038c bhūyaś cācintayat siddho yat paraṃ so 'bhyapadyata

12,263.039a yadi dadyām ahaṃ rājyaṃ tuṣṭo vai yasya kasya cit

12,263.039c sa bhaved acirād rājā na mithyā vāg bhaven mama

12,263.040a tasya sākṣāt kuṇḍadhāro darśayām āsa bhārata

12,263.040c brāhmaṇasya tapoyogāt sauhṛdenābhicoditaḥ

12,263.041a samāgamya sa tenātha pūjāṃ cakre yathāvidhi

12,263.041c brāhmaṇaḥ kuṇḍadhārasya vismitaś cābhavan nṛpa

12,263.042a tato 'bravīt kuṇḍadhāro divyaṃ te cakṣur uttamam

12,263.042c paśya rājñāṃ gatiṃ vipra lokāṃś cāvekṣa cakṣuṣā

12,263.043a tato rājñāṃ sahasrāṇi magnāni niraye tadā

12,263.043c dūrād apaśyad vipraḥ sa divyayuktena cakṣuṣā

12,263.044 kuṇḍadhāra uvāca

12,263.044a māṃ pūjayitvā bhāvena yadi tvaṃ duḥkham āpnuyāḥ

12,263.044c kṛtaṃ mayā bhavet kiṃ te kaś ca te 'nugraho bhavet

12,263.045a paśya paśya ca bhūyas tvaṃ kāmān icchet kathaṃ naraḥ

12,263.045c svargadvāraṃ hi saṃruddhaṃ mānuṣeṣu viśeṣataḥ

12,263.046 bhīṣma uvāca

12,263.046a tato 'paśyat sa kāmaṃ ca krodhaṃ lobhaṃ bhayaṃ madam

12,263.046c nidrāṃ tandrīṃ tathālasyam āvṛtya puruṣān sthitān

12,263.047 kuṇḍadhāra uvāca

12,263.047a etair lokāḥ susaṃruddhā devānāṃ mānuṣād bhayam

12,263.047c tathaiva devavacanād vighnaṃ kurvanti sarvaśaḥ

12,263.048a na devair ananujñātaḥ kaś cid bhavati dhārmikaḥ

12,263.048c eṣa śakto 'si tapasā rājyaṃ dātuṃ dhanāni ca

12,263.049 bhīṣma uvāca

12,263.049a tataḥ papāta śirasā brāhmaṇas toyadhāriṇe

12,263.049c uvāca cainaṃ dharmātmā mahān me 'nugrahaḥ kṛtaḥ

12,263.050a kāmalobhānubandhena purā te yad asūyitam

12,263.050c mayā sneham avijñāya tatra me kṣantum arhasi

12,263.051a kṣāntam eva mayety uktvā kuṇḍadhāro dvijarṣabham

12,263.051c saṃpariṣvajya bāhubhyāṃ tatraivāntaradhīyata

12,263.052a tataḥ sarvān imāṃl lokān brāhmaṇo 'nucacāra ha

12,263.052c kuṇḍadhāraprasādena tapasā yojitaḥ purā

12,263.053a vihāyasā ca gamanaṃ tathā saṃkalpitārthatā

12,263.053c dharmāc chaktyā tathā yogād yā caiva paramā gatiḥ

12,263.054a devatā brāhmaṇāḥ santo yakṣā mānuṣacāraṇāḥ

12,263.054c dhārmikān pūjayantīha na dhanāḍhyān na kāminaḥ

12,263.055a suprasannā hi te devā yat te dharme ratā matiḥ

12,263.055c dhane sukhakalā kā cid dharme tu paramaṃ sukham

12,264.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,264.001a bahūnāṃ yajñatapasām ekārthānāṃ pitāmaha

12,264.001c dharmārthaṃ na sukhārthārthaṃ kathaṃ yajñaḥ samāhitaḥ

12,264.002 bhīṣma uvāca

12,264.002a atra te vartayiṣyāmi nāradenānukīrtitam

12,264.002c uñchavṛtteḥ purāvṛttaṃ yajñārthe brāhmaṇasya ha

12,264.003a rāṣṭre dharmottare śreṣṭhe vidarbheṣv abhavad dvijaḥ

12,264.003c uñchavṛttir ṛṣiḥ kaś cid yajñe yajñaṃ samādadhe

12,264.004a śyāmākam aśanaṃ tatra sūryapatnī suvarcalā

12,264.004c tiktaṃ ca virasaṃ śākaṃ tapasā svādutāṃ gatam

12,264.005a upagamya vane pṛthvīṃ sarvabhūtavihiṃsayā

12,264.005c api mūlaphalair ijyo yajñaḥ svargyaḥ paraṃtapa

12,264.006a tasya bhāryā vratakṛśā śuciḥ puṣkaracāriṇī

12,264.006c yajñapatnītvam ānītā satyenānuvidhīyate

12,264.006e sā tu śāpaparitrastā na svabhāvānuvartinī

12,264.007a mayūrajīrṇaparṇānāṃ vastraṃ tasyāś ca parṇinām

12,264.007c akāmāyāḥ kṛtaṃ tatra yajñe hotrānumārgataḥ

12,264.008a śukrasya punar ājātir apadhyānād adharmavit

12,264.008c tasmin vane samīpastho mṛgo 'bhūt sahacārikaḥ

12,264.008e vacobhir abravīt satyaṃ tvayā duṣkṛtakaṃ kṛtam

12,264.009a yadi mantrāṅgahīno 'yaṃ yajño bhavati vaikṛtaḥ

12,264.009c māṃ bhoḥ prakṣipa hotre tvaṃ gaccha svargam atandritaḥ

12,264.010a tatas tu yajñe sāvitrī sākṣāt taṃ saṃnyamantrayat

12,264.010c nimantrayantī pratyuktā na hanyāṃ sahavāsinam

12,264.011a evam uktā nivṛttā sā praviṣṭā yajñapāvakam

12,264.011c kiṃ nu duścaritaṃ yajñe didṛkṣuḥ sā rasātalam

12,264.012a sā tu baddhāñjaliṃ satyam ayācad dhariṇaṃ punaḥ

12,264.012c satyena saṃpariṣvajya saṃdiṣṭo gamyatām iti

12,264.013a tataḥ sa hariṇo gatvā padāny aṣṭau nyavartata

12,264.013c sādhu hiṃsaya māṃ satya hato yāsyāmi sadgatim

12,264.014a paśya hy apsaraso divyā mayā dattena cakṣuṣā

12,264.014c vimānāni vicitrāṇi gandharvāṇāṃ mahātmanām

12,264.015a tataḥ suruciraṃ dṛṣṭvā spṛhālagnena cakṣuṣā

12,264.015c mṛgam ālokya hiṃsāyāṃ svargavāsaṃ samarthayat

12,264.016a sa tu dharmo mṛgo bhūtvā bahuvarṣoṣito vane

12,264.016c tasya niṣkṛtim ādhatta na hy asau yajñasaṃvidhiḥ

12,264.017a tasya tena tu bhāvena mṛgahiṃsātmanas tadā

12,264.017c tapo mahat samucchinnaṃ tasmād dhiṃsā na yajñiyā

12,264.018a tatas taṃ bhagavān dharmo yajñaṃ yājayata svayam

12,264.018c samādhānaṃ ca bhāryāyā lebhe sa tapasā param

12,264.019a ahiṃsā sakalo dharmo hiṃsā yajñe 'samāhitā

12,264.019c satyaṃ te 'haṃ pravakṣyāmi yo dharmaḥ satyavādinām

12,265.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,265.001a kathaṃ bhavati pāpātmā kathaṃ dharmaṃ karoti vā

12,265.001c kena nirvedam ādatte mokṣaṃ vā kena gacchati

12,265.002 bhīṣma uvāca

12,265.002a viditāḥ sarvadharmās te sthityartham anupṛcchasi

12,265.002c śṛṇu mokṣaṃ sanirvedaṃ pāpaṃ dharmaṃ ca mūlataḥ

12,265.003a vijñānārthaṃ hi pañcānām icchā pūrvaṃ pravartate

12,265.003c prāpya tāñ jāyate kāmo dveṣo vā bharatarṣabha

12,265.004a tatas tadarthaṃ yatate karma cārabhate punaḥ

12,265.004c iṣṭānāṃ rūpagandhānām abhyāsaṃ ca cikīrṣati

12,265.005a tato rāgaḥ prabhavati dveṣaś ca tadanantaram

12,265.005c tato lobhaḥ prabhavati mohaś ca tadanantaram

12,265.006a lobhamohābhibhūtasya rāgadveṣānvitasya ca

12,265.006c na dharme jāyate buddhir vyājād dharmaṃ karoti ca

12,265.007a vyājena carato dharmam arthavyājo 'pi rocate

12,265.007c vyājena sidhyamāneṣu dhaneṣu kurunandana

12,265.008a tatraiva kurute buddhiṃ tataḥ pāpaṃ cikīrṣati

12,265.008c suhṛdbhir vāryamāṇo 'pi paṇḍitaiś cāpi bhārata

12,265.009a uttaraṃ nyāyasaṃbaddhaṃ bravīti vidhiyojitam

12,265.009c adharmas trividhas tasya vardhate rāgamohajaḥ

12,265.010a pāpaṃ cintayate caiva prabravīti karoti ca

12,265.010c tasyādharmapravṛttasya doṣān paśyanti sādhavaḥ

12,265.011a ekaśīlāś ca mitratvaṃ bhajante pāpakarmiṇaḥ

12,265.011c sa neha sukham āpnoti kuta eva paratra vai

12,265.012a evaṃ bhavati pāpātmā dharmātmānaṃ tu me śṛṇu

12,265.012c yathā kuśaladharmā sa kuśalaṃ pratipadyate

12,265.012d*0720_01 kuśalenaiva dharmeṇa gatim iṣṭāṃ prapadyate

12,265.013a ya etān prajñayā doṣān pūrvam evānupaśyati

12,265.013c kuśalaḥ sukhaduḥkhānāṃ sādhūṃś cāpy upasevate

12,265.014a tasya sādhusamācārād abhyāsāc caiva vardhate

12,265.014c prajñā dharme ca ramate dharmaṃ caivopajīvati

12,265.015a so 'tha dharmād avāpteṣu dhaneṣu kurute manaḥ

12,265.015c tasyaiva siñcate mūlaṃ guṇān paśyati yatra vai

12,265.016a dharmātmā bhavati hy evaṃ mitraṃ ca labhate śubham

12,265.016c sa mitradhanalābhāt tu pretya ceha ca nandati

12,265.017a śabde sparśe tathā rūpe rase gandhe ca bhārata

12,265.017c prabhutvaṃ labhate jantur dharmasyaitat phalaṃ viduḥ

12,265.018a sa dharmasya phalaṃ labdhvā na tṛpyati yudhiṣṭhira

12,265.018b*0721_01 dharme sthitānāṃ kaunteya sarvabhogakriyāsu ca

12,265.018c atṛpyamāṇo nirvedam ādatte jñānacakṣuṣā

12,265.019a prajñācakṣur yadā kāme doṣam evānupaśyati

12,265.019c virajyate tadā kāmān na ca dharmaṃ vimuñcati

12,265.020a sarvatyāge ca yatate dṛṣṭvā lokaṃ kṣayātmakam

12,265.020c tato mokṣāya yatate nānupāyād upāyataḥ

12,265.021a śanair nirvedam ādatte pāpaṃ karma jahāti ca

12,265.021c dharmātmā caiva bhavati mokṣaṃ ca labhate param

12,265.022a etat te kathitaṃ tāta yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,265.022c pāpaṃ dharmaṃ tathā mokṣaṃ nirvedaṃ caiva bhārata

12,265.023a tasmād dharme pravartethāḥ sarvāvasthaṃ yudhiṣṭhira

12,265.023c dharme sthitānāṃ kaunteya siddhir bhavati śāśvatī

12,266.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,266.001a mokṣaḥ pitāmahenokta upāyān nānupāyataḥ

12,266.001c tam upāyaṃ yathānyāyaṃ śrotum icchāmi bhārata

12,266.002 bhīṣma uvāca

12,266.002a tvayy evaitan mahāprājña yuktaṃ nipuṇadarśanam

12,266.002c yad upāyena sarvārthān nityaṃ mṛgayase 'nagha

12,266.003a karaṇe ghaṭasya yā buddhir ghaṭotpattau na sānagha

12,266.003c evaṃ dharmābhyupāyeṣu nānyad dharmeṣu kāraṇam

12,266.004a pūrve samudre yaḥ panthā na sa gacchati paścimam

12,266.004c ekaḥ panthā hi mokṣasya tan me vistarataḥ śṛṇu

12,266.005a kṣamayā krodham ucchindyāt kāmaṃ saṃkalpavarjanāt

12,266.005c sattvasaṃsevanād dhīro nidrām ucchetum arhati

12,266.006a apramādād bhayaṃ rakṣec chvāsaṃ kṣetrajñaśīlanāt

12,266.006c icchāṃ dveṣaṃ ca kāmaṃ ca dhairyeṇa vinivartayet

12,266.007a bhramaṃ pramoham āvartam abhyāsād vinivartayet

12,266.007c nidrāṃ ca pratibhāṃ caiva jñānābhyāsena tattvavit

12,266.008a upadravāṃs tathā rogān hitajīrṇamitāśanāt

12,266.008c lobhaṃ mohaṃ ca saṃtoṣād viṣayāṃs tattvadarśanāt

12,266.009a anukrośād adharmaṃ ca jayed dharmam upekṣayā

12,266.009c āyatyā ca jayed āśām arthaṃ saṅgavivarjanāt

12,266.010a anityatvena ca snehaṃ kṣudhaṃ yogena paṇḍitaḥ

12,266.010c kāruṇyenātmano mānaṃ tṛṣṇāṃ ca paritoṣataḥ

12,266.011a utthānena jayet tandrīṃ vitarkaṃ niścayāj jayet

12,266.011c maunena bahubhāṣyaṃ ca śauryeṇa ca bhayaṃ jayet

12,266.012a yacched vāṅmanasī buddhyā tāṃ yacchej jñānacakṣuṣā

12,266.012c jñānam ātmā mahān yacchet taṃ yacchec chāntir ātmanaḥ

12,266.012d*0722_01 jñānam ātmāvabodhena yacched ātmānam ātmanā

12,266.013a tad etad upaśāntena boddhavyaṃ śucikarmaṇā

12,266.013c yogadoṣān samucchidya pañca yān kavayo viduḥ

12,266.014a kāmaṃ krodhaṃ ca lobhaṃ ca bhayaṃ svapnaṃ ca pañcamam

12,266.014c parityajya niṣeveta tathemān yogasādhanān

12,266.015a dhyānam adhyayanaṃ dānaṃ satyaṃ hrīr ārjavaṃ kṣamā

12,266.015c śaucam āhārataḥ śuddhir indriyāṇāṃ ca saṃyamaḥ

12,266.016a etair vivardhate tejaḥ pāpmānam apahanti ca

12,266.016c sidhyanti cāsya saṃkalpā vijñānaṃ ca pravartate

12,266.017a dhūtapāpaḥ sa tejasvī laghvāhāro jitendriyaḥ

12,266.017c kāmakrodhau vaśe kṛtvā ninīṣed brahmaṇaḥ padam

12,266.018a amūḍhatvam asaṅgitvaṃ kāmakrodhavivarjanam

12,266.018c adainyam anudīrṇatvam anudvego vyavasthitiḥ

12,266.019a eṣa mārgo hi mokṣasya prasanno vimalaḥ śuciḥ

12,266.019c tathā vākkāyamanasāṃ niyamaḥ kāmato 'nyathā

12,267.001 bhīṣma uvāca

12,267.001a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,267.001c nāradasya ca saṃvādaṃ devalasyāsitasya ca

12,267.002a āsīnaṃ devalaṃ vṛddhaṃ buddhvā buddhimatāṃ varaḥ

12,267.002c nāradaḥ paripapraccha bhūtānāṃ prabhavāpyayam

12,267.003a kutaḥ sṛṣṭam idaṃ viśvaṃ brahman sthāvarajaṅgamam

12,267.003c pralaye ca kam abhyeti tad bhavān prabravītu me

12,267.004 asita uvāca

12,267.004a yebhyaḥ sṛjati bhūtāni kālo bhāvapracoditaḥ

12,267.004c mahābhūtāni pañceti tāny āhur bhūtacintakāḥ

12,267.005a tebhyaḥ sṛjati bhūtāni kāla ātmapracoditaḥ

12,267.005c etebhyo yaḥ paraṃ brūyād asad brūyād asaṃśayam

12,267.006a viddhi nārada pañcaitāñ śāśvatān acalān dhruvān

12,267.006c mahatas tejaso rāśīn kālaṣaṣṭhān svabhāvataḥ

12,267.007a āpaś caivāntarikṣaṃ ca pṛthivī vāyupāvakau

12,267.007c asiddhiḥ param etebhyo bhūtebhyo muktasaṃśayam

12,267.008a nopapattyā na vā yuktyā tv asad brūyād asaṃśayam

12,267.008c vettha tān abhinirvṛttān ṣaḍ ete yasya rāśayaḥ

12,267.009a pañcaiva tāni kālaś ca bhāvābhāvau ca kevalau

12,267.009c aṣṭau bhūtāni bhūtānāṃ śāśvatāni bhavāpyayau

12,267.010a abhāvād bhāviteṣv eva tebhyaś ca prabhavanty api

12,267.010c vinaṣṭo 'pi ca tāny eva jantur bhavati pañcadhā

12,267.011a tasya bhūmimayo dehaḥ śrotram ākāśasaṃbhavam

12,267.011c sūryaś cakṣur asur vāyur adbhyas tu khalu śoṇitam

12,267.012a cakṣuṣī nāsikākarṇau tvag jihveti ca pañcamī

12,267.012c indriyāṇīndriyārthānāṃ jñānāni kavayo viduḥ

12,267.013a darśanaṃ śravaṇaṃ ghrāṇaṃ sparśanaṃ rasanaṃ tathā

12,267.013c upapattyā guṇān viddhi pañca pañcasu pañcadhā

12,267.014a rūpaṃ gandho rasaḥ sparśaḥ śabdaś caivātha tadguṇāḥ

12,267.014c indriyair upalabhyante pañcadhā pañca pañcabhiḥ

12,267.015a rūpaṃ gandhaṃ rasaṃ sparśaṃ śabdaṃ caitāṃs tu tadguṇān

12,267.015c indriyāṇi na budhyante kṣetrajñas tais tu budhyate

12,267.016a cittam indriyasaṃghātāt paraṃ tasmāt paraṃ manaḥ

12,267.016c manasas tu parā buddhiḥ kṣetrajño buddhitaḥ paraḥ

12,267.017a pūrvaṃ cetayate jantur indriyair viṣayān pṛthak

12,267.017c vicārya manasā paścād atha buddhyā vyavasyati

12,267.017e indriyair upalabdhārthān sarvān yas tv adhyavasyati

12,267.018a cittam indriyasaṃghātaṃ mano buddhiṃ tathāṣṭamīm

12,267.018c aṣṭau jñānendriyāṇy āhur etāny adhyātmacintakāḥ

12,267.019a pāṇipādaṃ ca pāyuś ca mehanaṃ pañcamaṃ mukham

12,267.019c iti saṃśabdyamānāni śṛṇu karmendriyāṇy api

12,267.020a jalpanābhyavahārārthaṃ mukham indriyam ucyate

12,267.020c gamanendriyaṃ tathā pādau karmaṇaḥ karaṇe karau

12,267.021a pāyūpasthau visargārtham indriye tulyakarmaṇī

12,267.021c visarge ca purīṣasya visarge cābhikāmike

12,267.022a balaṃ ṣaṣṭhaṃ ṣaḍ etāni vācā samyag yathāgamam

12,267.022c jñānaceṣṭendriyaguṇāḥ sarve saṃśabditā mayā

12,267.023a indriyāṇāṃ svakarmabhyaḥ śramād uparamo yadā

12,267.023c bhavatīndriyasaṃnyāsād atha svapiti vai naraḥ

12,267.024a indriyāṇāṃ vyuparame mano 'nuparataṃ yadi

12,267.024c sevate viṣayān eva tad vidyāt svapnadarśanam

12,267.025a sāttvikāś caiva ye bhāvās tathā rājasatāmasāḥ

12,267.025c karmayuktān praśaṃsanti sāttvikān itarāṃs tathā

12,267.026a ānandaḥ karmaṇāṃ siddhiḥ pratipattiḥ parā gatiḥ

12,267.026c sāttvikasya nimittāni bhāvān saṃśrayate smṛtiḥ

12,267.027a jantuṣv ekatameṣv evaṃ bhāvā ye vidhim āsthitāḥ

12,267.027c bhāvayor īpsitaṃ nityaṃ pratyakṣagamanaṃ dvayoḥ

12,267.028a indriyāṇi ca bhāvāś ca guṇāḥ saptadaśa smṛtāḥ

12,267.028c teṣām aṣṭādaśo dehī yaḥ śarīre sa śāśvataḥ

12,267.029a atha vā saśarīrās te guṇāḥ sarve śarīriṇām

12,267.029c saṃśritās tadviyoge hi saśarīrā na santi te

12,267.030a atha vā saṃnipāto 'yaṃ śarīraṃ pāñcabhautikam

12,267.030c ekaś ca daśa cāṣṭau ca guṇāḥ saha śarīriṇām

12,267.030e ūṣmaṇā saha viṃśo vā saṃghātaḥ pāñcabhautikaḥ

12,267.031a mahān saṃdhārayaty etac charīraṃ vāyunā saha

12,267.031c tasyāsya bhāvayuktasya nimittaṃ dehabhedane

12,267.032a yathaivotpadyate kiṃ cit pañcatvaṃ gacchate tathā

12,267.032c puṇyapāpavināśānte puṇyapāpasamīritam

12,267.032e dehaṃ viśati kālena tato 'yaṃ karmasaṃbhavam

12,267.033a hitvā hitvā hy ayaṃ praiti dehād dehaṃ kṛtāśrayaḥ

12,267.033c kālasaṃcoditaḥ kṣetrī viśīrṇād vā gṛhād gṛham

12,267.034a tatra naivānutapyante prājñā niścitaniścayāḥ

12,267.034c kṛpaṇās tv anutapyante janāḥ saṃbandhimāninaḥ

12,267.035a na hy ayaṃ kasya cit kaś cin nāsya kaś cana vidyate

12,267.035c bhavaty eko hy ayaṃ nityaṃ śarīre sukhaduḥkhabhāk

12,267.036a naiva saṃjāyate jantur na ca jātu vipadyate

12,267.036c yāti deham ayaṃ bhuktvā kadā cit paramāṃ gatim

12,267.037a puṇyapāpamayaṃ dehaṃ kṣapayan karmasaṃcayāt

12,267.037c kṣīṇadehaḥ punar dehī brahmatvam upagacchati

12,267.038a puṇyapāpakṣayārthaṃ ca sāṃkhyaṃ jñānaṃ vidhīyate

12,267.038c tatkṣaye hy asya paśyanti brahmabhāve parāṃ gatim

12,268.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,268.001a bhrātaraḥ pitaraḥ putrā jñātayaḥ suhṛdas tathā

12,268.001c arthahetor hatāḥ krūrair asmābhiḥ pāpabuddhibhiḥ

12,268.002a yeyam arthodbhavā tṛṣṇā katham etāṃ pitāmaha

12,268.002c nivartayema pāpaṃ hi tṛṣṇayā kāritā vayam

12,268.003 bhīṣma uvāca

12,268.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,268.003c gītaṃ videharājena māṇḍavyāyānupṛcchate

12,268.004a susukhaṃ bata jīvāmi yasya me nāsti kiṃ cana

12,268.004c mithilāyāṃ pradīptāyāṃ na me dahyati kiṃ cana

12,268.005a arthāḥ khalu samṛddhā hi bāḍhaṃ duḥkhaṃ vijānatām

12,268.005c asamṛddhās tv api sadā mohayanty avicakṣaṇān

12,268.006a yac ca kāmasukhaṃ loke yac ca divyaṃ mahat sukham

12,268.006c tṛṣṇākṣayasukhasyaite nārhataḥ ṣoḍaśīṃ kalām

12,268.007a yathaiva śṛṅgaṃ goḥ kāle vardhamānasya vardhate

12,268.007c tathaiva tṛṣṇā vittena vardhamānena vardhate

12,268.008a kiṃ cid eva mamatvena yadā bhavati kalpitam

12,268.008c tad eva paritāpāya nāśe saṃpadyate punaḥ

12,268.009a na kāmān anurudhyeta duḥkhaṃ kāmeṣu vai ratiḥ

12,268.009c prāpyārtham upayuñjīta dharme kāmaṃ vivarjayet

12,268.010a vidvān sarveṣu bhūteṣu vyāghramāṃsopamo bhavet

12,268.010c kṛtakṛtyo viśuddhātmā sarvaṃ tyajati vai saha

12,268.011a ubhe satyānṛte tyaktvā śokānandau priyāpriye

12,268.011c bhayābhaye ca saṃtyajya saṃpraśānto nirāmayaḥ

12,268.012a yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ

12,268.012c yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham

12,268.013a cāritram ātmanaḥ paśyaṃś candraśuddham anāmayam

12,268.013c dharmātmā labhate kīrtiṃ pretya ceha yathāsukham

12,268.014a rājñas tad vacanaṃ śrutvā prītimān abhavad dvijaḥ

12,268.014c pūjayitvā ca tad vākyaṃ māṇḍavyo mokṣam āśritaḥ

12,269.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,269.001a kiṃśīlaḥ kiṃsamācāraḥ kiṃvidyaḥ kiṃparāyaṇaḥ

12,269.001c prāpnoti brahmaṇaḥ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam

12,269.002 bhīṣma uvāca

12,269.002a mokṣadharmeṣu nirato laghvāhāro jitendriyaḥ

12,269.002c prāpnoti paramaṃ sthānaṃ yat paraṃ prakṛter dhruvam

12,269.002d*0723_01 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,269.002d*0723_02 hārītena purā gītaṃ tan nibodha yudhiṣṭhira

12,269.003a svagṛhād abhiniḥsṛtya lābhālābhe samo muniḥ

12,269.003c samupoḍheṣu kāmeṣu nirapekṣaḥ parivrajet

12,269.004a na cakṣuṣā na manasā na vācā dūṣayed api

12,269.004c na pratyakṣaṃ parokṣaṃ vā dūṣaṇaṃ vyāharet kva cit

12,269.005a na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagatiś caret

12,269.005c nedaṃ jīvitam āsādya vairaṃ kurvīta kena cit

12,269.006a ativādāṃs titikṣeta nābhimanyet kathaṃ cana

12,269.006c krodhyamānaḥ priyaṃ brūyād ākruṣṭaḥ kuśalaṃ vadet

12,269.007a pradakṣiṇaṃ prasavyaṃ ca grāmamadhye na cācaret

12,269.007c bhaikṣacaryām anāpanno na gacchet pūrvaketitaḥ

12,269.008a avakīrṇaḥ suguptaś ca na vācā hy apriyaṃ vadet

12,269.008c mṛduḥ syād apratikrūro visrabdhaḥ syād aroṣaṇaḥ

12,269.009a vidhūme nyastamusale vyaṅgāre bhuktavaj jane

12,269.009c atīte pātrasaṃcāre bhikṣāṃ lipseta vai muniḥ

12,269.010a anuyātrikam arthasya mātrālābheṣv anādṛtaḥ

12,269.010c alābhe na vihanyeta lābhaś cainaṃ na harṣayet

12,269.011a lābhaṃ sādhāraṇaṃ necchen na bhuñjītābhipūjitaḥ

12,269.011c abhipūjitalābhaṃ hi jugupsetaiva tādṛśaḥ

12,269.012a na cānnadoṣān nindeta na guṇān abhipūjayet

12,269.012c śayyāsane vivikte ca nityam evābhipūjayet

12,269.013a śūnyāgāraṃ vṛkṣamūlam araṇyam atha vā guhām

12,269.013c ajñātacaryāṃ gatvānyāṃ tato 'nyatraiva saṃviśet

12,269.014a anurodhavirodhābhyāṃ samaḥ syād acalo dhruvaḥ

12,269.014c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ cobhe nānurudhyeta karmaṇi

12,269.014d*0724_01 nityatṛptaḥ susaṃtuṣṭaḥ prasannavadanendriyaḥ

12,269.014d*0724_02 dhyānajapyaparo maunī vairāgyaṃ samupāśritaḥ

12,269.014d*0724_03 asvantaṃ bhautikaṃ sargaṃ paśyan bhūtātmikāṃ gatim

12,269.014d*0724_04 niḥspṛhaḥ samadarśī ca pakvāpakvena vartayan

12,269.014d*0724_05 ātmārāmaḥ praśāntātmā laghvāhāro nirāmayaḥ

12,269.015a vāco vegaṃ manasaḥ krodhavegaṃ; vivitsāvegam udaropasthavegam

12,269.015c etān vegān vinayed vai tapasvī; nindā cāsya hṛdayaṃ nopahanyāt

12,269.016a madhyastha eva tiṣṭheta praśaṃsānindayoḥ samaḥ

12,269.016c etat pavitraṃ paramaṃ parivrājaka āśrame

12,269.017a mahātmā suvrato dāntaḥ sarvatraivānapāśritaḥ

12,269.017c apūrvacārakaḥ saumyo aniketaḥ samāhitaḥ

12,269.018a vānaprasthagṛhasthābhyāṃ na saṃsṛjyeta karhi cit

12,269.018c ajñātalipsāṃ lipseta na cainaṃ harṣa āviśet

12,269.019a vijānatāṃ mokṣa eṣa śramaḥ syād avijānatām

12,269.019c mokṣayānam idaṃ kṛtsnaṃ viduṣāṃ hārito 'bravīt

12,269.020a abhayaṃ sarvabhūtebhyo dattvā yaḥ pravrajed gṛhāt

12,269.020c lokās tejomayās tasya tathānantyāya kalpate

12,270.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,270.001a dhanyā dhanyā iti janāḥ sarve 'smān pravadanty uta

12,270.001c na duḥkhitataraḥ kaś cit pumān asmābhir asti ha

12,270.002a lokasaṃbhāvitair duḥkhaṃ yat prāptaṃ kurusattama

12,270.002c prāpya jātiṃ manuṣyeṣu devair api pitāmaha

12,270.003a kadā vayaṃ kariṣyāmaḥ saṃnyāsaṃ duḥkhasaṃjñakam

12,270.003c duḥkham etac charīrāṇāṃ dhāraṇaṃ kurusattama

12,270.004a vimuktāḥ saptadaśabhir hetubhūtaiś ca pañcabhiḥ

12,270.004c indriyārthair guṇaiś caiva aṣṭābhiḥ prapitāmaha

12,270.005a na gacchanti punarbhāvaṃ munayaḥ saṃśitavratāḥ

12,270.005c kadā vayaṃ bhaviṣyāmo rājyaṃ hitvā paraṃtapa

12,270.006 bhīṣma uvāca

12,270.006a nāsty anantaṃ mahārāja sarvaṃ saṃkhyānagocaram

12,270.006c punarbhāvo 'pi saṃkhyāto nāsti kiṃ cid ihācalam

12,270.007a na cāpi gamyate rājan naiṣa doṣaḥ prasaṅgataḥ

12,270.007c udyogād eva dharmajña kālenaiva gamiṣyatha

12,270.008a īśo 'yaṃ satataṃ dehī nṛpate puṇyapāpayoḥ

12,270.008c tata eva samutthena tamasā rudhyate 'pi ca

12,270.009a yathāñjanamayo vāyuḥ punar mānaḥśilaṃ rajaḥ

12,270.009c anupraviśya tadvarṇo dṛśyate rañjayan diśaḥ

12,270.010a tathā karmaphalair dehī rañjitas tamasāvṛtaḥ

12,270.010c vivarṇo varṇam āśritya deheṣu parivartate

12,270.011a jñānena hi yadā jantur ajñānaprabhavaṃ tamaḥ

12,270.011c vyapohati tadā brahma prakāśeta sanātanam

12,270.012a ayatnasādhyaṃ munayo vadanti; ye cāpi muktās ta upāsitavyāḥ

12,270.012c tvayā ca lokena ca sāmareṇa; tasmān na śāmyanti maharṣisaṃghāḥ

12,270.013a asminn arthe purā gītaṃ śṛṇuṣvaikamanā nṛpa

12,270.013c yathā daityena vṛtreṇa bhraṣṭaiśvaryeṇa ceṣṭitam

12,270.014a nirjitenāsahāyena hṛtarājyena bhārata

12,270.014c aśocatā śatrumadhye buddhim āsthāya kevalām

12,270.015a bhraṣṭaiśvaryaṃ purā vṛtram uśanā vākyam abravīt

12,270.015c kaccit parājitasyādya na vyathā te 'sti dānava

12,270.016 vṛtra uvāca

12,270.016a satyena tapasā caiva viditvā saṃkṣayaṃ hy aham

12,270.016c na śocāmi na hṛṣyāmi bhūtānām āgatiṃ gatim

12,270.017a kālasaṃcoditā jīvā majjanti narake 'vaśāḥ

12,270.017c paridṛṣṭāni sarvāṇi divyāny āhur manīṣiṇaḥ

12,270.018a kṣapayitvā tu taṃ kālaṃ gaṇitaṃ kālacoditāḥ

12,270.018c sāvaśeṣeṇa kālena saṃbhavanti punaḥ punaḥ

12,270.019a tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca

12,270.019c nirgacchanty avaśā jīvāḥ kālabandhanabandhanāḥ

12,270.020a evaṃ saṃsaramāṇāni jīvāny aham adṛṣṭavān

12,270.020c yathā karma tathā lābha iti śāstranidarśanam

12,270.021a tiryag gacchanti narakaṃ mānuṣyaṃ daivam eva ca

12,270.021c sukhaduḥkhe priyadveṣye caritvā pūrvam eva ca

12,270.022a kṛtāntavidhisaṃyuktaṃ sarvalokaḥ prapadyate

12,270.022c gataṃ gacchanti cādhvānaṃ sarvabhūtāni sarvadā

12,270.023 bhīṣma uvāca

12,270.023a kālasaṃkhyānasaṃkhyātaṃ sṛṣṭisthitiparāyaṇam

12,270.023c taṃ bhāṣamāṇaṃ bhagavān uśanā pratyabhāṣata

12,270.023e bhīmān duṣṭapralāpāṃs tvaṃ tāta kasmāt prabhāṣase

12,270.024 vṛtra uvāca

12,270.024a pratyakṣam etad bhavatas tathānyeṣāṃ manīṣiṇām

12,270.024c mayā yaj jayalubdhena purā taptaṃ mahat tapaḥ

12,270.025a gandhān ādāya bhūtānāṃ rasāṃś ca vividhān api

12,270.025c avardhaṃ trīn samākramya lokān vai svena tejasā

12,270.026a jvālāmālāparikṣipto vaihāyasacaras tathā

12,270.026c ajeyaḥ sarvabhūtānām āsaṃ nityam apetabhīḥ

12,270.027a aiśvaryaṃ tapasā prāptaṃ bhraṣṭaṃ tac ca svakarmabhiḥ

12,270.027c dhṛtim āsthāya bhagavan na śocāmi tatas tv aham

12,270.028a yuyutsatā mahendreṇa purā sārdhaṃ mahātmanā

12,270.028c tato me bhagavān dṛṣṭo harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,270.029a vaikuṇṭhaḥ puruṣo viṣṇuḥ śuklo 'nantaḥ sanātanaḥ

12,270.029c muñjakeśo hariśmaśruḥ sarvabhūtapitāmahaḥ

12,270.030a nūnaṃ tu tasya tapasaḥ sāvaśeṣaṃ mamāsti vai

12,270.030c yad ahaṃ praṣṭum icchāmi bhavantaṃ karmaṇaḥ phalam

12,270.031a aiśvaryaṃ vai mahad brahman kasmin varṇe pratiṣṭhitam

12,270.031c nivartate cāpi punaḥ katham aiśvaryam uttamam

12,270.032a kasmād bhūtāni jīvanti pravartante 'tha vā punaḥ

12,270.032c kiṃ vā phalaṃ paraṃ prāpya jīvas tiṣṭhati śāśvataḥ

12,270.033a kena vā karmaṇā śakyam atha jñānena kena vā

12,270.033c brahmarṣe tat phalaṃ prāptuṃ tan me vyākhyātum arhasi

12,270.034a itīdam uktaḥ sa munis tadānīṃ; pratyāha yat tac chṛṇu rājasiṃha

12,270.034c mayocyamānaṃ puruṣarṣabha tvam; ananyacittaḥ saha sodarīyaiḥ

12,271.001 uśanovāca

12,271.001a namas tasmai bhagavate devāya prabhaviṣṇave

12,271.001c yasya pṛthvītalaṃ tāta sākāśaṃ bāhugocaram

12,271.002a mūrdhā yasya tv anantaṃ ca sthānaṃ dānavasattama

12,271.002c tasyāhaṃ te pravakṣyāmi viṣṇor māhātmyam uttamam

12,271.003 bhīṣma uvāca

12,271.003a tayoḥ saṃvadator evam ājagāma mahāmuniḥ

12,271.003c sanatkumāro dharmātmā saṃśayacchedanāya vai

12,271.004a sa pūjito 'surendreṇa muninośanasā tathā

12,271.004c niṣasādāsane rājan mahārhe munipuṃgavaḥ

12,271.005a tam āsīnaṃ mahāprājñam uśanā vākyam abravīt

12,271.005c brūhy asmai dānavendrāya viṣṇor māhātmyam uttamam

12,271.006a sanatkumāras tu tataḥ śrutvā prāha vaco 'rthavat

12,271.006c viṣṇor māhātmyasaṃyuktaṃ dānavendrāya dhīmate

12,271.007a śṛṇu sarvam idaṃ daitya viṣṇor māhātmyam uttamam

12,271.007c viṣṇau jagat sthitaṃ sarvam iti viddhi paraṃtapa

12,271.008a sṛjaty eṣa mahābāho bhūtagrāmaṃ carācaram

12,271.008c eṣa cākṣipate kāle kāle visṛjate punaḥ

12,271.008e asmin gacchanti vilayam asmāc ca prabhavanty uta

12,271.009a naiṣa dānavatā śakyas tapasā naiva cejyayā

12,271.009c saṃprāptum indriyāṇāṃ tu saṃyamenaiva śakyate

12,271.010a bāhye cābhyantare caiva karmaṇā manasi sthitaḥ

12,271.010c nirmalīkurute buddhyā so 'mutrānantyam aśnute

12,271.011a yathā hiraṇyakartā vai rūpyam agnau viśodhayet

12,271.011c bahuśo 'tiprayatnena mahatātmakṛtena ha

12,271.012a tadvaj jātiśatair jīvaḥ śudhyate 'lpena karmaṇā

12,271.012c yatnena mahatā caivāpy ekajātau viśudhyate

12,271.013a līlayālpaṃ yathā gātrāt pramṛjyād ātmano rajaḥ

12,271.013c bahu yatnena mahatā doṣanirharaṇaṃ tathā

12,271.014a yathā cālpena mālyena vāsitaṃ tilasarṣapam

12,271.014c na muñcati svakaṃ gandhaṃ tadvat sūkṣmasya darśanam

12,271.015a tad eva bahubhir mālyair vāsyamānaṃ punaḥ punaḥ

12,271.015c vimuñcati svakaṃ gandhaṃ mālyagandhe 'vatiṣṭhati

12,271.016a evaṃ jātiśatair yukto guṇair eva prasaṅgiṣu

12,271.016c buddhyā nivartate doṣo yatnenābhyāsajena vai

12,271.017a karmaṇā svena raktāni viraktāni ca dānava

12,271.017c yathā karmaviśeṣāṃś ca prāpnuvanti tathā śṛṇu

12,271.018a yathā ca saṃpravartante yasmiṃs tiṣṭhanti vā vibho

12,271.018c tat te 'nupūrvyā vyākhyāsye tad ihaikamanāḥ śṛṇu

12,271.019a anādinidhanaḥ śrīmān harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,271.019c sa vai sṛjati bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca

12,271.020a eṣa sarveṣu bhūteṣu kṣaraś cākṣara eva ca

12,271.020c ekādaśavikārātmā jagat pibati raśmibhiḥ

12,271.021a pādau tasya mahīṃ viddhi mūrdhānaṃ divam eva ca

12,271.021c bāhavas tu diśo daitya śrotram ākāśam eva ca

12,271.022a tasya tejomayaḥ sūryo manaś candramasi sthitam

12,271.022c buddhir jñānagatā nityaṃ rasas tv apsu pravartate

12,271.023a bhruvor anantarās tasya grahā dānavasattama

12,271.023c nakṣatracakraṃ netrābhyāṃ pādayor bhūś ca dānava

12,271.023d*0725_01 taṃ viśvabhūtaṃ viśvādiṃ paramaṃ viddhi ceśvaram

12,271.023d*0726_01 pādayor bhūḥ sapātāḷā hṛtasūryasyaiva maṇḍalam

12,271.024a rajas tamaś ca sattvaṃ ca viddhi nārāyaṇātmakam

12,271.024c so ''śramāṇāṃ mukhaṃ tāta karmaṇas tat phalaṃ viduḥ

12,271.025a akarmaṇaḥ phalaṃ caiva sa eva param avyayaḥ

12,271.025c chandāṃsi tasya romāṇi akṣaraṃ ca sarasvatī

12,271.026a bahvāśrayo bahumukho dharmo hṛdi samāśritaḥ

12,271.026c sa brahmaparamo dharmas tapaś ca sad asac ca saḥ

12,271.027a śrutiśāstragrahopetaḥ ṣoḍaśartvikkratuś ca saḥ

12,271.027c pitāmahaś ca viṣṇuś ca so 'śvinau sa puraṃdaraḥ

12,271.028a mitraś ca varuṇaś caiva yamo 'tha dhanadas tathā

12,271.028c te pṛthagdarśanās tasya saṃvidanti tathaikatām

12,271.028e ekasya viddhi devasya sarvaṃ jagad idaṃ vaśe

12,271.029a nānābhūtasya daityendra tasyaikatvaṃ vadaty ayam

12,271.029c jantuḥ paśyati jñānena tataḥ sattvaṃ prakāśate

12,271.030a saṃhāravikṣepasahasrakoṭīs; tiṣṭhanti jīvāḥ pracaranti cānye

12,271.030c prajāvisargasya ca pārimāṇyaṃ; vāpīsahasrāṇi bahūni daitya

12,271.031a vāpyaḥ punar yojanavistṛtās tāḥ; krośaṃ ca gambhīratayāvagāḍhāḥ

12,271.031c āyāmataḥ pañcaśatāś ca sarvāḥ; pratyekaśo yojanataḥ pravṛddhāḥ

12,271.032a vāpyā jalaṃ kṣipyati vālakoṭyā; tv ahnā sakṛc cāpy atha na dvitīyam

12,271.032c tāsāṃ kṣaye viddhi kṛtaṃ visargaṃ; saṃhāram ekaṃ ca tathā prajānām

12,271.033a ṣaḍ jīvavarṇāḥ paramaṃ pramāṇaṃ; kṛṣṇo dhūmro nīlam athāsya madhyam

12,271.033c raktaṃ punaḥ sahyataraṃ sukhaṃ tu; hāridravarṇaṃ susukhaṃ ca śuklam

12,271.034a paraṃ tu śuklaṃ vimalaṃ viśokaṃ; gataklamaṃ sidhyati dānavendra

12,271.034c gatvā tu yoniprabhavāni daitya; sahasraśaḥ siddhim upaiti jīvaḥ

12,271.035a gatiṃ ca yāṃ darśanam āha devo; gatvā śubhaṃ darśanam eva cāha

12,271.035c gatiḥ punar varṇakṛtā prajānāṃ; varṇas tathā kālakṛto 'surendra

12,271.036a śataṃ sahasrāṇi caturdaśeha; parā gatir jīvaguṇasya daitya

12,271.036b*0727_01 atiprasakto nirayāc ca daitya

12,271.036b*0727_02 tatas tataḥ saṃparivartate ca

12,271.036c ārohaṇaṃ tat kṛtam eva viddhi; sthānaṃ tathā niḥsaraṇaṃ ca teṣām

12,271.037a kṛṣṇasya varṇasya gatir nikṛṣṭā; sa majjate narake pacyamānaḥ

12,271.037c sthānaṃ tathā durgatibhis tu tasya; prajāvisargān subahūn vadanti

12,271.038a śataṃ sahasrāṇi tataś caritvā; prāpnoti varṇaṃ haritaṃ tu paścāt

12,271.038c sa caiva tasmin nivasaty anīśo; yugakṣaye tamasā saṃvṛtātmā

12,271.039a sa vai yadā sattvaguṇena yuktas; tamo vyapohan ghaṭate svabuddhyā

12,271.039c sa lohitaṃ varṇam upaiti nīlo; manuṣyaloke parivartate ca

12,271.040a sa tatra saṃhāravisargam eva; svakarmajair bandhanaiḥ kliśyamānaḥ

12,271.040c tataḥ sa hāridram upaiti varṇaṃ; saṃhāravikṣepaśate vyatīte

12,271.041a hāridravarṇas tu prajāvisargān; sahasraśas tiṣṭhati saṃcaran vai

12,271.041c avipramukto niraye ca daitya; tataḥ sahasrāṇi daśāparāṇi

12,271.042a gatīḥ sahasrāṇi ca pañca tasya; catvāri saṃvartakṛtāni caiva

12,271.042c vimuktam enaṃ nirayāc ca viddhi; sarveṣu cānyeṣu ca saṃbhaveṣu

12,271.043a sa devaloke viharaty abhīkṣṇaṃ; tataś cyuto mānuṣatām upaiti

12,271.043c saṃhāravikṣepaśatāni cāṣṭau; martyeṣu tiṣṭhann amṛtatvam eti

12,271.044a so 'smād atha bhraśyati kālayogāt; kṛṣṇe tale tiṣṭhati sarvakaṣṭe

12,271.044c yathā tv ayaṃ sidhyati jīvalokas; tat te 'bhidhāsyāmy asurapravīra

12,271.045a daivāni sa vyūhaśatāni sapta; rakto haridro 'tha tathaiva śuklaḥ

12,271.045c saṃśritya saṃdhāvati śuklam etam; aṣṭāparān arcyatamān sa lokān

12,271.046a aṣṭau ca ṣaṣṭiṃ ca śatāni yāni; manoviruddhāni mahādyutīnām

12,271.046c śuklasya varṇasya parā gatir yā; trīṇy eva ruddhāni mahānubhāva

12,271.047a saṃhāravikṣepam aniṣṭam ekaṃ; catvāri cānyāni vasaty anīśaḥ

12,271.047c ṣaṣṭhasya varṇasya parā gatir yā; siddhā viśiṣṭasya gataklamasya

12,271.048a saptottaraṃ teṣu vasaty anīśaḥ; saṃhāravikṣepaśataṃ saśeṣam

12,271.048c tasmād upāvṛtya manuṣyaloke; tato mahān mānuṣatām upaiti

12,271.049a tasmād upāvṛtya tataḥ krameṇa; so 'gre sma saṃtiṣṭhati bhūtasargam

12,271.049c sa saptakṛtvaś ca paraiti lokān; saṃhāravikṣepakṛtapravāsaḥ

12,271.050a saptaiva saṃhāram upaplavāni; saṃbhāvya saṃtiṣṭhati siddhaloke

12,271.050c tato 'vyayaṃ sthānam anantam eti; devasya viṣṇor atha brahmaṇaś ca

12,271.050e śeṣasya caivātha narasya caiva; devasya viṣṇoḥ paramasya caiva

12,271.051a saṃhārakāle paridagdhakāyā; brahmāṇam āyānti sadā prajā hi

12,271.051c ceṣṭātmano devagaṇāś ca sarve; ye brahmalokād amarāḥ sma te 'pi

12,271.052a prajāvisargaṃ tu saśeṣakālaṃ; sthānāni svāny eva saranti jīvāḥ

12,271.052c niḥśeṣāṇāṃ tat padaṃ yānti cānte; sarvāpadā ye sadṛśā manuṣyāḥ

12,271.053a ye tu cyutāḥ siddhalokāt krameṇa; teṣāṃ gatiṃ yānti tathānupūrvyā

12,271.053c jīvāḥ pare tadbalaveṣarūpā; vidhiṃ svakaṃ yānti viparyayeṇa

12,271.054a sa yāvad evāsti saśeṣabhukte; prajāś ca devyau ca tathaiva śukle

12,271.054c tāvat tadā teṣu viśuddhabhāvaḥ; saṃyamya pañcendriyarūpam etat

12,271.055a śuddhāṃ gatiṃ tāṃ paramāṃ paraiti; śuddhena nityaṃ manasā vicinvan

12,271.055c tato 'vyayaṃ sthānam upaiti brahma; duṣprāpam abhyeti sa śāśvataṃ vai

12,271.055e ity etad ākhyātam ahīnasattva; nārāyaṇasyeha balaṃ mayā te

12,271.056 vṛtra uvāca

12,271.056*0728_01 evaṃ sa devo bhagavān uvāca

12,271.056*0728_02 sanatkumāro madhurābhibhāṣī

12,271.056a evaṃ gate me na viṣādo 'sti kaś cit; samyak ca paśyāmi vacas tavaitat

12,271.056c śrutvā ca te vācam adīnasattva; vikalmaṣo 'smy adya tathā vipāpmā

12,271.057a pravṛttam etad bhagavan maharṣe; mahādyuteś cakram anantavīryam

12,271.057c viṣṇor anantasya sanātanaṃ tat; sthānaṃ sargā yatra sarve pravṛttāḥ

12,271.057e sa vai mahātmā puruṣottamo vai; tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitam

12,271.058 bhīṣma uvāca

12,271.058a evam uktvā sa kaunteya vṛtraḥ prāṇān avāsṛjat

12,271.058c yojayitvā tathātmānaṃ paraṃ sthānam avāptavān

12,271.059 yudhiṣṭhira uvāca

12,271.059a ayaṃ sa bhagavān devaḥ pitāmaha janārdanaḥ

12,271.059c sanatkumāro vṛtrāya yat tad ākhyātavān purā

12,271.060 bhīṣma uvāca

12,271.060a mūlasthāyī sa bhagavān svenānantena tejasā

12,271.060c tatsthaḥ sṛjati tān bhāvān nānārūpān mahātapāḥ

12,271.061a turīyārdhena tasyemaṃ viddhi keśavam acyutam

12,271.061b*0729_01 turīyārdhena brahmāṇaṃ tasya viddhi mahātmanaḥ

12,271.061c turīyārdhena lokāṃs trīn bhāvayaty eṣa buddhimān

12,271.062a arvāk sthitas tu yaḥ sthāyī kalpānte parivartate

12,271.062c sa śete bhagavān apsu yo 'sāv atibalaḥ prabhuḥ

12,271.062e tān vidhātā prasannātmā lokāṃś carati śāśvatān

12,271.063a sarvāṇy aśūnyāni karoty anantaḥ; sanatkumāraḥ saṃcarate ca lokān

12,271.063c sa cāniruddhaḥ sṛjate mahātmā; tatsthaṃ jagat sarvam idaṃ vicitram

12,271.064 yudhiṣṭhira uvāca

12,271.064a vṛtreṇa paramārthajña dṛṣṭā manye ''tmano gatiḥ

12,271.064c śubhā tasmāt sa sukhito na śocati pitāmaha

12,271.065a śuklaḥ śuklābhijātīyaḥ sādhyo nāvartate 'nagha

12,271.065c tiryaggateś ca nirmukto nirayāc ca pitāmaha

12,271.066a hāridravarṇe rakte vā vartamānas tu pārthiva

12,271.066c tiryag evānupaśyeta karmabhis tāmasair vṛtaḥ

12,271.067a vayaṃ tu bhṛśam āpannā raktāḥ kaṣṭamukhe 'sukhe

12,271.067c kāṃ gatiṃ pratipatsyāmo nīlāṃ kṛṣṇādhamām atha

12,271.068 bhīṣma uvāca

12,271.068a śuddhābhijanasaṃpannāḥ pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ

12,271.068c vihṛtya devalokeṣu punar mānuṣyam eṣyatha

12,271.069a prajāvisargaṃ ca sukhena kāle; pratyetya deveṣu sukhāni bhuktvā

12,271.069c sukhena saṃyāsyatha siddhasaṃkhyāṃ; mā vo bhayaṃ bhūd vimalāḥ stha sarve

12,272.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,272.001a aho dharmiṣṭhatā tāta vṛtrasyāmitatejasaḥ

12,272.001c yasya vijñānam atulaṃ viṣṇor bhaktiś ca tādṛśī

12,272.002a durvijñeyam idaṃ tāta viṣṇor amitatejasaḥ

12,272.002c kathaṃ vā rājaśārdūla padaṃ taj jñātavān asau

12,272.003a bhavatā kathitaṃ hy etac chraddadhe cāham acyuta

12,272.003c bhūyas tu me samutpannā buddhir avyaktadarśanāt

12,272.004a kathaṃ vinihato vṛtraḥ śakreṇa bharatarṣabha

12,272.004c dharmiṣṭho viṣṇubhaktaś ca tattvajñaś ca padānvaye

12,272.005a etan me saṃśayaṃ brūhi pṛcchato bharatarṣabha

12,272.005c vṛtras tu rājaśārdūla yathā śakreṇa nirjitaḥ

12,272.006a yathā caivābhavad yuddhaṃ tac cācakṣva pitāmaha

12,272.006c vistareṇa mahābāho paraṃ kautūhalaṃ hi me

12,272.007 bhīṣma uvāca

12,272.007a rathenendraḥ prayāto vai sārdhaṃ suragaṇaiḥ purā

12,272.007c dadarśāthāgrato vṛtraṃ viṣṭhitaṃ parvatopamam

12,272.008a yojanānāṃ śatāny ūrdhvaṃ pañcocchritam ariṃdama

12,272.008c śatāni vistareṇātha trīṇy evābhyadhikāni tu

12,272.009a tat prekṣya tādṛśaṃ rūpaṃ trailokyenāpi durjayam

12,272.009c vṛtrasya devāḥ saṃtrastā na śāntim upalebhire

12,272.010a śakrasya tu tadā rājann ūrustambho vyajāyata

12,272.010c bhayād vṛtrasya sahasā dṛṣṭvā tad rūpam uttamam

12,272.011a tato nādaḥ samabhavad vāditrāṇāṃ ca nisvanaḥ

12,272.011c devāsurāṇāṃ sarveṣāṃ tasmin yuddha upasthite

12,272.012a atha vṛtrasya kauravya dṛṣṭvā śakram upasthitam

12,272.012c na saṃbhramo na bhīḥ kā cid āsthā vā samajāyata

12,272.013a tataḥ samabhavad yuddhaṃ trailokyasya bhayaṃkaram

12,272.013c śakrasya ca surendrasya vṛtrasya ca mahātmanaḥ

12,272.014a asibhiḥ paṭṭiśaiḥ śūlaiḥ śaktitomaramudgaraiḥ

12,272.014c śilābhir vividhābhiś ca kārmukaiś ca mahāsvanaiḥ

12,272.015a astraiś ca vividhair divyaiḥ pāvakolkābhir eva ca

12,272.015c devāsurais tataḥ sainyaiḥ sarvam āsīt samākulam

12,272.016a pitāmahapurogāś ca sarve devagaṇās tathā

12,272.016c ṛṣayaś ca mahābhāgās tad yuddhaṃ draṣṭum āgaman

12,272.017a vimānāgryair mahārāja siddhāś ca bharatarṣabha

12,272.017c gandharvāś ca vimānāgryair apsarobhiḥ samāgaman

12,272.018a tato 'ntarikṣam āvṛtya vṛtro dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,272.018c aśmavarṣeṇa devendraṃ parvatāt samavākirat

12,272.019a tato devagaṇāḥ kruddhāḥ sarvataḥ śastravṛṣṭibhiḥ

12,272.019c aśmavarṣam apohanta vṛtrapreritam āhave

12,272.020a vṛtraś ca kuruśārdūla mahāmāyo mahābalaḥ

12,272.020c mohayām āsa devendraṃ māyāyuddhena sarvataḥ

12,272.021a tasya vṛtrārditasyātha moha āsīc chatakratoḥ

12,272.021c rathaṃtareṇa taṃ tatra vasiṣṭhaḥ samabodhayat

12,272.022 vasiṣṭha uvāca

12,272.022a devaśreṣṭho 'si devendra surārivinibarhaṇa

12,272.022c trailokyabalasaṃyuktaḥ kasmāc chakra viṣīdasi

12,272.023a eṣa brahmā ca viṣṇuś ca śivaś caiva jagatprabhuḥ

12,272.023c somaś ca bhagavān devaḥ sarve ca paramarṣayaḥ

12,272.023d*0730_01 samudvignaṃ samīkṣya tvāṃ svastīty ūcur jayāya te

12,272.024a mā kārṣīḥ kaśmalaṃ śakra kaś cid evetaro yathā

12,272.024c āryāṃ yuddhe matiṃ kṛtvā jahi śatruṃ sureśvara

12,272.025a eṣa lokagurus tryakṣaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ

12,272.025c nirīkṣate tvāṃ bhagavāṃs tyaja mohaṃ sureśvara

12,272.026a ete brahmarṣayaś caiva bṛhaspatipurogamāḥ

12,272.026c stavena śakra divyena stuvanti tvāṃ jayāya vai

12,272.027 bhīṣma uvāca

12,272.027a evaṃ saṃbodhyamānasya vasiṣṭhena mahātmanā

12,272.027c atīva vāsavasyāsīd balam uttamatejasaḥ

12,272.028a tato buddhim upāgamya bhagavān pākaśāsanaḥ

12,272.028c yogena mahatā yuktas tāṃ māyāṃ vyapakarṣata

12,272.029a tato 'ṅgiraḥsutaḥ śrīmāṃs te caiva paramarṣayaḥ

12,272.029c dṛṣṭvā vṛtrasya vikrāntam upagamya maheśvaram

12,272.029e ūcur vṛtravināśārthaṃ lokānāṃ hitakāmyayā

12,272.030a tato bhagavatas tejo jvaro bhūtvā jagatpateḥ

12,272.030c samāviśan mahāraudraṃ vṛtraṃ daityavaraṃ tadā

12,272.031a viṣṇuś ca bhagavān devaḥ sarvalokābhipūjitaḥ

12,272.031c aindraṃ samāviśad vajraṃ lokasaṃrakṣaṇe rataḥ

12,272.032a tato bṛhaspatir dhīmān upāgamya śatakratum

12,272.032c vasiṣṭhaś ca mahātejāḥ sarve ca paramarṣayaḥ

12,272.033a te samāsādya varadaṃ vāsavaṃ lokapūjitam

12,272.033c ūcur ekāgramanaso jahi vṛtram iti prabho

12,272.034 maheśvara uvāca

12,272.034a eṣa vṛtro mahāñ śakra balena mahatā vṛtaḥ

12,272.034c viśvātmā sarvagaś caiva bahumāyaś ca viśrutaḥ

12,272.035a tad enam asuraśreṣṭhaṃ trailokyenāpi durjayam

12,272.035c jahi tvaṃ yogam āsthāya māvamaṃsthāḥ sureśvara

12,272.036a anena hi tapas taptaṃ balārtham amarādhipa

12,272.036c ṣaṣṭiṃ varṣasahasrāṇi brahmā cāsmai varaṃ dadau

12,272.037a mahattvaṃ yogināṃ caiva mahāmāyatvam eva ca

12,272.037c mahābalatvaṃ ca tathā tejaś cāgryaṃ sureśvara

12,272.038a etad vai māmakaṃ tejaḥ samāviśati vāsava

12,272.038c vṛtram enaṃ tvam apy evaṃ jahi vajreṇa dānavam

12,272.039 śakra uvāca

12,272.039a bhagavaṃs tvatprasādena ditijaṃ sudurāsadam

12,272.039c vajreṇa nihaniṣyāmi paśyatas te surarṣabha

12,272.040 bhīṣma uvāca

12,272.040a āviśyamāne daitye tu jvareṇātha mahāsure

12,272.040c devatānām ṛṣīṇāṃ ca harṣān nādo mahān abhūt

12,272.041a tato dundubhayaś caiva śaṅkhāś ca sumahāsvanāḥ

12,272.041c murajā ḍiṇḍimāś caiva prāvādyanta sahasraśaḥ

12,272.042a asurāṇāṃ tu sarveṣāṃ smṛtilopo 'bhavan mahān

12,272.042c prajñānāśaś ca balavān kṣaṇena samapadyata

12,272.043a tam āviṣṭam atho jñātvā ṛṣayo devatās tathā

12,272.043c stuvantaḥ śakram īśānaṃ tathā prācodayann api

12,272.044a rathasthasya hi śakrasya yuddhakāle mahātmanaḥ

12,272.044c ṛṣibhiḥ stūyamānasya rūpam āsīt sudurdṛśam

12,273.001 bhīṣma uvāca

12,273.001a vṛtrasya tu mahārāja jvarāviṣṭasya sarvaśaḥ

12,273.001c abhavan yāni liṅgāni śarīre tāni me śṛṇu

12,273.002a jvalitāsyo 'bhavad ghoro vaivarṇyaṃ cāgamat param

12,273.002c gātrakampaś ca sumahāñ śvāsaś cāpy abhavan mahān

12,273.002e romaharṣaś ca tīvro 'bhūn niḥśvāsaś ca mahān nṛpa

12,273.003a śivā cāśivasaṃkāśā tasya vaktrāt sudāruṇā

12,273.003c niṣpapāta mahāghorā smṛtiḥ sā tasya bhārata

12,273.003e ulkāś ca jvalitās tasya dīptāḥ pārśve prapedire

12,273.004a gṛdhrakaṅkavaḍāś caiva vāco 'muñcan sudāruṇāḥ

12,273.004c vṛtrasyopari saṃhṛṣṭāś cakravat paribabhramuḥ

12,273.005a tatas taṃ ratham āsthāya devāpyāyitam āhave

12,273.005c vajrodyatakaraḥ śakras taṃ daityaṃ pratyavaikṣata

12,273.006a amānuṣam atho nādaṃ sa mumoca mahāsuraḥ

12,273.006c vyajṛmbhata ca rājendra tīvrajvarasamanvitaḥ

12,273.006e athāsya jṛmbhataḥ śakras tato vajram avāsṛjat

12,273.007a sa vajraḥ sumahātejāḥ kālāgnisadṛśopamaḥ

12,273.007c kṣipram eva mahākāyaṃ vṛtraṃ daityam apātayat

12,273.008a tato nādaḥ samabhavat punar eva samantataḥ

12,273.008c vṛtraṃ vinihataṃ dṛṣṭvā devānāṃ bharatarṣabha

12,273.009a vṛtraṃ tu hatvā bhagavān dānavārir mahāyaśāḥ

12,273.009c vajreṇa viṣṇuyuktena divam eva samāviśat

12,273.010a atha vṛtrasya kauravya śarīrād abhiniḥsṛtā

12,273.010c brahmahatyā mahāghorā raudrā lokabhayāvahā

12,273.011a karāladaśanā bhīmā vikṛtā kṛṣṇapiṅgalā

12,273.011c prakīrṇamūrdhajā caiva ghoranetrā ca bhārata

12,273.012a kapālamālinī caiva kṛśā ca bharatarṣabha

12,273.012c rudhirārdrā ca dharmajña cīravastranivāsinī

12,273.013a sābhiniṣkramya rājendra tādṛgrūpā bhayāvahā

12,273.013c vajriṇaṃ mṛgayām āsa tadā bharatasattama

12,273.014a kasya cit tv atha kālasya vṛtrahā kurunandana

12,273.014c svargāyābhimukhaḥ prāyāl lokānāṃ hitakāmyayā

12,273.015a bisān niḥsaramāṇaṃ tu dṛṣṭvā śakraṃ mahaujasam

12,273.015c kaṇṭhe jagrāha devendraṃ sulagnā cābhavat tadā

12,273.016a sa hi tasmin samutpanne brahmahatyākṛte bhaye

12,273.016c nalinyāṃ bisamadhyastho babhūvābdagaṇān bahūn

12,273.017a anusṛtya tu yatnāt sa tayā vai brahmahatyayā

12,273.017c tadā gṛhītaḥ kauravya niśceṣṭaḥ samapadyata

12,273.018a tasyā vyapohane śakraḥ paraṃ yatnaṃ cakāra ha

12,273.018c na cāśakat tāṃ devendro brahmahatyāṃ vyapohitum

12,273.019a gṛhīta eva tu tayā devendro bharatarṣabha

12,273.019c pitāmaham upāgamya śirasā pratyapūjayat

12,273.020a jñātvā gṛhītaṃ śakraṃ tu dvijapravarahatyayā

12,273.020c brahmā saṃcintayām āsa tadā bharatasattama

12,273.021a tām uvāca mahābāho brahmahatyāṃ pitāmahaḥ

12,273.021c svareṇa madhureṇātha sāntvayann iva bhārata

12,273.022a mucyatāṃ tridaśendro 'yaṃ matpriyaṃ kuru bhāmini

12,273.022c brūhi kiṃ te karomy adya kāmaṃ kaṃ tvam ihecchasi

12,273.023 brahmahatyovāca

12,273.023a trilokapūjite deve prīte trailokyakartari

12,273.023c kṛtam eveha manye 'haṃ nivāsaṃ tu vidhatsva me

12,273.024a tvayā kṛteyaṃ maryādā lokasaṃrakṣaṇārthinā

12,273.024c sthāpanā vai sumahatī tvayā deva pravartitā

12,273.025a prīte tu tvayi dharmajña sarvalokeśvare prabho

12,273.025c śakrād apagamiṣyāmi nivāsaṃ tu vidhatsva me

12,273.026 bhīṣma uvāca

12,273.026a tatheti tāṃ prāha tadā brahmahatyāṃ pitāmahaḥ

12,273.026c upāyataḥ sa śakrasya brahmahatyāṃ vyapohata

12,273.027a tataḥ svayaṃbhuvā dhyātas tatra vahnir mahātmanā

12,273.027c brahmāṇam upasaṃgamya tato vacanam abravīt

12,273.028a prāpto 'smi bhagavan deva tvatsakāśam ariṃdama

12,273.028c yat kartavyaṃ mayā deva tad bhavān vaktum arhati

12,273.029 brahmovāca

12,273.029a bahudhā vibhajiṣyāmi brahmahatyām imām aham

12,273.029c śakrasyādya vimokṣārthaṃ caturbhāgaṃ pratīccha me

12,273.030 agnir uvāca

12,273.030a mama mokṣasya ko 'nto vai brahman dhyāyasva vai prabho

12,273.030c etad icchāmi vijñātuṃ tattvato lokapūjita

12,273.031 brahmovāca

12,273.031a yas tvāṃ jvalantam āsādya svayaṃ vai mānavaḥ kva cit

12,273.031c bījauṣadhirasair vahne na yakṣyati tamovṛtaḥ

12,273.032a tam eṣā yāsyati kṣipraṃ tatraiva ca nivatsyati

12,273.032c brahmahatyā havyavāha vyetu te mānaso jvaraḥ

12,273.033 bhīṣma uvāca

12,273.033a ity uktaḥ pratijagrāha tad vaco havyakavyabhuk

12,273.033c pitāmahasya bhagavāṃs tathā ca tad abhūt prabho

12,273.034a tato vṛkṣauṣadhitṛṇaṃ samāhūya pitāmahaḥ

12,273.034c imam arthaṃ mahārāja vaktuṃ samupacakrame

12,273.034d*0731_01 iyaṃ vṛtrād anuprāptā brahmahatyā mahābhayā

12,273.034d*0731_02 puruhūtaṃ caturthāṃśam asyā yūyaṃ pratīcchata

12,273.035a tato vṛkṣauṣadhitṛṇaṃ tathaivoktaṃ yathātatham

12,273.035c vyathitaṃ vahnivad rājan brahmāṇam idam abravīt

12,273.036a asmākaṃ brahmahatyāto ko 'nto lokapitāmaha

12,273.036c svabhāvanihatān asmān na punar hantum arhasi

12,273.037a vayam agniṃ tathā śītaṃ varṣaṃ ca pavaneritam

12,273.037c sahāmaḥ satataṃ deva tathā chedanabhedanam

12,273.038a brahmahatyām imām adya bhavataḥ śāsanād vayam

12,273.038c grahīṣyāmas trilokeśa mokṣaṃ cintayatāṃ bhavān

12,273.039 brahmovāca

12,273.039a parvakāle tu saṃprāpte yo vai chedanabhedanam

12,273.039c kariṣyati naro mohāt tam eṣānugamiṣyati

12,273.040 bhīṣma uvāca

12,273.040a tato vṛkṣauṣadhitṛṇam evam uktaṃ mahātmanā

12,273.040c brahmāṇam abhisaṃpūjya jagāmāśu yathāgatam

12,273.041a āhūyāpsaraso devas tato lokapitāmahaḥ

12,273.041c vācā madhurayā prāha sāntvayann iva bhārata

12,273.042a iyam indrād anuprāptā brahmahatyā varāṅganāḥ

12,273.042c caturtham asyā bhāgaṃ hi mayoktāḥ saṃpratīcchata

12,273.043 apsarasa ūcuḥ

12,273.043a grahaṇe kṛtabuddhīnāṃ deveśa tava śāsanāt

12,273.043c mokṣaṃ samayato 'smākaṃ cintayasva pitāmaha

12,273.044 brahmovāca

12,273.044a rajasvalāsu nārīṣu yo vai maithunam ācaret

12,273.044c tam eṣā yāsyati kṣipraṃ vyetu vo mānaso jvaraḥ

12,273.045 bhīṣma uvāca

12,273.045a tatheti hṛṣṭamanasa uktvāthāpsarasāṃ gaṇāḥ

12,273.045c svāni sthānāni saṃprāpya remire bharatarṣabha

12,273.046a tatas trilokakṛd devaḥ punar eva mahātapāḥ

12,273.046c apaḥ saṃcintayām āsa dhyātās tāś cāpy athāgaman

12,273.047a tās tu sarvāḥ samāgamya brahmāṇam amitaujasam

12,273.047c idam ūcur vaco rājan praṇipatya pitāmaham

12,273.048a imāḥ sma deva saṃprāptās tvatsakāśam ariṃdama

12,273.048c śāsanāt tava deveśa samājñāpaya no vibho

12,273.049 brahmovāca

12,273.049a iyaṃ vṛtrād anuprāptā puruhūtaṃ mahābhayā

12,273.049c brahmahatyā caturthāṃśam asyā yūyaṃ pratīcchata

12,273.050 āpa ūcuḥ

12,273.050a evaṃ bhavatu lokeśa yathā vadasi naḥ prabho

12,273.050c mokṣaṃ samayato 'smākaṃ saṃcintayitum arhasi

12,273.051a tvaṃ hi deveśa sarvasya jagataḥ paramo guruḥ

12,273.051c ko 'nyaḥ prasādo hi bhaved yaḥ kṛcchrān naḥ samuddharet

12,273.052 brahmovāca

12,273.052a alpā iti matiṃ kṛtvā yo naro buddhimohitaḥ

12,273.052c śleṣmamūtrapurīṣāṇi yuṣmāsu pratimokṣyati

12,273.053a tam eṣā yāsyati kṣipraṃ tatraiva ca nivatsyati

12,273.053c tathā vo bhavitā mokṣa iti satyaṃ bravīmi vaḥ

12,273.054 bhīṣma uvāca

12,273.054a tato vimucya devendraṃ brahmahatyā yudhiṣṭhira

12,273.054c yathānisṛṣṭaṃ taṃ deśam agacchad devaśāsanāt

12,273.055a evaṃ śakreṇa saṃprāptā brahmahatyā janādhipa

12,273.055c pitāmaham anujñāpya so 'śvamedham akalpayat

12,273.056a śrūyate hi mahārāja saṃprāptā vāsavena vai

12,273.056c brahmahatyā tataḥ śuddhiṃ hayamedhena labdhavān

12,273.057a samavāpya śriyaṃ devo hatvārīṃś ca sahasraśaḥ

12,273.057c praharṣam atulaṃ lebhe vāsavaḥ pṛthivīpate

12,273.058a vṛtrasya rudhirāc caiva khukhuṇḍāḥ pārtha jajñire

12,273.058c dvijātibhir abhakṣyās te dīkṣitaiś ca tapodhanaiḥ

12,273.059a sarvāvasthaṃ tvam apy eṣāṃ dvijātīnāṃ priyaṃ kuru

12,273.059c ime hi bhūtale devāḥ prathitāḥ kurunandana

12,273.060a evaṃ śakreṇa kauravya buddhisaukṣmyān mahāsuraḥ

12,273.060c upāyapūrvaṃ nihato vṛtro 'thāmitatejasā

12,273.061a evaṃ tvam api kauravya pṛthivyām aparājitaḥ

12,273.061c bhaviṣyasi yathā devaḥ śatakratur amitrahā

12,273.062a ye tu śakrakathāṃ divyām imāṃ parvasu parvasu

12,273.062c vipramadhye paṭhiṣyanti na te prāpsyanti kilbiṣam

12,273.063a ity etad vṛtram āśritya śakrasyātyadbhutaṃ mahat

12,273.063c kathitaṃ karma te tāta kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi

12,274.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,274.001a pitāmaha mahāprājña sarvaśāstraviśārada

12,274.001c asti vṛtravadhād eva vivakṣā mama jāyate

12,274.002a jvareṇa mohito vṛtraḥ kathitas te janādhipa

12,274.002c nihato vāsaveneha vajreṇeti mamānagha

12,274.003a katham eṣa mahāprājña jvaraḥ prādurabhūt kutaḥ

12,274.003c jvarotpattiṃ nipuṇataḥ śrotum icchāmy ahaṃ prabho

12,274.004 bhīṣma uvāca

12,274.004a śṛṇu rājañ jvarasyeha saṃbhavaṃ lokaviśrutam

12,274.004c vistaraṃ cāsya vakṣyāmi yādṛśaṃ caiva bhārata

12,274.005a purā meror mahārāja śṛṅgaṃ trailokyaviśrutam

12,274.005c jyotiṣkaṃ nāma sāvitraṃ sarvaratnavibhūṣitam

12,274.005e aprameyam anādhṛṣyaṃ sarvalokeṣu bhārata

12,274.005f*0732_01 khyātam āsīt svatejobhir āvāryārkaprabhaṃ sthitam

12,274.006a tatra devo giritaṭe hemadhātuvibhūṣite

12,274.006c paryaṅka iva vibhrājann upaviṣṭo babhūva ha

12,274.007a śailarājasutā cāsya nityaṃ pārśve sthitā babhau

12,274.007c tathā devā mahātmāno vasavaś ca mahaujasaḥ

12,274.008a tathaiva ca mahātmānāv aśvinau bhiṣajāṃ varau

12,274.008c tathā vaiśravaṇo rājā guhyakair abhisaṃvṛtaḥ

12,274.009a yakṣāṇām adhipaḥ śrīmān kailāsanilayaḥ prabhuḥ

12,274.009b*0733_01 śaṅkhapadmanidhī cobhau ṛddhyā paramayā saha

12,274.009b*0734_01 upāsanta mahātmānam uśanā ca mahākaviḥ

12,274.009b*0734_02 sanatkumārapramukhās tathaiva ca maharṣayaḥ

12,274.009c aṅgiraḥpramukhāś caiva tathā devarṣayo 'pare

12,274.010a viśvāvasuś ca gandharvas tathā nāradaparvatau

12,274.010c apsarogaṇasaṃghāś ca samājagmur anekaśaḥ

12,274.011a vavau śivaḥ sukho vāyur nānāgandhavahaḥ śuciḥ

12,274.011c sarvartukusumopetāḥ puṣpavanto mahādrumāḥ

12,274.012a tathā vidyādharāś caiva siddhāś caiva tapodhanāḥ

12,274.012c mahādevaṃ paśupatiṃ paryupāsanta bhārata

12,274.013a bhūtāni ca mahārāja nānārūpadharāṇy atha

12,274.013c rākṣasāś ca mahāraudrāḥ piśācāś ca mahābalāḥ

12,274.014a bahurūpadharā hṛṣṭā nānāpraharaṇodyatāḥ

12,274.014c devasyānucarās tatra tasthire cānalopamāḥ

12,274.015a nandī ca bhagavāṃs tatra devasyānumate sthitaḥ

12,274.015c pragṛhya jvalitaṃ śūlaṃ dīpyamānaṃ svatejasā

12,274.016a gaṅgā ca saritāṃ śreṣṭhā sarvatīrthajalodbhavā

12,274.016c paryupāsata taṃ devaṃ rūpiṇī kurunandana

12,274.017a evaṃ sa bhagavāṃs tatra pūjyamānaḥ surarṣibhiḥ

12,274.017c devaiś ca sumahābhāgair mahādevo vyatiṣṭhata

12,274.018a kasya cit tv atha kālasya dakṣo nāma prajāpatiḥ

12,274.018c pūrvoktena vidhānena yakṣyamāṇo 'nvapadyata

12,274.019a tatas tasya makhaṃ devāḥ sarve śakrapurogamāḥ

12,274.019c gamanāya samāgamya buddhim āpedire tadā

12,274.020a te vimānair mahātmāno jvalitair jvalanaprabhāḥ

12,274.020c devasyānumate 'gacchan gaṅgādvāram iti śrutiḥ

12,274.021a prasthitā devatā dṛṣṭvā śailarājasutā tadā

12,274.021c uvāca vacanaṃ sādhvī devaṃ paśupatiṃ patim

12,274.022a bhagavan kva nu yānty ete devāḥ śakrapurogamāḥ

12,274.022c brūhi tattvena tattvajña saṃśayo me mahān ayam

12,274.023 maheśvara uvāca

12,274.023a dakṣo nāma mahābhāge prajānāṃ patir uttamaḥ

12,274.023c hayamedhena yajate tatra yānti divaukasaḥ

12,274.024 umā uvāca

12,274.024a yajñam etaṃ mahābhāga kimarthaṃ nābhigacchasi

12,274.024c kena vā pratiṣedhena gamanaṃ te na vidyate

12,274.025 maheśvara uvāca

12,274.025a surair eva mahābhāge sarvam etad anuṣṭhitam

12,274.025c yajñeṣu sarveṣu mama na bhāga upakalpitaḥ

12,274.026a pūrvopāyopapannena mārgeṇa varavarṇini

12,274.026c na me surāḥ prayacchanti bhāgaṃ yajñasya dharmataḥ

12,274.027 umā uvāca

12,274.027a bhagavan sarvabhūteṣu prabhavābhyadhiko guṇaiḥ

12,274.027c ajeyaś cāpradhṛṣyaś ca tejasā yaśasā śriyā

12,274.028a anena te mahābhāga pratiṣedhena bhāgataḥ

12,274.028c atīva duḥkham utpannaṃ vepathuś ca mamānagha

12,274.029 bhīṣma uvāca

12,274.029a evam uktvā tu sā devī devaṃ paśupatiṃ patim

12,274.029c tūṣṇīṃbhūtābhavad rājan dahyamānena cetasā

12,274.030a atha devyā mataṃ jñātvā hṛdgataṃ yac cikīrṣitam

12,274.030c sa samājñāpayām āsa tiṣṭha tvam iti nandinam

12,274.031a tato yogabalaṃ kṛtvā sarvayogeśvareśvaraḥ

12,274.031c taṃ yajñaṃ sumahātejā bhīmair anucarais tadā

12,274.031e sahasā ghātayām āsa devadevaḥ pinākadhṛk

12,274.032a ke cin nādān amuñcanta ke cid dhāsāṃś ca cakrire

12,274.032c rudhireṇāpare rājaṃs tatrāgniṃ samavākiran

12,274.033a ke cid yūpān samutpāṭya babhramur vikṛtānanāḥ

12,274.033c āsyair anye cāgrasanta tathaiva paricārakān

12,274.034a tataḥ sa yajño nṛpate vadhyamānaḥ samantataḥ

12,274.034c āsthāya mṛgarūpaṃ vai kham evābhyapatat tadā

12,274.035a taṃ tu yajñaṃ tathārūpaṃ gacchantam upalabhya saḥ

12,274.035c dhanur ādāya bāṇaṃ ca tadānvasarata prabhuḥ

12,274.036a tatas tasya sureśasya krodhād amitatejasaḥ

12,274.036c lalāṭāt prasṛto ghoraḥ svedabindur babhūva ha

12,274.037a tasmin patitamātre tu svedabindau tathā bhuvi

12,274.037c prādurbabhūva sumahān agniḥ kālānalopamaḥ

12,274.038a tatra cājāyata tadā puruṣaḥ puruṣarṣabha

12,274.038c hrasvo 'timātraraktākṣo hariśmaśrur vibhīṣaṇaḥ

12,274.039a ūrdhvakeśo 'tilomāṅgaḥ śyenolūkas tathaiva ca

12,274.039c karālaḥ kṛṣṇavarṇaś ca raktavāsās tathaiva ca

12,274.040a taṃ yajñaṃ sa mahāsattvo 'dahat kakṣam ivānalaḥ

12,274.040b*0735_01 vyacarat sarvato devān prādravat sa ṛṣīṃs tathā

12,274.040c devāś cāpy adravan sarve tato bhītā diśo daśa

12,274.041a tena tasmin vicaratā puruṣeṇa viśāṃ pate

12,274.041c pṛthivī vyacalad rājann atīva bharatarṣabha

12,274.042a hāhābhūte pravṛtte tu nāde lokabhayaṃkare

12,274.042b*0736_01 hāhābhūtaṃ jagat sarvam upalakṣya tadā prabhuḥ

12,274.042c pitāmaho mahādevaṃ darśayan pratyabhāṣata

12,274.043a bhavato 'pi surāḥ sarve bhāgaṃ dāsyanti vai prabho

12,274.043c kriyatāṃ pratisaṃhāraḥ sarvadeveśvara tvayā

12,274.044a imā hi devatāḥ sarvā ṛṣayaś ca paraṃtapa

12,274.044c tava krodhān mahādeva na śāntim upalebhire

12,274.045a yaś caiṣa puruṣo jātaḥ svedāt te vibudhottama

12,274.045c jvaro nāmaiṣa dharmajña lokeṣu pracariṣyati

12,274.046a ekībhūtasya na hy asya dhāraṇe tejasaḥ prabho

12,274.046c samarthā sakalā pṛthvī bahudhā sṛjyatām ayam

12,274.047a ity ukto brahmaṇā devo bhāge cāpi prakalpite

12,274.047c bhagavantaṃ tathety āha brahmāṇam amitaujasam

12,274.048a parāṃ ca prītim agamad utsmayaṃś ca pinākadhṛk

12,274.048c avāpa ca tadā bhāgaṃ yathoktaṃ brahmaṇā bhavaḥ

12,274.049a jvaraṃ ca sarvadharmajño bahudhā vyasṛjat tadā

12,274.049c śāntyarthaṃ sarvabhūtānāṃ śṛṇu tac cāpi putraka

12,274.050a śīrṣābhitāpo nāgānāṃ parvatānāṃ śilājatuḥ

12,274.050c apāṃ tu nīlikāṃ vidyān nirmokaṃ bhujageṣu ca

12,274.051a khorakaḥ saurabheyāṇām ūṣaraṃ pṛthivītale

12,274.051c paśūnām api dharmajña dṛṣṭipratyavarodhanam

12,274.052a randhrāgatam athāśvānāṃ śikhodbhedaś ca barhiṇām

12,274.052c netrarogaḥ kokilānāṃ jvaraḥ prokto mahātmanā

12,274.053a abjānāṃ pittabhedaś ca sarveṣām iti naḥ śrutam

12,274.053c śukānām api sarveṣāṃ hikkikā procyate jvaraḥ

12,274.054a śārdūleṣv atha dharmajña śramo jvara ihocyate

12,274.054c mānuṣeṣu tu dharmajña jvaro nāmaiṣa viśrutaḥ

12,274.054e maraṇe janmani tathā madhye cāviśate naram

12,274.055a etan māheśvaraṃ tejo jvaro nāma sudāruṇaḥ

12,274.055c namasyaś caiva mānyaś ca sarvaprāṇibhir īśvaraḥ

12,274.056a anena hi samāviṣṭo vṛtro dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,274.056c vyajṛmbhata tataḥ śakras tasmai vajram avāsṛjat

12,274.057a praviśya vajro vṛtraṃ tu dārayām āsa bhārata

12,274.057c dāritaś ca sa vajreṇa mahāyogī mahāsuraḥ

12,274.057e jagāma paramaṃ sthānaṃ viṣṇor amitatejasaḥ

12,274.058a viṣṇubhaktyā hi tenedaṃ jagad vyāptam abhūt purā

12,274.058c tasmāc ca nihato yuddhe viṣṇoḥ sthānam avāptavān

12,274.059a ity eṣa vṛtram āśritya jvarasya mahato mayā

12,274.059c vistaraḥ kathitaḥ putra kim anyat prabravīmi te

12,274.060a imāṃ jvarotpattim adīnamānasaḥ; paṭhet sadā yaḥ susamāhito naraḥ

12,274.060c vimuktarogaḥ sa sukhī mudā yuto; labheta kāmān sa yathāmanīṣitān

12,274.060d@028_0000 janamejaya uvāca

12,274.060d@028_0001 prācetasasya dakṣasya kathaṃ vaivasvate 'ntare

12,274.060d@028_0002 vināśam agamad brahman hayamedhaḥ prajāpateḥ

12,274.060d@028_0003 devyā manyukṛtaṃ matvā kruddhaḥ sarvātmakaḥ prabhuḥ

12,274.060d@028_0004 prasādāt tasya dakṣeṇa sa yajñaḥ saṃdhitaḥ katham

12,274.060d@028_0005 vaiśaṃpāyana uvāca

12,274.060d@028_0005 etad veditum icchāmi tan me brūhi yathātatham

12,274.060d@028_0006 purā himavataḥ pṛṣṭhe dakṣo vai yajñam āharat

12,274.060d@028_0007 gaṅgādvāre śubhe deśe ṛṣisiddhaniṣevite

12,274.060d@028_0008 gandharvāpsarasākīrṇe nānādrumalatāvṛte

12,274.060d@028_0009 ṛṣisaṃghaiḥ parivṛtaṃ dakṣaṃ yajñabhṛtāṃ varam

12,274.060d@028_0010 pṛthivyām antarikṣe ca ye ca svarlokavāsinaḥ

12,274.060d@028_0011 sarve prāñjalayo bhūtvā upatasthuḥ prajāpatim

12,274.060d@028_0012 devadānavagandharvāḥ piśācoragarākṣasāḥ

12,274.060d@028_0013 hāhā hūhūś ca gandharvau tumburur nāradas tathā

12,274.060d@028_0014 viśvāvasur viśvaseno gandharvāpsarasas tathā

12,274.060d@028_0015 ādityā vasavo rudrāḥ sādhyāḥ saha marudgaṇaiḥ

12,274.060d@028_0016 indreṇa sahitāḥ sarve āgatā yajñabhāginaḥ

12,274.060d@028_0017 ūṣmapāḥ somapāś caiva dhūmapā ājyapās tathā

12,274.060d@028_0018 ṛṣayaḥ pitaraś caiva āgatā brahmaṇā saha

12,274.060d@028_0019 ete cānye ca bahavo bhūtagrāmaś caturvidhaḥ

12,274.060d@028_0020 jarāyujāṇḍajāś caiva svedajodbhidajās tathā

12,274.060d@028_0021 āhūtā mantritāḥ sarve devāś ca saha patnibhiḥ

12,274.060d@028_0022 virājante vimānasthā dīpyamānā ivāgnayaḥ

12,274.060d@028_0023 tān dṛṣṭvā manyunāviṣṭo dadhīcir vākyam abravīt

12,274.060d@028_0024 nāyaṃ yajño na vā dharmo yatra rudro na ijyate

12,274.060d@028_0025 vadhabandhaṃ prapannā vai kiṃ nu kālasya paryayaḥ

12,274.060d@028_0026 kiṃ nu mohān na paśyanti vināśaṃ paryupasthitam

12,274.060d@028_0027 upasthitaṃ bhayaṃ ghoraṃ na budhyanti mahādhvare

12,274.060d@028_0028 ity uktvā sa mahāyogī paśyati dhyānacakṣuṣā

12,274.060d@028_0029 sa paśyati mahādevaṃ devīṃ ca varadāṃ śubhām

12,274.060d@028_0030 nāradaṃ ca mahātmānaṃ dṛṣṭvā devyāḥ samīpataḥ

12,274.060d@028_0031 saṃtoṣaṃ paramaṃ lebhe iti niścitya yogavit

12,274.060d@028_0032 ekamantrās tu te sarve yeneśo na nimantritaḥ

12,274.060d@028_0033 tasmād deśād apakramya dadhīcir vākyam abravīt

12,274.060d@028_0034 apūjyapūjane caiva pūjyānāṃ cāpy apūjane

12,274.060d@028_0035 tripātakasamaṃ pāpaṃ śaśvat prāpnoti mānavaḥ

12,274.060d@028_0036 anṛtaṃ noktapūrvaṃ me na ca vakṣye kadā cana

12,274.060d@028_0037 devatānām ṛṣīṇāṃ ca madhye satyaṃ bravīmy aham

12,274.060d@028_0038 āgataṃ paśubhartāraṃ sraṣṭāraṃ jagataḥ patim

12,274.060d@028_0039 dakṣa uvāca

12,274.060d@028_0039 adhvare hy aprabhoktāraṃ sarveṣāṃ paśyata prabhum

12,274.060d@028_0040 santi no bahavo rudrāḥ śūlahastāḥ kapardinaḥ

12,274.060d@028_0041 dadhīcir uvāca

12,274.060d@028_0041 ekādaśasthānagatā nāhaṃ vedmi maheśvaram

12,274.060d@028_0042 sarveṣām ekamantro 'yaṃ yeneśo na nimantritaḥ

12,274.060d@028_0043 yathāhaṃ śaṃkarād ūrdhvaṃ nānyaṃ paśyāmi daivatam

12,274.060d@028_0044 dakṣa uvāca

12,274.060d@028_0044 tathā dakṣasya vipulo yajño 'yaṃ na bhaviṣyati

12,274.060d@028_0045 etan makheśāya suvarṇapātre

12,274.060d@028_0046 haviḥ samastaṃ vidhimantrapūtam

12,274.060d@028_0047 viṣṇor nayāmy apratimasya bhāgaṃ

12,274.060d@028_0048 devy uvāca

12,274.060d@028_0048 prabhur vibhuś cāhavanīya eṣaḥ

12,274.060d@028_0049 kiṃ nāma dānaṃ niyamaṃ tapo vā

12,274.060d@028_0050 kuryām ahaṃ yena patir mamādya

12,274.060d@028_0051 labheta bhāgaṃ bhagavān acintyo

12,274.060d@028_0052 vaiśaṃpāyana uvāca

12,274.060d@028_0052 bhāgasya cārdham atha vā tṛtīyam

12,274.060d@028_0053 evaṃ bruvāṇāṃ bhagavān svapatnīṃ

12,274.060d@028_0054 prahṛṣṭarūpaḥ kṣubhitām uvāca

12,274.060d@028_0055 na vetsi māṃ devi kṛśodarāṅgi

12,274.060d@028_0056 kiṃ nāma yuktaṃ mayi yan makheśe

12,274.060d@028_0057 ahaṃ hi jānāmi viśālanetre

12,274.060d@028_0058 dhyānena hīnā na vidanty asantaḥ

12,274.060d@028_0059 tavādya mohena ca sendradevā

12,274.060d@028_0060 lokās trayaḥ sarvata eva mūḍhāḥ

12,274.060d@028_0061 mām adhvare śaṃsitāraḥ stuvanti

12,274.060d@028_0062 rathaṃtaraṃ sāmagāś copagānti

12,274.060d@028_0063 māṃ brāhmaṇā brahmasatre yajante

12,274.060d@028_0064 devy uvāca

12,274.060d@028_0064 mamādhvaryavaḥ kalpayante ca bhāgam

12,274.060d@028_0065 suprākṛto 'pi bhagavan sarvaḥ strījanasaṃsadi

12,274.060d@028_0066 bhagavān uvāca

12,274.060d@028_0066 stauti garvāyate cāpi svam ātmānaṃ na saṃśayaḥ

12,274.060d@028_0067 nātmānaṃ staumi deveśi paśya me tanumadhyame

12,274.060d@028_0068 vaiśaṃpāyana uvāca

12,274.060d@028_0068 yaṃ srakṣyāmi varārohe tavārthe varavarṇini

12,274.060d@028_0069 ity uktvā bhagavān patnīm umāṃ prāṇair api priyām

12,274.060d@028_0070 so 'sṛjad bhagavān vaktrād bhūtaṃ ghoraṃ praharṣaṇam

12,274.060d@028_0071 tam uvācākṣipa makhaṃ dakṣasyeti maheśvaraḥ

12,274.060d@028_0072 tasmād vaktrād vimuktena siṃhenaikena līlayā

12,274.060d@028_0073 devyā manyuvyapohārthaṃ hato dakṣasya vai kratuḥ

12,274.060d@028_0074 manyunā ca mahābhīmā mahākālī maheśvarī

12,274.060d@028_0075 ātmanaḥ karmasākṣitve tena sārdhaṃ sahānugā

12,274.060d@028_0076 devasyānumataṃ matvā praṇamya śirasā tataḥ

12,274.060d@028_0077 ātmanaḥ sadṛśaḥ śauryād balarūpasamanvitaḥ

12,274.060d@028_0078 sa eva bhagavān krodhaḥ pratirūpasamanvitaḥ

12,274.060d@028_0079 anantabalavīryaś ca anantabalapauruṣaḥ

12,274.060d@028_0080 vīrabhadra iti khyāto devyā manyupramārjakaḥ

12,274.060d@028_0081 so 'sṛjad romakūpebhyo raumyān nāma gaṇeśvarān

12,274.060d@028_0082 rudrānugā gaṇā raudrā rudravīryaparākramāḥ

12,274.060d@028_0083 te nipetus tatas tūrṇaṃ dakṣayajñavihiṃsayā

12,274.060d@028_0084 bhīmarūpā mahākāyāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ

12,274.060d@028_0085 tataḥ kilakilāśabdair ākāśaṃ pūrayann iva

12,274.060d@028_0086 tena śabdena mahatā trastās tatra divaukasaḥ

12,274.060d@028_0087 parvatāś ca vyaśīryanta cakampe ca vasuṃdharā

12,274.060d@028_0088 mārutāś caiva ghūrṇante cukṣubhe varuṇālayaḥ

12,274.060d@028_0089 agnayo naiva dīpyante naiva dīpyati bhāskaraḥ

12,274.060d@028_0090 grahā naiva prakāśante nakṣatrāṇi na candramāḥ

12,274.060d@028_0091 ṛṣayo na prakāśante na devā na ca mānuṣāḥ

12,274.060d@028_0092 evaṃ tu timirībhūte nirdahanty avamānitāḥ

12,274.060d@028_0093 praharanty apare ghorā yūpān utpāṭayanti ca

12,274.060d@028_0094 pramardanti tathā cānye vimardanti tathā pare

12,274.060d@028_0095 ādhāvanti pradhāvanti vāyuvegā manojavāḥ

12,274.060d@028_0096 cūrṇyante yajñapātrāṇi divyāny ābharaṇāni ca

12,274.060d@028_0097 viśīryamāṇā dṛśyante tārā iva nabhastalāt

12,274.060d@028_0098 divyānnapānabhakṣyāṇāṃ rāśayaḥ parvatopamāḥ

12,274.060d@028_0099 kṣīranadyo 'tha dṛśyante ghṛtapāyasakardamāḥ

12,274.060d@028_0100 dadhimaṇḍodakā divyāḥ khaṇḍaśarkaravālukāḥ

12,274.060d@028_0101 ṣaḍrasā nivahanty etā guḍakulyā manoramāḥ

12,274.060d@028_0102 uccāvacāni māṃsāni bhakṣyāṇi vividhāni ca

12,274.060d@028_0103 pānakāni ca divyāni lehyacoṣyāṇi yāni ca

12,274.060d@028_0104 bhuñjate vividhair vaktrair vilumpanty ākṣipanti ca

12,274.060d@028_0105 rudrakopān mahākāyāḥ kālāgnisadṛśopamāḥ

12,274.060d@028_0106 kṣobhayan surasainyāni bhīṣayantaḥ samantataḥ

12,274.060d@028_0107 krīḍanti vikṛtākāraiś cikṣipuḥ surayoṣitaḥ

12,274.060d@028_0108 rudrakrodhāt prayatnena sarvadevaiḥ surakṣitam

12,274.060d@028_0109 taṃ yajñam adahac chīghraṃ bhadrakālī samantataḥ

12,274.060d@028_0110 cakāra bhairavaṃ nādaṃ sarvabhūtabhayaṃkaram

12,274.060d@028_0111 chittvā śiro vai yajñasya nanāda ca mumoda ca

12,274.060d@028_0112 tato brahmādayo devā dakṣaś caiva prajāpatiḥ

12,274.060d@028_0113 vīrabhadra uvāca

12,274.060d@028_0113 ūcuḥ prāñjalayaḥ sarve kathyatāṃ ko bhavān iti

12,274.060d@028_0114 nāhaṃ rudro na vā devī naiva bhoktum ihāgataḥ

12,274.060d@028_0115 devyā manyukṛtaṃ matvā kruddhaḥ sarvātmakaḥ prabhuḥ

12,274.060d@028_0116 draṣṭuṃ vā naiva viprendrān naiva kautūhalena ca

12,274.060d@028_0117 tava yajñavināśārthaṃ saṃprāptaṃ viddhi mām iha

12,274.060d@028_0118 vīrabhadra iti khyāto rudrakopād viniḥsṛtaḥ

12,274.060d@028_0119 bhadrakālīti vijñeyā devyāḥ kopād viniḥsṛtā

12,274.060d@028_0120 preṣitau devadevena yajñāntikam ihāgatau

12,274.060d@028_0121 śaraṇaṃ gaccha viprendra devadevam umāpatim

12,274.060d@028_0122 vaiśaṃpāyana uvāca

12,274.060d@028_0122 varaṃ krodho 'pi devasya varadānaṃ na cānyataḥ

12,274.060d@028_0123 vīrabhadravacaḥ śrutvā dakṣo dharmabhṛtāṃ varaḥ

12,274.060d@028_0124 toṣayām āsa stotreṇa praṇipatya maheśvaram

12,274.060d@028_0125 prapadye devam īśānaṃ śāśvataṃ dhruvam avyayam

12,274.060d@028_0126 mahādevaṃ mahātmānaṃ viśvasya jagataḥ patim

12,274.060d@028_0127 dakṣaprajāpater yajñe dravyais tu susamāhitaiḥ

12,274.060d@028_0128 āhūtā devatāḥ sarvā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ

12,274.060d@028_0129 devo nāhūyate tatra viśvakarmā maheśvaraḥ

12,274.060d@028_0130 tatra kruddhā mahādevī gaṇāṃs tatra vyasarjayat

12,274.060d@028_0131 pradīpte yajñavāṭe tu vidruteṣu dvijātiṣu

12,274.060d@028_0132 tārāgaṇam anuprāpte raudre dīpte mahātmani

12,274.060d@028_0133 śūlanirbhinnahṛdayaiḥ kūjadbhiḥ paricārakaiḥ

12,274.060d@028_0134 nikhātotpāṭitair yūpair apaviddhair itas tataḥ

12,274.060d@028_0135 utpatadbhiḥ patadbhiś ca gṛdhrair āmiṣagṛddhibhiḥ

12,274.060d@028_0136 pakṣavātavinirdhūtaiḥ śivāśatanināditaiḥ

12,274.060d@028_0137 yakṣagandharvasaṃghaiś ca piśācoragarākṣasaiḥ

12,274.060d@028_0138 prāṇāpānau saṃnirudhya vaktrasthānena yatnataḥ

12,274.060d@028_0139 vicārya sarvato dṛṣṭiṃ bahudṛṣṭir amitrajit

12,274.060d@028_0140 sahasā devadeveśo agnikuṇḍāt samutthitaḥ

12,274.060d@028_0141 bibhrat sūryasahasrasya tejaḥ saṃvartakopamaḥ

12,274.060d@028_0142 smitaṃ kṛtvābravīd vākyaṃ brūhi kiṃ karavāṇi te

12,274.060d@028_0143 śrāvite ca makhādhyāye devānāṃ guruṇā tataḥ

12,274.060d@028_0144 tam uvācāñjaliṃ kṛtvā dakṣo devaṃ prajāpatiḥ

12,274.060d@028_0145 bhītaśaṅkitavitrastaḥ sabāṣpavadanekṣaṇaḥ

12,274.060d@028_0146 yadi prasanno bhagavān yadi cāhaṃ tava priyaḥ

12,274.060d@028_0147 yadi vāham anugrāhyo yadi deyo varo mama

12,274.060d@028_0148 yad dagdhaṃ bhakṣitaṃ pītam aśitaṃ yac ca nāśitam

12,274.060d@028_0149 cūrṇīkṛtāpaviddhaṃ ca yajñasaṃbhāram īhitam

12,274.060d@028_0150 dīrghakālena mahatā prayatnena ca saṃcitam

12,274.060d@028_0151 tan na mithyā bhaven mahyaṃ varam etam ahaṃ vṛṇe

12,274.060d@028_0152 tathāstv ity āha bhagavān bhaganetraharo haraḥ

12,274.060d@028_0153 dharmādhyakṣo virūpākṣas tryakṣo devaḥ prajāpatiḥ

12,274.060d@028_0154 jānubhyām avanīṃ gatvā dakṣo labdhvā bhavād varam

12,274.060d@028_0155 yudhiṣṭhira uvāca

12,274.060d@028_0155 nāmnām aṣṭasahasreṇa stutavān vṛṣabhadhvajam

12,274.060d@028_0156 yair nāmadheyaiḥ stutavān dakṣo devaḥ prajāpatiḥ

12,274.060d@028_0157 bhīṣma uvāca

12,274.060d@028_0157 vaktum arhasi me tāta śrotuṃ śraddhā mamānagha

12,274.060d@028_0158 śrūyatāṃ devadevasya nāmāny adbhutakarmaṇaḥ

12,274.060d@028_0159 gūḍhavratasya guhyāni prakāśāni ca bhārata

12,274.060d@028_0159 dakṣa uvāca

12,274.060d@028_0160 namas te devadeveśa devāribalasūdana

12,274.060d@028_0161 devendrabalaviṣṭambha devadānavapūjita

12,274.060d@028_0162 sahasrākṣa virūpākṣa tryakṣa yakṣādhipa priya

12,274.060d@028_0163 sarvataḥpāṇipādānta sarvatokṣiśiromukha

12,274.060d@028_0164 sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhasi

12,274.060d@028_0165 śaṅkukarṇa mahākarṇa kumbhakarṇārṇavālaya

12,274.060d@028_0166 gajendrakarṇa gokarṇa pāṇikarṇa namo 'stu te

12,274.060d@028_0167 śatodara śatāvarta śatajihva śatānana

12,274.060d@028_0168 gāyanti tvāṃ gāyatriṇo arcayanty arkam arkiṇaḥ

12,274.060d@028_0169 brahmāṇaṃ tvāṃ śatakratum ūrdhvaṃ kham iva menire

12,274.060d@028_0170 mūrtau hi te mahāmūrte samudrāmbarasaṃnibha

12,274.060d@028_0171 sarvā vai devatā hy asmin gāvo goṣṭha ivāsate

12,274.060d@028_0172 bhavaccharīre paśyāmi somam agniṃ jaleśvaram

12,274.060d@028_0173 ādityam atha vai viṣṇuṃ brahmāṇaṃ ca bṛhaspatim

12,274.060d@028_0174 bhagavān kāraṇaṃ kāryaṃ kriyā karaṇam eva ca

12,274.060d@028_0175 asataś ca sataś caiva tathaiva prabhavāpyayau

12,274.060d@028_0176 namo bhavāya śarvāya rudrāya varadāya ca

12,274.060d@028_0177 paśūnāṃ pataye caiva namo 'stv andhakaghātine

12,274.060d@028_0178 trijaṭāya triśīrṣāya triśūlavarapāṇine

12,274.060d@028_0179 tryambakāya trinetrāya tripuraghnāya vai namaḥ

12,274.060d@028_0180 namaś caṇḍāya muṇḍāya aṇḍāyāṇḍadharāya ca

12,274.060d@028_0181 daṇḍine samakarṇāya daṇḍimuṇḍāya vai namaḥ

12,274.060d@028_0182 namordhvadaṃṣṭrakeśāya śuklāyāvatatāya ca

12,274.060d@028_0183 vilohitāya dhūmrāya nīlagrīvāya vai namaḥ

12,274.060d@028_0184 namo 'stv apratirūpāya virūpāya śivāya ca

12,274.060d@028_0185 sūryāya sūryamālāya sūryadhvajapatākine

12,274.060d@028_0186 namaḥ pramathanāthāya vṛṣaskandhāya dhanvine

12,274.060d@028_0187 śatruṃdamāya daṇḍāya parṇacīrapaṭāya ca

12,274.060d@028_0188 namo hiraṇyagarbhāya hiraṇyakavacāya ca

12,274.060d@028_0189 hiraṇyakṛtacūḍāya hiraṇyapataye namaḥ

12,274.060d@028_0190 namaḥ stutāya stutyāya stūyamānāya vai namaḥ

12,274.060d@028_0191 sarvāya sarvabhakṣāya sarvabhūtāntarātmane

12,274.060d@028_0192 namo hotre 'tha mantrāya śukladhvajapatākine

12,274.060d@028_0193 namo nābhāya nābhyāya namaḥ kaṭakaṭāya ca

12,274.060d@028_0194 namo 'stu kṛśanāsāya kṛśāṅgāya kṛśāya ca

12,274.060d@028_0195 saṃhṛṣṭāya vihṛṣṭāya namaḥ kilakilāya ca

12,274.060d@028_0196 namo 'stu śayamānāya śayitāyotthitāya ca

12,274.060d@028_0197 sthitāya dhāvamānāya muṇḍāya jaṭilāya ca

12,274.060d@028_0198 namo nartanaśīlāya mukhavāditravādine

12,274.060d@028_0199 nādyopahāralubdhāya gītavāditraśāline

12,274.060d@028_0200 namo jyeṣṭhāya śreṣṭhāya balapramathanāya ca

12,274.060d@028_0201 kālanāthāya kalyāya kṣayāyopakṣayāya ca

12,274.060d@028_0202 bhīmadundubhihāsāya bhīmavratadharāya ca

12,274.060d@028_0203 ugrāya ca namo nityaṃ namo 'stu daśabāhave

12,274.060d@028_0204 namaḥ kapālahastāya citibhasmapriyāya ca

12,274.060d@028_0205 vibhīṣaṇāya bhīṣmāya bhīmavratadharāya ca

12,274.060d@028_0206 namo vikṛtavaktrāya khaḍgajihvāya daṃṣṭriṇe

12,274.060d@028_0207 pakvāmamāṃsalubdhāya tumbīvīṇāpriyāya ca

12,274.060d@028_0208 namo vṛṣāya vṛṣyāya govṛṣāya vṛṣāya ca

12,274.060d@028_0209 kaṭaṃkaṭāya caṇḍāya namaḥ pacapacāya ca

12,274.060d@028_0210 namaḥ sarvavariṣṭhāya varāya varadāya ca

12,274.060d@028_0211 varamālyagandhavastrāya varātivarade namaḥ

12,274.060d@028_0212 namo raktaviraktāya bhāvanāyākṣamāline

12,274.060d@028_0213 saṃbhinnāya vibhinnāya chāyāyātapanāya ca

12,274.060d@028_0214 aghoraghorarūpāya ghoraghoratarāya ca

12,274.060d@028_0215 namaḥ śivāya śāntāya namaḥ śāntatamāya ca

12,274.060d@028_0216 ekapād bahunetrāya ekaśīrṣa namo namaḥ

12,274.060d@028_0217 namaḥ kṣudrāya lubdhāya saṃvibhāgapriyāya ca

12,274.060d@028_0218 pañcālāya sitāṅgāya namaḥ śamaśamāya ca

12,274.060d@028_0219 namaś caṇḍikaghaṇṭāya ghaṇṭāyāghaṇṭaghaṇṭine

12,274.060d@028_0220 sahasraśataghaṇṭāya ghaṇṭāmālāpriyāya ca

12,274.060d@028_0221 prāṇaghaṇṭāya gandhāya namaḥ kalakalāya ca

12,274.060d@028_0222 hūṃhūṃhūṃkārapārāya hūṃhūṃkārapriyāya ca

12,274.060d@028_0223 namaḥ śamaśame nityaṃ girivṛkṣālayāya ca

12,274.060d@028_0224 garbhamāṃsaśṛgālāya tārakāya tarāya ca

12,274.060d@028_0225 namo yajñāya yajine hutāya prahutāya ca

12,274.060d@028_0226 yajñavāhāya dāntāya tapyāyātapanāya ca

12,274.060d@028_0227 namas taṭāya taṭyāya taṭānāṃ pataye namaḥ

12,274.060d@028_0228 annadāyānnapataye namas tv annabhuje tathā

12,274.060d@028_0229 namaḥ sahasraśīrṣāya sahasracaraṇāya ca

12,274.060d@028_0230 sahasrodyataśūlāya sahasranayanāya ca

12,274.060d@028_0231 namo bālārkavarṇāya bālarūpadharāya ca

12,274.060d@028_0232 bālānucaragoptrāya bālakrīḍanakāya ca

12,274.060d@028_0233 namo vṛddhāya lubdhāya kṣubdhāya kṣobhaṇāya ca

12,274.060d@028_0234 taraṅgāṅkitakeśāya muñjakeśāya vai namaḥ

12,274.060d@028_0235 namaḥ ṣaṭkarṇatuṣṭāya trikarmaniratāya ca

12,274.060d@028_0236 varṇāśramāṇāṃ vidhivat pṛthakkarmanivartine

12,274.060d@028_0237 namo ghuṣyāya ghoṣāya namaḥ kalakalāya ca

12,274.060d@028_0238 śvetapiṅgalanetrāya kṛṣṇaraktekṣaṇāya ca

12,274.060d@028_0239 prāṇabhagnāya daṇḍāya sphoṭanāya kṛśāya ca

12,274.060d@028_0240 dharmārthakāmamokṣāṇāṃ kathyāya kathanāya ca

12,274.060d@028_0241 sāṃkhyāya sāṃkhyamukhyāya sāṃkhyayogapravartine

12,274.060d@028_0242 namo rathyavirathyāya catuṣpatharathāya ca

12,274.060d@028_0243 kṛṣṇājinottarīyāya vyālayajñopavītine

12,274.060d@028_0244 īśāna vajrasaṃghāta harikeśa namo 'stu te

12,274.060d@028_0245 tryambakāmbikanāthāya vyaktāvyakta namo 'stu te

12,274.060d@028_0246 kāma kāmada kāmaghna tṛptātṛptavicāriṇe

12,274.060d@028_0247 sarva sarvada sarvaghna saṃdhyārāga namo 'stu te

12,274.060d@028_0248 mahābala mahābāho mahāsattva mahādyute

12,274.060d@028_0249 mahāmeghacayaprakhya mahākāla namo 'stu te

12,274.060d@028_0250 sthūlajīrṇāṅgajaṭile valkalājinadhāriṇe

12,274.060d@028_0251 dīptasūryāgnijaṭile valkalājinavāsase

12,274.060d@028_0252 sahasrasūryapratima taponitya namo 'stu te

12,274.060d@028_0253 unmādana śatāvarta gaṅgātoyārdramūrdhaja

12,274.060d@028_0254 candrāvarta yugāvarta meghāvarta namo 'stu te

12,274.060d@028_0255 tvam annam annabhoktā ca annado 'nnabhug eva

12,274.060d@028_0256 annasraṣṭā ca paktā ca pakvabhuk pavano 'nalaḥ

12,274.060d@028_0257 jarāyujāṇḍajāś caiva svedajāś ca tathodbhijāḥ

12,274.060d@028_0258 tvam eva devadeveśa bhūtagrāmaś caturvidhaḥ

12,274.060d@028_0259 carācarasya sraṣṭā tvaṃ pratihartā tathaiva ca

12,274.060d@028_0260 tvām āhur brahmaviduṣo brahma brahmavidāṃ vara

12,274.060d@028_0261 manasaḥ paramā yoniḥ khaṃ vāyur jyotiṣāṃ nidhiḥ

12,274.060d@028_0262 ṛksāmāni tathoṃkāram āhus tvāṃ brahmavādinaḥ

12,274.060d@028_0263 hāyihāyi huvāhāyi hāvuhāyi tathāsakṛt

12,274.060d@028_0264 gāyanti tvāṃ suraśreṣṭha sāmagā brahmavādinaḥ

12,274.060d@028_0265 yajurmayo ṛṅmayaś ca tvām āhutimayas tathā

12,274.060d@028_0266 paṭhyase stutibhis tvaṃ hi vedopaniṣadāṃ gaṇaiḥ

12,274.060d@028_0267 brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyāḥ śūdrā varṇāvarāś ca ye

12,274.060d@028_0268 tvam eva meghasaṃghāś ca vidyutstanitagarjitaḥ

12,274.060d@028_0269 saṃvatsaras tvam ṛtavo māso māsārdham eva ca

12,274.060d@028_0270 yugā nimeṣāḥ kāṣṭhās tvaṃ nakṣatrāṇi grahāḥ kalāḥ

12,274.060d@028_0271 vṛkṣāṇāṃ kakudo 'si tvaṃ girīṇāṃ śikharāṇi ca

12,274.060d@028_0272 vyāghro mṛgāṇāṃ patatāṃ tārkṣyo 'nantaś ca bhoginām

12,274.060d@028_0273 kṣīrodo hy udadhīnāṃ ca yantrāṇāṃ dhanur eva ca

12,274.060d@028_0274 vajraḥ praharaṇānāṃ ca vratānāṃ satyam eva ca

12,274.060d@028_0275 tvam eva dveṣa icchā ca rāgo mohaḥ kṣamākṣame

12,274.060d@028_0276 vyavasāyo dhṛtir lobhaḥ kāmakrodhau jayājayau

12,274.060d@028_0277 tvaṃ gadī tvaṃ śarī cāpī khaṭvāṅgī jharjharī tathā

12,274.060d@028_0278 chettā bhettā prahartā tvaṃ netā mantā pitā mataḥ

12,274.060d@028_0279 daśalakṣaṇasaṃyukto dharmo 'rthaḥ kāma eva ca

12,274.060d@028_0280 gaṅgā samudrāḥ saritaḥ palvalāni sarāṃsi ca

12,274.060d@028_0281 latā vallyas tṛṇauṣadhyaḥ paśavo mṛgapakṣiṇaḥ

12,274.060d@028_0282 dravyakarmaguṇārambhaḥ kālapuṣpaphalapradaḥ

12,274.060d@028_0283 ādiś cāntaś ca devānāṃ gāyatry oṃkāra eva ca

12,274.060d@028_0284 harito lohito nīlaḥ kṛṣṇo raktas tathāruṇaḥ

12,274.060d@028_0285 kadruś ca kapilaś caiva kapoto mecakas tathā

12,274.060d@028_0286 avarṇaś ca suvarṇaś ca varṇakāro hy anaupamaḥ

12,274.060d@028_0287 suvarṇanāmā ca tathā suvarṇapriya eva ca

12,274.060d@028_0288 tvam indraś ca yamaś caiva varuṇo dhanado 'nalaḥ

12,274.060d@028_0289 upaplavaś citrabhānuḥ svarbhānur bhānur eva ca

12,274.060d@028_0290 hotraṃ hotā ca homyaṃ ca hutaṃ caiva tathā prabhuḥ

12,274.060d@028_0291 trisauparṇaṃ tathā brahma yajuṣāṃ śatarudriyam

12,274.060d@028_0292 pavitraṃ ca pavitrāṇāṃ maṅgalānāṃ ca maṅgalam

12,274.060d@028_0293 giriko hiṇḍuko vṛkṣo jīvaḥ pudgala eva ca

12,274.060d@028_0294 prāṇaḥ sattvaṃ rajaś caiva tamaś cāpramadas tathā

12,274.060d@028_0295 prāṇo 'pānaḥ samānaś ca udāno vyāna eva ca

12,274.060d@028_0296 unmeṣaś ca nimeṣaś ca kṣutaṃ jṛmbhitam eva ca

12,274.060d@028_0297 lohitāntargatā dṛṣṭir mahāvaktro mahodaraḥ

12,274.060d@028_0298 śuciromā hariśmaśrur ūrdhvakeśaś calācalaḥ

12,274.060d@028_0299 gītavāditratattvajño gītavādanakapriyaḥ

12,274.060d@028_0300 matsyo jalacaro jālyo 'kalaḥ kelikalaḥ kaliḥ

12,274.060d@028_0301 akālaś cātikālaś ca duṣkālaḥ kāla eva ca

12,274.060d@028_0302 mṛtyuḥ kṣuraś ca kṛtyaś ca pakṣo 'pakṣakṣayaṃkaraḥ

12,274.060d@028_0303 meghakālo mahādaṃṣṭraḥ saṃvartakabalāhakaḥ

12,274.060d@028_0304 ghaṇṭo 'ghaṇṭo ghaṭī ghaṇṭī carucelī milīmilī

12,274.060d@028_0305 brahmakāyikam agnīnāṃ daṇḍī muṇḍas tridaṇḍadhṛk

12,274.060d@028_0306 caturyugaś caturvedaś cāturhotrapravartakaḥ

12,274.060d@028_0307 cāturāśramyanetā ca cāturvarṇyakaraś ca yaḥ

12,274.060d@028_0308 sadā cākṣapriyo dhūrto gaṇādhyakṣo gaṇādhipaḥ

12,274.060d@028_0309 raktamālyāmbaradharo giriśo girikapriyaḥ

12,274.060d@028_0310 śilpikaḥ śilpināṃ śreṣṭhaḥ sarvaśilpapravartakaḥ

12,274.060d@028_0311 bhaganetrāṅkuśaś caṇḍaḥ pūṣṇo dantavināśanaḥ

12,274.060d@028_0312 svāhā svadhā vaṣaṭkāro namaskāro namo namaḥ

12,274.060d@028_0313 gūḍhavrato guhyatapās tārakas tārakāmayaḥ

12,274.060d@028_0314 dhātā vidhātā saṃdhātā vidhātā dhāraṇo 'dharaḥ

12,274.060d@028_0315 brahmā tapaś ca satyaṃ ca brahmacaryam athārjavam

12,274.060d@028_0316 bhūtātmā bhūtakṛd bhūto bhūtabhavyabhavodbhavaḥ

12,274.060d@028_0317 bhūr bhuvaḥ svaritaś caiva dhruvo dānto maheśvaraḥ

12,274.060d@028_0318 dīkṣito 'dīkṣitaḥ kṣānto durdānto 'dāntanāśanaḥ

12,274.060d@028_0319 candrāvarto yugāvartaḥ saṃvartaḥ saṃpravartakaḥ

12,274.060d@028_0320 kāmo bindur aṇuḥ sthūlaḥ karṇikārasrajapriyaḥ

12,274.060d@028_0321 nandīmukho bhīmamukhaḥ sumukho durmukho 'mukhaḥ

12,274.060d@028_0322 caturmukho bahumukho raṇeṣv agnimukhas tathā

12,274.060d@028_0323 hiraṇyagarbhaḥ śakunir mahoragapatir virāṭ

12,274.060d@028_0324 adharmahā mahāpārśvo daṇḍadhāro raṇapriyaḥ

12,274.060d@028_0325 gonardo gopratāraś ca govṛṣeśvaravāhanaḥ

12,274.060d@028_0326 trailokyagoptā govindo gomārgo 'mārga eva ca

12,274.060d@028_0327 śreṣṭhaḥ sthiraś ca sthāṇuś ca niṣkampaḥ kampa eva ca

12,274.060d@028_0328 durvāraṇo durviṣaho duḥsaho duratikramaḥ

12,274.060d@028_0329 durdharṣo duṣprakampaś ca durviṣo durjayo jayaḥ

12,274.060d@028_0330 śaśaḥ śaśāṅkaḥ śamanaḥ śītoṣṇakṣujjarādhidhṛk

12,274.060d@028_0331 ādhayo vyādhayaś caiva vyādhihā vyādhir eva ca

12,274.060d@028_0332 mama yajñamṛgavyādho vyādhīnām āgamo gamaḥ

12,274.060d@028_0333 śikhaṇḍī puṇḍarīkākṣaḥ puṇḍarīkavanālayaḥ

12,274.060d@028_0334 daṇḍadhāras tryambakaś ca ugradaṇḍo 'ṇḍanāśanaḥ

12,274.060d@028_0335 viṣāgnipāḥ suraśreṣṭhaḥ somapās tvaṃ marutpatiḥ

12,274.060d@028_0336 amṛtapās tvaṃ jagannātha devadeva gaṇeśvaraḥ

12,274.060d@028_0337 viṣāgnipā mṛtyupāś ca kṣīrapāḥ somapās tathā

12,274.060d@028_0338 madhuścyutānām agrapās tvam eva tuṣitājyapāḥ

12,274.060d@028_0339 hiraṇyaretāḥ puruṣas tvam eva

12,274.060d@028_0340 tvaṃ strī pumāṃs tvaṃ ca napuṃsakaṃ ca

12,274.060d@028_0341 bālo yuvā sthaviro jīrṇadaṃṣṭro

12,274.060d@028_0342 nāgendraśatrur viśvakartā vareṇyaḥ

12,274.060d@028_0343 tvaṃ viśvabāhus tejasvī viśvatomukhaś

12,274.060d@028_0344 candrādityau hṛdayaṃ ca pitāmahaḥ

12,274.060d@028_0345 sarasvatī vāgbalam uttamo 'nilaḥ

12,274.060d@028_0346 ahorātro nimeṣonmeṣakartā

12,274.060d@028_0347 na brahmā na ca govindaḥ paurāṇā ṛṣayo na te

12,274.060d@028_0348 māhātmyaṃ vedituṃ śaktā yāthātathyena te śiva

12,274.060d@028_0349 yā mūrtayaḥ susūkṣmās te na mahyaṃ yānti darśanam

12,274.060d@028_0350 trāhi māṃ satataṃ rakṣa pitā putram ivaurasam

12,274.060d@028_0351 rakṣa māṃ rakṣaṇīyo 'haṃ tavānagha namo 'stu te

12,274.060d@028_0352 bhaktānukampī bhagavān bhaktaś cāhaṃ sadā tvayi

12,274.060d@028_0353 yaḥ sahasrāṇy anekāni puṃsām āvṛtya durdṛśaḥ

12,274.060d@028_0354 tiṣṭhaty ekaḥ samudrānte sa me goptās tu nityaśaḥ

12,274.060d@028_0355 yaṃ vinidrā jitaśvāsāḥ sattvasthāḥ samadarśinaḥ

12,274.060d@028_0356 jyotiḥ paśyanti yuñjānās tasmai yogātmane namaḥ

12,274.060d@028_0357 jaṭile daṇḍine nityaṃ lambodaraśarīriṇe

12,274.060d@028_0358 kamaṇḍaluniṣaṅgāya tasmai rudrātmane namaḥ

12,274.060d@028_0359 yasya keśeṣu jīmūtā nadyaḥ sarvāṅgasaṃdhiṣu

12,274.060d@028_0360 kukṣau samudrāś catvāras tasmai toyātmane namaḥ

12,274.060d@028_0361 saṃbhakṣya sarvabhūtāni yugānte paryupasthite

12,274.060d@028_0362 yaḥ śete jalamadhyasthas taṃ prapadye 'mbuśāyinam

12,274.060d@028_0363 praviśya vadanaṃ rāhor yaḥ somaṃ pibate niśi

12,274.060d@028_0364 grasaty arkaṃ ca svarbhānur bhūtvā māṃ so 'bhirakṣatu

12,274.060d@028_0365 ye cānupatitā garbhā yathābhāgānupāsate

12,274.060d@028_0366 namas tebhyaḥ svadhā svāhā prāpnuvantu mudantu te

12,274.060d@028_0367 ye 'ṅguṣṭhamātrāḥ puruṣā dehasthāḥ sarvadehinām

12,274.060d@028_0368 rakṣantu te hi māṃ nityaṃ nityaṃ cāpyāyayantu ca

12,274.060d@028_0369 ye na rodanti dehasthā dehino rodayanti ca

12,274.060d@028_0370 harṣayanti na hṛṣyanti namas tebhyo 'stu nityaśaḥ

12,274.060d@028_0371 ye nadīṣu samudreṣu parvateṣu guhāsu ca

12,274.060d@028_0372 vṛkṣamūleṣu goṣṭheṣu kāntāragahaneṣu ca

12,274.060d@028_0373 catuṣpatheṣu rathyāsu catvareṣu taṭeṣu ca

12,274.060d@028_0374 hastyaśvarathaśālāsu jīrṇodyānālayeṣu ca

12,274.060d@028_0375 ye ca pañcasu bhūteṣu diśāsu vidiśāsu ca

12,274.060d@028_0376 candrārkayor madhyagatā ye ca candrārkaraśmiṣu

12,274.060d@028_0377 rasātalagatā ye ca ye ca tasmai paraṃ gatāḥ

12,274.060d@028_0378 namas tebhyo namas tebhyo namas tebhyo 'stu nityaśaḥ

12,274.060d@028_0379 yeṣāṃ na vidyate saṃkhyā pramāṇaṃ rūpam eva ca

12,274.060d@028_0380 asaṃkhyeyaguṇā rudrā namas tebhyo 'stu nityaśaḥ

12,274.060d@028_0381 sarvabhūtakaro yasmāt sarvabhūtapatir haraḥ

12,274.060d@028_0382 sarvabhūtāntarātmā ca tena tvaṃ na nimantritaḥ

12,274.060d@028_0383 tvam eva hījyase yasmād yajñair vividhadakṣiṇaiḥ

12,274.060d@028_0384 tvam eva kartā sarvasya tena tvaṃ na nimantritaḥ

12,274.060d@028_0385 atha vā māyayā deva sūkṣmayā tava mohitaḥ

12,274.060d@028_0386 etasmāt kāraṇād vāpi tena tvaṃ na nimantritaḥ

12,274.060d@028_0387 prasīda mama bhadraṃ te tava bhāvagatasya me

12,274.060d@028_0388 tvayi me hṛdayaṃ deva tvayi buddhir manas tvayi

12,274.060d@028_0389 stutvaivaṃ sa mahādevaṃ virarāma prajāpatiḥ

12,274.060d@028_0390 bhagavān api suprītaḥ punar dakṣam abhāṣata

12,274.060d@028_0391 parituṣṭo 'smi te dakṣa stavenānena suvrata

12,274.060d@028_0392 bahunātra kim uktena matsamīpe bhaviṣyasi

12,274.060d@028_0393 aśvamedhasahasrasya vājapeyaśatasya ca

12,274.060d@028_0394 prajāpate matprasādāt phalabhāgī bhaviṣyasi

12,274.060d@028_0395 athainam abravīd vākyaṃ trailokyādhipatir bhavaḥ

12,274.060d@028_0396 āśvāsanakaraṃ vākyaṃ vākyavid vākyasaṃmitam

12,274.060d@028_0397 dakṣa dakṣa na kartavyo manyur vighnam imaṃ prati

12,274.060d@028_0398 ahaṃ yajñaharas tubhyaṃ dṛṣṭam etat purātanam

12,274.060d@028_0399 bhūyaś ca te varaṃ dadmi taṃ tvaṃ gṛhṇīṣva suvrata

12,274.060d@028_0400 prasannavadano bhūtvā tad ihaikamanāḥ śṛṇu

12,274.060d@028_0401 vedāt ṣaḍaṅgād uddhṛtya sāṃkhyayogāc ca yuktitaḥ

12,274.060d@028_0402 tapaḥ sutaptaṃ vipulaṃ duścaraṃ devadānavaiḥ

12,274.060d@028_0403 apūrvaṃ sarvatobhadraṃ viśvatomukham avyayam

12,274.060d@028_0404 abdair daśāhasaṃyuktaṃ gūḍham aprājñaninditam

12,274.060d@028_0405 varṇāśramakṛtair dharmair viparītaṃ kva cit samam

12,274.060d@028_0406 gatāntair adhyavasitam atyāśramam idaṃ vratam

12,274.060d@028_0407 mayā pāśupataṃ dakṣa yogam utpāditaṃ purā

12,274.060d@028_0408 tasya cīrṇasya tat samyak phalaṃ bhavati puṣkalam

12,274.060d@028_0409 tac cāstu te mahābhāga tyajyatāṃ mānaso jvaraḥ

12,274.060d@028_0410 evam uktvā mahādevaḥ sapatnīko vṛṣadhvajaḥ

12,274.060d@028_0411 adarśanam anuprāpto dakṣasyāmitavikramaḥ

12,274.060d@028_0412 dakṣaproktaṃ stavam imaṃ kīrtayed yaḥ śṛṇoti vā

12,274.060d@028_0413 nāśubhaṃ prāpnuyāt kiṃ cid dīrgham āyur avāpnuyāt

12,274.060d@028_0414 yathā sarveṣu deveṣu variṣṭho bhagavāñ śivaḥ

12,274.060d@028_0415 tathā stavo variṣṭho 'yaṃ stavānāṃ brahmasaṃmitaḥ

12,274.060d@028_0416 yaśorājyasukhaiśvaryakāmārthadhanakāṅkṣibhiḥ

12,274.060d@028_0417 śrotavyo bhaktim āsthāya vidyākāmaiś ca yatnataḥ

12,274.060d@028_0418 vyādhito duḥkhito dīnaś coragrasto bhayārditaḥ

12,274.060d@028_0419 rājakāryābhiyukto vā mucyate mahato bhayāt

12,274.060d@028_0420 anenaiva tu dehena gaṇānāṃ samatāṃ vrajet

12,274.060d@028_0421 tejasā yaśasā caiva yukto bhavati nirmalaḥ

12,274.060d@028_0422 na rākṣasāḥ piśācā vā na bhūtā na vināyakāḥ

12,274.060d@028_0423 vighnaṃ kuryur gṛhe tasya yatrāyaṃ paṭhyate stavaḥ

12,274.060d@028_0424 śṛṇuyāc caiva yā nārī tadbhaktā brahmacāriṇī

12,274.060d@028_0425 pitṛpakṣe mātṛpakṣe pūjyā bhavati devavat

12,274.060d@028_0426 śṛṇuyād yaḥ stavaṃ kṛtsnaṃ kīrtayed vā samāhitaḥ

12,274.060d@028_0427 tasya sarvāṇi karmāṇi siddhiṃ gacchanty abhīkṣṇaśaḥ

12,274.060d@028_0428 manasā cintitaṃ yac ca yac ca vācānukīrtitam

12,274.060d@028_0429 sarvaṃ saṃpadyate tasya stavasyāsyānukīrtanāt

12,274.060d@028_0430 devasya ca saguhasya devyā nandīśvarasya ca

12,274.060d@028_0431 baliṃ suvihitaṃ kṛtvā damena niyamena ca

12,274.060d@028_0432 tatas tu yukto gṛhṇīyān nāmāny āśu yathākramam

12,274.060d@028_0433 īpsitāṃl labhate so 'rthān kāmān bhogāṃś ca mānavaḥ

12,274.060d@028_0434 mṛtaś ca svargam āpnoti tiryakṣu ca na jāyate

12,274.060d@028_0435 ity āha bhagavān vyāsaḥ parāśarasutaḥ prabhuḥ

12,274.060d*0737_01 katheyaṃ kathitā puṇyā dharmyā dharmabhṛtāṃ vara

12,274.060d*0737_02 kim anyat kathayāmīha tad bhavān vaktum arhati

12,275.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,275.001a śokād duḥkhāc ca mṛtyoś ca trasyanti prāṇinaḥ sadā

12,275.001c ubhayaṃ me yathā na syāt tan me brūhi pitāmaha

12,275.002 bhīṣma uvāca

12,275.002a atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,275.002c nāradasya ca saṃvādaṃ samaṅgasya ca bhārata

12,275.003 nārada uvāca

12,275.003a uraseva praṇamase bāhubhyāṃ tarasīva ca

12,275.003c saṃprahṛṣṭamanā nityaṃ viśoka iva lakṣyase

12,275.004a udvegaṃ neha te kiṃ cit susūkṣmam api lakṣaye

12,275.004c nityatṛpta iva svastho bālavac ca viceṣṭase

12,275.005 samaṅga uvāca

12,275.005a bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ sattveṣu mānada

12,275.005c teṣāṃ tattvāni jānāmi tato na vimanā hy aham

12,275.006a upakramān ahaṃ veda punar eva phalodayān

12,275.006c loke phalāni citrāṇi tato na vimanā hy aham

12,275.007a agādhāś cāpratiṣṭhāś ca gatimantaś ca nārada

12,275.007c andhā jaḍāś ca jīvanti paśyāsmān api jīvataḥ

12,275.008a vihitenaiva jīvanti arogāṅgā divaukasaḥ

12,275.008c balavanto 'balāś caiva tadvad asmān sabhājaya

12,275.009a sahasriṇaś ca jīvanti jīvanti śatinas tathā

12,275.009c śākena cānye jīvanti paśyāsmān api jīvataḥ

12,275.010a yadā na śocemahi kiṃ nu na syād; dharmeṇa vā nārada karmaṇā vā

12,275.010c kṛtāntavaśyāni yadā sukhāni; duḥkhāni vā yan na vidharṣayanti

12,275.011a yasmai prajñāṃ kathayante manuṣyāḥ; prajñāmūlo hīndriyāṇāṃ prasādaḥ

12,275.011c muhyanti śocanti yadendriyāṇi; prajñālābho nāsti mūḍhendriyasya

12,275.012a mūḍhasya darpaḥ sa punar moha eva; mūḍhasya nāyaṃ na paro 'sti lokaḥ

12,275.012c na hy eva duḥkhāni sadā bhavanti; sukhasya vā nityaśo lābha eva

12,275.013a bhāvātmakaṃ saṃparivartamānaṃ; na mādṛśaḥ saṃjvaraṃ jātu kuryāt

12,275.013c iṣṭān bhogān nānurudhyet sukhaṃ vā; na cintayed duḥkham abhyāgataṃ vā

12,275.014a samāhito na spṛhayet pareṣāṃ; nānāgataṃ nābhinandeta lābham

12,275.014c na cāpi hṛṣyed vipule 'rthalābhe; tathārthanāśe ca na vai viṣīdet

12,275.015a na bāndhavā na ca vittaṃ na kaulī; na ca śrutaṃ na ca mantrā na vīryam

12,275.015c duḥkhāt trātuṃ sarva evotsahante; paratra śīle na tu yānti śāntim

12,275.016a nāsti buddhir ayuktasya nāyogād vidyate sukham

12,275.016c dhṛtiś ca duḥkhatyāgaś cāpy ubhayaṃ naḥ sukhodayam

12,275.017a priyaṃ hi harṣajananaṃ harṣa utsekavardhanaḥ

12,275.017c utseko narakāyaiva tasmāt taṃ saṃtyajāmy aham

12,275.018a etāñ śokabhayotsekān mohanān sukhaduḥkhayoḥ

12,275.018c paśyāmi sākṣival loke dehasyāsya viceṣṭanāt

12,275.019a arthakāmau parityajya viśoko vigatajvaraḥ

12,275.019c tṛṣṇāmohau tu saṃtyajya carāmi pṛthivīm imām

12,275.020a na mṛtyuto na cādharmān na lobhān na kutaś cana

12,275.020c pītāmṛtasyevātyantam iha cāmutra vā bhayam

12,275.021a etad brahman vijānāmi mahat kṛtvā tapo 'vyayam

12,275.021c tena nārada saṃprāpto na māṃ śokaḥ prabādhate

12,276.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,276.001a atattvajñasya śāstrāṇāṃ satataṃ saṃśayātmanaḥ

12,276.001c akṛtavyavasāyasya śreyo brūhi pitāmaha

12,276.002 bhīṣma uvāca

12,276.002a gurupūjā ca satataṃ vṛddhānāṃ paryupāsanam

12,276.002c śravaṇaṃ caiva vidyānāṃ kūṭasthaṃ śreya ucyate

12,276.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,276.003c gālavasya ca saṃvādaṃ devarṣer nāradasya ca

12,276.003d*0738_01 svāśramaṃ samanuprāptaṃ nāradaṃ devavarcasam

12,276.004a vītamohaklamaṃ vipraṃ jñānatṛptaṃ jitendriyam

12,276.004c śreyaskāmaṃ jitātmānaṃ nāradaṃ gālavo 'bravīt

12,276.005a yaiḥ kaiś cit saṃmato loke guṇais tu puruṣo nṛṣu

12,276.005c bhavaty anapagān sarvāṃs tān guṇāṃl lakṣayāmy aham

12,276.006a bhavān evaṃvidho 'smākaṃ saṃśayaṃ chettum arhati

12,276.006c amūḍhaś ciramūḍhānāṃ lokatattvam ajānatām

12,276.007a jñāne hy evaṃ pravṛttiḥ syāt kāryākārye vijānataḥ

12,276.007c yat kāryaṃ na vyavasyāmas tad bhavān vaktum arhati

12,276.008a bhagavann āśramāḥ sarve pṛthagācāradarśinaḥ

12,276.008c idaṃ śreya idaṃ śreya iti nānāpradhāvitāḥ

12,276.009a tāṃs tu viprasthitān dṛṣṭvā śāstraiḥ śāstrābhinandinaḥ

12,276.009c svaśāstraiḥ parituṣṭāṃś ca śreyo nopalabhāmahe

12,276.010a śāstraṃ yadi bhaved ekaṃ vyaktaṃ śreyo bhavet tadā

12,276.010c śāstraiś ca bahubhir bhūyaḥ śreyo guhyaṃ praveśitam

12,276.011a etasmāt kāraṇāc chreyaḥ kalilaṃ pratibhāti mām

12,276.011c bravītu bhagavāṃs tan me upasanno 'smy adhīhi bhoḥ

12,276.012 nārada uvāca

12,276.012a āśramās tāta catvāro yathāsaṃkalpitāḥ pṛthak

12,276.012c tān sarvān anupaśya tvaṃ samāśrityaiva gālava

12,276.013a teṣāṃ teṣāṃ tathā hi tvam āśramāṇāṃ tatas tataḥ

12,276.013c nānārūpaguṇoddeśaṃ paśya viprasthitaṃ pṛthak

12,276.013e nayanti caiva te samyag abhipretam asaṃśayam

12,276.014a ṛju paśyaṃs tathā samyag āśramāṇāṃ parāṃ gatim

12,276.014c yat tu niḥśreyasaṃ samyak tac caivāsaṃśayātmakam

12,276.015a anugrahaṃ ca mitrāṇām amitrāṇāṃ ca nigraham

12,276.015c saṃgrahaṃ ca trivargasya śreya āhur manīṣiṇaḥ

12,276.016a nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā

12,276.016c sadbhiś ca samudācāraḥ śreya etad asaṃśayam

12,276.017a mārdavaṃ sarvabhūteṣu vyavahāreṣu cārjavam

12,276.017c vāk caiva madhurā proktā śreya etad asaṃśayam

12,276.018a devatābhyaḥ pitṛbhyaś ca saṃvibhāgo 'tithiṣv api

12,276.018c asaṃtyāgaś ca bhṛtyānāṃ śreya etad asaṃśayam

12,276.019a satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyajñānaṃ tu duṣkaram

12,276.019c yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ bravīmy aham

12,276.020a ahaṃkārasya ca tyāgaḥ praṇayasya ca nigrahaḥ

12,276.020c saṃtoṣaś caikacaryā ca kūṭasthaṃ śreya ucyate

12,276.021a dharmeṇa vedādhyayanaṃ vedāṅgānāṃ tathaiva ca

12,276.021c vidyārthānāṃ ca jijñāsā śreya etad asaṃśayam

12,276.022a śabdarūparasasparśān saha gandhena kevalān

12,276.022c nātyartham upaseveta śreyaso 'rthī paraṃtapa

12,276.023a naktaṃcaryā divāsvapnam ālasyaṃ paiśunaṃ madam

12,276.023c atiyogam ayogaṃ ca śreyaso 'rthī parityajet

12,276.024a karmotkarṣaṃ na mārgeta pareṣāṃ parinindayā

12,276.024c svaguṇair eva mārgeta viprakarṣaṃ pṛthagjanāt

12,276.025a nirguṇās tv eva bhūyiṣṭham ātmasaṃbhāvino narāḥ

12,276.025c doṣair anyān guṇavataḥ kṣipanty ātmaguṇakṣayāt

12,276.026a anucyamānāś ca punas te manyante mahājanāt

12,276.026c guṇavattaram ātmānaṃ svena mānena darpitāḥ

12,276.027a abruvan kasya cin nindām ātmapūjām avarṇayan

12,276.027c vipaścid guṇasaṃpannaḥ prāpnoty eva mahad yaśaḥ

12,276.028a abruvan vāti surabhir gandhaḥ sumanasāṃ śuciḥ

12,276.028c tathaivāvyāharan bhāti vimalo bhānur ambare

12,276.029a evamādīni cānyāni parityaktāni medhayā

12,276.029c jvalanti yaśasā loke yāni na vyāharanti ca

12,276.030a na loke dīpyate mūrkhaḥ kevalātmapraśaṃsayā

12,276.030c api cāpihitaḥ śvabhre kṛtavidyaḥ prakāśate

12,276.031a asann uccair api proktaḥ śabdaḥ samupaśāmyati

12,276.031c dīpyate tv eva lokeṣu śanair api subhāṣitam

12,276.032a mūḍhānām avaliptānām asāraṃ bhāṣitaṃ bahu

12,276.032c darśayaty antarātmānaṃ divā rūpam ivāṃśumān

12,276.033a etasmāt kāraṇāt prajñāṃ mṛgayante pṛthagvidhām

12,276.033c prajñālābho hi bhūtānām uttamaḥ pratibhāti mām

12,276.034a nāpṛṣṭaḥ kasya cid brūyān na cānyāyena pṛcchataḥ

12,276.034c jñānavān api medhāvī jaḍaval lokam ācaret

12,276.035a tato vāsaṃ parīkṣeta dharmanityeṣu sādhuṣu

12,276.035c manuṣyeṣu vadānyeṣu svadharmanirateṣu ca

12,276.036a caturṇāṃ yatra varṇānāṃ dharmavyatikaro bhavet

12,276.036c na tatra vāsaṃ kurvīta śreyorthī vai kathaṃ cana

12,276.037a nirārambho 'py ayam iha yathālabdhopajīvanaḥ

12,276.037c puṇyaṃ puṇyeṣu vimalaṃ pāpaṃ pāpeṣu cāpnuyāt

12,276.038a apām agnes tathendoś ca sparśaṃ vedayate yathā

12,276.038c tathā paśyāmahe sparśam ubhayoḥ pāpapuṇyayoḥ

12,276.039a apaśyanto 'nnaviṣayaṃ bhuñjate vighasāśinaḥ

12,276.039c bhuñjānaṃ cānnaviṣayān viṣayaṃ viddhi karmaṇām

12,276.040a yatrāgamayamānānām asatkāreṇa pṛcchatām

12,276.040c prabrūyād brahmaṇo dharmaṃ tyajet taṃ deśam ātmavān

12,276.040d*0739_01 durvṛtto 'pi varo vipro na ca śūdro jitendriyaḥ

12,276.040d*0739_02 kaḥ parityajya gāṃ duṣṭāṃ duhyec chīlavatīṃ kharīm

12,276.040d*0739_03 paṇḍitasyāpi śūdrasya sarvaśāstraratasya ca

12,276.040d*0739_04 vacanaṃ tasya na grāhyaṃ śunocchiṣṭaṃ havir yathā

12,276.041a śiṣyopādhyāyikā vṛttir yatra syāt susamāhitā

12,276.041c yathāvac chāstrasaṃpannā kas taṃ deśaṃ parityajet

12,276.042a ākāśasthā dhruvaṃ yatra doṣaṃ brūyur vipaścitām

12,276.042c ātmapūjābhikāmā vai ko vaset tatra paṇḍitaḥ

12,276.043a yatra saṃloḍitā lubdhaiḥ prāyaśo dharmasetavaḥ

12,276.043c pradīptam iva śailāntaṃ kas taṃ deśaṃ na saṃtyajet

12,276.044a yatra dharmam anāśaṅkāś careyur vītamatsarāḥ

12,276.044c caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu

12,276.045a dharmam arthanimittaṃ tu careyur yatra mānavāḥ

12,276.045c na tān anuvasej jātu te hi pāpakṛto janāḥ

12,276.046a karmaṇā yatra pāpena vartante jīvitespavaḥ

12,276.046c vyavadhāvet tatas tūrṇaṃ sasarpāc charaṇād iva

12,276.047a yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ karmaṇānuśayī bhavet

12,276.047c āditas tan na kartavyam icchatā bhavam ātmanaḥ

12,276.048a yatra rājā ca rājñaś ca puruṣāḥ pratyanantarāḥ

12,276.048c kuṭumbinām agrabhujas tyajet tad rāṣṭram ātmavān

12,276.049a śrotriyās tv agrabhoktāro dharmanityāḥ sanātanāḥ

12,276.049c yājanādhyāpane yuktā yatra tad rāṣṭram āvaset

12,276.050a svāhāsvadhāvaṣaṭkārā yatra samyag anuṣṭhitāḥ

12,276.050c ajasraṃ caiva vartante vaset tatrāvicārayan

12,276.051a aśucīny atra paśyeta brāhmaṇān vṛttikarśitān

12,276.051c tyajet tad rāṣṭram āsannam upasṛṣṭam ivāmiṣam

12,276.052a prīyamāṇā narā yatra prayaccheyur ayācitāḥ

12,276.052c svasthacitto vaset tatra kṛtakṛtya ivātmavān

12,276.053a daṇḍo yatrāvinīteṣu satkāraś ca kṛtātmasu

12,276.053c caret tatra vasec caiva puṇyaśīleṣu sādhuṣu

12,276.054a upasṛṣṭeṣv adānteṣu durācāreṣv asādhuṣu

12,276.054c avinīteṣu lubdheṣu sumahad daṇḍadhāraṇam

12,276.055a yatra rājā dharmanityo rājyaṃ vai paryupāsitā

12,276.055c apāsya kāmān kāmeśo vaset tatrāvicārayan

12,276.056a tathāśīlā hi rājānaḥ sarvān viṣayavāsinaḥ

12,276.056c śreyasā yojayanty āśu śreyasi pratyupasthite

12,276.057a pṛcchatas te mayā tāta śreya etad udāhṛtam

12,276.057c na hi śakyaṃ pradhānena śreyaḥ saṃkhyātum ātmanaḥ

12,276.058a evaṃ pravartamānasya vṛttiṃ praṇihitātmanaḥ

12,276.058c tapasaiveha bahulaṃ śreyo vyaktaṃ bhaviṣyati

12,277.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,277.001a kathaṃ nu muktaḥ pṛthivīṃ cared asmadvidho nṛpaḥ

12,277.001c nityaṃ kaiś ca guṇair yuktaḥ saṅgapāśād vimucyate

12,277.002 bhīṣma uvāca

12,277.002a atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam

12,277.002c ariṣṭaneminā proktaṃ sagarāyānupṛcchate

12,277.003 sagara uvāca

12,277.003a kiṃ śreyaḥ paramaṃ brahman kṛtveha sukham aśnute

12,277.003c kathaṃ na śocen na kṣubhyed etad icchāmi veditum

12,277.004 bhīṣma uvāca

12,277.004a evam uktas tadā tārkṣyaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ

12,277.004c vibudhya saṃpadaṃ cāgryāṃ sad vākyam idam abravīt

12,277.005a sukhaṃ mokṣasukhaṃ loke na ca loko 'vagacchati

12,277.005c prasaktaḥ putrapaśuṣu dhanadhānyasamākulaḥ

12,277.006a saktabuddhir aśāntātmā na sa śakyaś cikitsitum

12,277.006c snehapāśasito mūḍho na sa mokṣāya kalpate

12,277.007a snehajān iha te pāśān vakṣyāmi śṛṇu tān mama

12,277.007c sakarṇakena śirasā śakyāś chettuṃ vijānatā

12,277.008a saṃbhāvya putrān kālena yauvanasthān niveśya ca

12,277.008c samarthāñ jīvane jñātvā muktaś cara yathāsukham

12,277.009a bhāryāṃ putravatīṃ vṛddhāṃ lālitāṃ putravatsalām

12,277.009c jñātvā prajahi kāle tvaṃ parārtham anudṛśya ca

12,277.010a sāpatyo nirapatyo vā muktaś cara yathāsukham

12,277.010c indriyair indriyārthāṃs tvam anubhūya yathāvidhi

12,277.011a kṛtakautūhalas teṣu muktaś cara yathāsukham

12,277.011c upapattyopalabdheṣu lābheṣu ca samo bhava

12,277.012a eṣa tāvat samāsena tava saṃkīrtito mayā

12,277.012c mokṣārtho vistareṇāpi bhūyo vakṣyāmi tac chṛṇu

12,277.013a muktā vītabhayā loke caranti sukhino narāḥ

12,277.013c saktabhāvā vinaśyanti narās tatra na saṃśayaḥ

12,277.014a āhārasaṃcayāś caiva tathā kīṭapipīlikāḥ

12,277.014c asaktāḥ sukhino loke saktāś caiva vināśinaḥ

12,277.015a svajane na ca te cintā kartavyā mokṣabuddhinā

12,277.015c ime mayā vinābhūtā bhaviṣyanti kathaṃ tv iti

12,277.016a svayam utpadyate jantuḥ svayam eva vivardhate

12,277.016c sukhaduḥkhe tathā mṛtyuṃ svayam evādhigacchati

12,277.017a bhojanācchādane caiva mātrā pitrā ca saṃgraham

12,277.017c svakṛtenādhigacchanti loke nāsty akṛtaṃ purā

12,277.018a dhātrā vihitabhakṣyāṇi sarvabhūtāni medinīm

12,277.018c loke viparidhāvanti rakṣitāni svakarmabhiḥ

12,277.019a svayaṃ mṛtpiṇḍabhūtasya paratantrasya sarvadā

12,277.019c ko hetuḥ svajanaṃ poṣṭuṃ rakṣituṃ vādṛḍhātmanaḥ

12,277.020a svajanaṃ hi yadā mṛtyur hanty eva tava paśyataḥ

12,277.020c kṛte 'pi yatne mahati tatra boddhavyam ātmanā

12,277.021a jīvantam api caivainaṃ bharaṇe rakṣaṇe tathā

12,277.021c asamāpte parityajya paścād api mariṣyasi

12,277.022a yadā mṛtaś ca svajanaṃ na jñāsyasi kathaṃ cana

12,277.022c sukhitaṃ duḥkhitaṃ vāpi nanu boddhavyam ātmanā

12,277.023a mṛte vā tvayi jīve vā yadi bhokṣyati vai janaḥ

12,277.023c svakṛtaṃ nanu buddhvaivaṃ kartavyaṃ hitam ātmanaḥ

12,277.024a evaṃ vijānaṃl loke 'smin kaḥ kasyety abhiniścitaḥ

12,277.024c mokṣe niveśaya mano bhūyaś cāpy upadhāraya

12,277.025a kṣutpipāsādayo bhāvā jitā yasyeha dehinaḥ

12,277.025c krodho lobhas tathā mohaḥ sattvavān mukta eva saḥ

12,277.026a dyūte pāne tathā strīṣu mṛgayāyāṃ ca yo naraḥ

12,277.026c na pramādyati saṃmohāt satataṃ mukta eva saḥ

12,277.027a divase divase nāma rātrau rātrau sadā sadā

12,277.027c bhoktavyam iti yaḥ khinno doṣabuddhiḥ sa ucyate

12,277.028a ātmabhāvaṃ tathā strīṣu muktam eva punaḥ punaḥ

12,277.028c yaḥ paśyati sadā yukto yathāvan mukta eva saḥ

12,277.029a saṃbhavaṃ ca vināśaṃ ca bhūtānāṃ ceṣṭitaṃ tathā

12,277.029c yas tattvato vijānāti loke 'smin mukta eva saḥ

12,277.030a prasthaṃ vāhasahasreṣu yātrārthaṃ caiva koṭiṣu

12,277.030c prāsāde mañcakasthānaṃ yaḥ paśyati sa mucyate

12,277.031a mṛtyunābhyāhataṃ lokaṃ vyādhibhiś copapīḍitam

12,277.031c avṛttikarśitaṃ caiva yaḥ paśyati sa mucyate

12,277.032a yaḥ paśyati sukhī tuṣṭo napaśyaṃś ca vihanyate

12,277.032c yaś cāpy alpena saṃtuṣṭo loke 'smin mukta eva saḥ

12,277.033a agnīṣomāv idaṃ sarvam iti yaś cānupaśyati

12,277.033c na ca saṃspṛśyate bhāvair adbhutair mukta eva saḥ

12,277.034a paryaṅkaśayyā bhūmiś ca samāne yasya dehinaḥ

12,277.034c śālayaś ca kadannaṃ ca yasya syān mukta eva saḥ

12,277.035a kṣaumaṃ ca kuśacīraṃ ca kauśeyaṃ valkalāni ca

12,277.035c āvikaṃ carma ca samaṃ yasya syān mukta eva saḥ

12,277.036a pañcabhūtasamudbhūtaṃ lokaṃ yaś cānupaśyati

12,277.036c tathā ca vartate dṛṣṭvā loke 'smin mukta eva saḥ

12,277.037a sukhaduḥkhe same yasya lābhālābhau jayājayau

12,277.037c icchādveṣau bhayodvegau sarvathā mukta eva saḥ

12,277.038a raktamūtrapurīṣāṇāṃ doṣāṇāṃ saṃcayaṃ tathā

12,277.038c śarīraṃ doṣabahulaṃ dṛṣṭvā cedaṃ vimucyate

12,277.039a valīpalitasaṃyogaṃ kārśyaṃ vaivarṇyam eva ca

12,277.039c kubjabhāvaṃ ca jarayā yaḥ paśyati sa mucyate

12,277.040a puṃstvopaghātaṃ kālena darśanoparamaṃ tathā

12,277.040c bādhiryaṃ prāṇamandatvaṃ yaḥ paśyati sa mucyate

12,277.041a gatān ṛṣīṃs tathā devān asurāṃś ca tathā gatān

12,277.041c lokād asmāt paraṃ lokaṃ yaḥ paśyati sa mucyate

12,277.042a prabhāvair anvitās tais taiḥ pārthivendrāḥ sahasraśaḥ

12,277.042c ye gatāḥ pṛthivīṃ tyaktvā iti jñātvā vimucyate

12,277.043a arthāṃś ca durlabhāṃl loke kleśāṃś ca sulabhāṃs tathā

12,277.043c duḥkhaṃ caiva kuṭumbārthe yaḥ paśyati sa mucyate

12,277.044a apatyānāṃ ca vaiguṇyaṃ janaṃ viguṇam eva ca

12,277.044c paśyan bhūyiṣṭhaśo loke ko mokṣaṃ nābhipūjayet

12,277.045a śāstrāl lokāc ca yo buddhaḥ sarvaṃ paśyati mānavaḥ

12,277.045c asāram iva mānuṣyaṃ sarvathā mukta eva saḥ

12,277.046a etac chrutvā mama vaco bhavāṃś caratu muktavat

12,277.046c gārhasthye yadi te mokṣe kṛtā buddhir aviklavā

12,277.047a tat tasya vacanaṃ śrutvā samyak sa pṛthivīpatiḥ

12,277.047c mokṣajaiś ca guṇair yuktaḥ pālayām āsa ca prajāḥ

12,278.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,278.001a tiṣṭhate me sadā tāta kautūhalam idaṃ hṛdi

12,278.001c tad ahaṃ śrotum icchāmi tvattaḥ kurupitāmaha

12,278.002a kathaṃ devarṣir uśanā sadā kāvyo mahāmatiḥ

12,278.002c asurāṇāṃ priyakaraḥ surāṇām apriye rataḥ

12,278.003a vardhayām āsa tejaś ca kimartham amitaujasām

12,278.003c nityaṃ vairanibaddhāś ca dānavāḥ surasattamaiḥ

12,278.004a kathaṃ cāpy uśanā prāpa śukratvam amaradyutiḥ

12,278.004c ṛddhiṃ ca sa kathaṃ prāptaḥ sarvam etad bravīhi me

12,278.005a na yāti ca sa tejasvī madhyena nabhasaḥ katham

12,278.005c etad icchāmi vijñātuṃ nikhilena pitāmaha

12,278.006 bhīṣma uvāca

12,278.006a śṛṇu rājann avahitaḥ sarvam etad yathātatham

12,278.006c yathāmati yathā caitac chrutapūrvaṃ mayānagha

12,278.007a eṣa bhārgavadāyādo muniḥ satyo dṛḍhavrataḥ

12,278.007c asurāṇāṃ priyakaro nimitte karuṇātmake

12,278.008a indro 'tha dhanado rājā yakṣarakṣodhipaḥ sa ca

12,278.008c prabhaviṣṇuś ca kośasya jagataś ca tathā prabhuḥ

12,278.009a tasyātmānam athāviśya yogasiddho mahāmuniḥ

12,278.009c ruddhvā dhanapatiṃ devaṃ yogena hṛtavān vasu

12,278.010a hṛte dhane tataḥ śarma na lebhe dhanadas tathā

12,278.010c āpannamanyuḥ saṃvignaḥ so 'bhyagāt surasattamam

12,278.011a nivedayām āsa tadā śivāyāmitatejase

12,278.011c devaśreṣṭhāya rudrāya saumyāya bahurūpiṇe

12,278.012 kubera uvāca

12,278.012a yogātmakenośanasā ruddhvā mama hṛtaṃ vasu

12,278.012c yogenātmagatiṃ kṛtvā niḥsṛtaś ca mahātapāḥ

12,278.013 bhīṣma uvāca

12,278.013a etac chrutvā tataḥ kruddho mahāyogī maheśvaraḥ

12,278.013c saṃraktanayano rājañ śūlam ādāya tasthivān

12,278.014a kvāsvau kvāsāv iti prāha gṛhītvā paramāyudham

12,278.014c uśanā dūratas tasya babhau jñātvā cikīrṣitam

12,278.015a sa mahāyogino buddhvā taṃ roṣaṃ vai mahātmanaḥ

12,278.015c gatim āgamanaṃ vetti sthānaṃ vetti tataḥ prabhuḥ

12,278.016a saṃcintyogreṇa tapasā mahātmānaṃ maheśvaram

12,278.016c uśanā yogasiddhātmā śūlāgre pratyadṛśyata

12,278.017a vijñātarūpaḥ sa tadā tapaḥsiddhena dhanvinā

12,278.017c jñātvā śūlaṃ ca deveśaḥ pāṇinā samanāmayat

12,278.018a ānatenātha śūlena pāṇināmitatejasā

12,278.018c pinākam iti covāca śūlam ugrāyudhaḥ prabhuḥ

12,278.018d*0740_01 sa tu praviṣṭa uśanā pāṇiṃ māheśvaraṃ prabhuḥ

12,278.019a pāṇimadhyagataṃ dṛṣṭvā bhārgavaṃ tam umāpatiḥ

12,278.019c āsyaṃ vivṛtya kakudī pāṇiṃ saṃprākṣipac chanaiḥ

12,278.020a sa tu praviṣṭa uśanā koṣṭhaṃ māheśvaraṃ prabhuḥ

12,278.020c vyacarac cāpi tatrāsau mahātmā bhṛgunandanaḥ

12,278.021 yudhiṣṭhira uvāca

12,278.021a kimarthaṃ vyacarad rājann uśanā tasya dhīmataḥ

12,278.021c jaṭhare devadevasya kiṃ cākārṣīn mahādyutiḥ

12,278.022 bhīṣma uvāca

12,278.022a purā so 'ntarjalagataḥ sthāṇubhūto mahāvrataḥ

12,278.022c varṣāṇām abhavad rājan prayutāny arbudāni ca

12,278.023a udatiṣṭhat tapas taptvā duścaraṃ sa mahāhradāt

12,278.023c tato devātidevas taṃ brahmā samupasarpata

12,278.024a tapovṛddhim apṛcchac ca kuśalaṃ cainam avyayam

12,278.024c tapaḥ sucīrṇam iti ca provāca vṛṣabhadhvajaḥ

12,278.025a tatsaṃyogena vṛddhiṃ cāpy apaśyat sa tu śaṃkaraḥ

12,278.025c mahāmatir acintyātmā satyadharmarataḥ sadā

12,278.026a sa tenāḍhyo mahāyogī tapasā ca dhanena ca

12,278.026c vyarājata mahārāja triṣu lokeṣu vīryavān

12,278.027a tataḥ pinākī yogātmā dhyānayogaṃ samāviśat

12,278.027c uśanā tu samudvigno nililye jaṭhare tataḥ

12,278.028a tuṣṭāva ca mahāyogī devaṃ tatrastha eva ca

12,278.028c niḥsāraṃ kāṅkṣamāṇas tu tejasā pratyahanyata

12,278.029a uśanā tu tadovāca jaṭharastho mahāmuniḥ

12,278.029c prasādaṃ me kuruṣveti punaḥ punar ariṃdama

12,278.030a tam uvāca mahādevo gaccha śiśnena mokṣaṇam

12,278.030c iti srotāṃsi sarvāṇi ruddhvā tridaśapuṃgavaḥ

12,278.031a apaśyamānaḥ sa dvāraṃ sarvataḥpihito muniḥ

12,278.031c paryakrāmad dahyamāna itaś cetaś ca tejasā

12,278.032a sa viniṣkramya śiśnena śukratvam abhipedivān

12,278.032c kāryeṇa tena nabhaso nāgacchata ca madhyataḥ

12,278.032d*0741_01 tata eva ca deveṣu sapratiṣṭho mahāmuniḥ

12,278.032d*0741_02 paurohityaṃ ca daityānāṃ cakre tejovivṛddhaye

12,278.033a niṣkrāntam atha taṃ dṛṣṭvā jvalantam iva tejasā

12,278.033c bhavo roṣasamāviṣṭaḥ śūlodyatakaraḥ sthitaḥ

12,278.034a nyavārayata taṃ devī kruddhaṃ paśupatiṃ patim

12,278.034c putratvam agamad devyā vārite śaṃkare ca saḥ

12,278.035 devy uvāca

12,278.035a hiṃsanīyas tvayā naiṣa mama putratvam āgataḥ

12,278.035c na hi devodarāt kaś cin niḥsṛto nāśam archati

12,278.036 bhīṣma uvāca

12,278.036a tataḥ prīto 'bhavad devyāḥ prahasaṃś cedam abravīt

12,278.036c gacchatv eṣa yathākāmam iti rājan punaḥ punaḥ

12,278.037a tataḥ praṇamya varadaṃ devaṃ devīm umāṃ tathā

12,278.037c uśanā prāpa tad dhīmān gatim iṣṭāṃ mahāmuniḥ

12,278.038a etat te kathitaṃ tāta bhārgavasya mahātmanaḥ

12,278.038c caritaṃ bharataśreṣṭha yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,279.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,279.001a ataḥ paraṃ mahābāho yac chreyas tad vadasva me

12,279.001c na tṛpyāmy amṛtasyeva vacasas te pitāmaha

12,279.002a kiṃ karma puruṣaḥ kṛtvā śubhaṃ puruṣasattama

12,279.002c śreyaḥ param avāpnoti pretya ceha ca tad vada

12,279.003 bhīṣma uvāca

12,279.003a atra te vartayiṣyāmi yathā pūrvaṃ mahāyaśāḥ

12,279.003c parāśaraṃ mahātmānaṃ papraccha janako nṛpaḥ

12,279.004a kiṃ śreyaḥ sarvabhūtānām asmiṃl loke paratra ca

12,279.004c yad bhavet pratipattavyaṃ tad bhavān prabravītu me

12,279.005a tataḥ sa tapasā yuktaḥ sarvadharmavidhānavit

12,279.005c nṛpāyānugrahamanā munir vākyam athābravīt

12,279.006a dharma eva kṛtaḥ śreyān iha loke paratra ca

12,279.006c tasmād dhi paramaṃ nāsti yathā prāhur manīṣiṇaḥ

12,279.007a pratipadya naro dharmaṃ svargaloke mahīyate

12,279.007c dharmātmakaḥ karmavidhir dehināṃ nṛpasattama

12,279.007e tasminn āśramiṇaḥ santaḥ svakarmāṇīha kurvate

12,279.008a caturvidhā hi lokasya yātrā tāta vidhīyate

12,279.008c martyā yatrāvatiṣṭhante sā ca kāmāt pravartate

12,279.009a sukṛtāsukṛtaṃ karma niṣevya vividhaiḥ kramaiḥ

12,279.009c daśārdhapravibhaktānāṃ bhūtānāṃ bahudhā gatiḥ

12,279.010a sauvarṇaṃ rājataṃ vāpi yathā bhāṇḍaṃ niṣicyate

12,279.010c tathā niṣicyate jantuḥ pūrvakarmavaśānugaḥ

12,279.011a nābījāj jāyate kiṃ cin nākṛtvā sukham edhate

12,279.011c sukṛtī vindati sukhaṃ prāpya dehakṣayaṃ naraḥ

12,279.012a daivaṃ tāta na paśyāmi nāsti daivasya sādhanam

12,279.012c svabhāvato hi saṃsiddhā devagandharvadānavāḥ

12,279.013a pretya jātikṛtaṃ karma na smaranti sadā janāḥ

12,279.013c te vai tasya phalaprāptau karma cāpi caturvidham

12,279.014a lokayātrāśrayaś caiva śabdo vedāśrayaḥ kṛtaḥ

12,279.014c śāntyarthaṃ manasas tāta naitad vṛddhānuśāsanam

12,279.015a cakṣuṣā manasā vācā karmaṇā ca caturvidham

12,279.015c kurute yādṛśaṃ karma tādṛśaṃ pratipadyate

12,279.016a nirantaraṃ ca miśraṃ ca phalate karma pārthiva

12,279.016c kalyāṇaṃ yadi vā pāpaṃ na tu nāśo 'sya vidyate

12,279.017a kadā cit sukṛtaṃ tāta kūṭastham iva tiṣṭhati

12,279.017c majjamānasya saṃsāre yāvad duḥkhād vimucyate

12,279.018a tato duḥkhakṣayaṃ kṛtvā sukṛtaṃ karma sevate

12,279.018c sukṛtakṣayād duṣkṛtaṃ ca tad viddhi manujādhipa

12,279.019a damaḥ kṣamā dhṛtis tejaḥ saṃtoṣaḥ satyavāditā

12,279.019c hrīr ahiṃsāvyasanitā dākṣyaṃ ceti sukhāvahāḥ

12,279.020a duṣkṛte sukṛte vāpi na jantur ayato bhavet

12,279.020c nityaṃ manaḥsamādhāne prayateta vicakṣaṇaḥ

12,279.021a nāyaṃ parasya sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ vāpi sevate

12,279.021c karoti yādṛśaṃ karma tādṛśaṃ pratipadyate

12,279.022a sukhaduḥkhe samādhāya pumān anyena gacchati

12,279.022c anyenaiva janaḥ sarvaḥ saṃgato yaś ca pārthiva

12,279.023a pareṣāṃ yad asūyeta na tat kuryāt svayaṃ naraḥ

12,279.023c yo hy asūyus tathāyuktaḥ so 'vahāsaṃ niyacchati

12,279.024a bhīrū rājanyo brāhmaṇaḥ sarvabhakṣo; vaiśyo 'nīhāvān hīnavarṇo 'lasaś ca

12,279.024c vidvāṃś cāśīlo vṛttahīnaḥ kulīnaḥ; satyād bhraṣṭo brāhmaṇaḥ strī ca duṣṭā

12,279.025a rāgī muktaḥ pacamāno ''tmahetor; mūrkho vaktā nṛpahīnaṃ ca rāṣṭram

12,279.025c ete sarve śocyatāṃ yānti rājan; yaś cāyuktaḥ snehahīnaḥ prajāsu

12,280.001 parāśara uvāca

12,280.001a manoratharathaṃ prāpya indriyārthahayaṃ naraḥ

12,280.001c raśmibhir jñānasaṃbhūtair yo gacchati sa buddhimān

12,280.002a sevāśritena manasā vṛttihīnasya śasyate

12,280.002c dvijātihastān nirvṛttā na tu tulyāt parasparam

12,280.003a āyur nasulabhaṃ labdhvā nāvakarṣed viśāṃ pate

12,280.003c utkarṣārthaṃ prayatate naraḥ puṇyena karmaṇā

12,280.004a varṇebhyo 'pi paribhraṣṭaḥ sa vai saṃmānam arhati

12,280.004c na tu yaḥ satkriyāṃ prāpya rājasaṃ karma sevate

12,280.005a varṇotkarṣam avāpnoti naraḥ puṇyena karmaṇā

12,280.005c durlabhaṃ tam alabdhā hi hanyāt pāpena karmaṇā

12,280.006a ajñānād dhi kṛtaṃ pāpaṃ tapasaivābhinirṇudet

12,280.006c pāpaṃ hi karma phalati pāpam eva svayaṃ kṛtam

12,280.006e tasmāt pāpaṃ na seveta karma duḥkhaphalodayam

12,280.007a pāpānubandhaṃ yat karma yady api syān mahāphalam

12,280.007c na tat seveta medhāvī śuciḥ kusalilaṃ yathā

12,280.008a kiṃkaṣṭam anupaśyāmi phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ

12,280.008c pratyāpannasya hi sato nātmā tāvad virocate

12,280.009a pratyāpattiś ca yasyeha bāliśasya na jāyate

12,280.009c tasyāpi sumahāṃs tāpaḥ prasthitasyopajāyate

12,280.010a viraktaṃ śodhyate vastraṃ na tu kṛṣṇopasaṃhitam

12,280.010c prayatnena manuṣyendra pāpam evaṃ nibodha me

12,280.011a svayaṃ kṛtvā tu yaḥ pāpaṃ śubham evānutiṣṭhati

12,280.011c prāyaścittaṃ naraḥ kartum ubhayaṃ so 'śnute pṛthak

12,280.012a ajñānāt tu kṛtāṃ hiṃsām ahiṃsā vyapakarṣati

12,280.012c brāhmaṇāḥ śāstranirdeśād ity āhur brahmavādinaḥ

12,280.013a tathā kāmakṛtaṃ cāsya vihiṃsaivāpakarṣati

12,280.013c ity āhur dharmaśāstrajñā brāhmaṇā vedapāragāḥ

12,280.014a ahaṃ tu tāvat paśyāmi karma yad vartate kṛtam

12,280.014c guṇayuktaṃ prakāśaṃ ca pāpenānupasaṃhitam

12,280.015a yathā sūkṣmāṇi karmāṇi phalantīha yathātatham

12,280.015c buddhiyuktāni tānīha kṛtāni manasā saha

12,280.016a bhavaty alpaphalaṃ karma sevitaṃ nityam ulbaṇam

12,280.016c abuddhipūrvaṃ dharmajña kṛtam ugreṇa karmaṇā

12,280.017a kṛtāni yāni karmāṇi daivatair munibhis tathā

12,280.017c nācaret tāni dharmātmā śrutvā cāpi na kutsayet

12,280.018a saṃcintya manasā rājan viditvā śaktim ātmanaḥ

12,280.018c karoti yaḥ śubhaṃ karma sa vai bhadrāṇi paśyati

12,280.019a nave kapāle salilaṃ saṃnyastaṃ hīyate yathā

12,280.019c navetare tathābhāvaṃ prāpnoti sukhabhāvitam

12,280.020a satoye 'nyat tu yat toyaṃ tasminn eva prasicyate

12,280.020c vṛddhe vṛddhim avāpnoti salile salilaṃ yathā

12,280.021a evaṃ karmāṇi yānīha buddhiyuktāni bhūpate

12,280.021c nasamānīha hīnāni tāni puṇyatamāny api

12,280.022a rājñā jetavyāḥ sāyudhāś connatāś ca; samyak kartavyaṃ pālanaṃ ca prajānām

12,280.022c agniś ceyo bahubhiś cāpi yajñair; ante madhye vā vanam āśritya stheyam

12,280.023a damānvitaḥ puruṣo dharmaśīlo; bhūtāni cātmānam ivānupaśyet

12,280.023c garīyasaḥ pūjayed ātmaśaktyā; satyena śīlena sukhaṃ narendra

12,281.001 parāśara uvāca

12,281.001a kaḥ kasya copakurute kaś ca kasmai prayacchati

12,281.001c prāṇī karoty ayaṃ karma sarvam ātmārtham ātmanā

12,281.002a gauraveṇa parityaktaṃ niḥsnehaṃ parivarjayet

12,281.002c sodaryaṃ bhrātaram api kim utānyaṃ pṛthagjanam

12,281.003a viśiṣṭasya viśiṣṭāc ca tulyau dānapratigrahau

12,281.003c tayoḥ puṇyataraṃ dānaṃ tad dvijasya prayacchataḥ

12,281.004a nyāyāgataṃ dhanaṃ varṇair nyāyenaiva vivardhitam

12,281.004c saṃrakṣyaṃ yatnam āsthāya dharmārtham iti niścayaḥ

12,281.005a na dharmārthī nṛśaṃsena karmaṇā dhanam arjayet

12,281.005c śaktitaḥ sarvakāryāṇi kuryān narddhim anusmaret

12,281.006a apo hi prayataḥ śītās tāpitā jvalanena vā

12,281.006c śaktito 'tithaye dattvā kṣudhārtāyāśnute phalam

12,281.007a rantidevena lokeṣṭā siddhiḥ prāptā mahātmanā

12,281.007c phalapatrair atho mūlair munīn arcitavān asau

12,281.008a tair eva phalapatraiś ca sa māṭharam atoṣayat

12,281.008c tasmāl lebhe paraṃ sthānaṃ śaibyo 'pi pṛthivīpatiḥ

12,281.009a devatātithibhṛtyebhyaḥ pitṛbhyo 'thātmanas tathā

12,281.009c ṛṇavāñ jāyate martyas tasmād anṛṇatāṃ vrajet

12,281.010a svādhyāyena maharṣibhyo devebhyo yajñakarmaṇā

12,281.010c pitṛbhyaḥ śrāddhadānena nṛṇām abhyarcanena ca

12,281.011a vācaḥ śeṣāvahāryeṇa pālanenātmano 'pi ca

12,281.011c yathāvad bhṛtyavargasya cikīrṣed dharmam āditaḥ

12,281.012a prayatnena ca saṃsiddhā dhanair api vivarjitāḥ

12,281.012c samyag ghutvā hutavahaṃ munayaḥ siddhim āgatāḥ

12,281.013a viśvāmitrasya putratvam ṛcīkatanayo 'gamat

12,281.013c ṛgbhiḥ stutvā mahābhāgo devān vai yajñabhāginaḥ

12,281.014a gataḥ śukratvam uśanā devadevaprasādanāt

12,281.014c devīṃ stutvā tu gagane modate tejasā vṛtaḥ

12,281.015a asito devalaś caiva tathā nāradaparvatau

12,281.015c kakṣīvāñ jāmadagnyaś ca rāmas tāṇḍyas tathāṃśumān

12,281.016a vasiṣṭho jamadagniś ca viśvāmitro 'trir eva ca

12,281.016c bharadvājo hariśmaśruḥ kuṇḍadhāraḥ śrutaśravāḥ

12,281.017a ete maharṣayaḥ stutvā viṣṇum ṛgbhiḥ samāhitāḥ

12,281.017c lebhire tapasā siddhiṃ prasādāt tasya dhīmataḥ

12,281.018a anarhāś cārhatāṃ prāptāḥ santaḥ stutvā tam eva ha

12,281.018c na tu vṛddhim ihānvicchet karma kṛtvā jugupsitam

12,281.019a ye 'rthā dharmeṇa te satyā ye 'dharmeṇa dhig astu tān

12,281.019c dharmaṃ vai śāśvataṃ loke na jahyād dhanakāṅkṣayā

12,281.020a āhitāgnir hi dharmātmā yaḥ sa puṇyakṛd uttamaḥ

12,281.020c vedā hi sarve rājendra sthitās triṣv agniṣu prabho

12,281.021a sa cāpy agnyāhito vipraḥ kriyā yasya na hīyate

12,281.021c śreyo hy anāhitāgnitvam agnihotraṃ na niṣkriyam

12,281.022a agnir ātmā ca mātā ca pitā janayitā tathā

12,281.022c guruś ca naraśārdūla paricaryā yathātatham

12,281.023a mānaṃ tyaktvā yo naro vṛddhasevī; vidvān klībaḥ paśyati prītiyogāt

12,281.023c dākṣyeṇāhīno dharmayukto nadānto; loke 'smin vai pūjyate sadbhir āryaḥ

12,282.001 parāśara uvāca

12,282.001a vṛttiḥ sakāśād varṇebhyas tribhyo hīnasya śobhanā

12,282.001c prītyopanītā nirdiṣṭā dharmiṣṭhān kurute sadā

12,282.002a vṛttiś cen nāsti śūdrasya pitṛpaitāmahī dhruvā

12,282.002c na vṛttiṃ parato mārgec chuśrūṣāṃ tu prayojayet

12,282.003a sadbhis tu saha saṃsargaḥ śobhate dharmadarśibhiḥ

12,282.003c nityaṃ sarvāsv avasthāsu nāsadbhir iti me matiḥ

12,282.004a yathodayagirau dravyaṃ saṃnikarṣeṇa dīpyate

12,282.004c tathā satsaṃnikarṣeṇa hīnavarṇo 'pi dīpyate

12,282.005a yādṛśena hi varṇena bhāvyate śuklam ambaram

12,282.005c tādṛśaṃ kurute rūpam etad evam avaihi me

12,282.006a tasmād guṇeṣu rajyethā mā doṣeṣu kadā cana

12,282.006c anityam iha martyānāṃ jīvitaṃ hi calācalam

12,282.007a sukhe vā yadi vā duḥkhe vartamāno vicakṣaṇaḥ

12,282.007c yaś cinoti śubhāny eva sa bhadrāṇīha paśyati

12,282.008a dharmād apetaṃ yat karma yady api syān mahāphalam

12,282.008c na tat seveta medhāvī na tad dhitam ihocyate

12,282.008d*0742_01 dharmeṇa sahitaṃ yat tu bhaved alpaphalodayam

12,282.008d*0742_02 tat kāryam aviśaṅkena karmātyantasukhāvaham

12,282.009a yo hṛtvā gosahasrāṇi nṛpo dadyād arakṣitā

12,282.009c sa śabdamātraphalabhāg rājā bhavati taskaraḥ

12,282.010a svayaṃbhūr asṛjac cāgre dhātāraṃ lokapūjitam

12,282.010c dhātāsṛjat putram ekaṃ prajānāṃ dhāraṇe ratam

12,282.011a tam arcayitvā vaiśyas tu kuryād atyartham ṛddhimat

12,282.011c rakṣitavyaṃ tu rājanyair upayojyaṃ dvijātibhiḥ

12,282.012a ajihmair aśaṭhakrodhair havyakavyaprayoktṛbhiḥ

12,282.012c śūdrair nirmārjanaṃ kāryam evaṃ dharmo na naśyati

12,282.013a apranaṣṭe tato dharme bhavanti sukhitāḥ prajāḥ

12,282.013c sukhena tāsāṃ rājendra modante divi devatāḥ

12,282.014a tasmād yo rakṣati nṛpaḥ sa dharmeṇābhipūjyate

12,282.014c adhīte cāpi yo vipro vaiśyo yaś cārjane rataḥ

12,282.015a yaś ca śuśrūṣate śūdraḥ satataṃ niyatendriyaḥ

12,282.015c ato 'nyathā manuṣyendra svadharmāt parihīyate

12,282.016a prāṇasaṃtāpanirdiṣṭāḥ kākiṇyo 'pi mahāphalāḥ

12,282.016c nyāyenopārjitā dattāḥ kim utānyāḥ sahasraśaḥ

12,282.017a satkṛtya tu dvijātibhyo yo dadāti narādhipa

12,282.017c yādṛśaṃ tādṛśaṃ nityam aśnāti phalam ūrjitam

12,282.018a abhigamya dattaṃ tuṣṭyā yad dhanyam āhur abhiṣṭutam

12,282.018c yācitena tu yad dattaṃ tad āhur madhyamaṃ budhāḥ

12,282.019a avajñayā dīyate yat tathaivāśraddhayāpi ca

12,282.019c tad āhur adhamaṃ dānaṃ munayaḥ satyavādinaḥ

12,282.020a atikrame majjamāno vividhena naraḥ sadā

12,282.020c tathā prayatnaṃ kurvīta yathā mucyeta saṃśayāt

12,282.021a damena śobhate vipraḥ kṣatriyo vijayena tu

12,282.021c dhanena vaiśyaḥ śūdras tu nityaṃ dākṣyeṇa śobhate

12,283.001 parāśara uvāca

12,283.001a pratigrahāgatā vipre kṣatriye śastranirjitāḥ

12,283.001c vaiśye nyāyārjitāś caiva śūdre śuśrūṣayārjitāḥ

12,283.001e svalpāpy arthāḥ praśasyante dharmasyārthe mahāphalāḥ

12,283.002a nityaṃ trayāṇāṃ varṇānāṃ śūdraḥ śuśrūṣur ucyate

12,283.002c kṣatradharmā vaiśyadharmā nāvṛttiḥ patati dvijaḥ

12,283.002e śūdrakarmā yadā tu syāt tadā patati vai dvijaḥ

12,283.003a vāṇijyaṃ pāśupālyaṃ ca tathā śilpopajīvanam

12,283.003c śūdrasyāpi vidhīyante yadā vṛttir na jāyate

12,283.004a raṅgāvataraṇaṃ caiva tathā rūpopajīvanam

12,283.004c madyamāṃsopajīvyaṃ ca vikrayo lohacarmaṇoḥ

12,283.005a apūrviṇā na kartavyaṃ karma loke vigarhitam

12,283.005c kṛtapūrviṇas tu tyajato mahān dharma iti śrutiḥ

12,283.006a saṃsiddhaḥ puruṣo loke yad ācarati pāpakam

12,283.006c madenābhiplutamanās tac ca nagrāhyam ucyate

12,283.007a śrūyante hi purāṇe vai prajā dhigdaṇḍaśāsanāḥ

12,283.007c dāntā dharmapradhānāś ca nyāyadharmānuvartakāḥ

12,283.008a dharma eva sadā nṝṇām iha rājan praśasyate

12,283.008c dharmavṛddhā guṇān eva sevante hi narā bhuvi

12,283.009a taṃ dharmam asurās tāta nāmṛṣyanta janādhipa

12,283.009c vivardhamānāḥ kramaśas tatra te 'nvāviśan prajāḥ

12,283.010a teṣāṃ darpaḥ samabhavat prajānāṃ dharmanāśanaḥ

12,283.010c darpātmanāṃ tataḥ krodhaḥ punas teṣām ajāyata

12,283.011a tataḥ krodhābhibhūtānāṃ vṛttaṃ lajjāsamanvitam

12,283.011c hrīś caivāpy anaśad rājaṃs tato moho vyajāyata

12,283.012a tato mohaparītās te nāpaśyanta yathā purā

12,283.012c parasparāv amardena vartayanti yathāsukham

12,283.013a tān prāpya tu sa dhig daṇḍo nakāraṇam ato 'bhavat

12,283.013c tato 'bhyagacchan devāṃś ca brāhmaṇāṃś cāvamanya ha

12,283.014a etasminn eva kāle tu devā devavaraṃ śivam

12,283.014c agacchañ śaraṇaṃ vīraṃ bahurūpaṃ gaṇādhipam

12,283.015a tena sma te gaganagāḥ sapurāḥ pātitāḥ kṣitau

12,283.015c tisro 'py ekena bāṇena devāpyāyitatejasā

12,283.016a teṣām adhipatis tv āsīd bhīmo bhīmaparākramaḥ

12,283.016c devatānāṃ bhayakaraḥ sa hataḥ śūlapāṇinā

12,283.017a tasmin hate 'tha svaṃ bhāvaṃ pratyapadyanta mānavāḥ

12,283.017c prāvartanta ca vedā vai śāstrāṇi ca yathā purā

12,283.018a tato 'bhyaṣiñcan rājyena devānāṃ divi vāsavam

12,283.018c saptarṣayaś cānvayuñjan narāṇāṃ daṇḍadhāraṇe

12,283.019a saptarṣīṇām athordhvaṃ ca vipṛthur nāma pārthivaḥ

12,283.019c rājānaḥ kṣatriyāś caiva maṇḍaleṣu pṛthak pṛthak

12,283.020a mahākuleṣu ye jātā vṛttāḥ pūrvatarāś ca ye

12,283.020c teṣām athāsuro bhāvo hṛdayān nāpasarpati

12,283.021a tasmāt tenaiva bhāvena sānuṣaṅgena pārthivāḥ

12,283.021c āsurāṇy eva karmāṇi nyaṣevan bhīmavikramāḥ

12,283.022a pratyatiṣṭhaṃś ca teṣv eva tāny eva sthāpayanti ca

12,283.022c bhajante tāni cādyāpi ye bāliśatamā narāḥ

12,283.023a tasmād ahaṃ bravīmi tvāṃ rājan saṃcintya śāstrataḥ

12,283.023c saṃsiddhādhigamaṃ kuryāt karma hiṃsātmakaṃ tyajet

12,283.024a na saṃkareṇa draviṇaṃ vicinvīta vicakṣaṇaḥ

12,283.024c dharmārthaṃ nyāyam utsṛjya na tat kalyāṇam ucyate

12,283.025a sa tvam evaṃvidho dāntaḥ kṣatriyaḥ priyabāndhavaḥ

12,283.025c prajā bhṛtyāṃś ca putrāṃś ca svadharmeṇānupālaya

12,283.026a iṣṭāniṣṭasamāyogo vairaṃ sauhārdam eva ca

12,283.026c atha jātisahasrāṇi bahūni parivartate

12,283.027a tasmād guṇeṣu rajyethā mā doṣeṣu kadā cana

12,283.027c nirguṇo yo hi durbuddhir ātmanaḥ so 'rir ucyate

12,283.028a mānuṣeṣu mahārāja dharmādharmau pravartataḥ

12,283.028c na tathānyeṣu bhūteṣu manuṣyarahiteṣv iha

12,283.029a dharmaśīlo naro vidvān īhako 'nīhako 'pi vā

12,283.029c ātmabhūtaḥ sadā loke cared bhūtāny ahiṃsayan

12,283.030a yadā vyapetahṛllekhaṃ mano bhavati tasya vai

12,283.030c nānṛtaṃ caiva bhavati tadā kalyāṇam ṛcchati

12,284.001 parāśara uvāca

12,284.001a eṣa dharmavidhis tāta gṛhasthasya prakīrtitaḥ

12,284.001c tapovidhiṃ tu vakṣyāmi tan me nigadataḥ śṛṇu

12,284.002a prāyeṇa hi gṛhasthasya mamatvaṃ nāma jāyate

12,284.002c saṅgāgataṃ naraśreṣṭha bhāvais tāmasarājasaiḥ

12,284.003a gṛhāṇy āśritya gāvaś ca kṣetrāṇi ca dhanāni ca

12,284.003c dārāḥ putrāś ca bhṛtyāś ca bhavantīha narasya vai

12,284.004a evaṃ tasya pravṛttasya nityam evānupaśyataḥ

12,284.004c rāgadveṣau vivardhete hy anityatvam apaśyataḥ

12,284.005a rāgadveṣābhibhūtaṃ ca naraṃ dravyavaśānugam

12,284.005c mohajātā ratir nāma samupaiti narādhipa

12,284.006a kṛtārtho bhogato bhūtvā sa vai ratiparāyaṇaḥ

12,284.006c lābhaṃ grāmyasukhād anyaṃ ratito nānupaśyati

12,284.007a tato lobhābhibhūtātmā saṅgād vardhayate janam

12,284.007c puṣṭyarthaṃ caiva tasyeha janasyārthaṃ cikīrṣati

12,284.008a sa jānann api cākāryam arthārthaṃ sevate naraḥ

12,284.008c bālasnehaparītātmā tatkṣayāc cānutapyate

12,284.009a tato mānena saṃpanno rakṣann ātmaparājayam

12,284.009c karoti yena bhogī syām iti tasmād vinaśyati

12,284.010a tapo hi buddhiyuktānāṃ śāśvataṃ brahmadarśanam

12,284.010c anvicchatāṃ śubhaṃ karma narāṇāṃ tyajatāṃ sukham

12,284.011a snehāyatananāśāc ca dhananāśāc ca pārthiva

12,284.011c ādhivyādhipratāpāc ca nirvedam upagacchati

12,284.012a nirvedād ātmasaṃbodhaḥ saṃbodhāc chāstradarśanam

12,284.012c śāstrārthadarśanād rājaṃs tapa evānupaśyati

12,284.013a durlabho hi manuṣyendra naraḥ pratyavamarśavān

12,284.013c yo vai priyasukhe kṣīṇe tapaḥ kartuṃ vyavasyati

12,284.014a tapaḥ sarvagataṃ tāta hīnasyāpi vidhīyate

12,284.014c jitendriyasya dāntasya svargamārgapradeśakam

12,284.015a prajāpatiḥ prajāḥ pūrvam asṛjat tapasā vibhuḥ

12,284.015c kva cit kva cid vrataparo vratāny āsthāya pārthiva

12,284.016a ādityā vasavo rudrās tathaivāgny aśvimārutāḥ

12,284.016c viśvedevās tathā sādhyāḥ pitaro 'tha marudgaṇāḥ

12,284.017a yakṣarākṣasagandharvāḥ siddhāś cānye divaukasaḥ

12,284.017c saṃsiddhās tapasā tāta ye cānye svargavāsinaḥ

12,284.018a ye cādau brahmaṇā sṛṣṭā brāhmaṇās tapasā purā

12,284.018c te bhāvayantaḥ pṛthivīṃ vicaranti divaṃ tathā

12,284.019a martyaloke ca rājāno ye cānye gṛhamedhinaḥ

12,284.019c mahākuleṣu dṛśyante tat sarvaṃ tapasaḥ phalam

12,284.020a kauśikāni ca vastrāṇi śubhāny ābharaṇāni ca

12,284.020c vāhanāsanayānāni sarvaṃ tat tapasaḥ phalam

12,284.021a manonukūlāḥ pramadā rūpavatyaḥ sahasraśaḥ

12,284.021c vāsaḥ prāsādapṛṣṭhe ca tat sarvaṃ tapasaḥ phalam

12,284.022a śayanāni ca mukhyāni bhojyāni vividhāni ca

12,284.022c abhipretāni sarvāṇi bhavanti kṛtakarmaṇām

12,284.023a nāprāpyaṃ tapasā kiṃ cit trailokye 'smin paraṃtapa

12,284.023c upabhogaparityāgaḥ phalāny akṛtakarmaṇām

12,284.024a sukhito duḥkhito vāpi naro lobhaṃ parityajet

12,284.024c avekṣya manasā śāstraṃ buddhyā ca nṛpasattama

12,284.025a asaṃtoṣo 'sukhāyaiva lobhād indriyavibhramaḥ

12,284.025c tato 'sya naśyati prajñā vidyevābhyāsavarjitā

12,284.026a naṣṭaprajño yadā bhavati tadā nyāyaṃ na paśyati

12,284.026c tasmāt sukhakṣaye prāpte pumān ugraṃ tapaś caret

12,284.027a yad iṣṭaṃ tat sukhaṃ prāhur dveṣyaṃ duḥkham ihocyate

12,284.027c kṛtākṛtasya tapasaḥ phalaṃ paśyasva yādṛśam

12,284.028a nityaṃ bhadrāṇi paśyanti viṣayāṃś copabhuñjate

12,284.028c prākāśyaṃ caiva gacchanti kṛtvā niṣkalmaṣaṃ tapaḥ

12,284.029a apriyāṇy avamānāṃś ca duḥkhaṃ bahuvidhātmakam

12,284.029c phalārthī satpathatyaktaḥ prāpnoti viṣayātmakam

12,284.030a dharme tapasi dāne ca vicikitsāsya jāyate

12,284.030c sa kṛtvā pāpakāny eva nirayaṃ pratipadyate

12,284.031a sukhe tu vartamāno vai duḥkhe vāpi narottama

12,284.031c svavṛttād yo na calati śāstracakṣuḥ sa mānavaḥ

12,284.032a iṣuprapātamātraṃ hi sparśayoge ratiḥ smṛtā

12,284.032c rasane darśane ghrāṇe śravaṇe ca viśāṃ pate

12,284.033a tato 'sya jāyate tīvrā vedanā tatkṣayāt punaḥ

12,284.033c budhā yena praśaṃsanti mokṣaṃ sukham anuttamam

12,284.034a tataḥ phalārthaṃ carati bhavanti jyāyaso guṇāḥ

12,284.034c dharmavṛttyā ca satataṃ kāmārthābhyāṃ na hīyate

12,284.035a aprayatnāgatāḥ sevyā gṛhasthair viṣayāḥ sadā

12,284.035c prayatnenopagamyaś ca svadharma iti me matiḥ

12,284.036a mānināṃ kulajātānāṃ nityaṃ śāstrārthacakṣuṣām

12,284.036c dharmakriyāviyuktānām aśaktyā saṃvṛtātmanām

12,284.037a kriyamāṇaṃ yadā karma nāśaṃ gacchati mānuṣam

12,284.037c teṣāṃ nānyad ṛte loke tapasaḥ karma vidyate

12,284.038a sarvātmanā tu kurvīta gṛhasthaḥ karmaniścayam

12,284.038c dākṣyeṇa havyakavyārthaṃ svadharmaṃ vicaren nṛpa

12,284.039a yathā nadīnadāḥ sarve sāgare yānti saṃsthitim

12,284.039c evam āśramiṇaḥ sarve gṛhasthe yānti saṃsthitim

12,285.001 janaka uvāca

12,285.001a varṇo viśeṣavarṇānāṃ maharṣe kena jāyate

12,285.001c etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ tad brūhi vadatāṃ vara

12,285.002a yad etaj jāyate 'patyaṃ sa evāyam iti śrutiḥ

12,285.002c kathaṃ brāhmaṇato jāto viśeṣagrahaṇaṃ gataḥ

12,285.003 parāśara uvāca

12,285.003a evam etan mahārāja yena jātaḥ sa eva saḥ

12,285.003c tapasas tv apakarṣeṇa jātigrahaṇatāṃ gataḥ

12,285.004a sukṣetrāc ca subījāc ca puṇyo bhavati saṃbhavaḥ

12,285.004c ato 'nyatarato hīnād avaro nāma jāyate

12,285.005a vaktrād bhujābhyām ūrubhyāṃ padbhyāṃ caivātha jajñire

12,285.005c sṛjataḥ prajāpater lokān iti dharmavido viduḥ

12,285.006a mukhajā brāhmaṇās tāta bāhujāḥ kṣatrabandhavaḥ

12,285.006c ūrujā dhanino rājan pādajāḥ paricārakāḥ

12,285.007a caturṇām eva varṇānām āgamaḥ puruṣarṣabha

12,285.007c ato 'nye tv atiriktā ye te vai saṃkarajāḥ smṛtāḥ

12,285.008a kṣatrajātir athāmbaṣṭhā ugrā vaidehakās tathā

12,285.008c śvapākāḥ pulkasāḥ stenā niṣādāḥ sūtamāgadhāḥ

12,285.009a āyogāḥ karaṇā vrātyāś caṇḍālāś ca narādhipa

12,285.009c ete caturbhyo varṇebhyo jāyante vai parasparam

12,285.010 janaka uvāca

12,285.010a brahmaṇaikena jātānāṃ nānātvaṃ gotrataḥ katham

12,285.010c bahūnīha hi loke vai gotrāṇi munisattama

12,285.011a yatra tatra kathaṃ jātāḥ svayoniṃ munayo gatāḥ

12,285.011c śūdrayonau samutpannā viyonau ca tathāpare

12,285.012 parāśara uvāca

12,285.012a rājan naitad bhaved grāhyam apakṛṣṭena janmanā

12,285.012c mahātmanāṃ samutpattis tapasā bhāvitātmanām

12,285.013a utpādya putrān munayo nṛpate yatra tatra ha

12,285.013c svenaiva tapasā teṣām ṛṣitvaṃ vidadhuḥ punaḥ

12,285.014a pitāmahaś ca me pūrvam ṛśyaśṛṅgaś ca kāśyapaḥ

12,285.014c vaṭas tāṇḍyaḥ kṛpaś caiva kakṣīvān kamaṭhādayaḥ

12,285.015a yavakrītaś ca nṛpate droṇaś ca vadatāṃ varaḥ

12,285.015c āyur mataṅgo dattaś ca drupado matsya eva ca

12,285.016a ete svāṃ prakṛtiṃ prāptā vaideha tapaso ''śrayāt

12,285.016c pratiṣṭhitā vedavido dame tapasi caiva hi

12,285.017a mūlagotrāṇi catvāri samutpannāni pārthiva

12,285.017c aṅgirāḥ kaśyapaś caiva vasiṣṭho bhṛgur eva ca

12,285.018a karmato 'nyāni gotrāṇi samutpannāni pārthiva

12,285.018c nāmadheyāni tapasā tāni ca grahaṇaṃ satām

12,285.019 janaka uvāca

12,285.019a viśeṣadharmān varṇānāṃ prabrūhi bhagavan mama

12,285.019c tathā sāmānyadharmāṃś ca sarvatra kuśalo hy asi

12,285.020 parāśara uvāca

12,285.020a pratigraho yājanaṃ ca tathaivādhyāpanaṃ nṛpa

12,285.020c viśeṣadharmo viprāṇāṃ rakṣā kṣatrasya śobhanā

12,285.021a kṛṣiś ca pāśupālyaṃ ca vāṇijyaṃ ca viśām api

12,285.021c dvijānāṃ paricaryā ca śūdrakarma narādhipa

12,285.022a viśeṣadharmā nṛpate varṇānāṃ parikīrtitāḥ

12,285.022c dharmān sādhāraṇāṃs tāta vistareṇa śṛṇuṣva me

12,285.023a ānṛśaṃsyam ahiṃsā cāpramādaḥ saṃvibhāgitā

12,285.023c śrāddhakarmātitheyaṃ ca satyam akrodha eva ca

12,285.024a sveṣu dāreṣu saṃtoṣaḥ śaucaṃ nityānasūyatā

12,285.024c ātmajñānaṃ titikṣā ca dharmāḥ sādhāraṇā nṛpa

12,285.025a brāhmaṇāḥ kṣatriyā vaiśyās trayo varṇā dvijātayaḥ

12,285.025c atra teṣām adhīkāro dharmeṣu dvipadāṃ vara

12,285.026a vikarmāvasthitā varṇāḥ patanti nṛpate trayaḥ

12,285.026c unnamanti yathāsantam āśrityeha svakarmasu

12,285.027a na cāpi śūdraḥ patatīti niścayo; na cāpi saṃskāram ihārhatīti vā

12,285.027c śrutipravṛttaṃ na ca dharmam āpnute; na cāsya dharme pratiṣedhanaṃ kṛtam

12,285.028a vaidehakaṃ śūdram udāharanti; dvijā mahārāja śrutopapannāḥ

12,285.028c ahaṃ hi paśyāmi narendra devaṃ; viśvasya viṣṇuṃ jagataḥ pradhānam

12,285.029a satāṃ vṛttam anuṣṭhāya nihīnā ujjihīrṣavaḥ

12,285.029c mantravarjaṃ na duṣyanti kurvāṇāḥ pauṣṭikīḥ kriyāḥ

12,285.030a yathā yathā hi sadvṛttam ālambantītare janāḥ

12,285.030c tathā tathā sukhaṃ prāpya pretya ceha ca śerate

12,285.031 janaka uvāca

12,285.031a kiṃ karma dūṣayaty enam atha jātir mahāmune

12,285.031c saṃdeho me samutpannas tan me vyākhyātum arhasi

12,285.032 parāśara uvāca

12,285.032a asaṃśayaṃ mahārāja ubhayaṃ doṣakārakam

12,285.032c karma caiva hi jātiś ca viśeṣaṃ tu niśāmaya

12,285.033a jātyā ca karmaṇā caiva duṣṭaṃ karma niṣevate

12,285.033c jātyā duṣṭaś ca yaḥ pāpaṃ na karoti sa pūruṣaḥ

12,285.034a jātyā pradhānaṃ puruṣaṃ kurvāṇaṃ karma dhikkṛtam

12,285.034c karma tad dūṣayaty enaṃ tasmāt karma naśobhanam

12,285.035 janaka uvāca

12,285.035a kāni karmāṇi dharmyāṇi loke 'smin dvijasattama

12,285.035c na hiṃsantīha bhūtāni kriyamāṇāni sarvadā

12,285.036 parāśara uvāca

12,285.036a śṛṇu me 'tra mahārāja yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,285.036c yāni karmāṇy ahiṃsrāṇi naraṃ trāyanti sarvadā

12,285.037a saṃnyasyāgnīn upāsīnāḥ paśyanti vigatajvarāḥ

12,285.037c naiḥśreyasaṃ dharmapathaṃ samāruhya yathākramam

12,285.038a praśritā vinayopetā damanityāḥ susaṃśitāḥ

12,285.038c prayānti sthānam ajaraṃ sarvakarmavivarjitāḥ

12,285.039a sarve varṇā dharmakāryāṇi samyak; kṛtvā rājan satyavākyāni coktvā

12,285.039c tyaktvādharmaṃ dāruṇaṃ jīvaloke; yānti svargaṃ nātra kāryo vicāraḥ

12,286.001 parāśara uvāca

12,286.001a pitā sakhāyo guravaḥ striyaś ca; na nirguṇā nāma bhavanti loke

12,286.001c ananyabhaktāḥ priyavādinaś ca; hitāś ca vaśyāś ca tathaiva rājan

12,286.002a pitā paraṃ daivataṃ mānavānāṃ; mātur viśiṣṭaṃ pitaraṃ vadanti

12,286.002c jñānasya lābhaṃ paramaṃ vadanti; jitendriyārthāḥ param āpnuvanti

12,286.003a raṇājire yatra śarāgnisaṃstare; nṛpātmajo ghātam avāpya dahyate

12,286.003c prayāti lokān amaraiḥ sudurlabhān; niṣevate svargaphalaṃ yathāsukham

12,286.004a śrāntaṃ bhītaṃ bhraṣṭaśastraṃ rudantaṃ; parāṅmukhaṃ paribarhaiś ca hīnam

12,286.004c anudyataṃ rogiṇaṃ yācamānaṃ; na vai hiṃsyād bālavṛddhau ca rājan

12,286.005a paribarhaiḥ susaṃpannam udyataṃ tulyatāṃ gatam

12,286.005c atikrameta nṛpatiḥ saṃgrāme kṣatriyātmajam

12,286.006a tulyād iha vadhaḥ śreyān viśiṣṭāc ceti niścayaḥ

12,286.006c nihīnāt kātarāc caiva nṛpāṇāṃ garhito vadhaḥ

12,286.007a pāpāt pāpasamācārān nihīnāc ca narādhipa

12,286.007c pāpa eva vadhaḥ prokto narakāyeti niścayaḥ

12,286.008a na kaś cit trāti vai rājan diṣṭāntavaśam āgatam

12,286.008c sāvaśeṣāyuṣaṃ cāpi kaś cid evāpakarṣati

12,286.009a snigdhaiś ca kriyamāṇāni karmāṇīha nivartayet

12,286.009c hiṃsātmakāni karmāṇi nāyur icchet parāyuṣā

12,286.010a gṛhasthānāṃ tu sarveṣāṃ vināśam abhikāṅkṣatām

12,286.010c nidhanaṃ śobhanaṃ tāta pulineṣu kriyāvatām

12,286.011a āyuṣi kṣayam āpanne pañcatvam upagacchati

12,286.011c nākāraṇāt tad bhavati kāraṇair upapāditam

12,286.012a tathā śarīraṃ bhavati dehād yenopapāditam

12,286.012c adhvānaṃ gatakaś cāyaṃ prāptaś cāyaṃ gṛhād gṛham

12,286.013a dvitīyaṃ kāraṇaṃ tatra nānyat kiṃ cana vidyate

12,286.013c tad dehaṃ dehināṃ yuktaṃ mokṣabhūteṣu vartate

12,286.014a sirāsnāyvasthisaṃghātaṃ bībhatsāmedhyasaṃkulam

12,286.014c bhūtānām indriyāṇāṃ ca guṇānāṃ ca samāgamam

12,286.015a tvagantaṃ deham ity āhur vidvāṃso 'dhyātmacintakāḥ

12,286.015c guṇair api parikṣīṇaṃ śarīraṃ martyatāṃ gatam

12,286.016a śarīriṇā parityaktaṃ niśceṣṭaṃ gatacetanam

12,286.016c bhūtaiḥ prakṛtim āpannais tato bhūmau nimajjati

12,286.017a bhāvitaṃ karmayogena jāyate tatra tatra ha

12,286.017c idaṃ śarīraṃ vaideha mriyate yatra tatra ha

12,286.017e tatsvabhāvo 'paro dṛṣṭo visargaḥ karmaṇas tathā

12,286.018a na jāyate tu nṛpate kaṃ cit kālam ayaṃ punaḥ

12,286.018c paribhramati bhūtātmā dyām ivāmbudharo mahān

12,286.019a sa punar jāyate rājan prāpyehāyatanaṃ nṛpa

12,286.019c manasaḥ paramo hy ātmā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ

12,286.020a dvividhānāṃ ca bhūtānāṃ jaṅgamāḥ paramā nṛpa

12,286.020c jaṅgamānām api tathā dvipadāḥ paramā matāḥ

12,286.020e dvipadānām api tathā dvijā vai paramāḥ smṛtāḥ

12,286.021a dvijānām api rājendra prajñāvantaḥ parā matāḥ

12,286.021c prājñānām ātmasaṃbuddhāḥ saṃbuddhānām amāninaḥ

12,286.022a jātam anveti maraṇaṃ nṛṇām iti viniścayaḥ

12,286.022c antavanti hi karmāṇi sevante guṇataḥ prajāḥ

12,286.023a āpanne tūttarāṃ kāṣṭhāṃ sūrye yo nidhanaṃ vrajet

12,286.023c nakṣatre ca muhūrte ca puṇye rājan sa puṇyakṛt

12,286.024a ayojayitvā kleśena janaṃ plāvya ca duṣkṛtam

12,286.024c mṛtyunāprākṛteneha karma kṛtvātmaśaktitaḥ

12,286.025a viṣam udbandhanaṃ dāho dasyuhastāt tathā vadhaḥ

12,286.025c daṃṣṭribhyaś ca paśubhyaś ca prākṛto vadha ucyate

12,286.026a na caibhiḥ puṇyakarmāṇo yujyante nābhisaṃdhijaiḥ

12,286.026c evaṃvidhaiś ca bahubhir aparaiḥ prākṛtair api

12,286.027a ūrdhvaṃ hitvā pratiṣṭhante prāṇāḥ puṇyakṛtāṃ nṛpa

12,286.027c madhyato madhyapuṇyānām adho duṣkṛtakarmaṇām

12,286.028a ekaḥ śatrur na dvitīyo 'sti śatrur; ajñānatulyaḥ puruṣasya rājan

12,286.028c yenāvṛtaḥ kurute saṃprayukto; ghorāṇi karmāṇi sudāruṇāni

12,286.029a prabodhanārthaṃ śrutidharmayuktaṃ; vṛddhān upāsyaṃ ca bhaveta yasya

12,286.029c prayatnasādhyo hi sa rājaputra; prajñāśareṇonmathitaḥ paraiti

12,286.030a adhītya vedāṃs tapasā brahmacārī; yajñāñ śaktyā saṃnisṛjyeha pañca

12,286.030c vanaṃ gacchet puruṣo dharmakāmaḥ; śreyaś citvā sthāpayitvā svavaṃśam

12,286.031a upabhogair api tyaktaṃ nātmānam avasādayet

12,286.031c caṇḍālatve 'pi mānuṣyaṃ sarvathā tāta durlabham

12,286.032a iyaṃ hi yoniḥ prathamā yāṃ prāpya jagatīpate

12,286.032c ātmā vai śakyate trātuṃ karmabhiḥ śubhalakṣaṇaiḥ

12,286.033a kathaṃ na vipraṇaśyema yonito 'syā iti prabho

12,286.033c kurvanti dharmaṃ manujāḥ śrutiprāmāṇyadarśanāt

12,286.034a yo durlabhataraṃ prāpya mānuṣyam iha vai naraḥ

12,286.034c dharmāvamantā kāmātmā bhavet sa khalu vañcyate

12,286.035a yas tu prītipurogeṇa cakṣuṣā tāta paśyati

12,286.035c dīpopamāni bhūtāni yāvad arcir na naśyati

12,286.036a sāntvenānupradānena priyavādena cāpy uta

12,286.036c samaduḥkhasukho bhūtvā sa paratra mahīyate

12,286.037a dānaṃ tyāgaḥ śobhanā mūrtir adbhyo; bhūyaḥ plāvyaṃ tapasā vai śarīram

12,286.037c sarasvatīnaimiṣapuṣkareṣu; ye cāpy anye puṇyadeśāḥ pṛthivyām

12,286.038a gṛheṣu yeṣām asavaḥ patanti; teṣām atho nirharaṇaṃ praśastam

12,286.038c yānena vai prāpaṇaṃ ca śmaśāne; śaucena nūnaṃ vidhinā caiva dāhaḥ

12,286.039a iṣṭiḥ puṣṭir yajanaṃ yājanaṃ ca; dānaṃ puṇyānāṃ karmaṇāṃ ca prayogaḥ

12,286.039c śaktyā pitryaṃ yac ca kiṃ cit praśastaṃ; sarvāṇy ātmārthe mānavo yaḥ karoti

12,286.040a dharmaśāstrāṇi vedāś ca ṣaḍaṅgāni narādhipa

12,286.040c śreyaso 'rthe vidhīyante narasyākliṣṭakarmaṇaḥ

12,286.041 bhīṣma uvāca

12,286.041a evad vai sarvam ākhyātaṃ muninā sumahātmanā

12,286.041c videharājāya purā śreyaso 'rthe narādhipa

12,287.001 bhīṣma uvāca

12,287.001a punar eva tu papraccha janako mithilādhipaḥ

12,287.001c parāśaraṃ mahātmānaṃ dharme paramaniścayam

12,287.002a kiṃ śreyaḥ kā gatir brahman kiṃ kṛtaṃ na vinaśyati

12,287.002c kva gato na nivarteta tan me brūhi mahāmune

12,287.003 parāśara uvāca

12,287.003a asaṅgaḥ śreyaso mūlaṃ jñānaṃ jñānagatiḥ parā

12,287.003c cīrṇaṃ tapo na praṇaśyed vāpaḥ kṣetre na naśyati

12,287.004a chittvādharmamayaṃ pāśaṃ yadā dharme 'bhirajyate

12,287.004c dattvābhayakṛtaṃ dānaṃ tadā siddhim avāpnuyāt

12,287.005a yo dadāti sahasrāṇi gavām aśvaśatāni ca

12,287.005c abhayaṃ sarvabhūtebhyas tad dānam ativartate

12,287.006a vasan viṣayamadhye 'pi na vasaty eva buddhimān

12,287.006c saṃvasaty eva durbuddhir asatsu viṣayeṣv api

12,287.007a nādharmaḥ śliṣyate prājñam āpaḥ puṣkaraparṇavat

12,287.007c aprājñam adhikaṃ pāpaṃ śliṣyate jatu kāṣṭhavat

12,287.008a nādharmaḥ kāraṇāpekṣī kartāram abhimuñcati

12,287.008c kartā khalu yathākālaṃ tat sarvam abhipadyate

12,287.008e na bhidyante kṛtātmāna ātmapratyayadarśinaḥ

12,287.009a buddhikarmendriyāṇāṃ hi pramatto yo na budhyate

12,287.009c śubhāśubheṣu saktātmā prāpnoti sumahad bhayam

12,287.010a vītarāgo jitakrodhaḥ samyag bhavati yaḥ sadā

12,287.010c viṣaye vartamāno 'pi na sa pāpena yujyate

12,287.011a maryādāyāṃ dharmasetur nibaddho naiva sīdati

12,287.011c puṣṭasrota ivāyattaḥ sphīto bhavati saṃcayaḥ

12,287.012a yathā bhānugataṃ tejo maṇiḥ śuddhaḥ samādhinā

12,287.012c ādatte rājaśārdūla tathā yogaḥ pravartate

12,287.013a yathā tilānām iha puṣpasaṃśrayāt; pṛthak pṛthag yāti guṇo 'tisaumyatām

12,287.013c tathā narāṇāṃ bhuvi bhāvitātmanāṃ; yathāśrayaṃ sattvaguṇaḥ pravartate

12,287.014a jahāti dārān ihate na saṃpadaḥ; sadaśvayānaṃ vividhāś ca yāḥ kriyāḥ

12,287.014c triviṣṭape jātamatir yadā naras; tadāsya buddhir viṣayeṣu bhidyate

12,287.015a prasaktabuddhir viṣayeṣu yo naro; yo budhyate hy ātmahitaṃ kadā ca na

12,287.015c sa sarvabhāvānugatena cetasā; nṛpāmiṣeṇeva jhaṣo vikṛṣyate

12,287.016a saṃghātavān martyalokaḥ parasparam apāśritaḥ

12,287.016c kadalīgarbhaniḥsāro naur ivāpsu nimajjati

12,287.017a na dharmakālaḥ puruṣasya niścito; na cāpi mṛtyuḥ puruṣaṃ pratīkṣate

12,287.017c kriyā hi dharmasya sadaiva śobhanā; yadā naro mṛtyumukhe 'bhivartate

12,287.018a yathāndhaḥ svagṛhe yukto hy abhyāsād eva gacchati

12,287.018c tathā yuktena manasā prājño gacchati tāṃ gatim

12,287.019a maraṇaṃ janmani proktaṃ janma vai maraṇāśritam

12,287.019c avidvān mokṣadharmeṣu baddho bhramati cakravat

12,287.020a yathā mṛṇālo 'nugatam āśu muñcati kardamam

12,287.020c tathātmā puruṣasyeha manasā parimucyate

12,287.020e manaḥ praṇayate ''tmānaṃ sa enam abhiyuñjati

12,287.020f*0743_01 yukto yadā sa bhavati tadā tat paśyate param

12,287.021a parārthe vartamānas tu svakāryaṃ yo 'bhimanyate

12,287.021c indriyārtheṣu saktaḥ san svakāryāt parihīyate

12,287.022a adhas tiryaggatiṃ caiva svarge caiva parāṃ gatim

12,287.022c prāpnoti svakṛtair ātmā prājñasyehetarasya ca

12,287.023a mṛnmaye bhājane pakve yathā vai nyasyate dravaḥ

12,287.023c tathā śarīraṃ tapasā taptaṃ viṣayam aśnute

12,287.024a viṣayān aśnute yas tu na sa bhokṣyaty asaṃśayam

12,287.024c yas tu bhogāṃs tyajed ātmā sa vai bhoktuṃ vyavasyati

12,287.025a nīhāreṇa hi saṃvītaḥ śiśnodaraparāyaṇaḥ

12,287.025c jātyandha iva panthānam āvṛtātmā na budhyate

12,287.026a vaṇig yathā samudrād vai yathārthaṃ labhate dhanam

12,287.026c tathā martyārṇave jantoḥ karmavijñānato gatiḥ

12,287.027a ahorātramaye loke jarārūpeṇa saṃcaran

12,287.027c mṛtyur grasati bhūtāni pavanaṃ pannago yathā

12,287.028a svayaṃ kṛtāni karmāṇi jāto jantuḥ prapadyate

12,287.028c nākṛtaṃ labhate kaś cit kiṃ cid atra priyāpriyam

12,287.029a śayānaṃ yāntam āsīnaṃ pravṛttaṃ viṣayeṣu ca

12,287.029c śubhāśubhāni karmāṇi prapadyante naraṃ sadā

12,287.030a na hy anyat tīram āsādya punas tartuṃ vyavasyati

12,287.030c durlabho dṛśyate hy asya vinipāto mahārṇave

12,287.031a yathā bhārāvasaktā hi naur mahāmbhasi tantunā

12,287.031c tathā mano 'bhiyogād vai śarīraṃ pratikarṣati

12,287.032a yathā samudram abhitaḥ saṃsyūtāḥ sarito 'parāḥ

12,287.032c tathādyā prakṛtir yogād abhisaṃsyūyate sadā

12,287.033a snehapāśair bahuvidhair āsaktamanaso narāḥ

12,287.033c prakṛtisthā viṣīdanti jale saikataveśmavat

12,287.034a śarīragṛhasaṃsthasya śaucatīrthasya dehinaḥ

12,287.034c buddhimārgaprayātasya sukhaṃ tv iha paratra ca

12,287.035a vistarāḥ kleśasaṃyuktāḥ saṃkṣepās tu sukhāvahāḥ

12,287.035c parārthaṃ vistarāḥ sarve tyāgam ātmahitaṃ viduḥ

12,287.036a saṃkalpajo mitravargo jñātayaḥ kāraṇātmakāḥ

12,287.036c bhāryā dāsāś ca putrāś ca svam artham anuyuñjate

12,287.037a na mātā na pitā kiṃ cit kasya cit pratipadyate

12,287.037c dānapathyodano jantuḥ svakarmaphalam aśnute

12,287.038a mātā putraḥ pitā bhrātā bhāryā mitrajanas tathā

12,287.038c aṣṭāpadapadasthāne tv akṣamudreva nyasyate

12,287.039a sarvāṇi karmāṇi purā kṛtāni; śubhāśubhāny ātmano yānti jantoḥ

12,287.039c upasthitaṃ karmaphalaṃ viditvā; buddhiṃ tathā codayate 'ntarātmā

12,287.040a vyavasāyaṃ samāśritya sahāyān yo 'dhigacchati

12,287.040c na tasya kaś cid ārambhaḥ kadā cid avasīdati

12,287.041a advaidhamanasaṃ yuktaṃ śūraṃ dhīraṃ vipaścitam

12,287.041c na śrīḥ saṃtyajate nityam ādityam iva raśmayaḥ

12,287.042a āstikyavyavasāyābhyām upāyād vismayād dhiyā

12,287.042c yam ārabhaty anindyātmā na so 'rthaḥ parisīdati

12,287.043a sarvaḥ svāni śubhāśubhāni niyataṃ karmāṇi jantuḥ svayaṃ; garbhāt saṃpratipadyate tad ubhayaṃ yat tena pūrvaṃ kṛtam

12,287.043c mṛtyuś cāparihāravān samagatiḥ kālena viccheditā; dāroś cūrṇam ivāśmasāravihitaṃ karmāntikaṃ prāpayet

12,287.044a svarūpatām ātmakṛtaṃ ca vistaraṃ; kulānvayaṃ dravyasamṛddhisaṃcayam

12,287.044c naro hi sarvo labhate yathākṛtaṃ; śubhāśubhenātmakṛtena karmaṇā

12,287.045 bhīṣma uvāca

12,287.045a ity ukto janako rājan yathātathyaṃ manīṣiṇā

12,287.045c śrutvā dharmavidāṃ śreṣṭhaḥ parāṃ mudam avāpa ha

12,288.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,288.001a satyaṃ kṣamāṃ damaṃ prajñāṃ praśaṃsanti pitāmaha

12,288.001c vidvāṃso manujā loke katham etan mataṃ tava

12,288.002 bhīṣma uvāca

12,288.002a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam

12,288.002c sādhyānām iha saṃvādaṃ haṃsasya ca yudhiṣṭhira

12,288.003a haṃso bhūtvātha sauvarṇas tv ajo nityaḥ prajāpatiḥ

12,288.003c sa vai paryeti lokāṃs trīn atha sādhyān upāgamat

12,288.004 sādhyā ūcuḥ

12,288.004a śakune vayaṃ sma devā vai sādhyās tvām anuyujmahe

12,288.004c pṛcchāmas tvāṃ mokṣadharmaṃ bhavāṃś ca kila mokṣavit

12,288.005a śruto 'si naḥ paṇḍito dhīravādī; sādhuśabdaḥ patate te patatrin

12,288.005c kiṃ manyase śreṣṭhatamaṃ dvija tvaṃ; kasmin manas te ramate mahātman

12,288.006a tan naḥ kāryaṃ pakṣivara praśādhi; yat kāryāṇāṃ manyase śreṣṭham ekam

12,288.006c yat kṛtvā vai puruṣaḥ sarvabandhair; vimucyate vihagendreha śīghram

12,288.007 haṃsa uvāca

12,288.007a idaṃ kāryam amṛtāśāḥ śṛṇomi; tapo damaḥ satyam ātmābhiguptiḥ

12,288.007c granthīn vimucya hṛdayasya sarvān; priyāpriye svaṃ vaśam ānayīta

12,288.008a nāruṃtudaḥ syān na nṛśaṃsavādī; na hīnataḥ param abhyādadīta

12,288.008c yayāsya vācā para udvijeta; na tāṃ vaded ruśatīṃ pāpalokyām

12,288.009a vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni

12,288.009c parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu

12,288.010a paraś ced enam ativādabāṇair; bhṛśaṃ vidhyec chama eveha kāryaḥ

12,288.010c saṃroṣyamāṇaḥ pratimṛṣyate yaḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai parasya

12,288.011a kṣepābhimānād abhiṣaṅgavyalīkaṃ; nigṛhṇāti jvalitaṃ yaś ca manyum

12,288.011c aduṣṭacetā mudito 'nasūyuḥ; sa ādatte sukṛtaṃ vai pareṣām

12,288.012a ākruśyamāno na vadāmi kiṃ cit; kṣamāmy ahaṃ tāḍyamānaś ca nityam

12,288.012c śreṣṭhaṃ hy etat kṣamam apy āhur āryāḥ; satyaṃ tathaivārjavam ānṛśaṃsyam

12,288.013a vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ

12,288.013c damasyopaniṣan mokṣa etat sarvānuśāsanam

12,288.014a vāco vegaṃ manasaḥ krodhavegaṃ; vivitsāvegam udaropasthavegam

12,288.014c etān vegān yo viṣahaty udīrṇāṃs; taṃ manye 'haṃ brāhmaṇaṃ vai muniṃ ca

12,288.015a akrodhanaḥ krudhyatāṃ vai viśiṣṭas; tathā titikṣur atitikṣor viśiṣṭaḥ

12,288.015c amānuṣān mānuṣo vai viśiṣṭas; tathājñānāj jñānavān vai pradhānaḥ

12,288.016a ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣataḥ

12,288.016c ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati

12,288.017a yo nātyuktaḥ prāha rūkṣaṃ priyaṃ vā; yo vā hato na pratihanti dhairyāt

12,288.017c pāpaṃ ca yo necchati tasya hantus; tasmai devāḥ spṛhayante sadaiva

12,288.018a pāpīyasaḥ kṣametaiva śreyasaḥ sadṛśasya ca

12,288.018c vimānito hato ''kruṣṭa evaṃ siddhiṃ gamiṣyati

12,288.019a sadāham āryān nibhṛto 'py upāse; na me vivitsā na ca me 'sti roṣaḥ

12,288.019c na cāpy ahaṃ lipsamānaḥ paraimi; na caiva kiṃ cid viṣameṇa yāmi

12,288.020a nāhaṃ śaptaḥ pratiśapāmi kiṃ cid; damaṃ dvāraṃ hy amṛtasyeha vedmi

12,288.020c guhyaṃ brahma tad idaṃ vo bravīmi; na mānuṣāc chreṣṭhataraṃ hi kiṃ cit

12,288.021a vimucyamānaḥ pāpebhyo dhanebhya iva candramāḥ

12,288.021c virajāḥ kālam ākāṅkṣan dhīro dhairyeṇa sidhyati

12,288.022a yaḥ sarveṣāṃ bhavati hy arcanīya; utsecane stambha ivābhijātaḥ

12,288.022c yasmai vācaṃ supraśastāṃ vadanti; sa vai devān gacchati saṃyatātmā

12,288.023a na tathā vaktum icchanti kalyāṇān puruṣe guṇān

12,288.023c yathaiṣāṃ vaktum icchanti nairguṇyam anuyuñjakāḥ

12,288.024a yasya vāṅmanasī gupte samyak praṇihite sadā

12,288.024c vedās tapaś ca tyāgaś ca sa idaṃ sarvam āpnuyāt

12,288.025a ākrośanāvamānābhyām abudhād vardhate budhaḥ

12,288.025c tasmān na vardhayed anyaṃ na cātmānaṃ vihiṃsayet

12,288.026a amṛtasyeva saṃtṛpyed avamānasya vai dvijaḥ

12,288.026c sukhaṃ hy avamataḥ śete yo 'vamantā sa naśyati

12,288.027a yat krodhano yajate yad dadāti; yad vā tapas tapyati yaj juhoti

12,288.027c vaivasvatas tad dharate 'sya sarvaṃ; moghaḥ śramo bhavati krodhanasya

12,288.028a catvāri yasya dvārāṇi suguptāny amarottamāḥ

12,288.028c upastham udaraṃ hastau vāk caturthī sa dharmavit

12,288.029a satyaṃ damaṃ hy ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; dhṛtiṃ titikṣām abhisevamānaḥ

12,288.029c svādhyāyanityo 'spṛhayan pareṣām; ekāntaśīly ūrdhvagatir bhavet saḥ

12,288.030a sarvān etān anucaran vatsavac caturaḥ stanān

12,288.030c na pāvanatamaṃ kiṃ cit satyād adhyagamaṃ kva cit

12,288.031a ācakṣe 'haṃ manuṣyebhyo devebhyaḥ pratisaṃcaran

12,288.031c satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva

12,288.032a yādṛśaiḥ saṃnivasati yādṛśāṃś copasevate

12,288.032c yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ

12,288.033a yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva

12,288.033c vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti

12,288.034a sadā devāḥ sādhubhiḥ saṃvadante; na mānuṣaṃ viṣayaṃ yānti draṣṭum

12,288.034c nenduḥ samaḥ syād asamo hi vāyur; uccāvacaṃ viṣayaṃ yaḥ sa veda

12,288.035a aduṣṭaṃ vartamāne tu hṛdayāntarapūruṣe

12,288.035c tenaiva devāḥ prīyante satāṃ mārgasthitena vai

12,288.036a śiśnodare ye 'bhiratāḥ sadaiva; stenā narā vākparuṣāś ca nityam

12,288.036c apetadoṣān iti tān viditvā; dūrād devāḥ saṃparivarjayanti

12,288.037a na vai devā hīnasattvena toṣyāḥ; sarvāśinā duṣkṛtakarmaṇā vā

12,288.037c satyavratā ye tu narāḥ kṛtajñā; dharme ratās taiḥ saha saṃbhajante

12,288.038a avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam

12,288.038c dharmaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham

12,288.039 sādhyā ūcuḥ

12,288.039a kenāyam āvṛto lokaḥ kena vā na prakāśate

12,288.039c kena tyajati mitrāṇi kena svargaṃ na gacchati

12,288.040 haṃsa uvāca

12,288.040a ajñānenāvṛto loko mātsaryān na prakāśate

12,288.040c lobhāt tyajati mitrāṇi saṅgāt svargaṃ na gacchati

12,288.041 sādhyā ūcuḥ

12,288.041a kaḥ svid eko ramate brāhmaṇānāṃ; kaḥ svid eko bahubhir joṣam āste

12,288.041c kaḥ svid eko balavān durbalo 'pi; kaḥ svid eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti

12,288.042 haṃsa uvāca

12,288.042a prājña eko ramate brāhmaṇānāṃ; prājña eko bahubhir joṣam āste

12,288.042c prājña eko balavān durbalo 'pi; prājña eṣāṃ kalahaṃ nānvavaiti

12,288.043 sādhyā ūcuḥ

12,288.043a kiṃ brāhmaṇānāṃ devatvaṃ kiṃ ca sādhutvam ucyate

12,288.043c asādhutvaṃ ca kiṃ teṣāṃ kim eṣāṃ mānuṣaṃ matam

12,288.044 haṃsa uvāca

12,288.044a svādhyāya eṣāṃ devatvaṃ vrataṃ sādhutvam ucyate

12,288.044c asādhutvaṃ parīvādo mṛtyur mānuṣam ucyate

12,288.045 bhīṣma uvāca

12,288.045*0744_01 ity uktvā varado devo bhagavān nitya avyayaḥ

12,288.045*0744_02 sādhyair devagaṇaiḥ sārdhaṃ divam evāruroha saḥ

12,288.045*0744_03 etad yaśasyam āyuṣyaṃ putryaṃ svargāya tu dhruvam

12,288.045*0744_04 darśitaṃ devadevena parameṇāvyayena ca

12,288.045a saṃvāda ity ayaṃ śreṣṭhaḥ sādhyānāṃ parikīrtitaḥ

12,288.045c kṣetraṃ vai karmaṇāṃ yoniḥ sadbhāvaḥ satyam ucyate

12,289.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,289.001a sāṃkhye yoge ca me tāta viśeṣaṃ vaktum arhasi

12,289.001c tava sarvajña sarvaṃ hi viditaṃ kurusattama

12,289.002 bhīṣma uvāca

12,289.002a sāṃkhyāḥ sāṃkhyaṃ praśaṃsanti yogā yogaṃ dvijātayaḥ

12,289.002c vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ svapakṣodbhāvanāya vai

12,289.003a anīśvaraḥ kathaṃ mucyed ity evaṃ śatrukarśana

12,289.003c vadanti kāraṇaiḥ śraiṣṭhyaṃ yogāḥ samyaṅ manīṣiṇaḥ

12,289.004a vadanti kāraṇaṃ cedaṃ sāṃkhyāḥ samyag dvijātayaḥ

12,289.004c vijñāyeha gatīḥ sarvā virakto viṣayeṣu yaḥ

12,289.005a ūrdhvaṃ sa dehāt suvyaktaṃ vimucyed iti nānyathā

12,289.005c etad āhur mahāprājñāḥ sāṃkhyaṃ vai mokṣadarśanam

12,289.006a svapakṣe kāraṇaṃ grāhyaṃ samarthaṃ vacanaṃ hitam

12,289.006c śiṣṭānāṃ hi mataṃ grāhyaṃ tvadvidhaiḥ śiṣṭasaṃmataiḥ

12,289.007a pratyakṣahetavo yogāḥ sāṃkhyāḥ śāstraviniścayāḥ

12,289.007c ubhe caite mate tattve mama tāta yudhiṣṭhira

12,289.008a ubhe caite mate jñāne nṛpate śiṣṭasaṃmate

12,289.008c anuṣṭhite yathāśāstraṃ nayetāṃ paramāṃ gatim

12,289.009a tulyaṃ śaucaṃ tayor yuktaṃ dayā bhūteṣu cānagha

12,289.009c vratānāṃ dhāraṇaṃ tulyaṃ darśanaṃ na samaṃ tayoḥ

12,289.009d*0745_01 tayos tu darśanaṃ samyak sūkṣme bhāve prasajyate

12,289.010 yudhiṣṭhira uvāca

12,289.010a yadi tulyaṃ vrataṃ śaucaṃ dayā cātra pitāmaha

12,289.010c tulyaṃ na darśanaṃ kasmāt tan me brūhi pitāmaha

12,289.011 bhīṣma uvāca

12,289.011a rāgaṃ mohaṃ tathā snehaṃ kāmaṃ krodhaṃ ca kevalam

12,289.011c yogāc chittvādito doṣān pañcaitān prāpnuvanti tat

12,289.012a yathā cānimiṣāḥ sthūlā jālaṃ chittvā punar jalam

12,289.012c prāpnuvanti tathā yogās tat padaṃ vītakalmaṣāḥ

12,289.013a tathaiva vāgurāṃ chittvā balavanto yathā mṛgāḥ

12,289.013c prāpnuyur vimalaṃ mārgaṃ vimuktāḥ sarvabandhanaiḥ

12,289.014a lobhajāni tathā rājan bandhanāni balānvitāḥ

12,289.014c chittvā yogāḥ paraṃ mārgaṃ gacchanti vimalāḥ śivam

12,289.015a abalāś ca mṛgā rājan vāgurāsu tathāpare

12,289.015c vinaśyanti na saṃdehas tadvad yogabalād ṛte

12,289.016a balahīnāś ca kaunteya yathā jālagatā jhaṣāḥ

12,289.016c antaṃ gacchanti rājendra tathā yogāḥ sudurbalāḥ

12,289.017a yathā ca śakunāḥ sūkṣmāḥ prāpya jālam ariṃdama

12,289.017c tatra saktā vipadyante mucyante ca balānvitāḥ

12,289.018a karmajair bandhanair baddhās tadvad yogāḥ paraṃtapa

12,289.018c abalā vai vinaśyanti mucyante ca balānvitāḥ

12,289.019a alpakaś ca yathā rājan vahniḥ śāmyati durbalaḥ

12,289.019c ākrānta indhanaiḥ sthūlais tadvad yogo 'balaḥ prabho

12,289.020a sa eva ca yadā rājan vahnir jātabalaḥ punaḥ

12,289.020c samīraṇayutaḥ kṛtsnāṃ dahet kṣipraṃ mahīm api

12,289.021a tadvaj jātabalo yogī dīptatejā mahābalaḥ

12,289.021c antakāla ivādityaḥ kṛtsnaṃ saṃśoṣayej jagat

12,289.022a durbalaś ca yathā rājan srotasā hriyate naraḥ

12,289.022c balahīnas tathā yogo viṣayair hriyate 'vaśaḥ

12,289.023a tad eva ca yathā sroto viṣṭambhayati vāraṇaḥ

12,289.023c tadvad yogabalaṃ labdhvā vyūhate viṣayān bahūn

12,289.024a viśanti cāvaśāḥ pārtha yogā yogabalānvitāḥ

12,289.024c prajāpatīn ṛṣīn devān mahābhūtāni ceśvarāḥ

12,289.025a na yamo nāntakaḥ kruddho na mṛtyur bhīmavikramaḥ

12,289.025c īśate nṛpate sarve yogasyāmitatejasaḥ

12,289.026a ātmanāṃ ca sahasrāṇi bahūni bharatarṣabha

12,289.026c yogaḥ kuryād balaṃ prāpya taiś ca sarvair mahīṃ caret

12,289.027a prāpnuyād viṣayāṃś caiva punaś cograṃ tapaś caret

12,289.027c saṃkṣipec ca punaḥ pārtha sūryas tejoguṇān iva

12,289.028a balasthasya hi yogasya bandhaneśasya pārthiva

12,289.028c vimokṣaprabhaviṣṇutvam upapannam asaṃśayam

12,289.029a balāni yoge proktāni mayaitāni viśāṃ pate

12,289.029c nidarśanārthaṃ sūkṣmāṇi vakṣyāmi ca punas tava

12,289.030a ātmanaś ca samādhāne dhāraṇāṃ prati cābhibho

12,289.030c nidarśanāni sūkṣmāṇi śṛṇu me bharatarṣabha

12,289.031a apramatto yathā dhanvī lakṣyaṃ hanti samāhitaḥ

12,289.031c yuktaḥ samyak tathā yogī mokṣaṃ prāpnoty asaṃśayam

12,289.032a snehapūrṇe yathā pātre mana ādhāya niścalam

12,289.032c puruṣo yatta ārohet sopānaṃ yuktamānasaḥ

12,289.033a yuktvā tathāyam ātmānaṃ yogaḥ pārthiva niścalam

12,289.033c karoty amalam ātmānaṃ bhāskaropamadarśanam

12,289.034a yathā ca nāvaṃ kaunteya karṇadhāraḥ samāhitaḥ

12,289.034c mahārṇavagatāṃ śīghraṃ nayet pārthiva pattanam

12,289.035a tadvad ātmasamādhānaṃ yuktvā yogena tattvavit

12,289.035c durgamaṃ sthānam āpnoti hitvā deham imaṃ nṛpa

12,289.036a sārathiś ca yathā yuktvā sadaśvān susamāhitaḥ

12,289.036c deśam iṣṭaṃ nayaty āśu dhanvinaṃ puruṣarṣabha

12,289.037a tathaiva nṛpate yogī dhāraṇāsu samāhitaḥ

12,289.037c prāpnoty āśu paraṃ sthānaṃ lakṣaṃ mukta ivāśugaḥ

12,289.038a āveśyātmani cātmānaṃ yogī tiṣṭhati yo 'calaḥ

12,289.038c pāpaṃ hanteva mīnānāṃ padam āpnoti so 'jaram

12,289.039a nābhyāṃ kaṇṭhe ca śīrṣe ca hṛdi vakṣasi pārśvayoḥ

12,289.039c darśane sparśane cāpi ghrāṇe cāmitavikrama

12,289.040a sthāneṣv eteṣu yo yogī mahāvratasamāhitaḥ

12,289.040c ātmanā sūkṣmam ātmānaṃ yuṅkte samyag viśāṃ pate

12,289.041a sa śīghram amalaprajñaḥ karma dagdhvā śubhāśubham

12,289.041c uttamaṃ yogam āsthāya yadīcchati vimucyate

12,289.042 yudhiṣṭhira uvāca

12,289.042a āhārān kīdṛśān kṛtvā kāni jitvā ca bhārata

12,289.042c yogī balam avāpnoti tad bhavān vaktum arhati

12,289.043 bhīṣma uvāca

12,289.043a kaṇānāṃ bhakṣaṇe yuktaḥ piṇyākasya ca bhakṣaṇe

12,289.043c snehānāṃ varjane yukto yogī balam avāpnuyāt

12,289.044a bhuñjāno yāvakaṃ rūkṣaṃ dīrghakālam ariṃdama

12,289.044c ekārāmo viśuddhātmā yogī balam avāpnuyāt

12,289.045a pakṣān māsān ṛtūṃś citrān saṃcaraṃś ca guhās tathā

12,289.045c apaḥ pītvā payomiśrā yogī balam avāpnuyāt

12,289.046a akhaṇḍam api vā māsaṃ satataṃ manujeśvara

12,289.046c upoṣya samyak śuddhātmā yogī balam avāpnuyāt

12,289.047a kāmaṃ jitvā tathā krodhaṃ śītoṣṇe varṣam eva ca

12,289.047c bhayaṃ nidrāṃ tathā śvāsaṃ pauruṣaṃ viṣayāṃs tathā

12,289.048a aratiṃ durjayāṃ caiva ghorāṃ tṛṣṇāṃ ca pārthiva

12,289.048c sparśān sarvāṃs tathā tandrīṃ durjayāṃ nṛpasattama

12,289.049a dīpayanti mahātmānaḥ sūkṣmam ātmānam ātmanā

12,289.049c vītarāgā mahāprājñā dhyānādhyayanasaṃpadā

12,289.050a durgas tv eṣa mataḥ panthā brāhmaṇānāṃ vipaścitām

12,289.050c na kaś cid vrajati hy asmin kṣemeṇa bharatarṣabha

12,289.051a yathā kaś cid vanaṃ ghoraṃ bahusarpasarīsṛpam

12,289.051c śvabhravat toyahīnaṃ ca durgamaṃ bahukaṇṭakam

12,289.052a abhaktam aṭavīprāyaṃ dāvadagdhamahīruham

12,289.052c panthānaṃ taskarākīrṇaṃ kṣemeṇābhipated yuvā

12,289.053a yogamārgaṃ tathāsādya yaḥ kaś cid bhajate dvijaḥ

12,289.053c kṣemeṇoparamen mārgād bahudoṣo hi sa smṛtaḥ

12,289.054a sustheyaṃ kṣuradhārāsu niśitāsu mahīpate

12,289.054c dhāraṇāsu tu yogasya duḥstheyam akṛtātmabhiḥ

12,289.055a vipannā dhāraṇās tāta nayanti naśubhāṃ gatim

12,289.055c netṛhīnā yathā nāvaḥ puruṣān arṇave nṛpa

12,289.056a yas tu tiṣṭhati kaunteya dhāraṇāsu yathāvidhi

12,289.056c maraṇaṃ janma duḥkhaṃ ca sukhaṃ ca sa vimuñcati

12,289.057a nānāśāstreṣu niṣpannaṃ yogeṣv idam udāhṛtam

12,289.057c paraṃ yogaṃ tu yat kṛtsnaṃ niścitaṃ tad dvijātiṣu

12,289.058a paraṃ hi tad brahma mahan mahātman; brahmāṇam īśaṃ varadaṃ ca viṣṇum

12,289.058c bhavaṃ ca dharmaṃ ca ṣaḍānanaṃ ca; ṣaḍ brahmaputrāṃś ca mahānubhāvān

12,289.059a tamaś ca kaṣṭaṃ sumahad rajaś ca; sattvaṃ ca śuddhaṃ prakṛtiṃ parāṃ ca

12,289.059c siddhiṃ ca devīṃ varuṇasya patnīṃ; tejaś ca kṛtsnaṃ sumahac ca dhairyam

12,289.060a tārādhipaṃ vai vimalaṃ satāraṃ; viśvāṃś ca devān uragān pitṝṃś ca

12,289.060c śailāṃś ca kṛtsnān udadhīṃś ca ghorān; nadīś ca sarvāḥ savanān ghanāṃś ca

12,289.061a nāgān nagān yakṣagaṇān diśaś ca; gandharvasaṃghān puruṣān striyaś ca

12,289.061c parasparaṃ prāpya mahān mahātmā; viśeta yogī nacirād vimuktaḥ

12,289.062a kathā ca yeyaṃ nṛpate prasaktā; deve mahāvīryamatau śubheyam

12,289.062c yogān sa sarvān abhibhūya martyān; nārāyaṇātmā kurute mahātmā

12,290.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,290.001a samyak tvayāyaṃ nṛpate varṇitaḥ śiṣṭasaṃmataḥ

12,290.001c yogamārgo yathānyāyaṃ śiṣyāyeha hitaiṣiṇā

12,290.002a sāṃkhye tv idānīṃ kārtsnyena vidhiṃ prabrūhi pṛcchate

12,290.002c triṣu lokeṣu yaj jñānaṃ sarvaṃ tad viditaṃ hi te

12,290.003 bhīṣma uvāca

12,290.003a śṛṇu me tvam idaṃ śuddhaṃ sāṃkhyānāṃ viditātmanām

12,290.003c vihitaṃ yatibhir buddhaiḥ kapilādibhir īśvaraiḥ

12,290.004a yasmin na vibhramāḥ ke cid dṛśyante manujarṣabha

12,290.004c guṇāś ca yasmin bahavo doṣahāniś ca kevalā

12,290.005a jñānena parisaṃkhyāya sadoṣān viṣayān nṛpa

12,290.005c mānuṣān durjayān kṛtsnān paiśācān viṣayāṃs tathā

12,290.006a rākṣasān viṣayāñ jñātvā yakṣāṇāṃ viṣayāṃs tathā

12,290.006c viṣayān auragāñ jñātvā gāndharvaviṣayāṃs tathā

12,290.007a pitṝṇāṃ viṣayāñ jñātvā tiryakṣu caratāṃ nṛpa

12,290.007c suparṇaviṣayāñ jñātvā marutāṃ viṣayāṃs tathā

12,290.008a rājarṣiviṣayāñ jñātvā brahmarṣiviṣayāṃs tathā

12,290.008c āsurān viṣayāñ jñātvā vaiśvadevāṃs tathaiva ca

12,290.009a devarṣiviṣayāñ jñātvā yogānām api ceśvarān

12,290.009c viṣayāṃś ca prajeśānāṃ brahmaṇo viṣayāṃs tathā

12,290.010a āyuṣaś ca paraṃ kālaṃ loke vijñāya tattvataḥ

12,290.010c sukhasya ca paraṃ tattvaṃ vijñāya vadatāṃ vara

12,290.011a prāpte kāle ca yad duḥkhaṃ patatāṃ viṣayaiṣiṇām

12,290.011c tiryak ca patatāṃ duḥkhaṃ patatāṃ narake ca yat

12,290.012a svargasya ca guṇān kṛtsnān doṣān sarvāṃś ca bhārata

12,290.012c vedavāde ca ye doṣā guṇā ye cāpi vaidikāḥ

12,290.013a jñānayoge ca ye doṣā guṇā yoge ca ye nṛpa

12,290.013c sāṃkhyajñāne ca ye doṣās tathaiva ca guṇā nṛpa

12,290.013d*0746_01 itareṣu ca ye doṣā guṇās teṣu ca bhārata

12,290.013d*0746_02 parisaṃkhyāya saṃkhyānaṃ matvā sāṃkhyaṃ guṇādhikam

12,290.014a sattvaṃ daśaguṇaṃ jñātvā rajo navaguṇaṃ tathā

12,290.014c tamaś cāṣṭaguṇaṃ jñātvā buddhiṃ saptaguṇāṃ tathā

12,290.015a ṣaḍguṇaṃ ca nabho jñātvā manaḥ pañcaguṇaṃ tathā

12,290.015c buddhiṃ caturguṇāṃ jñātvā tamaś ca triguṇaṃ mahat

12,290.016a dviguṇaṃ ca rajo jñātvā sattvam ekaguṇaṃ punaḥ

12,290.016c mārgaṃ vijñāya tattvena pralaye prekṣaṇaṃ tathā

12,290.017a jñānavijñānasaṃpannāḥ kāraṇair bhāvitāḥ śubhaiḥ

12,290.017c prāpnuvanti śubhaṃ mokṣaṃ sūkṣmā iha nabhaḥ param

12,290.018a rūpeṇa dṛṣṭiṃ saṃyuktāṃ ghrāṇaṃ gandhaguṇena ca

12,290.018c śabde saktaṃ tathā śrotraṃ jihvāṃ rasaguṇeṣu ca

12,290.019a tanuṃ sparśe tathā saktāṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam

12,290.019c mohaṃ tamasi saṃsaktaṃ lobham artheṣu saṃśritam

12,290.020a viṣṇuṃ krānte bale śakraṃ koṣṭhe saktaṃ tathānalam

12,290.020c apsu devīṃ tathā saktām apas tejasi cāśritāḥ

12,290.021a tejo vāyau tu saṃsaktaṃ vāyuṃ nabhasi cāśritam

12,290.021c nabho mahati saṃyuktaṃ mahad buddhau ca saṃśritam

12,290.022a buddhiṃ tamasi saṃsaktāṃ tamo rajasi cāśritam

12,290.022c rajaḥ sattve tathā saktaṃ sattvaṃ saktaṃ tathātmani

12,290.023a saktam ātmānam īśe ca deve nārāyaṇe tathā

12,290.023c devaṃ mokṣe ca saṃsaktaṃ mokṣaṃ saktaṃ tu na kva cit

12,290.024a jñātvā sattvayutaṃ dehaṃ vṛtaṃ ṣoḍaśabhir guṇaiḥ

12,290.024c svabhāvaṃ cetanāṃ caiva jñātvā vai deham āśrite

12,290.025a madhyastham ekam ātmānaṃ pāpaṃ yasmin na vidyate

12,290.025c dvitīyaṃ karma vijñāya nṛpate viṣayaiṣiṇām

12,290.026a indriyāṇīndriyārthāṃś ca sarvān ātmani saṃśritān

12,290.026b*0747_01 durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam

12,290.026c prāṇāpānau samānaṃ ca vyānodānau ca tattvataḥ

12,290.027a avāk caivānilaṃ jñātvā pravahaṃ cānilaṃ punaḥ

12,290.027c sapta vātāṃs tathā śeṣān saptadhā vidhivat punaḥ

12,290.028a prajāpatīn ṛṣīṃś caiva mārgāṃś ca subahūn varān

12,290.028c saptarṣīṃś ca bahūñ jñātvā rājarṣīṃś ca paraṃtapa

12,290.029a surarṣīn mahataś cānyān maharṣīn sūryasaṃnibhān

12,290.029c aiśvaryāc cyāvitāñ jñātvā kālena mahatā nṛpa

12,290.030a mahatāṃ bhūtasaṃghānāṃ śrutvā nāśaṃ ca pārthiva

12,290.030c gatiṃ cāpy aśubhāṃ jñātvā nṛpate pāpakarmaṇām

12,290.031a vaitaraṇyāṃ ca yad duḥkhaṃ patitānāṃ yamakṣaye

12,290.031c yonīṣu ca vicitrāsu saṃsārān aśubhāṃs tathā

12,290.032a jaṭhare cāśubhe vāsaṃ śoṇitodakabhājane

12,290.032c śleṣmamūtrapurīṣe ca tīvragandhasamanvite

12,290.033a śukraśoṇitasaṃghāte majjāsnāyuparigrahe

12,290.033c sirāśatasamākīrṇe navadvāre pure 'śucau

12,290.034a vijñāyāhitam ātmānaṃ yogāṃś ca vividhān nṛpa

12,290.034c tāmasānāṃ ca jantūnāṃ ramaṇīyāvṛtātmanām

12,290.035a sāttvikānāṃ ca jantūnāṃ kutsitaṃ bharatarṣabha

12,290.035c garhitaṃ mahatām arthe sāṃkhyānāṃ viditātmanām

12,290.036a upaplavāṃs tathā ghorāñ śaśinas tejasas tathā

12,290.036c tārāṇāṃ patanaṃ dṛṣṭvā nakṣatrāṇāṃ ca paryayam

12,290.037a dvaṃdvānāṃ viprayogaṃ ca vijñāya kṛpaṇaṃ nṛpa

12,290.037c anyonyabhakṣaṇaṃ dṛṣṭvā bhūtānām api cāśubham

12,290.038a bālye mohaṃ ca vijñāya kṣayaṃ dehasya cāśubham

12,290.038c rāge mohe ca saṃprāpte kva cit sattvaṃ samāśritam

12,290.039a sahasreṣu naraḥ kaś cin mokṣabuddhiṃ samāśritaḥ

12,290.039c durlabhatvaṃ ca mokṣasya vijñāya śrutipūrvakam

12,290.040a bahumānam alabdheṣu labdhe madhyasthatāṃ punaḥ

12,290.040c viṣayāṇāṃ ca daurātmyaṃ vijñāya nṛpate punaḥ

12,290.041a gatāsūnāṃ ca kaunteya dehān dṛṣṭvā tathāśubhān

12,290.041c vāsaṃ kuleṣu jantūnāṃ duḥkhaṃ vijñāya bhārata

12,290.042a brahmaghnānāṃ gatiṃ jñātvā patitānāṃ sudāruṇām

12,290.042c surāpāne ca saktānāṃ brāhmaṇānāṃ durātmanām

12,290.042e gurudāraprasaktānāṃ gatiṃ vijñāya cāśubhām

12,290.043a jananīṣu ca vartante ye na samyag yudhiṣṭhira

12,290.043c sadevakeṣu lokeṣu ye na vartanti mānavāḥ

12,290.044a tena jñānena vijñāya gatiṃ cāśubhakarmaṇām

12,290.044c tiryagyonigatānāṃ ca vijñāya gatayaḥ pṛthak

12,290.045a vedavādāṃs tathā citrān ṛtūnāṃ paryayāṃs tathā

12,290.045c kṣayaṃ saṃvatsarāṇāṃ ca māsānāṃ prakṣayaṃ tathā

12,290.046a pakṣakṣayaṃ tathā dṛṣṭvā divasānāṃ ca saṃkṣayam

12,290.046c kṣayaṃ vṛddhiṃ ca candrasya dṛṣṭvā pratyakṣatas tathā

12,290.047a vṛddhiṃ dṛṣṭvā samudrāṇāṃ kṣayaṃ teṣāṃ tathā punaḥ

12,290.047c kṣayaṃ dhanānāṃ ca tathā punar vṛddhiṃ tathaiva ca

12,290.048a saṃyogānāṃ kṣayaṃ dṛṣṭvā yugānāṃ ca viśeṣataḥ

12,290.048c kṣayaṃ ca dṛṣṭvā śailānāṃ kṣayaṃ ca saritāṃ tathā

12,290.049a varṇānāṃ ca kṣayaṃ dṛṣṭvā kṣayāntaṃ ca punaḥ punaḥ

12,290.049c jarāmṛtyuṃ tathā janma dṛṣṭvā duḥkhāni caiva ha

12,290.050a dehadoṣāṃs tathā jñātvā teṣāṃ duḥkhaṃ ca tattvataḥ

12,290.050c dehaviklavatāṃ caiva samyag vijñāya bhārata

12,290.051a ātmadoṣāṃś ca vijñāya sarvān ātmani saṃśritān

12,290.051c svadehād utthitān gandhāṃs tathā vijñāya cāśubhān

12,290.051d*0748_01 mūtraśleṣmapurīṣādīn svedajāṃś ca sukutsitān

12,290.052 yudhiṣṭhira uvāca

12,290.052a kān svagātrodbhavān doṣān paśyasy amitavikrama

12,290.052c etan me saṃśayaṃ kṛtsnaṃ vaktum arhasi tattvataḥ

12,290.053 bhīṣma uvāca

12,290.053a pañca doṣān prabho dehe pravadanti manīṣiṇaḥ

12,290.053c mārgajñāḥ kāpilāḥ sāṃkhyāḥ śṛṇu tān arisūdana

12,290.054a kāmakrodhau bhayaṃ nidrā pañcamaḥ śvāsa ucyate

12,290.054c ete doṣāḥ śarīreṣu dṛśyante sarvadehinām

12,290.055a chindanti kṣamayā krodhaṃ kāmaṃ saṃkalpavarjanāt

12,290.055c sattvasaṃśīlanān nidrām apramādād bhayaṃ tathā

12,290.055e chindanti pañcamaṃ śvāsaṃ laghvāhāratayā nṛpa

12,290.056a guṇān guṇaśatair jñātvā doṣān doṣaśatair api

12,290.056c hetūn hetuśataiś citraiś citrān vijñāya tattvataḥ

12,290.057a apāṃ phenopamaṃ lokaṃ viṣṇor māyāśatair vṛtam

12,290.057c cittabhittipratīkāśaṃ nalasāram anarthakam

12,290.058a tamaḥ śvabhranibhaṃ dṛṣṭvā varṣabudbudasaṃnibham

12,290.058c nāśaprāyaṃ sukhād dhīnaṃ nāśottaram abhāvagam

12,290.058e rajas tamasi saṃmagnaṃ paṅke dvipam ivāvaśam

12,290.059a sāṃkhyā rājan mahāprājñās tyaktvā dehaṃ prajākṛtam

12,290.059c jñānajñeyena sāṃkhyena vyāpinā mahatā nṛpa

12,290.060a rājasān aśubhān gandhāṃs tāmasāṃś ca tathāvidhān

12,290.060c puṇyāṃś ca sāttvikān gandhān sparśajān dehasaṃśritān

12,290.060e chittvāśu jñānaśastreṇa tapodaṇḍena bhārata

12,290.061a tato duḥkhodakaṃ ghoraṃ cintāśokamahāhradam

12,290.061c vyādhimṛtyumahāgrāhaṃ mahābhayamahoragam

12,290.062a tamaḥkūrmaṃ rajomīnaṃ prajñayā saṃtaranty uta

12,290.062c snehapaṅkaṃ jarādurgaṃ sparśadvīpam ariṃdama

12,290.063a karmāgādhaṃ satyatīraṃ sthitavratam idaṃ nṛpa

12,290.063c hiṃsāśīghramahāvegaṃ nānārasamahākaram

12,290.064a nānāprītimahāratnaṃ duḥkhajvarasamīraṇam

12,290.064c śokatṛṣṇāmahāvartaṃ tīkṣṇavyādhimahāgajam

12,290.065a asthisaṃghātasaṃghāṭaṃ śleṣmaphenam ariṃdama

12,290.065c dānamuktākaraṃ bhīmaṃ śoṇitahradavidrumam

12,290.066a hasitotkruṣṭanirghoṣaṃ nānājñānasudustaram

12,290.066c rodanāśrumalakṣāraṃ saṅgatyāgaparāyaṇam

12,290.067a punar ājanmalokaughaṃ putrabāndhavapattanam

12,290.067c ahiṃsāsatyamaryādaṃ prāṇatyāgamahormiṇam

12,290.068a vedāntagamanadvīpaṃ sarvabhūtadayodadhim

12,290.068c mokṣaduṣprāpaviṣayaṃ vaḍavāmukhasāgaram

12,290.069a taranti munayaḥ siddhā jñānayogena bhārata

12,290.069c tīrtvā ca dustaraṃ janma viśanti vimalaṃ nabhaḥ

12,290.070a tatas tān sukṛtīn sāṃkhyān sūryo vahati raśmibhiḥ

12,290.070c padmatantuvad āviśya pravahan viṣayān nṛpa

12,290.071a tatra tān pravaho vāyuḥ pratigṛhṇāti bhārata

12,290.071c vītarāgān yatīn siddhān vīryayuktāṃs tapodhanān

12,290.072a sūkṣmaḥ śītaḥ sugandhī ca sukhasparśaś ca bhārata

12,290.072c saptānāṃ marutāṃ śreṣṭho lokān gacchati yaḥ śubhān

12,290.072e sa tān vahati kaunteya nabhasaḥ paramāṃ gatim

12,290.073a nabho vahati lokeśa rajasaḥ paramāṃ gatim

12,290.073b*0749_01 tamo vahati rājendra rajasaḥ paramāṃ gatim

12,290.073c rajo vahati rājendra sattvasya paramāṃ gatim

12,290.074a sattvaṃ vahati śuddhātman paraṃ nārāyaṇaṃ prabhum

12,290.074c prabhur vahati śuddhātmā paramātmānam ātmanā

12,290.075a paramātmānam āsādya tadbhūtāyatanāmalāḥ

12,290.075c amṛtatvāya kalpante na nivartanti cābhibho

12,290.075e paramā sā gatiḥ pārtha nirdvaṃdvānāṃ mahātmanām

12,290.075f*0750_01 satyārjavaratānāṃ vai sarvabhūtadayāvatām

12,290.076 yudhiṣṭhira uvāca

12,290.076a sthānam uttamam āsādya bhagavantaṃ sthiravratāḥ

12,290.076c ājanmamaraṇaṃ vā te smaranty uta na vānagha

12,290.077a yad atra tathyaṃ tan me tvaṃ yathāvad vaktum arhasi

12,290.077c tvad ṛte mānavaṃ nānyaṃ praṣṭum arhāmi kaurava

12,290.078a mokṣadoṣo mahān eṣa prāpya siddhiṃ gatān ṛṣīn

12,290.078c yadi tatraiva vijñāne vartante yatayaḥ pare

12,290.079a pravṛttilakṣaṇaṃ dharmaṃ paśyāmi paramaṃ nṛpa

12,290.079c magnasya hi pare jñāne kiṃ nu duḥkhataraṃ bhavet

12,290.080 bhīṣma uvāca

12,290.080a yathānyāyaṃ tvayā tāta praśnaḥ pṛṣṭaḥ susaṃkaṭaḥ

12,290.080c buddhānām api saṃmohaḥ praśne 'smin bharatarṣabha

12,290.080e atrāpi tattvaṃ paramaṃ śṛṇu samyaṅ mayeritam

12,290.081a buddhiś ca paramā yatra kāpilānāṃ mahātmanām

12,290.081c indriyāṇy api budhyante svadehaṃ dehino nṛpa

12,290.081e kāraṇāny ātmanas tāni sūkṣmaḥ paśyati tais tu saḥ

12,290.082a ātmanā viprahīṇāni kāṣṭhakuḍyasamāni tu

12,290.082c vinaśyanti na saṃdehaḥ phenā iva mahārṇave

12,290.083a indriyaiḥ saha suptasya dehinaḥ śatrutāpana

12,290.083c sūkṣmaś carati sarvatra nabhasīva samīraṇaḥ

12,290.084a sa paśyati yathānyāyaṃ sparśān spṛśati cābhibho

12,290.084c budhyamāno yathāpūrvam akhileneha bhārata

12,290.085a indriyāṇīha sarvāṇi sve sve sthāne yathāvidhi

12,290.085c anīśatvāt pralīyante sarpā hataviṣā iva

12,290.086a indriyāṇāṃ tu sarveṣāṃ svasthāneṣv eva sarvaśaḥ

12,290.086c ākramya gatayaḥ sūkṣmāś caraty ātmā na saṃśayaḥ

12,290.087a sattvasya ca guṇān kṛtsnān rajasaś ca guṇān punaḥ

12,290.087c guṇāṃś ca tamasaḥ sarvān guṇān buddheś ca bhārata

12,290.088a guṇāṃś ca manasas tadvan nabhasaś ca guṇāṃs tathā

12,290.088c guṇān vāyoś ca dharmātmaṃs tejasaś ca guṇān punaḥ

12,290.089a apāṃ guṇāṃs tathā pārtha pārthivāṃś ca guṇān api

12,290.089c sarvātmanā guṇair vyāpya kṣetrajñaḥ sa yudhiṣṭhira

12,290.090a ātmā ca yāti kṣetrajñaṃ karmaṇī ca śubhāśubhe

12,290.090c śiṣyā iva mahātmānam indriyāṇi ca taṃ vibho

12,290.091a prakṛtiṃ cāpy atikramya gacchaty ātmānam avyayam

12,290.091c paraṃ nārāyaṇātmānaṃ nirdvaṃdvaṃ prakṛteḥ param

12,290.092a vimuktaḥ puṇyapāpebhyaḥ praviṣṭas tam anāmayam

12,290.092c paramātmānam aguṇaṃ na nivartati bhārata

12,290.093a śiṣṭaṃ tv atra manas tāta indriyāṇi ca bhārata

12,290.093c āgacchanti yathākālaṃ guroḥ saṃdeśakāriṇaḥ

12,290.094a śakyaṃ cālpena kālena śāntiṃ prāptuṃ guṇārthinā

12,290.094c evaṃ yuktena kaunteya yuktajñānena mokṣiṇā

12,290.095a sāṃkhyā rājan mahāprājñā gacchanti paramāṃ gatim

12,290.095c jñānenānena kaunteya tulyaṃ jñānaṃ na vidyate

12,290.096a atra te saṃśayo mā bhūj jñānaṃ sāṃkhyaṃ paraṃ matam

12,290.096c akṣaraṃ dhruvam avyaktaṃ pūrvaṃ brahma sanātanam

12,290.097a anādimadhyanidhanaṃ nirdvaṃdvaṃ kartṛ śāśvatam

12,290.097c kūṭasthaṃ caiva nityaṃ ca yad vadanti śamātmakāḥ

12,290.098a yataḥ sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ

12,290.098c yac ca śaṃsanti śāstreṣu vadanti paramarṣayaḥ

12,290.099a sarve viprāś ca devāś ca tathāgamavido janāḥ

12,290.099c brahmaṇyaṃ paramaṃ devam anantaṃ parato 'cyutam

12,290.100a prārthayantaś ca taṃ viprā vadanti guṇabuddhayaḥ

12,290.100c samyag yuktās tathā yogāḥ sāṃkhyāś cāmitadarśanāḥ

12,290.101a amūrtes tasya kaunteya sāṃkhyaṃ mūrtir iti śrutiḥ

12,290.101c abhijñānāni tasyāhur mataṃ hi bharatarṣabha

12,290.102a dvividhānīha bhūtāni pṛthivyāṃ pṛthivīpate

12,290.102c jaṅgamāgamasaṃjñāni jaṅgamaṃ tu viśiṣyate

12,290.103a jñānaṃ mahad yad dhi mahatsu rājan; vedeṣu sāṃkhyeṣu tathaiva yoge

12,290.103c yac cāpi dṛṣṭaṃ vividhaṃ purāṇaṃ; sāṃkhyāgataṃ tan nikhilaṃ narendra

12,290.104a yac cetihāseṣu mahatsu dṛṣṭaṃ; yac cārthaśāstre nṛpa śiṣṭajuṣṭe

12,290.104c jñānaṃ ca loke yad ihāsti kiṃ cit; sāṃkhyāgataṃ tac ca mahan mahātman

12,290.105a śamaś ca dṛṣṭaḥ paramaṃ balaṃ ca; jñānaṃ ca sūkṣmaṃ ca yathāvad uktam

12,290.105c tapāṃsi sūkṣmāṇi sukhāni caiva; sāṃkhye yathāvad vihitāni rājan

12,290.106a viparyaye tasya hi pārtha devān; gacchanti sāṃkhyāḥ satataṃ sukhena

12,290.106c tāṃś cānusaṃcārya tataḥ kṛtārthāḥ; patanti vipreṣu yateṣu bhūyaḥ

12,290.107a hitvā ca dehaṃ praviśanti mokṣaṃ; divaukaso dyām iva pārtha sāṃkhyāḥ

12,290.107c tato 'dhikaṃ te 'bhiratā mahārhe; sāṃkhye dvijāḥ pārthiva śiṣṭajuṣṭe

12,290.108a teṣāṃ na tiryag gamanaṃ hi dṛṣṭaṃ; nāvāg gatiḥ pāpakṛtāṃ nivāsaḥ

12,290.108c na cābudhānām api te dvijātayo; ye jñānam etan nṛpate 'nuraktāḥ

12,290.109a sāṃkyaṃ viśālaṃ paramaṃ purāṇaṃ; mahārṇavaṃ vimalam udārakāntam

12,290.109c kṛtsnaṃ ca sāṃkhyaṃ nṛpate mahātmā; nārāyaṇo dhārayate 'prameyam

12,290.110a etan mayoktaṃ naradeva tattvaṃ; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam

12,290.110c sa sargakāle ca karoti sargaṃ; saṃhārakāle ca tad atti bhūyaḥ

12,290.110d*0751_01 saṃhṛtya sarvaṃ nijadehasaṃsthaṃ

12,290.110d*0751_02 kṛtvāpsu śete jagadantarātmā

12,291.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,291.001a kiṃ tad akṣaram ity uktaṃ yasmān nāvartate punaḥ

12,291.001c kiṃ ca tat kṣaram ity uktaṃ yasmād āvartate punaḥ

12,291.002a akṣarakṣarayor vyaktim icchāmy ariniṣūdana

12,291.002c upalabdhuṃ mahābāho tattvena kurunandana

12,291.003a tvaṃ hi jñānanidhir viprair ucyase vedapāragaiḥ

12,291.003c ṛṣibhiś ca mahābhāgair yatibhiś ca mahātmabhiḥ

12,291.004a śeṣam alpaṃ dinānāṃ te dakṣiṇāyanabhāskare

12,291.004c āvṛtte bhagavaty arke gantāsi paramāṃ gatim

12,291.005a tvayi pratigate śreyaḥ kutaḥ śroṣyāmahe vayam

12,291.005c kuruvaṃśapradīpas tvaṃ jñānadravyeṇa dīpyase

12,291.006a tad etac chrotum icchāmi tvattaḥ kurukulodvaha

12,291.006c na tṛpyāmīha rājendra śṛṇvann amṛtam īdṛśam

12,291.007 bhīṣma uvāca

12,291.007a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam

12,291.007c vasiṣṭhasya ca saṃvādaṃ karālajanakasya ca

12,291.008a vasiṣṭhaṃ śreṣṭham āsīnam ṛṣīṇāṃ bhāskaradyutim

12,291.008c papraccha janako rājā jñānaṃ naiḥśreyasaṃ param

12,291.009a param adhyātmakuśalam adhyātmagatiniścayam

12,291.009c maitrāvaruṇim āsīnam abhivādya kṛtāñjaliḥ

12,291.010a svakṣaraṃ praśritaṃ vākyaṃ madhuraṃ cāpy anulbaṇam

12,291.010c papraccharṣivaraṃ rājā karālajanakaḥ purā

12,291.011a bhagavañ śrotum icchāmi paraṃ brahma sanātanam

12,291.011c yasmān na punarāvṛttim āpnuvanti manīṣiṇaḥ

12,291.012a yac ca tat kṣaram ity uktaṃ yatredaṃ kṣarate jagat

12,291.012c yac cākṣaram iti proktaṃ śivaṃ kṣemyam anāmayam

12,291.013 vasiṣṭha uvāca

12,291.013a śrūyatāṃ pṛthivīpāla kṣaratīdaṃ yathā jagat

12,291.013c yan na kṣarati pūrveṇa yāvat kālena cāpy atha

12,291.014a yugaṃ dvādaśasāhasraṃ kalpaṃ viddhi caturguṇam

12,291.014c daśakalpaśatāvṛttaṃ tad ahar brāhmam ucyate

12,291.014e rātriś caitāvatī rājan yasyānte pratibudhyate

12,291.015a sṛjaty anantakarmāṇaṃ mahāntaṃ bhūtam agrajam

12,291.015c mūrtimantam amūrtātmā viśvaṃ śaṃbhuḥ svayaṃbhuvaḥ

12,291.015e aṇimā laghimā prāptir īśānaṃ jyotir avyayam

12,291.016a sarvataḥpāṇipādāntaṃ sarvatokṣiśiromukham

12,291.016c sarvataḥśrutimal loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati

12,291.017a hiraṇyagarbho bhagavān eṣa buddhir iti smṛtaḥ

12,291.017c mahān iti ca yogeṣu viriñca iti cāpy uta

12,291.018a sāṃkhye ca paṭhyate śāstre nāmabhir bahudhātmakaḥ

12,291.018c vicitrarūpo viśvātmā ekākṣara iti smṛtaḥ

12,291.019a vṛtaṃ naikātmakaṃ yena kṛtsnaṃ trailokyam ātmanā

12,291.019c tathaiva bahurūpatvād viśvarūpa iti smṛtaḥ

12,291.020a eṣa vai vikriyāpannaḥ sṛjaty ātmānam ātmanā

12,291.020c ahaṃkāraṃ mahātejāḥ prajāpatim ahaṃkṛtam

12,291.021a avyaktād vyaktam utpannaṃ vidyāsargaṃ vadanti tam

12,291.021c mahāntaṃ cāpy ahaṃkāram avidyāsargam eva ca

12,291.022a avidhiś ca vidhiś caiva samutpannau tathaikataḥ

12,291.022c vidyāvidyeti vikhyāte śrutiśāstrārthacintakaiḥ

12,291.023a bhūtasargam ahaṃkārāt tṛtīyaṃ viddhi pārthiva

12,291.023c ahaṃkāreṣu bhūteṣu caturthaṃ viddhi vaikṛtam

12,291.024a vāyur jyotir athākāśam āpo 'tha pṛthivī tathā

12,291.024c śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca

12,291.025a evaṃ yugapad utpannaṃ daśavargam asaṃśayam

12,291.025c pañcamaṃ viddhi rājendra bhautikaṃ sargam arthavat

12,291.026a śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇam eva ca pañcamam

12,291.026c vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca

12,291.027a buddhīndriyāṇi caitāni tathā karmendriyāṇi ca

12,291.027c saṃbhūtānīha yugapan manasā saha pārthiva

12,291.028a eṣā tattvacaturviṃśā sarvākṛtiṣu vartate

12,291.028c yāṃ jñātvā nābhiśocanti brāhmaṇās tattvadarśinaḥ

12,291.029a etad dehaṃ samākhyātaṃ trailokye sarvadehiṣu

12,291.029c veditavyaṃ naraśreṣṭha sadevanaradānave

12,291.030a sayakṣabhūtagandharve sakiṃnaramahorage

12,291.030c sacāraṇapiśāce vai sadevarṣiniśācare

12,291.031a sadaṃśakīṭamaśake sapūtikṛmimūṣake

12,291.031c śuni śvapāke vaiṇeye sacaṇḍāle sapulkase

12,291.032a hastyaśvakharaśārdūle savṛkṣe gavi caiva ha

12,291.032b*0752_01 sahastyaśve saśārdūle saṛkṣagavi caiva hi

12,291.032c yac ca mūrtimayaṃ kiṃ cit sarvatraitan nidarśanam

12,291.033a jale bhuvi tathākāśe nānyatreti viniścayaḥ

12,291.033c sthānaṃ dehavatām asti ity evam anuśuśruma

12,291.034a kṛtsnam etāvatas tāta kṣarate vyaktasaṃjñakam

12,291.034c ahany ahani bhūtātmā tataḥ kṣara iti smṛtaḥ

12,291.035a etad akṣaram ity uktaṃ kṣaratīdaṃ yathā jagat

12,291.035c jagan mohātmakaṃ prāhur avyaktaṃ vyaktasaṃjñakam

12,291.036a mahāṃś caivāgrajo nityam etat kṣaranidarśanam

12,291.036c kathitaṃ te mahārāja yasmān nāvartate punaḥ

12,291.037a pañcaviṃśatimo viṣṇur nistattvas tattvasaṃjñakaḥ

12,291.037c tattvasaṃśrayaṇād etat tattvam āhur manīṣiṇaḥ

12,291.038a yad amūrty asṛjad vyaktaṃ tat tan mūrty adhitiṣṭhati

12,291.038c caturviṃśatimo vyakto hy amūrtaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,291.039a sa eva hṛdi sarvāsu mūrtiṣv ātiṣṭhate ''tmavān

12,291.039c cetayaṃś cetano nityaḥ sarvamūrtir amūrtimān

12,291.040a sargapralayadharmiṇyā asargapralayātmakaḥ

12,291.040c gocare vartate nityaṃ nirguṇo guṇasaṃjñakaḥ

12,291.041a evam eṣa mahān ātmā sargapralayakovidaḥ

12,291.041c vikurvāṇaḥ prakṛtimān abhimanyaty abuddhimān

12,291.042a tamaḥsattvarajoyuktas tāsu tāsv iha yoniṣu

12,291.042c līyate 'pratibuddhatvād abuddhajanasevanāt

12,291.043a sahavāso nivāsātmā nānyo 'ham iti manyate

12,291.043c yo 'haṃ so 'ham iti hy uktvā guṇān anu nivartate

12,291.044a tamasā tāmasān bhāvān vividhān pratipadyate

12,291.044c rajasā rājasāṃś caiva sāttvikān sattvasaṃśrayāt

12,291.045a śuklalohitakṛṣṇāni rūpāṇy etāni trīṇi tu

12,291.045c sarvāṇy etāni rūpāṇi jānīhi prākṛtāni vai

12,291.046a tāmasā nirayaṃ yānti rājasā mānuṣāṃs tathā

12,291.046c sāttvikā devalokāya gacchanti sukhabhāginaḥ

12,291.047a niṣkaivalyena pāpena tiryagyonim avāpnuyāt

12,291.047c puṇyapāpena mānuṣyaṃ puṇyenaikena devatāḥ

12,291.048a evam avyaktaviṣayaṃ kṣaram āhur manīṣiṇaḥ

12,291.048c pañcaviṃśatimo yo 'yaṃ jñānād eva pravartate

12,292.001 vasiṣṭha uvāca

12,292.001a evam apratibuddhatvād abuddham anuvartate

12,292.001c dehād dehasahasrāṇi tathā samabhipadyate

12,292.002a tiryagyonisahasreṣu kadā cid devatāsv api

12,292.002c upapadyati saṃyogād guṇaiḥ saha guṇakṣayāt

12,292.003a mānuṣatvād divaṃ yāti divo mānuṣyam eva ca

12,292.003c mānuṣyān nirayasthānam ānantyaṃ pratipadyate

12,292.004a kośakāro yathātmānaṃ kīṭaḥ samanurundhati

12,292.004c sūtratantuguṇair nityaṃ tathāyam aguṇo guṇaiḥ

12,292.005a dvaṃdvam eti ca nirdvaṃdvas tāsu tāsv iha yoniṣu

12,292.005c śīrṣaroge 'kṣiroge ca dantaśūle galagrahe

12,292.006a jalodare 'rśasāṃ roge jvaragaṇḍaviṣūcike

12,292.006c śvitre kuṣṭhe 'gnidāhe ca sidhmāpasmārayor api

12,292.007a yāni cānyāni dvaṃdvāni prākṛtāni śarīriṣu

12,292.007c utpadyante vicitrāṇi tāny eṣo 'py abhimanyate

12,292.007d*0753_01 tiryagyonisahasreṣu kadā cid devatāsv api

12,292.007e abhimanyaty abhīmānāt tathaiva sukṛtāny api

12,292.008a ekavāsāś ca durvāsāḥ śāyī nityam adhas tathā

12,292.008c maṇḍūkaśāyī ca tathā vīrāsanagatas tathā

12,292.009a cīradhāraṇam ākāśe śayanaṃ sthānam eva ca

12,292.009c iṣṭakāprastare caiva kaṇṭakaprastare tathā

12,292.010a bhasmaprastaraśāyī ca bhūmiśayyānulepanaḥ

12,292.010c vīrasthānāmbupaṅke ca śayanaṃ phalakeṣu ca

12,292.011a vividhāsu ca śayyāsu phalagṛddhyānvito 'phalaḥ

12,292.011c muñjamekhalanagnatvaṃ kṣaumakṛṣṇājināni ca

12,292.012a śāṇīvālaparīdhāno vyāghracarmaparicchadaḥ

12,292.012c siṃhacarmaparīdhānaḥ paṭṭavāsās tathaiva ca

12,292.012d*0754_01 phalakaṃ paridhānaś ca tathā kaṇṭakavastradhṛk

12,292.013a kīṭakāvasanaś caiva cīravāsās tathaiva ca

12,292.013c vastrāṇi cānyāni bahūny abhimanyaty abuddhimān

12,292.014a bhojanāni vicitrāṇi ratnāni vividhāni ca

12,292.014c ekavastrāntarāśitvam ekakālikabhojanam

12,292.015a caturthāṣṭamakālaś ca ṣaṣṭhakālika eva ca

12,292.015c ṣaḍrātrabhojanaś caiva tathaivāṣṭāhabhojanaḥ

12,292.016a saptarātradaśāhāro dvādaśāhāra eva ca

12,292.016c māsopavāsī mūlāśī phalāhāras tathaiva ca

12,292.017a vāyubhakṣo 'mbupiṇyākagomayādana eva ca

12,292.017c gomūtrabhojanaś caiva śākapuṣpāda eva ca

12,292.018a śaivālabhojanaś caiva tathācāmena vartayan

12,292.018c vartayañ śīrṇaparṇaiś ca prakīrṇaphalabhojanaḥ

12,292.019a vividhāni ca kṛcchrāṇi sevate sukhakāṅkṣayā

12,292.019c cāndrāyaṇāni vidhival liṅgāni vividhāni ca

12,292.020a cāturāśramyapanthānam āśrayaty āśramān api

12,292.020c upāsīnaś ca pāṣaṇḍān guhāḥ śailāṃs tathaiva ca

12,292.021a viviktāś ca śilāchāyās tathā prasravaṇāni ca

12,292.021b*0755_01 pulināni viviktāni viviktāni vanāni ca

12,292.021b*0755_02 devasthānāni puṇyāni viviktāni sarāṃsi ca

12,292.021b*0755_03 viviktāś cāpi śailānāṃ guhā gṛhanibhopamāḥ

12,292.021c vividhāni ca japyāni vividhāni vratāni ca

12,292.022a niyamān suvicitrāṃś ca vividhāni tapāṃsi ca

12,292.022c yajñāṃś ca vividhākārān vidhīṃś ca vividhāṃs tathā

12,292.023a vaṇikpathaṃ dvijakṣatraṃ vaiśyaśūdraṃ tathaiva ca

12,292.023c dānaṃ ca vividhākāraṃ dīnāndhakṛpaṇeṣv api

12,292.024a abhimanyaty asaṃbodhāt tathaiva trividhān guṇān

12,292.024c sattvaṃ rajas tamaś caiva dharmārthau kāma eva ca

12,292.024e prakṛtyātmānam evātmā evaṃ pravibhajaty uta

12,292.025a svadhākāravaṣaṭkārau svāhākāranamaskriyāḥ

12,292.025c yājanādhyāpanaṃ dānaṃ tathaivāhuḥ pratigraham

12,292.025e yajanādhyayane caiva yac cānyad api kiṃ cana

12,292.026a janmamṛtyuvivāde ca tathā viśasane 'pi ca

12,292.026c śubhāśubhamayaṃ sarvam etad āhuḥ kriyāpatham

12,292.027a prakṛtiḥ kurute devī mahāpralayam eva ca

12,292.027c divasānte guṇān etān abhyetyaiko 'vatiṣṭhati

12,292.028a raśmijālam ivādityas tatkālena niyacchati

12,292.028c evam eṣo 'sakṛt sarvaṃ krīḍārtham abhimanyate

12,292.029a ātmarūpaguṇān etān vividhān hṛdayapriyān

12,292.029c evam eva vikurvāṇaḥ sargapralayakarmaṇī

12,292.030a kriyākriyā pathe raktas triguṇas triguṇātigaḥ

12,292.030c kriyākriyāpathopetas tathā tad iti manyate

12,292.030d*0756_01 prakṛtyā sarvam evedaṃ jagad andhīkṛtaṃ vibho

12,292.030d*0756_02 rajasā tamasā caiva vyāptaṃ sarvam anekadhā

12,292.031a evaṃ dvaṃdvāny athaitāni vartante mama nityaśaḥ

12,292.031c mamaivaitāni jāyante bādhante tāni mām iti

12,292.032a nistartavyāny athaitāni sarvāṇīti narādhipa

12,292.032c manyate 'yaṃ hy abuddhitvāt tathaiva sukṛtāny api

12,292.033a bhoktavyāni mayaitāni devalokagatena vai

12,292.033c ihaiva cainaṃ bhokṣyāmi śubhāśubhaphalodayam

12,292.034a sukham eva ca kartavyaṃ sakṛt kṛtvā sukhaṃ mama

12,292.034b*0757_01 sukhārthī ca tyajed duḥkhaṃ sukhaduḥkhaviparyayam

12,292.034c yāvadantaṃ ca me saukhyaṃ jātyāṃ jātyāṃ bhaviṣyati

12,292.035a bhaviṣyati ca me duḥkhaṃ kṛtenehāpy anantakam

12,292.035c mahad duḥkhaṃ hi mānuṣyaṃ niraye cāpi majjanam

12,292.036a nirayāc cāpi mānuṣyaṃ kālenaiṣyāmy ahaṃ punaḥ

12,292.036c manuṣyatvāc ca devatvaṃ devatvāt pauruṣaṃ punaḥ

12,292.036e manuṣyatvāc ca nirayaṃ paryāyeṇopagacchati

12,292.036f*0758_01 evaṃ paryāyaśo duḥkhaṃ punar eṣyāmy ahaṃ sukham

12,292.037a ya evaṃ vetti vai nityaṃ nirātmātmaguṇair vṛtaḥ

12,292.037c tena devamanuṣyeṣu niraye copapadyate

12,292.038a mamatvenāvṛto nityaṃ tatraiva parivartate

12,292.038c sargakoṭisahasrāṇi maraṇāntāsu mūrtiṣu

12,292.039a ya evaṃ kurute karma śubhāśubhaphalātmakam

12,292.039c sa eva phalam aśnāti triṣu lokeṣu mūrtimān

12,292.040a prakṛtiḥ kurute karma śubhāśubhaphalātmakam

12,292.040c prakṛtiś ca tad aśnāti triṣu lokeṣu kāmagā

12,292.041a tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca

12,292.041c trīṇi sthānāni caitāni jānīyāt prākṛtāni ha

12,292.042a aliṅgāṃ prakṛtiṃ tv āhur liṅgair anumimīmahe

12,292.042c tathaiva pauruṣaṃ liṅgam anumānād dhi paśyati

12,292.043a sa liṅgāntaram āsādya prākṛtaṃ liṅgam avraṇam

12,292.043c vraṇadvārāṇy adhiṣṭhāya karmāṇy ātmani manyate

12,292.044a śrotrādīni tu sarvāṇi pañca karmendriyāṇi ca

12,292.044c vāg ādīni pravartante guṇeṣv eva guṇaiḥ saha

12,292.044e aham etāni vai kurvan mamaitānīndriyāṇi ca

12,292.045a nirindriyo 'bhimanyeta vraṇavān asmi nirvraṇaḥ

12,292.045c aliṅgo liṅgam ātmānam akālaḥ kālam ātmanaḥ

12,292.046a asattvaṃ sattvam ātmānam atattvaṃ tattvam ātmanaḥ

12,292.046c amṛtyur mṛtyum ātmānam acaraś caram ātmanaḥ

12,292.047a akṣetraḥ kṣetram ātmānam asargaḥ sargam ātmanaḥ

12,292.047c atapās tapa ātmānam agatir gatim ātmanaḥ

12,292.048a abhavo bhavam ātmānam abhayo bhayam ātmanaḥ

12,292.048b*0759_01 akartā kartṛ cātmānam abījo bījam ātmanaḥ

12,292.048c akṣaraḥ kṣaram ātmānam abuddhis tv abhimanyate

12,293.001 vasiṣṭha uvāca

12,293.001a evam apratibuddhatvād abuddhajanasevanāt

12,293.001c sargakoṭisahasrāṇi patanāntāni gacchati

12,293.002a dhāmnā dhāmasahasrāṇi maraṇāntāni gacchati

12,293.002c tiryagyonau manuṣyatve devaloke tathaiva ca

12,293.003a candramā iva kośānāṃ punas tatra sahasraśaḥ

12,293.003c līyate 'pratibuddhatvād evam eṣa hy abuddhimān

12,293.004a kalāḥ pañcadaśā yonis tad dhāma iti paṭhyate

12,293.004c nityam etad vijānīhi somaḥ ṣoḍaśamī kalā

12,293.005a kalāyāṃ jāyate 'jasraṃ punaḥ punar abuddhimān

12,293.005c dhāma tasyopayuñjanti bhūya eva tu jāyate

12,293.006a ṣoḍaśī tu kalā sūkṣmā sa soma upadhāryatām

12,293.006c na tūpayujyate devair devān upayunakti sā

12,293.007a evaṃ tāṃ kṣapayitvā hi jāyate nṛpasattama

12,293.007c sā hy asya prakṛtir dṛṣṭā tatkṣayān mokṣa ucyate

12,293.008a tad evaṃ ṣoḍaśakalaṃ deham avyaktasaṃjñakam

12,293.008c mamāyam iti manvānas tatraiva parivartate

12,293.009a pañcaviṃśas tathaivātmā tasyaivā pratibodhanāt

12,293.009c vimalasya viśuddhasya śuddhānilaniṣevaṇāt

12,293.010a aśuddha eva śuddhātmā tādṛg bhavati pārthiva

12,293.010c abuddhasevanāc cāpi buddho 'py abudhatāṃ vrajet

12,293.011a tathaivāpratibuddho 'pi jñeyo nṛpatisattama

12,293.011c prakṛtes triguṇāyās tu sevanāt prākṛto bhavet

12,293.012 karālajanaka uvāca

12,293.012a akṣarakṣarayor eṣa dvayoḥ saṃbandha iṣyate

12,293.012c strīpuṃsor vāpi bhagavan saṃbandhas tadvad ucyate

12,293.013a ṛte na puruṣeṇeha strī garbhaṃ dhārayaty uta

12,293.013c ṛte striyaṃ na puruṣo rūpaṃ nirvartayet tathā

12,293.014a anyonyasyābhisaṃbandhād anyonyaguṇasaṃśrayāt

12,293.014c rūpaṃ nirvartayaty etad evaṃ sarvāsu yoniṣu

12,293.015a ratyartham abhisaṃrodhād anyonyaguṇasaṃśrayāt

12,293.015c ṛtau nirvartate rūpaṃ tad vakṣyāmi nidarśanam

12,293.016a ye guṇāḥ puruṣasyeha ye ca mātṛguṇās tathā

12,293.016c asthi snāyu ca majjā ca jānīmaḥ pitṛto dvija

12,293.017a tvaṅ māṃsaṃ śoṇitaṃ caiva mātṛjāny api śuśruma

12,293.017c evam etad dvijaśreṣṭha vedaśāstreṣu paṭhyate

12,293.018a pramāṇaṃ yac ca vedoktaṃ śāstroktaṃ yac ca paṭhyate

12,293.018c vedaśāstrapramāṇaṃ ca pramāṇaṃ tat sanātanam

12,293.019a evam evābhisaṃbaddhau nityaṃ prakṛtipūruṣau

12,293.019c paśyāmi bhagavaṃs tasmān mokṣadharmo na vidyate

12,293.020a atha vānantarakṛtaṃ kiṃ cid eva nidarśanam

12,293.020c tan mamācakṣva tattvena pratyakṣo hy asi sarvathā

12,293.021a mokṣakāmā vayaṃ cāpi kāṅkṣāmo yad anāmayam

12,293.021c adeham ajaraṃ divyam atīndriyam anīśvaram

12,293.022 vasiṣṭha uvāca

12,293.022a yad etad uktaṃ bhavatā vedaśāstranidarśanam

12,293.022c evam etad yathā caitan na gṛhṇāti tathā bhavān

12,293.023a dhāryate hi tvayā grantha ubhayor vedaśāstrayoḥ

12,293.023c na tu granthasya tattvajño yathāvat tvaṃ nareśvara

12,293.024a yo hi vede ca śāstre ca granthadhāraṇatatparaḥ

12,293.024c na ca granthārthatattvajñas tasya tad dhāraṇaṃ vṛthā

12,293.025a bhāraṃ sa vahate tasya granthasyārthaṃ na vetti yaḥ

12,293.025c yas tu granthārthatattvajño nāsya granthāgamo vṛthā

12,293.026a granthasyārthaṃ ca pṛṣṭaḥ saṃs tādṛśo vaktum arhati

12,293.026c yathā tattvābhigamanād arthaṃ tasya sa vindati

12,293.027a yas tu saṃsatsu kathayed granthārthaṃ sthūlabuddhimān

12,293.027c sa kathaṃ mandavijñāno granthaṃ vakṣyati nirṇayāt

12,293.028a nirṇayaṃ cāpi chidrātmā na taṃ vakṣyati tattvataḥ

12,293.028c sopahāsātmatām eti yasmāc caivātmavān api

12,293.029a tasmāt tvaṃ śṛṇu rājendra yathaitad anudṛśyate

12,293.029c yāthātathyena sāṃkhyeṣu yogeṣu ca mahātmasu

12,293.030a yad eva yogāḥ paśyanti sāṃkhyais tad anugamyate

12,293.030c ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa buddhimān

12,293.031a tvaṅ māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca

12,293.031c etad aindriyakaṃ tāta yad bhavān idam āha vai

12,293.032a dravyād dravyasya niṣpattir indriyād indriyaṃ tathā

12,293.032c dehād deham avāpnoti bījād bījaṃ tathaiva ca

12,293.032d*0760_01 sūkṣmadehagatā mātrā bījāpyāyitavṛddhikāḥ

12,293.033a nirindriyasyābījasya nirdravyasyāsya dehinaḥ

12,293.033c kathaṃ guṇā bhaviṣyanti nirguṇatvān mahātmanaḥ

12,293.034a guṇā guṇeṣu jāyante tatraiva niviśanti ca

12,293.034c evaṃ guṇāḥ prakṛtito jāyante ca na santi ca

12,293.035a tvaṅ māṃsaṃ rudhiraṃ medaḥ pittaṃ majjāsthi snāyu ca

12,293.035c aṣṭau tāny atha śukreṇa jānīhi prākṛtāni vai

12,293.036a pumāṃś caivāpumāṃś caiva trailiṅgyaṃ prākṛtaṃ smṛtam

12,293.036c naiva pumān pumāṃś caiva sa liṅgīty abhidhīyate

12,293.037a aliṅgā prakṛtir liṅgair upalabhyati sātmajaiḥ

12,293.037c yathā puṣpaphalair nityam ṛtavo mūrtayas tathā

12,293.038a evam apy anumānena hy aliṅgam upalabhyate

12,293.038c pañcaviṃśatimas tāta liṅgeṣv aniyatātmakaḥ

12,293.039a anādinidhano 'nantaḥ sarvadarśī nirāmayaḥ

12,293.039c kevalaṃ tv abhimānitvād guṇeṣv aguṇa ucyate

12,293.040a guṇā guṇavataḥ santi nirguṇasya kuto guṇāḥ

12,293.040c tasmād evaṃ vijānanti ye janā guṇadarśinaḥ

12,293.041a yadā tv eṣa guṇān sarvān prākṛtān abhimanyate

12,293.041c tadā sa guṇavān eva parameṇānupaśyati

12,293.042a yat tad buddheḥ paraṃ prāhuḥ sāṃkhyā yogāś ca sarvaśaḥ

12,293.042c budhyamānaṃ mahāprājñam abuddhaparivarjanāt

12,293.043a aprabuddham athāvyaktaṃ saguṇaṃ prāhur īśvaram

12,293.043c nirguṇaṃ ceśvaraṃ nityam adhiṣṭhātāram eva ca

12,293.044a prakṛteś ca guṇānāṃ ca pañcaviṃśatikaṃ budhāḥ

12,293.044c sāṃkhyayoge ca kuśalā budhyante paramaiṣiṇaḥ

12,293.045a yadā prabuddhās tv avyaktam avasthājanmabhīravaḥ

12,293.045c budhyamānaṃ prabudhyanti gamayanti samaṃ tadā

12,293.046a etan nidarśanaṃ samyag asamyag anudarśanam

12,293.046c budhyamānāprabuddhābhyāṃ pṛthak pṛthag ariṃdama

12,293.047a paraspareṇaitad uktaṃ kṣarākṣaranidarśanam

12,293.047c ekatvam akṣaraṃ prāhur nānātvaṃ kṣaram ucyate

12,293.048a pañcaviṃśatiniṣṭho 'yaṃ yadāsamyak pravartate

12,293.048c ekatvaṃ darśanaṃ cāsya nānātvaṃ cāpy adarśanam

12,293.049a tattvanistattvayor etat pṛthag eva nidarśanam

12,293.049c pañcaviṃśatisargaṃ tu tattvam āhur manīṣiṇaḥ

12,293.050a nistattvaṃ pañcaviṃśasya param āhur nidarśanam

12,293.050c vargasya vargam ācāraṃ tattvaṃ tattvāt sanātanam

12,294.001 karālajanaka uvāca

12,294.001a nānātvaikatvam ity uktaṃ tvayaitad ṛṣisattama

12,294.001c paśyāmi cābhisaṃdigdham etayor vai nidarśanam

12,294.002a tathāprabuddhabuddhābhyāṃ budhyamānasya cānagha

12,294.002c sthūlabuddhyā na paśyāmi tattvam etan na saṃśayaḥ

12,294.003a akṣarakṣarayor uktaṃ tvayā yad api kāraṇam

12,294.003c tad apy asthirabuddhitvāt pranaṣṭam iva me 'nagha

12,294.004a tad etac chrotum icchāmi nānātvaikatvadarśanam

12,294.004c buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ

12,294.005a vidyāvidye ca bhagavann akṣaraṃ kṣaram eva ca

12,294.005c sāṃkhyaṃ yogaṃ ca kārtsnyena pṛthak caivāpṛthak ca ha

12,294.006 vasiṣṭha uvāca

12,294.006a hanta te saṃpravakṣyāmi yad etad anupṛcchasi

12,294.006c yogakṛtyaṃ mahārāja pṛthag eva śṛṇuṣva me

12,294.007a yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ dhyānam eva paraṃ balam

12,294.007c tac cāpi dvividhaṃ dhyānam āhur vedavido janāḥ

12,294.008a ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca

12,294.008c prāṇāyāmas tu saguṇo nirguṇo manasas tathā

12,294.009a mūtrotsarge purīṣe ca bhojane ca narādhipa

12,294.009c trikālaṃ nābhiyuñjīta śeṣaṃ yuñjīta tatparaḥ

12,294.010a indriyāṇīndriyārthebhyo nivartya manasā muniḥ

12,294.010c daśadvādaśabhir vāpi caturviṃśāt paraṃ tataḥ

12,294.011a taṃ codanābhir matimān ātmānaṃ codayed atha

12,294.011c tiṣṭhantam ajaraṃ taṃ tu yat tad uktaṃ manīṣibhiḥ

12,294.012a taiś cātmā satataṃ jñeya ity evam anuśuśruma

12,294.012c dravyaṃ hy ahīnamanaso nānyatheti viniścayaḥ

12,294.013a vimuktaḥ sarvasaṅgebhyo laghvāhāro jitendriyaḥ

12,294.013c pūrvarātre pare caiva dhārayeta mano ''tmani

12,294.014a sthirīkṛtyendriyagrāmaṃ manasā mithileśvara

12,294.014c mano buddhyā sthiraṃ kṛtvā pāṣāṇa iva niścalaḥ

12,294.015a sthāṇuvac cāpy akampaḥ syād girivac cāpi niścalaḥ

12,294.015c budhā vidhividhānajñās tadā yuktaṃ pracakṣate

12,294.016a na śṛṇoti na cāghrāti na rasyati na paśyati

12,294.016c na ca sparśaṃ vijānāti na saṃkalpayate manaḥ

12,294.017a na cābhimanyate kiṃ cin na ca budhyati kāṣṭhavat

12,294.017c tadā prakṛtim āpannaṃ yuktam āhur manīṣiṇaḥ

12,294.018a nivāte ca yathā dīpyan dīpas tadvat sa dṛśyate

12,294.018c niriṅgaś cācalaś cordhvaṃ na tiryaggatim āpnuyāt

12,294.019a tadā tam anupaśyeta yasmin dṛṣṭe tu kathyate

12,294.019c hṛdayastho 'ntarātmeti jñeyo jñas tāta madvidhaiḥ

12,294.020a vidhūma iva saptārcir āditya iva raśmimān

12,294.020c vaidyuto 'gnir ivākāśe dṛśyate ''tmā tathātmani

12,294.021a yaṃ paśyanti mahātmāno dhṛtimanto manīṣiṇaḥ

12,294.021c brāhmaṇā brahmayoniṣṭhā hy ayonim amṛtātmakam

12,294.022a tad evāhur aṇubhyo 'ṇu tan mahadbhyo mahattaram

12,294.022c tadantaḥ sarvabhūteṣu dhruvaṃ tiṣṭhan na dṛśyate

12,294.023a buddhidravyeṇa dṛśyeta manodīpena lokakṛt

12,294.023c mahatas tamasas tāta pāre tiṣṭhann atāmasaḥ

12,294.024a sa tamonuda ity uktas tattvajñair vedapāragaiḥ

12,294.024c vimalo vitamaskaś ca nirliṅgo 'liṅgasaṃjñitaḥ

12,294.025a yogam etad dhi yogānāṃ manye yogasya lakṣaṇam

12,294.025c evaṃ paśyaṃ prapaśyanti ātmānam ajaraṃ param

12,294.026a yogadarśanam etāvad uktaṃ te tattvato mayā

12,294.026c sāṃkhyajñānaṃ pravakṣyāmi parisaṃkhyānidarśanam

12,294.027a avyaktam āhuḥ prakṛtiṃ parāṃ prakṛtivādinaḥ

12,294.027c tasmān mahat samutpannaṃ dvitīyaṃ rājasattama

12,294.028a ahaṃkāras tu mahatas tṛtīyam iti naḥ śrutam

12,294.028c pañca bhūtāny ahaṃkārād āhuḥ sāṃkhyānudarśinaḥ

12,294.029a etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārāś cāpi ṣoḍaśa

12,294.029c pañca caiva viśeṣā vai tathā pañcendriyāṇi ca

12,294.030a etāvad eva tattvānāṃ sāṃkhyam āhur manīṣiṇaḥ

12,294.030c sāṃkhye vidhividhānajñā nityaṃ sāṃkhyapathe ratāḥ

12,294.031a yasmād yad abhijāyeta tat tatraiva pralīyate

12,294.031c līyante pratilomāni sṛjyante cāntarātmanā

12,294.032a anulomena jāyante līyante pratilomataḥ

12,294.032c guṇā guṇeṣu satataṃ sāgarasyormayo yathā

12,294.033a sargapralaya etāvān prakṛter nṛpasattama

12,294.033c ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca yadāsṛjat

12,294.033e evam eva ca rājendra vijñeyaṃ jñeyacintakaiḥ

12,294.034a adhiṣṭhātāram avyaktam asyāpy etan nidarśanam

12,294.034c ekatvaṃ ca bahutvaṃ ca prakṛter anu tattvavān

12,294.034e ekatvaṃ pralaye cāsya bahutvaṃ ca pravartanāt

12,294.035a bahudhātmā prakurvīta prakṛtiṃ prasavātmikām

12,294.035c tac ca kṣetraṃ mahān ātmā pañcaviṃśo 'dhitiṣṭhati

12,294.036a adhiṣṭhāteti rājendra procyate yatisattamaiḥ

12,294.036c adhiṣṭhānād adhiṣṭhātā kṣetrāṇām iti naḥ śrutam

12,294.037a kṣetraṃ jānāti cāvyaktaṃ kṣetrajña iti cocyate

12,294.037c avyaktike pure śete puruṣaś ceti kathyate

12,294.038a anyad eva ca kṣetraṃ syād anyaḥ kṣetrajña ucyate

12,294.038c kṣetram avyaktam ity uktaṃ jñātā vai pañcaviṃśakaḥ

12,294.039a anyad eva ca jñānaṃ syād anyaj jñeyaṃ tad ucyate

12,294.039c jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyo vai pañcaviṃśakaḥ

12,294.040a avyaktaṃ kṣetram ity uktaṃ tathā sattvaṃ tatheśvaram

12,294.040c anīśvaram atattvaṃ ca tattvaṃ tat pañcaviṃśakam

12,294.041a sāṃkhyadarśanam etāvat parisaṃkhyānadarśanam

12,294.041c sāṃkhyaṃ prakurute caiva prakṛtiṃ ca pracakṣate

12,294.042a tattvāni ca caturviṃśat parisaṃkhyāya tattvataḥ

12,294.042c sāṃkhyāḥ saha prakṛtyā tu nistattvaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,294.043a pañcaviṃśo 'prabuddhātmā budhyamāna iti smṛtaḥ

12,294.043c yadā tu budhyate ''tmānaṃ tadā bhavati kevalaḥ

12,294.044a samyag darśanam etāvad bhāṣitaṃ tava tattvataḥ

12,294.044c evam etad vijānantaḥ sāmyatāṃ pratiyānty uta

12,294.045a samyaṅ nidarśanaṃ nāma pratyakṣaṃ prakṛtes tathā

12,294.045c guṇatattvāny athaitāni nirguṇo 'nyas tathā bhavet

12,294.046a na tv evaṃ vartamānānām āvṛttir vidyate punaḥ

12,294.046c vidyate 'kṣarabhāvatvād aparasparam avyayam

12,294.047a paśyerann ekamatayo na samyak teṣu darśanam

12,294.047c te 'vyaktaṃ pratipadyante punaḥ punar ariṃdama

12,294.048a sarvam etad vijānanto na sarvasya prabodhanāt

12,294.048c vyaktībhūtā bhaviṣyanti vyaktasya vaśavartinaḥ

12,294.049a sarvam avyaktam ity uktam asarvaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,294.049c ya enam abhijānanti na bhayaṃ teṣu vidyate

12,295.001 vasiṣṭha uvāca

12,295.001a sāṃkhyadarśanam etāvad uktaṃ te nṛpasattama

12,295.001c vidyāvidye tv idānīṃ me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ

12,295.002a avidyām āhur avyaktaṃ sargapralayadharmi vai

12,295.002c sargapralayanirmuktaṃ vidyāṃ vai pañcaviṃśakam

12,295.003a parasparam avidyāṃ vai tan nibodhānupūrvaśaḥ

12,295.003c yathoktam ṛṣibhis tāta sāṃkhyasyāsya nidarśanam

12,295.004a karmendriyāṇāṃ sarveṣāṃ vidyā buddhīndriyaṃ smṛtam

12,295.004c buddhīndriyāṇāṃ ca tathā viśeṣā iti naḥ śrutam

12,295.005a viśeṣāṇāṃ manas teṣāṃ vidyām āhur manīṣiṇaḥ

12,295.005c manasaḥ pañcabhūtāni vidyā ity abhicakṣate

12,295.006a ahaṃkāras tu bhūtānāṃ pañcānāṃ nātra saṃśayaḥ

12,295.006c ahaṃkārasya ca tathā buddhir vidyā nareśvara

12,295.007a buddheḥ prakṛtir avyaktaṃ tattvānāṃ parameśvaram

12,295.007c vidyā jñeyā naraśreṣṭha vidhiś ca paramaḥ smṛtaḥ

12,295.008a avyaktasya paraṃ prāhur vidyāṃ vai pañcaviṃśakam

12,295.008c sarvasya sarvam ity uktaṃ jñeyaṃ jñānasya pārthiva

12,295.009a jñānam avyaktam ity uktaṃ jñeyaṃ vai pañcaviṃśakam

12,295.009c tathaiva jñānam avyaktaṃ vijñātā pañcaviṃśakaḥ

12,295.010a vidyāvidyārthatattvena mayoktaṃ te viśeṣataḥ

12,295.010c akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva yad uktaṃ tan nibodha me

12,295.011a ubhāv etau kṣarāv uktāv ubhāv etau ca nakṣarau

12,295.011c kāraṇaṃ tu pravakṣyāmi yathā khyātau tu tattvataḥ

12,295.012a anādinidhanāv etāv ubhāv eveśvarau matau

12,295.012c tattvasaṃjñāv ubhāv etau procyete jñānacintakaiḥ

12,295.013a sargapralayadharmitvād avyaktaṃ prāhur akṣaram

12,295.013c tad etad guṇasargāya vikurvāṇaṃ punaḥ punaḥ

12,295.014a guṇānāṃ mahadādīnām utpadyati parasparam

12,295.014c adhiṣṭhānāt kṣetram āhur etat tat pañcaviṃśakam

12,295.015a yadā tu guṇajālaṃ tad avyaktātmani saṃkṣipet

12,295.015c tadā saha guṇais tais tu pañcaviṃśo vilīyate

12,295.016a guṇā guṇeṣu līyante tadaikā prakṛtir bhavet

12,295.016c kṣetrajño 'pi yadā tāta tatkṣetre saṃpralīyate

12,295.017a tadākṣaratvaṃ prakṛtir gacchate guṇasaṃjñitā

12,295.017c nirguṇatvaṃ ca vaideha guṇeṣu prativartanāt

12,295.018a evam eva ca kṣetrajñaḥ kṣetrajñānaparikṣaye

12,295.018c prakṛtyā nirguṇas tv eṣa ity evam anuśuśruma

12,295.019a kṣaro bhavaty eṣa yadā tadā guṇavatīm atha

12,295.019c prakṛtiṃ tv abhijānāti nirguṇatvaṃ tathātmanaḥ

12,295.020a tadā viśuddho bhavati prakṛteḥ parivarjanāt

12,295.020c anyo 'ham anyeyam iti yadā budhyati buddhimān

12,295.021a tadaiṣo 'nyatvatām eti na ca miśratvam āvrajet

12,295.021c prakṛtyā caiva rājendra namiśro 'nyaś ca dṛśyate

12,295.022a yadā tu guṇajālaṃ tat prākṛtaṃ vijugupsate

12,295.022c paśyate cāparaṃ paśyaṃ tadā paśyan na saṃjvaret

12,295.023a kiṃ mayā kṛtam etāvad yo 'haṃ kālam imaṃ janam

12,295.023c matsyo jālaṃ hy avijñānād anuvartitavāṃs tathā

12,295.024a aham eva hi saṃmohād anyam anyaṃ janāj janam

12,295.024c matsyo yathodakajñānād anuvartitavān iha

12,295.025a matsyo 'nyatvaṃ yathājñānād udakān nābhimanyate

12,295.025c ātmānaṃ tadvad ajñānād anyatvaṃ caiva vedmy aham

12,295.026a mamāstu dhig abuddhasya yo 'haṃ magnam imaṃ punaḥ

12,295.026c anuvartitavān mohād anyam anyaṃ janāj janam

12,295.027a ayam atra bhaved bandhur anena saha mokṣaṇam

12,295.027c sāmyam ekatvam āyāto yādṛśas tādṛśas tv aham

12,295.028a tulyatām iha paśyāmi sadṛśo 'ham anena vai

12,295.028c ayaṃ hi vimalo vyaktam aham īdṛśakas tathā

12,295.029a yo 'ham ajñānasaṃmohād ajñayā saṃpravṛttavān

12,295.029c sasaṅgayāhaṃ niḥsaṅgaḥ sthitaḥ kālam imaṃ tv aham

12,295.030a anayāhaṃ vaśībhūtaḥ kālam etaṃ na buddhavān

12,295.030c uccamadhyamanīcānāṃ tām ahaṃ katham āvase

12,295.031a samānayānayā ceha sahavāsam ahaṃ katham

12,295.031c gacchāmy abuddhabhāvatvād eṣedānīṃ sthiro bhave

12,295.032a sahavāsaṃ na yāsyāmi kālam etad dhi vañcanāt

12,295.032c vañcito 'smy anayā yad dhi nirvikāro vikārayā

12,295.033a na cāyam aparādho 'syā aparādho hy ayaṃ mama

12,295.033c yo 'ham atrābhavaṃ saktaḥ parāṅmukham upasthitaḥ

12,295.034a tato 'smi bahurūpāsu sthito mūrtiṣv amūrtimān

12,295.034c amūrtaś cāpi mūrtātmā mamatvena pradharṣitaḥ

12,295.035a prakṛter anayatvena tāsu tāsv iha yoniṣu

12,295.035c nirmamasya mamatvena kiṃ kṛtaṃ tāsu tāsu ca

12,295.035e yonīṣu vartamānena naṣṭasaṃjñena cetasā

12,295.036a na mamātrānayā kāryam ahaṃkārakṛtātmayā

12,295.036c ātmānaṃ bahudhā kṛtvā yeyaṃ bhūyo yunakti mām

12,295.036e idānīm eṣa buddho 'smi nirmamo nirahaṃkṛtaḥ

12,295.037a mamatvam anayā nityam ahaṃkārakṛtātmakam

12,295.037c apetyāham imāṃ hitvā saṃśrayiṣye nirāmayam

12,295.038a anena sāmyaṃ yāsyāmi nānayāham acetasā

12,295.038c kṣamaṃ mama sahānena naikatvam anayā saha

12,295.038e evaṃ paramasaṃbodhāt pañcaviṃśo 'nubuddhavān

12,295.039a akṣaratvaṃ niyaccheta tyaktvā kṣaram anāmayam

12,295.039c avyaktaṃ vyaktadharmāṇaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ tathā

12,295.039e nirguṇaṃ prathamaṃ dṛṣṭvā tādṛg bhavati maithila

12,295.040a akṣarakṣarayor etad uktaṃ tava nidarśanam

12,295.040c mayeha jñānasaṃpannaṃ yathāśrutinidarśanāt

12,295.041a niḥsaṃdigdhaṃ ca sūkṣmaṃ ca vibuddhaṃ vimalaṃ tathā

12,295.041c pravakṣyāmi tu te bhūyas tan nibodha yathāśrutam

12,295.042a sāṃkhyayogau mayā proktau śāstradvayanidarśanāt

12,295.042c yad eva śāstraṃ sāṃkhyoktaṃ yogadarśanam eva tat

12,295.043a prabodhanakaraṃ jñānaṃ sāṃkhyānām avanīpate

12,295.043c vispaṣṭaṃ procyate tatra śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā

12,295.044a bṛhac caiva hi tac chāstram ity āhuḥ kuśalā janāḥ

12,295.044c asmiṃś ca śāstre yogānāṃ punar dadhi punaḥ śaraḥ

12,295.045a pañcaviṃśāt paraṃ tattvaṃ na paśyati narādhipa

12,295.045c sāṃkhyānāṃ tu paraṃ tatra yathāvad anuvarṇitam

12,295.046a buddham apratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ

12,295.046c budhyamānaṃ ca buddhaṃ ca prāhur yoganidarśanam

12,296.001 vasiṣṭha uvāca

12,296.001a aprabuddham athāvyaktam imaṃ guṇavidhiṃ śṛṇu

12,296.001c guṇān dhārayate hy eṣā sṛjaty ākṣipate tathā

12,296.002a ajasraṃ tv iha krīḍārthaṃ vikurvantī narādhipa

12,296.002c ātmānaṃ bahudhā kṛtvā tāny eva ca vicakṣate

12,296.003a etad evaṃ vikurvāṇāṃ budhyamāno na budhyate

12,296.003c avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty api

12,296.004a na tv eva budhyate 'vyaktaṃ saguṇaṃ vātha nirguṇam

12,296.004c kadā cit tv eva khalv etad āhur apratibuddhakam

12,296.005a budhyate yadi vāvyaktam etad vai pañcaviṃśakam

12,296.005c budhyamāno bhavaty eṣa saṅgātmaka iti śrutiḥ

12,296.006a anenāpratibuddheti vadanty avyaktam acyutam

12,296.006c avyaktabodhanāc caiva budhyamānaṃ vadanty uta

12,296.007a pañcaviṃśaṃ mahātmānaṃ na cāsāv api budhyate

12,296.007c ṣaḍviṃśaṃ vimalaṃ buddham aprameyaṃ sanātanam

12,296.008a satataṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca budhyate

12,296.008c dṛśyādṛśye hy anugatam ubhāv eva mahādyutī

12,296.009a avyaktaṃ na tu tad brahma budhyate tāta kevalam

12,296.009c kevalaṃ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ na paśyati

12,296.010a budhyamāno yadātmānam anyo 'ham iti manyate

12,296.010c tadā prakṛtimān eṣa bhavaty avyaktalocanaḥ

12,296.011a budhyate ca parāṃ buddhiṃ viśuddhām amalāṃ yadā

12,296.011c ṣaḍviṃśo rājaśārdūla tadā buddhatvam āvrajet

12,296.012a tatas tyajati so 'vyaktaṃ sargapralayadharmiṇam

12,296.012c nirguṇaḥ prakṛtiṃ veda guṇayuktām acetanām

12,296.013a tataḥ kevaladharmāsau bhavaty avyaktadarśanāt

12,296.013c kevalena samāgamya vimukto ''tmānam āpnuyāt

12,296.014a etat tat tattvam ity āhur nistattvam ajarāmaram

12,296.014c tattvasaṃśrayaṇād etat tattvavan na ca mānada

12,296.014e pañcaviṃśatitattvāni pravadanti manīṣiṇaḥ

12,296.015a na caiṣa tattvavāṃs tāta nistattvas tv eṣa buddhimān

12,296.015c eṣa muñcati tattvaṃ hi kṣipraṃ buddhasya lakṣaṇam

12,296.016a ṣaḍviṃśo 'ham iti prājño gṛhyamāṇo 'jarāmaraḥ

12,296.016c kevalena balenaiva samatāṃ yāty asaṃśayam

12,296.017a ṣaḍviṃśena prabuddhena budhyamāno 'py abuddhimān

12,296.017c etan nānātvam ity uktaṃ sāṃkhyaśrutinidarśanāt

12,296.018a cetanena sametasya pañcaviṃśatikasya ca

12,296.018c ekatvaṃ vai bhavaty asya yadā buddhyā na budhyate

12,296.019a budhyamāno 'prabuddhena samatāṃ yāti maithila

12,296.019c saṅgadharmā bhavaty eṣa niḥsaṅgātmā narādhipa

12,296.020a niḥsaṅgātmānam āsādya ṣaḍviṃśakam ajaṃ viduḥ

12,296.020c vibhus tyajati cāvyaktaṃ yadā tv etad vibudhyate

12,296.020e caturviṃśam agādhaṃ ca ṣaḍviṃśasya prabodhanāt

12,296.021a eṣa hy apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha

12,296.021c prokto buddhaś ca tattvena yathāśrutinidarśanāt

12,296.021e nānātvaikatvam etāvad draṣṭavyaṃ śāstradṛṣṭibhiḥ

12,296.022a maśakodumbare yadvad anyatvaṃ tadvad etayoḥ

12,296.022c matsyo 'mbhasi yathā tadvad anyatvam upalabhyate

12,296.023a evam evāvagantavyaṃ nānātvaikatvam etayoḥ

12,296.023c etad vimokṣa ity uktam avyaktajñānasaṃhitam

12,296.024a pañcaviṃśatikasyāsya yo 'yaṃ deheṣu vartate

12,296.024c eṣa mokṣayitavyeti prāhur avyaktagocarāt

12,296.025a so 'yam evaṃ vimucyeta nānyatheti viniścayaḥ

12,296.025c pareṇa paradharmā ca bhavaty eṣa sametya vai

12,296.026a viśuddhadharmā śuddhena buddhena ca sa buddhimān

12,296.026c vimuktadharmā muktena sametya puruṣarṣabha

12,296.027a niyogadharmiṇā caiva niyogātmā bhavaty api

12,296.027c vimokṣiṇā vimokṣaś ca sametyeha tathā bhavet

12,296.028a śucikarmā śuciś caiva bhavaty amitadīptimān

12,296.028c vimalātmā ca bhavati sametya vimalātmanā

12,296.029a kevalātmā tathā caiva kevalena sametya vai

12,296.029c svatantraś ca svatantreṇa svatantratvam avāpnute

12,296.030a etāvad etat kathitaṃ mayā te; tathyaṃ mahārāja yathārthatattvam

12,296.030c amatsaratvaṃ pratigṛhya cārthaṃ; sanātanaṃ brahma viśuddham ādyam

12,296.031a na vedaniṣṭhasya janasya rājan; pradeyam etat paramaṃ tvayā bhavet

12,296.031c vivitsamānāya vibodhakārakaṃ; prabodhahetoḥ praṇatasya śāsanam

12,296.032a na deyam etac ca tathānṛtātmane; śaṭhāya klībāya na jihmabuddhaye

12,296.032c na paṇḍitajñānaparopatāpine; deyaṃ tvayedaṃ vinibodha yādṛśe

12,296.033a śraddhānvitāyātha guṇānvitāya; parāpavādād viratāya nityam

12,296.033c viśuddhayogāya budhāya caiva; kriyāvate 'tha kṣamiṇe hitāya

12,296.034a viviktaśīlāya vidhipriyāya; vivādahīnāya bahuśrutāya

12,296.034c vijānate caiva na cāhitakṣame; dame ca śaktāya śame ca dehinām

12,296.035a etair guṇair hīnatame na deyam; etat paraṃ brahma viśuddham āhuḥ

12,296.035c na śreyasā yokṣyati tādṛśe kṛtaṃ; dharmapravaktāram apātradānāt

12,296.036a pṛthvīm imāṃ yady api ratnapūrṇāṃ; dadyān nadeyaṃ tv idam avratāya

12,296.036c jitendriyāyaitad asaṃśayaṃ te; bhavet pradeyaṃ paramaṃ narendra

12,296.037a karāla mā te bhayam astu kiṃ cid; etac chrutaṃ brahma paraṃ tvayādya

12,296.037c yathāvad uktaṃ paramaṃ pavitraṃ; niḥśokam atyantam anādimadhyam

12,296.038a agādhajanmāmaraṇaṃ ca rājan; nirāmayaṃ vītabhayaṃ śivaṃ ca

12,296.038c samīkṣya mohaṃ tyaja cādya sarvaṃ; jñānasya tattvārtham idaṃ viditvā

12,296.039a avāptam etad dhi purā sanātanād; dhiraṇyagarbhād gadato narādhipa

12,296.039c prasādya yatnena tam ugratejasaṃ; sanātanaṃ brahma yathādya vai tvayā

12,296.040a pṛṣṭas tvayā cāsmi yathā narendra; tathā mayedaṃ tvayi coktam adya

12,296.040c tathāvāptaṃ brahmaṇo me narendra; mahaj jñānaṃ mokṣavidāṃ purāṇam

12,296.041 bhīṣma uvāca

12,296.041a etad uktaṃ paraṃ brahma yasmān nāvartate punaḥ

12,296.041c pañcaviṃśo mahārāja paramarṣinidarśanāt

12,296.042a punarāvṛttim āpnoti paraṃ jñānam avāpya ca

12,296.042c nāvabudhyati tattvena budhyamāno 'jarāmaraḥ

12,296.043a etan niḥśreyasakaraṃ jñānānāṃ te paraṃ mayā

12,296.043c kathitaṃ tattvatas tāta śrutvā devarṣito nṛpa

12,296.044a hiraṇyagarbhād ṛṣiṇā vasiṣṭhena mahātmanā

12,296.044c vasiṣṭhād ṛṣiśārdūlān nārado 'vāptavān idam

12,296.045a nāradād viditaṃ mahyam etad brahma sanātanam

12,296.045c mā śucaḥ kauravendra tvaṃ śrutvaitat paramaṃ padam

12,296.046a yena kṣarākṣare vitte na bhayaṃ tasya vidyate

12,296.046c vidyate tu bhayaṃ tasya yo naitad vetti pārthiva

12,296.047a avijñānāc ca mūḍhātmā punaḥ punar upadravan

12,296.047c pretya jātisahasrāṇi maraṇāntāny upāśnute

12,296.048a devalokaṃ tathā tiryaṅ mānuṣyam api cāśnute

12,296.048c yadi śudhyati kālena tasmād ajñānasāgarāt

12,296.048d*0761_01 uttīrṇo 'smād agādhāt sa param āpnoti śobhanam

12,296.049a ajñānasāgaro ghoro hy avyakto 'gādha ucyate

12,296.049c ahany ahani majjanti yatra bhūtāni bhārata

12,296.050a yasmād agādhād avyaktād uttīrṇas tvaṃ sanātanāt

12,296.050c tasmāt tvaṃ virajāś caiva vitamaskaś ca pārthiva

12,297.001 bhīṣma uvāca

12,297.001a mṛgayāṃ vicaran kaś cid vijane janakātmajaḥ

12,297.001c vane dadarśa viprendram ṛṣiṃ vaṃśadharaṃ bhṛgoḥ

12,297.002a tam āsīnam upāsīnaḥ praṇamya śirasā munim

12,297.002c paścād anumatas tena papraccha vasumān idam

12,297.003a bhagavan kim idaṃ śreyaḥ pretya vāpīha vā bhavet

12,297.003c puruṣasyādhruve dehe kāmasya vaśavartinaḥ

12,297.004a satkṛtya paripṛṣṭaḥ san sumahātmā mahātapāḥ

12,297.004c nijagāda tatas tasmai śreyaskaram idaṃ vacaḥ

12,297.005a manaso 'pratikūlāni pretya ceha ca vāñchasi

12,297.005c bhūtānāṃ pratikūlebhyo nivartasva yatendriyaḥ

12,297.006a dharmaḥ satāṃ hitaḥ puṃsāṃ dharmaś caivāśrayaḥ satām

12,297.006c dharmāl lokās trayas tāta pravṛttāḥ sacarācarāḥ

12,297.007a svādukāmuka kāmānāṃ vaitṛṣṇyaṃ kiṃ na gacchasi

12,297.007c madhu paśyasi durbuddhe prapātaṃ nānupaśyasi

12,297.008a yathā jñāne paricayaḥ kartavyas tatphalārthinā

12,297.008c tathā dharme paricayaḥ kartavyas tatphalārthinā

12,297.009a asatā dharmakāmena viśuddhaṃ karma duṣkaram

12,297.009c satā tu dharmakāmena sukaraṃ karma duṣkaram

12,297.010a vane grāmyasukhācāro yathā grāmyas tathaiva saḥ

12,297.010c grāme vanasukhācāro yathā vanacaras tathā

12,297.011a manovākkarmake dharme kuru śraddhāṃ samāhitaḥ

12,297.011c nivṛttau vā pravṛttau vā saṃpradhārya guṇāguṇān

12,297.012a nityaṃ ca bahu dātavyaṃ sādhubhyaś cānasūyatā

12,297.012c prārthitaṃ vrataśaucābhyāṃ satkṛtaṃ deśakālayoḥ

12,297.013a śubhena vidhinā labdham arhāya pratipādayet

12,297.013c krodham utsṛjya dattvā ca nānutapyen na kīrtayet

12,297.014a anṛśaṃsaḥ śucir dāntaḥ satyavāg ārjave sthitaḥ

12,297.014c yonikarmaviśuddhaś ca pātraṃ syād vedavid dvijaḥ

12,297.015a satkṛtā caikapatnī ca jātyā yonir iheṣyate

12,297.015c ṛgyajuḥsāmago vidvān ṣaṭkarmā pātram ucyate

12,297.016a sa eva dharmaḥ so 'dharmas taṃ taṃ pratinaraṃ bhavet

12,297.016c pātrakarmaviśeṣeṇa deśakālāv avekṣya ca

12,297.017a līlayālpaṃ yathā gātrāt pramṛjyād rajasaḥ pumān

12,297.017c bahuyatnena mahatā pāpanirharaṇaṃ tathā

12,297.018a viriktasya yathā samyag ghṛtaṃ bhavati bheṣajam

12,297.018c tathā nirhṛtadoṣasya pretyadharmaḥ sukhāvahaḥ

12,297.019a mānasaṃ sarvabhūteṣu vartate vai śubhāśubhe

12,297.019c aśubhebhyaḥ samākṣipya śubheṣv evāvatārayet

12,297.019d*0762_01 mānasaṃ vṛddhasevābhir duḥkhaṃ śārīram auṣadhaiḥ

12,297.019d*0762_02 vācikaṃ mantrajāpyena vidvān yatnād vināśayet

12,297.020a sarvaṃ sarveṇa sarvatra kriyamāṇaṃ ca pūjaya

12,297.020c svadharme yatra rāgas te kāmaṃ dharmo vidhīyatām

12,297.021a adhṛtātman dhṛtau tiṣṭha durbuddhe buddhimān bhava

12,297.021c apraśānta praśāmya tvam aprājña prājñavac cara

12,297.022a tejasā śakyate prāptum upāyasahacāriṇā

12,297.022c iha ca pretya ca śreyas tasya mūlaṃ dhṛtiḥ parā

12,297.023a rājarṣir adhṛtiḥ svargāt patito hi mahābhiṣaḥ

12,297.023c yayātiḥ kṣīṇapuṇyaś ca dhṛtyā lokān avāptavān

12,297.024a tapasvināṃ dharmavatāṃ viduṣāṃ copasevanāt

12,297.024c prāpsyase vipulāṃ buddhiṃ tathā śreyo 'bhipatsyase

12,297.024d*0763_01 sa tu vipras tathā pṛṣṭo rājñā jānakinā vane

12,297.024d*0763_02 proktavān akhilaṃ dharmaṃ mokṣāśramam anuttamam

12,297.025a sa tu svabhāvasaṃpannas tac chrutvā munibhāṣitam

12,297.025c vinivartya manaḥ kāmād dharme buddhiṃ cakāra ha

12,298.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,298.001a dharmādharmavimuktaṃ yad vimuktaṃ sarvasaṃśrayāt

12,298.001c janmamṛtyuvimuktaṃ ca vimuktaṃ puṇyapāpayoḥ

12,298.002a yac chivaṃ nityam abhayaṃ nityaṃ cākṣaram avyayam

12,298.002c śuci nityam anāyāsaṃ tad bhavān vaktum arhati

12,298.003 bhīṣma uvāca

12,298.003a atra te vartayiṣye 'ham itihāsaṃ purātanam

12,298.003c yājñavalkyasya saṃvādaṃ janakasya ca bhārata

12,298.004a yājñavalkyam ṛṣiśreṣṭhaṃ daivarātir mahāyaśāḥ

12,298.004c papraccha janako rājā praśnaṃ praśnavidāṃ varaḥ

12,298.005a katīndriyāṇi viprarṣe kati prakṛtayaḥ smṛtāḥ

12,298.005c kim avyaktaṃ paraṃ brahma tasmāc ca paratas tu kim

12,298.006a prabhavaṃ cāpyayaṃ caiva kālasaṃkhyāṃ tathaiva ca

12,298.006c vaktum arhasi viprendra tvadanugrahakāṅkṣiṇaḥ

12,298.007a ajñānāt paripṛcchāmi tvaṃ hi jñānamayo nidhiḥ

12,298.007c tad ahaṃ śrotum icchāmi sarvam etad asaṃśayam

12,298.008 yājñavalkya uvāca

12,298.008a śrūyatām avanīpāla yad etad anupṛcchasi

12,298.008c yogānāṃ paramaṃ jñānaṃ sāṃkhyānāṃ ca viśeṣataḥ

12,298.009a na tavāviditaṃ kiṃ cin māṃ tu jijñāsate bhavān

12,298.009c pṛṣṭena cāpi vaktavyam eṣa dharmaḥ sanātanaḥ

12,298.010a aṣṭau prakṛtayaḥ proktā vikārāś cāpi ṣoḍaśa

12,298.010c atha sapta tu vyaktāni prāhur adhyātmacintakāḥ

12,298.011a avyaktaṃ ca mahāṃś caiva tathāhaṃkāra eva ca

12,298.011c pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,298.012a etāḥ prakṛtayas tv aṣṭau vikārān api me śṛṇu

12,298.012c śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam

12,298.013a śabdasparśau ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca

12,298.013c vāk ca hastau ca pādau ca pāyur meḍhraṃ tathaiva ca

12,298.014a ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu

12,298.014c buddhīndriyāṇy athaitāni saviśeṣāṇi maithila

12,298.015a manaḥ ṣoḍaśakaṃ prāhur adhyātmagaticintakāḥ

12,298.015c tvaṃ caivānye ca vidvāṃsas tattvabuddhiviśāradāḥ

12,298.016a avyaktāc ca mahān ātmā samutpadyati pārthiva

12,298.016c prathamaṃ sargam ity etad āhuḥ prādhānikaṃ budhāḥ

12,298.017a mahataś cāpy ahaṃkāra utpadyati narādhipa

12,298.017c dvitīyaṃ sargam ity āhur etad buddhyātmakaṃ smṛtam

12,298.018a ahaṃkārāc ca saṃbhūtaṃ mano bhūtaguṇātmakam

12,298.018c tṛtīyaḥ sarga ity eṣa āhaṃkārika ucyate

12,298.019a manasas tu samudbhūtā mahābhūtā narādhipa

12,298.019b*0764_01 samudbhūtāni manaso mahābhūtāni pārthiva

12,298.019c caturthaṃ sargam ity etan mānasaṃ paricakṣate

12,298.020a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhas tathaiva ca

12,298.020c pañcamaṃ sargam ity āhur bhautikaṃ bhūtacintakāḥ

12,298.021a śrotraṃ tvak caiva cakṣuś ca jihvā ghrāṇaṃ ca pañcamam

12,298.021c sargaṃ tu ṣaṣṭham ity āhur bahucintātmakaṃ smṛtam

12,298.022a adhaḥ śrotrendriyagrāma utpadyati narādhipa

12,298.022c saptamaṃ sargam ity āhur etad aindriyakaṃ smṛtam

12,298.023a ūrdhvasrotas tathā tiryag utpadyati narādhipa

12,298.023c aṣṭamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ

12,298.024a tiryak srotas tv adhaḥsrota utpadyati narādhipa

12,298.024c navamaṃ sargam ity āhur etad ārjavakaṃ budhāḥ

12,298.025a etāni nava sargāṇi tattvāni ca narādhipa

12,298.025c caturviṃśatir uktāni yathāśruti nidarśanāt

12,298.026a ata ūrdhvaṃ mahārāja guṇasyaitasya tattvataḥ

12,298.026c mahātmabhir anuproktāṃ kālasaṃkhyāṃ nibodha me

12,299.001 yājñavalkya uvāca

12,299.001a avyaktasya naraśreṣṭha kālasaṃkhyāṃ nibodha me

12,299.001c pañca kalpasahasrāṇi dviguṇāny ahar ucyate

12,299.002a rātrir etāvatī cāsya pratibuddho narādhipa

12,299.002c sṛjaty oṣadhim evāgre jīvanaṃ sarvadehinām

12,299.003a tato brahmāṇam asṛjad dhairaṇyāṇḍasamudbhavam

12,299.003c sā mūrtiḥ sarvabhūtānām ity evam anuśuśruma

12,299.004a saṃvatsaram uṣitvāṇḍe niṣkramya ca mahāmuniḥ

12,299.004c saṃdadhe 'rdhaṃ mahīṃ kṛtsnāṃ divam ardhaṃ prajāpatiḥ

12,299.005a dyāvāpṛthivyor ity eṣa rājan vedeṣu paṭhyate

12,299.005c tayoḥ śakalayor madhyam ākāśam akarot prabhuḥ

12,299.006a etasyāpi ca saṃkhyānaṃ vedavedāṅgapāragaiḥ

12,299.006c daśa kalpasahasrāṇi pādonāny ahar ucyate

12,299.006e rātrim etāvatīṃ cāsya prāhur adhyātmacintakāḥ

12,299.007a sṛjaty ahaṃkāram ṛṣir bhūtaṃ divyātmakaṃ tathā

12,299.007c caturaś cāparān putrān dehāt pūrvaṃ mahān ṛṣiḥ

12,299.007d*0765_01 maharṣayaḥ sapta pūrve catvāro manavas tathā

12,299.007e te vai pitṛbhyaḥ pitaraḥ śrūyante rājasattama

12,299.008a devāḥ pitṝṇāṃ ca sutā devair lokāḥ samāvṛtāḥ

12,299.008c carācarā naraśreṣṭha ity evam anuśuśruma

12,299.009a parameṣṭhī tv ahaṃkāro 'sṛjad bhūtāni pañcadhā

12,299.009c pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,299.010a etasyāpi niśām āhus tṛtīyam iha kurvataḥ

12,299.010c pañca kalpasahasrāṇi tāvad evāhar ucyate

12,299.011a śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ

12,299.011c ete viśeṣā rājendra mahābhūteṣu pañcasu

12,299.011e yair āviṣṭāni bhūtāni ahany ahani pārthiva

12,299.012a anyonyaṃ spṛhayanty ete anyonyasya hite ratāḥ

12,299.012c anyonyam abhimanyante anyonyaspardhinas tathā

12,299.013a te vadhyamānā anyonyaṃ guṇair hāribhir avyayāḥ

12,299.013c ihaiva parivartante tiryagyonipraveśinaḥ

12,299.014a trīṇi kalpasahasrāṇi eteṣām ahar ucyate

12,299.014c ratrir etāvatī caiva manasaś ca narādhipa

12,299.015a manaś carati rājendra caritaṃ sarvam indriyaiḥ

12,299.015c na cendriyāṇi paśyanti mana evātra paśyati

12,299.016a cakṣuḥ paśyati rūpāṇi manasā tu na cakṣuṣā

12,299.016c manasi vyākule cakṣuḥ paśyann api na paśyati

12,299.016e tathendriyāṇi sarvāṇi paśyantīty abhicakṣate

12,299.017a manasy uparate rājann indriyoparamo bhavet

12,299.017c na cendriyavyuparame manasy uparamo bhavet

12,299.017e evaṃ manaḥpradhānāni indriyāṇi vibhāvayet

12,299.018a indriyāṇāṃ hi sarveṣām īśvaraṃ mana ucyate

12,299.018c etad viśanti bhūtāni sarvāṇīha mahāyaśāḥ

12,300.001 yājñavalkya uvāca

12,300.001a tattvānāṃ sargasaṃkhyā ca kālasaṃkhyā tathaiva ca

12,300.001c mayā proktānupūrvyeṇa saṃhāram api me śṛṇu

12,300.002a yathā saṃharate jantūn sasarja ca punaḥ punaḥ

12,300.002c anādinidhano brahmā nityaś cākṣara eva ca

12,300.003a ahaḥkṣayam atho buddhvā niśi svapnamanās tathā

12,300.003c codayām āsa bhagavān avyakto 'haṃkṛtaṃ naram

12,300.004a tataḥ śatasahasrāṃśur avyaktenābhicoditaḥ

12,300.004c kṛtvā dvādaśadhātmānam ādityo jvaladagnivat

12,300.005a caturvidhaṃ prajājālaṃ nirdahaty āśu tejasā

12,300.005c jarāyvaṇḍasvedajātam udbhijjaṃ ca narādhipa

12,300.006a etad unmeṣamātreṇa viniṣṭaṃ sthāṇujaṅgamam

12,300.006c kūrmapṛṣṭhasamā bhūmir bhavaty atha samantataḥ

12,300.007a jagad dagdhvāmitabalaḥ kevalaṃ jagatīṃ tataḥ

12,300.007c ambhasā balinā kṣipram āpūryata samantataḥ

12,300.008a tataḥ kālāgnim āsādya tad ambho yāti saṃkṣayam

12,300.008c vinaṣṭe 'mbhasi rājendra jājvalīty analo mahān

12,300.009a tam aprameyo 'tibalaṃ jvalamānaṃ vibhāvasum

12,300.009c ūṣmāṇaṃ sarvabhūtānāṃ saptārciṣam athāñjasā

12,300.010a bhakṣayām āsa balavān vāyur aṣṭātmako balī

12,300.010c vicarann amitaprāṇas tiryag ūrdhvam adhas tathā

12,300.011a tam apratibalaṃ bhīmam ākāśaṃ grasate ''tmanā

12,300.011c ākāśam apy atinadan mano grasati cārikam

12,300.012a mano grasati sarvātmā so 'haṃkāraḥ prajāpatiḥ

12,300.012c ahaṃkāraṃ mahān ātmā bhūtabhavyabhaviṣyavit

12,300.013a tam apy anupamātmānaṃ viśvaṃ śaṃbhuḥ prajāpatiḥ

12,300.013c aṇimā laghimā prāptir īśāno jyotir avyayaḥ

12,300.014a sarvataḥpāṇipādāntaḥ sarvatokṣiśiromukhaḥ

12,300.014c sarvataḥśrutimāṃl loke sarvam āvṛtya tiṣṭhati

12,300.015a hṛdayaṃ sarvabhūtānāṃ parvaṇo 'ṅguṣṭhamātrakaḥ

12,300.015c anugrasaty anantaṃ hi mahātmā viśvam īśvaraḥ

12,300.016a tataḥ samabhavat sarvam akṣayāvyayam avraṇam

12,300.016c bhūtabhavyamanuṣyāṇāṃ sraṣṭāram anaghaṃ tathā

12,300.017a eṣo 'pyayas te rājendra yathāvat paribhāṣitaḥ

12,300.017c adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ ca śrūyatām

12,301.001 yājñavalkya uvāca

12,301.001a pādāv adhyātmam ity āhur brāhmaṇās tattvadarśinaḥ

12,301.001c gantavyam adhibhūtaṃ ca viṣṇus tatrādhidaivatam

12,301.002a pāyur adhyātmam ity āhur yathātattvārthadarśinaḥ

12,301.002c visargam adhibhūtaṃ ca mitras tatrādhidaivatam

12,301.003a upastho 'dhyātmam ity āhur yathāyoganidarśanam

12,301.003c adhibhūtaṃ tathānando daivataṃ ca prajāpatiḥ

12,301.004a hastāv adhyātmam ity āhur yathāsāṃkhyanidarśanam

12,301.004c kartavyam adhibhūtaṃ tu indras tatrādhidaivatam

12,301.005a vāg adhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam

12,301.005c vaktavyam adhibhūtaṃ tu vahnis tatrādhidaivatam

12,301.006a cakṣur adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam

12,301.006c rūpam atrādhibhūtaṃ tu sūryas tatrādhidaivatam

12,301.007a śrotram adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam

12,301.007b*0766_01 karṇāv adhyātmakaṃ jñeyaṃ prāhuḥ sāṃkhyanidarśanāḥ

12,301.007c śabdas tatrādhibhūtaṃ tu diśas tatrādhidaivatam

12,301.008a jihvām adhyātmam ity āhur yathātattvanidarśanam

12,301.008c rasa evādhibhūtaṃ tu āpas tatrādhidaivatam

12,301.009a ghrāṇam adhyātmam ity āhur yathāśrutinidarśanam

12,301.009c gandha evādhibhūtaṃ tu pṛthivī cādhidaivatam

12,301.010a tvag adhyātmam iti prāhus tattvabuddhiviśāradāḥ

12,301.010c sparśa evādhibhūtaṃ tu pavanaś cādhidaivatam

12,301.011a mano 'dhyātmam iti prāhur yathāśrutinidarśanam

12,301.011c mantavyam adhibhūtaṃ tu candramāś cādhidaivatam

12,301.012a ahaṃkārikam adhyātmam āhus tattvanidarśanam

12,301.012c abhimāno 'dhibhūtaṃ tu bhavas tatrādhidaivatam

12,301.013a buddhir adhyātmam ity āhur yathāvedanidarśanam

12,301.013c boddhavyam adhibhūtaṃ tu kṣetrajño 'trādhidaivatam

12,301.013d*0767_01 cittam adhyātmam ity āhur yoginaḥ sūkṣmadṛṣṭayaḥ

12,301.013d*0767_02 adhibhūtaṃ caityam āhū rudras tatrādhidaivatam

12,301.014a eṣā te vyaktato rājan vibhūtir anuvarṇitā

12,301.014c ādau madhye tathā cānte yathātattvena tattvavit

12,301.015a prakṛtir guṇān vikurute svacchandenātmakāmyayā

12,301.015c krīḍārthaṃ tu mahārāja śataśo 'tha sahasraśaḥ

12,301.016a yathā dīpasahasrāṇi dīpān martyāḥ prakurvate

12,301.016c prakṛtis tathā vikurute puruṣasya guṇān bahūn

12,301.017a sattvam ānanda udrekaḥ prītiḥ prākāśyam eva ca

12,301.017c sukhaṃ śuddhitvam ārogyaṃ saṃtoṣaḥ śraddadhānatā

12,301.018a akārpaṇyam asaṃrambhaḥ kṣamā dhṛtir ahiṃsatā

12,301.018c samatā satyam ānṛṇyaṃ mārdavaṃ hrīr acāpalam

12,301.019a śaucam ārjavam ācāram alaulyaṃ hṛdyasaṃbhramaḥ

12,301.019c iṣṭāniṣṭaviyogānāṃ kṛtānām avikatthanam

12,301.020a dānena cānugrahaṇam aspṛhārthe parārthatā

12,301.020c sarvabhūtadayā caiva sattvasyaite guṇāḥ smṛtāḥ

12,301.021a rajoguṇānāṃ saṃghāto rūpam aiśvaryavigrahe

12,301.021c atyāśitvam akāruṇyaṃ sukhaduḥkhopasevanam

12,301.022a parāpavādeṣu ratir vivādānāṃ ca sevanam

12,301.022c ahaṃkāras tv asatkāraś cintā vairopasevanam

12,301.023a paritāpo 'paharaṇaṃ hrīnāśo 'nārjavaṃ tathā

12,301.023c bhedaḥ paruṣatā caiva kāmakrodhau madas tathā

12,301.023e darpo dveṣo 'tivādaś ca ete proktā rajoguṇāḥ

12,301.024a tāmasānāṃ tu saṃghātaṃ pravakṣyāmy upadhāryatām

12,301.024c moho 'prakāśas tāmisram andhatāmisrasaṃjñitam

12,301.025a maraṇaṃ cāndhatāmisraṃ tāmisraṃ krodha ucyate

12,301.025c tamaso lakṣaṇānīha bhakṣāṇām abhirocanam

12,301.026a bhojanānām aparyāptis tathā peyeṣv atṛptatā

12,301.026c gandhavāso vihāreṣu śayaneṣv āsaneṣu ca

12,301.027a divāsvapne vivāde ca pramādeṣu ca vai ratiḥ

12,301.027c nṛtyavāditragītānām ajñānāc chraddadhānatā

12,301.027e dveṣo dharmaviśeṣāṇām ete vai tāmasā guṇāḥ

12,301.027f*0768_01 ity evaṃ saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ

12,301.027f*0768_02 sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktaiś ca saṃhatāḥ

12,301.027f*0768_03 pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo gaṇaḥ

12,301.027f*0768_04 etaiḥ sarvaiḥ samāyuktāḥ pumān ity abhidhīyate

12,302.001 yājñavalkya uvāca

12,302.001a ete pradhānasya guṇās trayaḥ puruṣasattama

12,302.001c kṛtsnasya caiva jagatas tiṣṭhanty anapagāḥ sadā

12,302.001d*0769_01 avyaktarūpo bhagavāñ śatadhā ca sahasraśaḥ

12,302.002a śatadhā sahasradhā caiva tathā śatasahasradhā

12,302.002c koṭiśaś ca karoty eṣa pratyagātmānam ātmanā

12,302.003a sāttvikasyottamaṃ sthānaṃ rājasasyeha madhyamam

12,302.003c tāmasasyādhamaṃ sthānaṃ prāhur adhyātmacintakāḥ

12,302.004a kevaleneha puṇyena gatim ūrdhvām avāpnuyāt

12,302.004c puṇyapāpena mānuṣyam adharmeṇāpy adhogatim

12,302.005a dvaṃdvam eṣāṃ trayāṇāṃ tu saṃnipātaṃ ca tattvataḥ

12,302.005c sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca śṛṇuṣva me

12,302.006a sattvasya tu rajo dṛṣṭaṃ rajasaś ca tamas tathā

12,302.006c tamasaś ca tathā sattvaṃ sattvasyāvyaktam eva ca

12,302.006d*0770_01 sattvaṃ prapadyate sattvād avyaktād vyaktam eva ca

12,302.007a avyaktasattvasaṃyukto devalokam avāpnuyāt

12,302.007c rajaḥsattvasamāyukto manuṣyeṣūpapadyate

12,302.008a rajastamobhyāṃ saṃyuktas tiryagyoniṣu jāyate

12,302.008c rajastāmasasattvaiś ca yukto mānuṣyam āpnuyāt

12,302.009a puṇyapāpaviyuktānāṃ sthānam āhur manīṣiṇām

12,302.009c śāsvataṃ cāvyayaṃ caiva akṣaraṃ cābhayaṃ ca yat

12,302.010a jñānināṃ saṃbhavaṃ śreṣṭhaṃ sthānam avraṇam acyutam

12,302.010c atīndriyam abījaṃ ca janmamṛtyutamonudam

12,302.011a avyaktasthaṃ paraṃ yat tat pṛṣṭas te 'haṃ narādhipa

12,302.011c sa eṣa prakṛtiṣṭho hi tasthur ity abhidhīyate

12,302.012a acetanaś caiṣa mataḥ prakṛtisthaś ca pārthiva

12,302.012c etenādhiṣṭhitaś caiva sṛjate saṃharaty api

12,302.013 janaka uvāca

12,302.013a anādinidhanāv etāv ubhāv eva mahāmune

12,302.013c amūrtimantāv acalāv aprakampyau ca nirvraṇau

12,302.014a agrāhyāv ṛṣiśārdūla katham eko hy acetanaḥ

12,302.014c cetanāvāṃs tathā caikaḥ kṣetrajña iti bhāṣitaḥ

12,302.015a tvaṃ hi viprendra kārtsnyena mokṣadharmam upāsase

12,302.015c sākalyaṃ mokṣadharmasya śrotum icchāmi tattvataḥ

12,302.016a astitvaṃ kevalatvaṃ ca vinābhāvaṃ tathaiva ca

12,302.016b*0771_01 daivatāni ca me brūhi dehaṃ yāny āśritāni vai

12,302.016c tathaivotkramaṇasthānaṃ dehino 'pi viyujyataḥ

12,302.017a kālena yad dhi prāpnoti sthānaṃ tad brūhi me dvija

12,302.017c sāṃkhyajñānaṃ ca tattvena pṛthag yogaṃ tathaiva ca

12,302.018a ariṣṭāni ca tattvena vaktum arhasi sattama

12,302.018c viditaṃ sarvam etat te pāṇāv āmalakaṃ yathā

12,303.001 yājñavalkya uvāca

12,303.001a na śakyo nirguṇas tāta guṇīkartuṃ viśāṃ pate

12,303.001c guṇavāṃś cāpy aguṇavān yathātattvaṃ nibodha me

12,303.002a guṇair hi guṇavān eva nirguṇaś cāguṇas tathā

12,303.002c prāhur evaṃ mahātmāno munayas tattvadarśinaḥ

12,303.003a guṇasvabhāvas tv avyakto guṇān evābhivartate

12,303.003c upayuṅkte ca tān eva sa caivājñaḥ svabhāvataḥ

12,303.004a avyaktas tu na jānīte puruṣo jñaḥ svabhāvataḥ

12,303.004c na mattaḥ param astīti nityam evābhimanyate

12,303.005a anena kāraṇenaitad avyaktaṃ syād acetanam

12,303.005c nityatvād akṣaratvāc ca kṣarāṇāṃ tattvato 'nyathā

12,303.006a yadājñānena kurvīta guṇasargaṃ punaḥ punaḥ

12,303.006c yadātmānaṃ na jānīte tadāvyaktam ihocyate

12,303.007a kartṛtvāc cāpi tattvānāṃ tattvadharmī tathocyate

12,303.007c kartṛtvāc caiva yonīnāṃ yonidharmā tathocyate

12,303.008a kartṛtvāt prakṛtīnāṃ tu tathā prakṛtidharmitā

12,303.008c kartṛtvāc cāpi bījānāṃ bījadharmī tathocyate

12,303.009a guṇānāṃ prasavatvāc ca tathā prasavadharmavān

12,303.009c kartṛtvāt pralayānāṃ ca tathā pralayadharmitā

12,303.009d*0772_01 kartṛtvāt prasavānāṃ ca tathā prabhavadharmitā

12,303.010a bījatvāt prakṛtitvāc ca pralayatvāt tathaiva ca

12,303.010c upekṣakatvād anyatvād abhimānāc ca kevalam

12,303.011a manyante yatayaḥ śuddhā adhyātmavigatajvarāḥ

12,303.011c anityaṃ nityam avyaktam evam etad dhi śuśruma

12,303.012a avyaktaikatvam ity āhur nānātvaṃ puruṣas tathā

12,303.012c sarvabhūtadayāvantaḥ kevalaṃ jñānam āsthitāḥ

12,303.013a anyaḥ sa puruṣo 'vyaktas tv adhruvo dhruvasaṃjñakaḥ

12,303.013c yathā muñja iṣīkāyās tathaivaitad dhi jāyate

12,303.013d*0773_01 na caiva muñjasaṃyogād iṣīkā kartṛ budhyate

12,303.014a anyaṃ ca maśakaṃ vidyād anyac codumbaraṃ tathā

12,303.014c na codumbarasaṃyogair maśakas tatra lipyate

12,303.015a anya eva tathā matsyas tathānyad udakaṃ smṛtam

12,303.015c na codakasya sparśena matsyo lipyati sarvaśaḥ

12,303.016a anyo hy agnir ukhāpy anyā nityam evam avaihi bhoḥ

12,303.016c na copalipyate so 'gnir ukhāsaṃsparśanena vai

12,303.017a puṣkaraṃ tv anyad evātra tathānyad udakaṃ smṛtam

12,303.017c na codakasya sparśena lipyate tatra puṣkaram

12,303.018a eteṣāṃ saha saṃvāsaṃ vivāsaṃ caiva nityaśaḥ

12,303.018c yathā tathainaṃ paśyanti na nityaṃ prākṛtā janāḥ

12,303.019a ye tv anyathaiva paśyanti na samyak teṣu darśanam

12,303.019c te vyaktaṃ nirayaṃ ghoraṃ praviśanti punaḥ punaḥ

12,303.020a sāṃkhyadarśanam etat te parisaṃkhyātam uttamam

12,303.020c evaṃ hi parisaṃkhyāya sāṃkhyāḥ kevalatāṃ gatāḥ

12,303.021a ye tv anye tattvakuśalās teṣām etan nidarśanam

12,303.021c ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yogānām api darśanam

12,304.001 yājñavalkya uvāca

12,304.001a sāṃkhyajñānaṃ mayā proktaṃ yogajñānaṃ nibodha me

12,304.001c yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tattvena nṛpasattama

12,304.002a nāsti sāṃkhyasamaṃ jñānaṃ nāsti yogasamaṃ balam

12,304.002c tāv ubhāv ekacaryau tu ubhāv anidhanau smṛtau

12,304.003a pṛthak pṛthak tu paśyanti ye 'lpabuddhiratā narāḥ

12,304.003c vayaṃ tu rājan paśyāma ekam eva tu niścayāt

12,304.004a yad eva yogāḥ paśyanti tat sāṃkhyair api dṛśyate

12,304.004c ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa tattvavit

12,304.005a rudrapradhānān aparān viddhi yogān paraṃtapa

12,304.005c tenaiva cātha dehena vicaranti diśo daśa

12,304.006a yāvad dhi pralayas tāta sūkṣmeṇāṣṭaguṇena vai

12,304.006c yogena lokān vicaran sukhaṃ saṃnyasya cānagha

12,304.007a vedeṣu cāṣṭaguṇitaṃ yogam āhur manīṣiṇaḥ

12,304.007c sūkṣmam aṣṭaguṇaṃ prāhur netaraṃ nṛpasattama

12,304.008a dviguṇaṃ yogakṛtyaṃ tu yogānāṃ prāhur uttamam

12,304.008c saguṇaṃ nirguṇaṃ caiva yathāśāstranidarśanam

12,304.008d*0774_01 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi prāṇāyāmaṃ ca pārthiva

12,304.009a dhāraṇā caiva manasaḥ prāṇāyāmaś ca pārthiva

12,304.009b*0775_01 ekāgratā ca manasaḥ prāṇāyāmas tathaiva ca

12,304.009c prāṇāyāmo hi saguṇo nirguṇaṃ dhāraṇaṃ manaḥ

12,304.010a yatra dṛśyeta muñcan vai prāṇān maithilasattama

12,304.010c vātādhikyaṃ bhavaty eva tasmād dhi na samācaret

12,304.011a niśāyāḥ prathame yāme codanā dvādaśa smṛtāḥ

12,304.011c madhye suptvā pare yāme dvādaśaiva tu codanāḥ

12,304.012a tad evam upaśāntena dāntenaikāntaśīlinā

12,304.012c ātmārāmeṇa buddhena yoktavyo ''tmā na saṃśayaḥ

12,304.013a pañcānām indriyāṇāṃ tu doṣān ākṣipya pañcadhā

12,304.013c śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ tathaiva ca

12,304.014a pratibhām apavargaṃ ca pratisaṃhṛtya maithila

12,304.014c indriyagrāmam akhilaṃ manasy abhiniveśya ha

12,304.015a manas tathaivāhaṃkāre pratiṣṭhāpya narādhipa

12,304.015c ahaṃkāraṃ tathā buddhau buddhiṃ ca prakṛtāv api

12,304.016a evaṃ hi parisaṃkhyāya tato dhyāyeta kevalam

12,304.016c virajaskamalaṃ nityam anantaṃ śuddham avraṇam

12,304.017a tasthuṣaṃ puruṣaṃ sattvam abhedyam ajarāmaram

12,304.017c śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva īśānaṃ brahma cāvyayam

12,304.018a yuktasya tu mahārāja lakṣaṇāny upadhārayet

12,304.018c lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet

12,304.019a nivāte tu yathā dīpo jvalet snehasamanvitaḥ

12,304.019c niścalordhvaśikhas tadvad yuktam āhur manīṣiṇaḥ

12,304.020a pāṣāṇa iva meghotthair yathā bindubhir āhataḥ

12,304.020c nālaṃ cālayituṃ śakyas tathā yuktasya lakṣaṇam

12,304.021a śaṅkhadundubhinirghoṣair vividhair gītavāditaiḥ

12,304.021c kriyamāṇair na kampeta yuktasyaitan nidarśanam

12,304.022a tailapātraṃ yathā pūrṇaṃ karābhyāṃ gṛhya pūruṣaḥ

12,304.022c sopānam āruhed bhītas tarjyamāno 'sipāṇibhiḥ

12,304.023a saṃyatātmā bhayāt teṣāṃ na pātrād bindum utsṛjet

12,304.023c tathaivottaramāṇasya ekāgramanasas tathā

12,304.024a sthiratvād indriyāṇāṃ tu niścalatvāt tathaiva ca

12,304.024c evaṃ yuktasya tu muner lakṣaṇāny upadhārayet

12,304.025a sa yuktaḥ paśyati brahma yat tat paramam avyayam

12,304.025c mahatas tamaso madhye sthitaṃ jvalanasaṃnibham

12,304.026a etena kevalaṃ yāti tyaktvā deham asākṣikam

12,304.026c kālena mahatā rājañ śrutir eṣā sanātanī

12,304.027a etad dhi yogaṃ yogānāṃ kim anyad yogalakṣaṇam

12,304.027c vijñāya tad dhi manyante kṛtakṛtyā manīṣiṇaḥ

12,305.001 yājñavalkya uvāca

12,305.001a tathaivotkramamāṇaṃ tu śṛṇuṣvāvahito nṛpa

12,305.001c padbhyām utkramamāṇasya vaiṣṇavaṃ sthānam ucyate

12,305.002a jaṅghābhyāṃ tu vasūn devān āpnuyād iti naḥ śrutam

12,305.002c jānubhyāṃ ca mahābhāgān devān sādhyān avāpnuyāt

12,305.003a pāyunotkramamāṇas tu maitraṃ sthānam avāpnuyāt

12,305.003c pṛthivīṃ jaghanenātha ūrubhyāṃ tu prajāpatim

12,305.004a pārśvābhyāṃ maruto devān nāsābhyām indum eva ca

12,305.004c bāhubhyām indram ity āhur urasā rudram eva ca

12,305.005a grīvāyās tam ṛṣiśreṣṭhaṃ naram āpnoty anuttamam

12,305.005c viśvedevān mukhenātha diśaḥ śrotreṇa cāpnuyāt

12,305.006a ghrāṇena gandhavahanaṃ netrābhyāṃ sūryam eva ca

12,305.006c bhrūbhyāṃ caivāśvinau devau lalāṭena pitṝn atha

12,305.007a brahmāṇam āpnoti vibhuṃ mūrdhnā devāgrajaṃ tathā

12,305.007c etāny utkramaṇasthānāny uktāni mithileśvara

12,305.008a ariṣṭāni tu vakṣyāmi vihitāni manīṣibhiḥ

12,305.008c saṃvatsaraviyogasya saṃbhaveyuḥ śarīriṇaḥ

12,305.009a yo 'rundhatīṃ na paśyeta dṛṣṭapūrvāṃ kadā cana

12,305.009c tathaiva dhruvam ity āhuḥ pūrṇenduṃ dīpam eva ca

12,305.009e khaṇḍābhāsaṃ dakṣiṇatas te 'pi saṃvatsarāyuṣaḥ

12,305.010a paracakṣuṣi cātmānaṃ ye na paśyanti pārthiva

12,305.010c ātmacchāyākṛtībhūtaṃ te 'pi saṃvatsarāyuṣaḥ

12,305.011a atidyutir atiprajñā aprajñā cādyutis tathā

12,305.011c prakṛter vikriyāpattiḥ ṣaṇmāsān mṛtyulakṣaṇam

12,305.012a daivatāny avajānāti brāhmaṇaiś ca virudhyate

12,305.012c kṛṣṇaśyāvacchavicchāyaḥ ṣaṇmāsān mṛtyulakṣaṇam

12,305.013a śīrṇanābhi yathā cakraṃ chidraṃ somaṃ prapaśyati

12,305.013c tathaiva ca sahasrāṃśuṃ saptarātreṇa mṛtyubhāk

12,305.014a śavagandham upāghrāti surabhiṃ prāpya yo naraḥ

12,305.014c devatāyatanasthas tu ṣaḍrātreṇa sa mṛtyubhāk

12,305.015a karṇanāsāvanamanaṃ dantadṛṣṭivirāgitā

12,305.015c saṃjñālopo nirūṣmatvaṃ sadyomṛtyunidarśanam

12,305.016a akasmāc ca sravedyasya vāmam akṣi narādhipa

12,305.016c mūrdhataś cotpated dhūmaḥ sadyomṛtyunidarśanam

12,305.017a etāvanti tv ariṣṭāni viditvā mānavo ''tmavān

12,305.017c niśi cāhani cātmānaṃ yojayet paramātmani

12,305.018a pratīkṣamāṇas tat kālaṃ yat kālaṃ prati tad bhavet

12,305.018c athāsya neṣṭaṃ maraṇaṃ sthātum icched imāṃ kriyām

12,305.019a sarvagandhān rasāṃś caiva dhārayeta samāhitaḥ

12,305.019c tathā hi mṛtyuṃ jayati tatpareṇāntarātmanā

12,305.020a sasāṃkhyadhāraṇaṃ caiva viditvā manujarṣabha

12,305.020c jayec ca mṛtyuṃ yogena tatpareṇāntarātmanā

12,305.021a gacchet prāpyākṣayaṃ kṛtsnam ajanma śivam avyayam

12,305.021c śāśvataṃ sthānam acalaṃ duṣprāpam akṛtātmabhiḥ

12,306.001 yājñavalkya uvāca

12,306.001a avyaktasthaṃ paraṃ yat tat pṛṣṭas te 'haṃ narādhipa

12,306.001c paraṃ guhyam imaṃ praśnaṃ śṛṇuṣvāvahito nṛpa

12,306.002a yathārṣeṇeha vidhinā caratāvamatena ha

12,306.002c mayādityād avāptāni yajūṃṣi mithilādhipa

12,306.003a mahatā tapasā devas tapiṣṭhaḥ sevito mayā

12,306.003c prītena cāhaṃ vibhunā sūryeṇoktas tadānagha

12,306.004a varaṃ vṛṇīṣva viprarṣe yad iṣṭaṃ te sudurlabham

12,306.004c tat te dāsyāmi prītātmā matprasādo hi durlabhaḥ

12,306.005a tataḥ praṇamya śirasā mayoktas tapatāṃ varaḥ

12,306.005c yajūṃṣi nopayuktāni kṣipram icchāmi veditum

12,306.006a tato māṃ bhagavān āha vitariṣyāmi te dvija

12,306.006c sarasvatīha vāgbhūtā śarīraṃ te pravekṣyati

12,306.007a tato mām āha bhagavān āsyaṃ svaṃ vivṛtaṃ kuru

12,306.007c vivṛtaṃ ca tato me ''syaṃ praviṣṭā ca sarasvatī

12,306.008a tato vidahyamāno 'haṃ praviṣṭo 'mbhas tadānagha

12,306.008c avijñānād amarṣāc ca bhāskarasya mahātmanaḥ

12,306.008d*0776_01 vaiśaṃpāyananāmāsau mātulo me mahāmuniḥ

12,306.008d*0776_02 mucyatāṃ yad adhītaṃ te matta ity eva so 'bravīt

12,306.008d*0776_03 tenāmarṣeṇa tapto 'haṃ mātulasya mahātmanaḥ

12,306.009a tato vidahyamānaṃ mām uvāca bhagavān raviḥ

12,306.009c muhūrtaṃ sahyatāṃ dāhas tataḥ śītībhaviṣyasi

12,306.010a śītībhūtaṃ ca māṃ dṛṣṭvā bhagavān āha bhāskaraḥ

12,306.010c pratiṣṭhāsyati te vedaḥ sottaraḥ sakhilo dvija

12,306.011a kṛtsnaṃ śatapathaṃ caiva praṇeṣyasi dvijarṣabha

12,306.011c tasyānte cāpunarbhāve buddhis tava bhaviṣyati

12,306.012a prāpsyase ca yad iṣṭaṃ tat sāṃkhyayogepsitaṃ padam

12,306.012c etāvad uktvā bhagavān astam evābhyavartata

12,306.013a tato 'nuvyāhṛtaṃ śrutvā gate deve vibhāvasau

12,306.013c gṛham āgatya saṃhṛṣṭo 'cintayaṃ vai sarasvatīm

12,306.014a tataḥ pravṛttātiśubhā svaravyañjanabhūṣitā

12,306.014c oṃkāram āditaḥ kṛtvā mama devī sarasvatī

12,306.015a tato 'ham arghyaṃ vidhivat sarasvatyai nyavedayam

12,306.015c tapatāṃ ca variṣṭhāya niṣaṇṇas tatparāyaṇaḥ

12,306.016a tataḥ śatapathaṃ kṛtsnaṃ sarahasyaṃ sasaṃgraham

12,306.016c cakre sapariśeṣaṃ ca harṣeṇa parameṇa ha

12,306.017a kṛtvā cādhyayanaṃ teṣāṃ śiṣyāṇāṃ śatam uttamam

12,306.017c vipriyārthaṃ saśiṣyasya mātulasya mahātmanaḥ

12,306.018a tataḥ saśiṣyeṇa mayā sūryeṇeva gabhastibhiḥ

12,306.018c vyāpto yajño mahārāja pitus tava mahātmanaḥ

12,306.019a miṣato devalasyāpi tato 'rdhaṃ hṛtavān aham

12,306.019c svavedadakṣiṇāyātha vimarde mātulena ha

12,306.020a sumantunātha pailena tathā jaimininā ca vai

12,306.020c pitrā te munibhiś caiva tato 'ham anumānitaḥ

12,306.021a daśa pañca ca prāptāni yajūṃṣy arkān mayānagha

12,306.021c tathaiva lomaharṣāc ca purāṇam avadhāritam

12,306.021d*0777_01 upadhāritaṃ tathā vāpi purāṇaṃ romaharṣaṇāt

12,306.022a bījam etat puraskṛtya devīṃ caiva sarasvatīm

12,306.022c sūryasya cānubhāvena pravṛtto 'haṃ narādhipa

12,306.023a kartuṃ śatapathaṃ vedam apūrvaṃ kāritaṃ ca me

12,306.023c yathābhilaṣitaṃ mārgaṃ tathā tac copapāditam

12,306.024a śiṣyāṇām akhilaṃ kṛtsnam anujñātaṃ sasaṃgraham

12,306.024c sarve ca śiṣyāḥ śucayo gatāḥ paramaharṣitāḥ

12,306.025a śākhāḥ pañcadaśemās tu vidyā bhāskaradarśitāḥ

12,306.025c pratiṣṭhāpya yathākāmaṃ vedyaṃ tad anucintayam

12,306.026a kim atra brahmaṇyam ṛtaṃ kiṃ ca vedyam anuttamam

12,306.026c cintaye tatra cāgatya gandharvo mām apṛcchata

12,306.027a viśvāvasus tato rājan vedāntajñānakovidaḥ

12,306.027c caturviṃśatikān praśnān pṛṣṭvā vedasya pārthiva

12,306.027e pañcaviṃśatimaṃ praśnaṃ papracchānvīkṣikīṃ tathā

12,306.028a viśvāviśvaṃ tathāśvāśvaṃ mitraṃ varuṇam eva ca

12,306.028a*0778_01 **** **** puruṣaṃ prakṛtiṃ tathā

12,306.028a*0778_02 tathaiva puruṣavyāghra

12,306.028c jñānaṃ jñeyaṃ tathājño jñaḥ kas tapā atapās tathā

12,306.028e sūryādaḥ sūrya iti ca vidyāvidye tathaiva ca

12,306.029a vedyāvedyaṃ tathā rājann acalaṃ calam eva ca

12,306.029c apūrvam akṣayaṃ kṣayyam etat praśnam anuttamam

12,306.030a athoktaś ca mayā rājan rājā gandharvasattamaḥ

12,306.030c pṛṣṭavān anupūrveṇa praśnam uttamam arthavat

12,306.031a muhūrtaṃ mṛṣyatāṃ tāvad yāvad enaṃ vicintaye

12,306.031c bāḍham ity eva kṛtvā sa tūṣṇīṃ gandharva āsthitaḥ

12,306.032a tato 'nvacintayam ahaṃ bhūyo devīṃ sarasvatīm

12,306.032c manasā sa ca me praśno dadhno ghṛtam ivoddhṛtam

12,306.033a tatropaniṣadaṃ caiva pariśeṣaṃ ca pārthiva

12,306.033c mathnāmi manasā tāta dṛṣṭvā cānvīkṣikīṃ parām

12,306.034a caturthī rājaśārdūla vidyaiṣā sāṃparāyikī

12,306.034c udīritā mayā tubhyaṃ pañcaviṃśe 'dhi dhiṣṭhitā

12,306.035a athoktas tu mayā rājan rājā viśvāvasus tadā

12,306.035c śrūyatāṃ yad bhavān asmān praśnaṃ saṃpṛṣṭavān iha

12,306.036a viśvāviśveti yad idaṃ gandharvendrānupṛcchasi

12,306.036c viśvāvyaktaṃ paraṃ vidyād bhūtabhavyabhayaṃkaram

12,306.037a triguṇaṃ guṇakartṛtvād aviśvo niṣkalas tathā

12,306.037c aśvas tathaiva mithunam evam evānudṛśyate

12,306.038a avyaktaṃ prakṛtiṃ prāhuḥ puruṣeti ca nirguṇam

12,306.038c tathaiva mitraṃ puruṣaṃ varuṇaṃ prakṛtiṃ tathā

12,306.039a jñānaṃ tu prakṛtiṃ prāhur jñeyaṃ niṣkalam eva ca

12,306.039c ajñaś ca jñaś ca puruṣas tasmān niṣkala ucyate

12,306.040a kas tapā atapāḥ proktaḥ ko 'sau puruṣa ucyate

12,306.040c tapāḥ prakṛtir ity āhur atapā niṣkalaḥ smṛtaḥ

12,306.040d*0779_01 sūryam avyaktam ity uktam atisūryas tu niṣkalam

12,306.040d*0779_02 avidyā prakṛtir jñeyā vidyā puruṣa ucyate

12,306.040d*0780_01 sūryāṃ ca prakṛtiṃ vidyād asūryā niṣphalaḥ smṛtaḥ

12,306.040d*0780_02 vidyeti puruṣaṃ vidyād avidyā prakṛtiḥ parā

12,306.041a tathaivāvedyam avyaktaṃ vedyaḥ puruṣa ucyate

12,306.041c calācalam iti proktaṃ tvayā tad api me śṛṇu

12,306.042a calāṃ tu prakṛtiṃ prāhuḥ kāraṇaṃ kṣepasargayoḥ

12,306.042c akṣepasargayoḥkartā niścalaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ

12,306.043a ajāv ubhāv aprajau ca akṣayau cāpy ubhāv api

12,306.043c ajau nityāv ubhau prāhur adhyātmagatiniścayāḥ

12,306.044a akṣayatvāt prajanane ajam atrāhur avyayam

12,306.044c akṣayaṃ puruṣaṃ prāhuḥ kṣayo hy asya na vidyate

12,306.045a guṇakṣayatvāt prakṛtiḥ kartṛtvād akṣayaṃ budhāḥ

12,306.045c eṣā te ''nvīkṣikī vidyā caturthī sāṃparāyikī

12,306.046a vidyopetaṃ dhanaṃ kṛtvā karmaṇā nityakarmaṇi

12,306.046c ekāntadarśanā vedāḥ sarve viśvāvaso smṛtāḥ

12,306.047a jāyante ca mriyante ca yasminn ete yataś cyutāḥ

12,306.047c vedārthaṃ ye na jānanti vedyaṃ gandharvasattama

12,306.048a sāṅgopāṅgān api yadi pañca vedān adhīyate

12,306.048c vedavedyaṃ na jānīte vedabhāravaho hi saḥ

12,306.049a yo ghṛtārthī kharīkṣīraṃ mathed gandharvasattama

12,306.049c viṣṭhāṃ tatrānupaśyeta na maṇḍaṃ nāpi vā ghṛtam

12,306.050a tathā vedyam avedyaṃ ca vedavidyo na vindati

12,306.050c sa kevalaṃ mūḍhamatir jñānabhāravahaḥ smṛtaḥ

12,306.051a draṣṭavyau nityam evaitau tatpareṇāntarātmanā

12,306.051c yathāsya janmanidhane na bhavetāṃ punaḥ punaḥ

12,306.052a ajasraṃ janmanidhanaṃ cintayitvā trayīm imām

12,306.052c parityajya kṣayam iha akṣayaṃ dharmam āsthitaḥ

12,306.053a yadā tu paśyate 'tyantam ahany ahani kāśyapa

12,306.053c tadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati

12,306.054a anyaś ca śaśvad avyaktas tathānyaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,306.054c tasya dvāv anupaśyeta tam ekam iti sādhavaḥ

12,306.055a tenaitan nābhijānanti pañcaviṃśakam acyutam

12,306.055c janmamṛtyubhayād yogāḥ sāṃkhyāś ca paramaiṣiṇaḥ

12,306.056 viśvāvasur uvāca

12,306.056a pañcaviṃśaṃ yad etat te proktaṃ brāhmaṇasattama

12,306.056c tathā tan na tathā veti tad bhavān vaktum arhati

12,306.057a jaigīṣavyasyāsitasya devalasya ca me śrutam

12,306.057c parāśarasya viprarṣer vārṣagaṇyasya dhīmataḥ

12,306.058a bhikṣoḥ pañcaśikhasyātha kapilasya śukasya ca

12,306.058c gautamasyārṣṭiṣeṇasya gargasya ca mahātmanaḥ

12,306.059a nāradasyāsureś caiva pulastyasya ca dhīmataḥ

12,306.059c sanatkumārasya tataḥ śukrasya ca mahātmanaḥ

12,306.060a kaśyapasya pituś caiva pūrvam eva mayā śrutam

12,306.060c tadanantaraṃ ca rudrasya viśvarūpasya dhīmataḥ

12,306.061a daivatebhyaḥ pitṛbhyaś ca daityebhyaś ca tatas tataḥ

12,306.061c prāptam etan mayā kṛtsnaṃ vedyaṃ nityaṃ vadanty uta

12,306.062a tasmāt tad vai bhavadbuddhyā śrotum icchāmi brāhmaṇa

12,306.062c bhavān prabarhaḥ śāstrāṇāṃ pragalbhaś cātibuddhimān

12,306.063a na tavāviditaṃ kiṃ cid bhavāñ śrutinidhiḥ smṛtaḥ

12,306.063c kathyate devaloke ca pitṛloke ca brāhmaṇa

12,306.064a brahmalokagatāś caiva kathayanti maharṣayaḥ

12,306.064c patiś ca tapatāṃ śaśvad ādityas tava bhāṣate

12,306.065a sāṃkhyajñānaṃ tvayā brahmann avāptaṃ kṛtsnam eva ca

12,306.065c tathaiva yogajñānaṃ ca yājñavalkya viśeṣataḥ

12,306.066a niḥsaṃdigdhaṃ prabuddhas tvaṃ budhyamānaś carācaram

12,306.066c śrotum icchāmi taj jñānaṃ ghṛtaṃ maṇḍamayaṃ yathā

12,306.067 yājñavalkya uvāca

12,306.067a kṛtsnadhāriṇam eva tvāṃ manye gandharvasattama

12,306.067c jijñāsasi ca māṃ rājaṃs tan nibodha yathāśrutam

12,306.068a abudhyamānāṃ prakṛtiṃ budhyate pañcaviṃśakaḥ

12,306.068c na tu budhyati gandharva prakṛtiḥ pañcaviṃśakam

12,306.069a anenāpratibodhena pradhānaṃ pravadanti tam

12,306.069c sāṃkhyayogāś ca tattvajñā yathāśrutinidarśanāt

12,306.070a paśyaṃs tathaivāpaśyaṃś ca paśyaty anyas tathānagha

12,306.070c ṣaḍviṃśaḥ pañcaviṃśaṃ ca caturviṃśaṃ ca paśyati

12,306.070e na tu paśyati paśyaṃs tu yaś cainam anupaśyati

12,306.071a pañcaviṃśo 'bhimanyeta nānyo 'sti paramo mama

12,306.071c na caturviṃśako 'grāhyo manujair jñānadarśibhiḥ

12,306.072a matsyevodakam anveti pravartati pravartanāt

12,306.072c yathaiva budhyate matsyas tathaiṣo 'py anubudhyate

12,306.072e sasnehaḥ sahavāsāc ca sābhimānaś ca nityaśaḥ

12,306.073a sa nimajjati kālasya yadaikatvaṃ na budhyate

12,306.073c unmajjati hi kālasya mamatvenābhisaṃvṛtaḥ

12,306.074a yadā tu manyate 'nyo 'ham anya eṣa iti dvijaḥ

12,306.074c tadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati

12,306.075a anyaś ca rājann avaras tathānyaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,306.075c tatsthatvād anupaśyanti eka eveti sādhavaḥ

12,306.076a tenaitan nābhinandanti pañcaviṃśakam acyutam

12,306.076c janmamṛtyubhayād bhītā yogāḥ sāṃkhyāś ca kāśyapa

12,306.076e ṣaḍviṃśam anupaśyanti śucayas tatparāyaṇāḥ

12,306.077a yadā sa kevalībhūtaḥ ṣaḍviṃśam anupaśyati

12,306.077c tadā sa sarvavid vidvān na punarjanma vindati

12,306.078a evam apratibuddhaś ca budhyamānaś ca te 'nagha

12,306.078c buddhaś cokto yathātattvaṃ mayā śrutinidarśanāt

12,306.079a paśyāpaśyaṃ yo 'nupaśyet kṣemaṃ tattvaṃ ca kāśyapa

12,306.079c kevalākevalaṃ cādyaṃ pañcaviṃśāt paraṃ ca yat

12,306.080 viśvāvasur uvāca

12,306.080a tathyaṃ śubhaṃ caitad uktaṃ tvayā bhoḥ; samyak kṣemyaṃ devatādyaṃ yathāvat

12,306.080c svasty akṣayaṃ bhavataś cāstu nityaṃ; buddhyā sadā buddhiyuktaṃ namas te

12,306.081 yājñavalkya uvāca

12,306.081a evam uktvā saṃprayāto divaṃ sa; vibhrājan vai śrīmatā darśanena

12,306.081c tuṣṭaś ca tuṣṭyā parayābhinandya; pradakṣiṇaṃ mama kṛtvā mahātmā

12,306.082a brahmādīnāṃ khecarāṇāṃ kṣitau ca; ye cādhastāt saṃvasante narendra

12,306.082c tatraiva tad darśanaṃ darśayan vai; samyak kṣemyaṃ ye pathaṃ saṃśritā vai

12,306.083a sāṃkhyāḥ sarve sāṃkhyadharme ratāś ca; tadvad yogā yogadharme ratāś ca

12,306.083c ye cāpy anye mokṣakāmā manuṣyās; teṣām etad darśanaṃ jñānadṛṣṭam

12,306.084a jñānān mokṣo jāyate pūruṣāṇāṃ; nāsty ajñānād evam āhur narendra

12,306.084c tasmāj jñānaṃ tattvato 'nveṣitavyaṃ; yenātmānaṃ mokṣayej janmamṛtyoḥ

12,306.085a prāpya jñānaṃ brāhmaṇāt kṣatriyād vā; vaiśyāc chūdrād api nīcād abhīkṣṇam

12,306.085c śraddhātavyaṃ śraddadhānena nityaṃ; na śraddhinaṃ janmamṛtyū viśetām

12,306.086a sarve varṇā brāhmaṇā brahmajāś ca; sarve nityaṃ vyāharante ca brahma

12,306.086c tattvaṃ śāstraṃ brahmabuddhyā bravīmi; sarvaṃ viśvaṃ brahma caitat samastam

12,306.087a brahmāsyato brāhmaṇāḥ saṃprasūtā; bāhubhyāṃ vai kṣatriyāḥ saṃprasūtāḥ

12,306.087c nābhyāṃ vaiśyāḥ pādataś cāpi śūdrāḥ; sarve varṇā nānyathā veditavyāḥ

12,306.088a ajñānataḥ karmayoniṃ bhajante; tāṃ tāṃ rājaṃs te yathā yānty abhāvam

12,306.088c tathā varṇā jñānahīnāḥ patante; ghorād ajñānāt prākṛtaṃ yonijālam

12,306.089a tasmāj jñānaṃ sarvato mārgitavyaṃ; sarvatrasthaṃ caitad uktaṃ mayā te

12,306.089c tasthau brahmā tasthivāṃś cāparo yas; tasmai nityaṃ mokṣam āhur dvijendrāḥ

12,306.090a yat te pṛṣṭaṃ tan mayā copadiṣṭaṃ; yāthātathyaṃ tad viśoko bhavasva

12,306.090c rājan gacchasvaitadarthasya pāraṃ; samyak proktaṃ svasti te 'stv atra nityam

12,306.091 bhīṣma uvāca

12,306.091a sa evam anuśāstas tu yājñavalkyena dhīmatā

12,306.091c prītimān abhavad rājā mithilādhipatis tadā

12,306.092a gate munivare tasmin kṛte cāpi pradakṣiṇe

12,306.092c daivarātir narapatir āsīnas tatra mokṣavit

12,306.093a gokoṭiṃ sparśayām āsa hiraṇyasya tathaiva ca

12,306.093c ratnāñjalim athaikaṃ ca brāhmaṇebhyo dadau tadā

12,306.094a videharājyaṃ ca tathā pratiṣṭhāpya sutasya vai

12,306.094c yatidharmam upāsaṃś cāpy avasan mithilādhipaḥ

12,306.095a sāṃkhyajñānam adhīyāno yogaśāstraṃ ca kṛtsnaśaḥ

12,306.095c dharmādharmau ca rājendra prākṛtaṃ parigarhayan

12,306.096a anantam iti kṛtvā sa nityaṃ kevalam eva ca

12,306.096c dharmādharmau puṇyapāpe satyāsatye tathaiva ca

12,306.097a janmamṛtyū ca rājendra prākṛtaṃ tad acintayat

12,306.097c brahmāvyaktasya karmedam iti nityaṃ narādhipa

12,306.098a paśyanti yogāḥ sāṃkhyāś ca svaśāstrakṛtalakṣaṇāḥ

12,306.098c iṣṭāniṣṭaviyuktaṃ hi tasthau brahma parātparam

12,306.098e nityaṃ tam āhur vidvāṃsaḥ śucis tasmāc chucir bhava

12,306.099a dīyate yac ca labhate dattaṃ yac cānumanyate

12,306.099b*0781_01 avyakteneti tac cintyam anyathā mā vicintaya

12,306.099c dadāti ca naraśreṣṭha pratigṛhṇāti yac ca ha

12,306.099e dadāty avyaktam evaitat pratigṛhṇāti tac ca vai

12,306.100a ātmā hy evātmano hy ekaḥ ko 'nyas tvatto 'dhiko bhavet

12,306.100c evaṃ manyasva satatam anyathā mā vicintaya

12,306.101a yasyāvyaktaṃ na viditaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ punaḥ

12,306.101c tena tīrthāni yajñāś ca sevitavyāvipaścitā

12,306.102a na svādhyāyais tapobhir vā yajñair vā kurunandana

12,306.102c labhate 'vyaktasaṃsthānaṃ jñātvāvyaktaṃ mahīpate

12,306.103a tathaiva mahataḥ sthānam āhaṃkārikam eva ca

12,306.103c ahaṃkārāt paraṃ cāpi sthānāni samavāpnuyāt

12,306.104a ye tv avyaktāt paraṃ nityaṃ jānate śāstratatparāḥ

12,306.104c janmamṛtyuviyuktaṃ ca viyuktaṃ sad asac ca yat

12,306.105a etan mayāptaṃ janakāt purastāt; tenāpi cāptaṃ nṛpa yājñavalkyāt

12,306.105c jñānaṃ viśiṣṭaṃ na tathā hi yajñā; jñānena durgaṃ tarate na yajñaiḥ

12,306.106a durgaṃ janma nidhanaṃ cāpi rājan; na bhūtikaṃ jñānavido vadanti

12,306.106c yajñais tapobhir niyamair vrataiś ca; divaṃ samāsādya patanti bhūmau

12,306.107a tasmād upāsasva paraṃ mahac chuci; śivaṃ vimokṣaṃ vimalaṃ pavitram

12,306.107c kṣetrajñavit pārthiva jñānayajñam; upāsya vai tattvam ṛṣir bhaviṣyasi

12,306.108a upaniṣadam upākarot tadā vai; janakanṛpasya purā hi yājñavalkyaḥ

12,306.108c yad upagaṇitaśāśvatāvyayaṃ tac; chubham amṛtatvam aśokam ṛcchatīti

12,307.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,307.001a aiśvaryaṃ vā mahat prāpya dhanaṃ vā bharatarṣabha

12,307.001c dīrgham āyur avāpyātha kathaṃ mṛtyum atikramet

12,307.002a tapasā vā sumahatā karmaṇā vā śrutena vā

12,307.002c rasāyanaprayogair vā kair nopaiti jarāntakau

12,307.003 bhīṣma uvāca

12,307.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,307.003c bhikṣoḥ pañcaśikhasyeha saṃvādaṃ janakasya ca

12,307.004a vaideho janako rājā maharṣiṃ vedavittamam

12,307.004c paryapṛcchat pañcaśikhaṃ chinnadharmārthasaṃśayam

12,307.005a kena vṛttena bhagavann atikrāmej jarāntakau

12,307.005c tapasā vātha buddhyā vā karmaṇā vā śrutena vā

12,307.006a evam uktaḥ sa vaidehaṃ pratyuvāca parokṣavit

12,307.006c nivṛttir naitayor asti nānivṛttiḥ kathaṃ cana

12,307.007a na hy ahāni nivartante na māsā na punaḥ kṣapāḥ

12,307.007c so 'yaṃ prapadyate 'dhvānaṃ cirāya dhruvam adhruvaḥ

12,307.008a sarvabhūtasamucchedaḥ srotasevohyate sadā

12,307.008c uhyamānaṃ nimajjantam aplave kālasāgare

12,307.008e jarāmṛtyumahāgrāhe na kaś cid abhipadyate

12,307.009a naivāsya bhavitā kaś cin nāsau bhavati kasya cit

12,307.009c pathi saṃgatam evedaṃ dārair anyaiś ca bandhubhiḥ

12,307.009e nāyam atyantasaṃvāso labdhapūrvo hi kena cit

12,307.010a kṣipyante tena tenaiva niṣṭanantaḥ punaḥ punaḥ

12,307.010c kālena jātā jātā hi vāyunevābhrasaṃcayāḥ

12,307.011a jarāmṛtyū hi bhūtānāṃ khāditārau vṛkāv iva

12,307.011c balināṃ durbalānāṃ ca hrasvānāṃ mahatām api

12,307.012a evaṃbhūteṣu bhūteṣu nityabhūtādhruveṣu ca

12,307.012c kathaṃ hṛṣyeta jāteṣu mṛteṣu ca kathaṃ jvaret

12,307.013a kuto 'ham āgataḥ ko 'smi kva gamiṣyāmi kasya vā

12,307.013c kasmin sthitaḥ kva bhavitā kasmāt kim anuśocasi

12,307.013d*0782_01 satyaś ca te yathātmā ca tyaktaḥ syāt kim anena ca

12,307.014a draṣṭā svargasya na hy asti tathaiva narakasya ca

12,307.014c āgamāṃs tv anatikramya dadyāc caiva yajeta ca

12,308.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,308.001a aparityajya gārhasthyaṃ kururājarṣisattama

12,308.001c kaḥ prāpto vinayaṃ buddhyā mokṣatattvaṃ vadasva me

12,308.002a saṃnyasyate yathātmāyaṃ saṃnyastātmā yathā ca yaḥ

12,308.002c paraṃ mokṣasya yac cāpi tan me brūhi pitāmaha

12,308.003 bhīṣma uvāca

12,308.003a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,308.003c janakasya ca saṃvādaṃ sulabhāyāś ca bhārata

12,308.004a saṃnyāsaphalikaḥ kaś cid babhūva nṛpatiḥ purā

12,308.004c maithilo janako nāma dharmadhvaja iti śrutaḥ

12,308.005a sa vede mokṣaśāstre ca sve ca śāstre kṛtāgamaḥ

12,308.005c indriyāṇi samādhāya śaśāsa vasudhām imām

12,308.006a tasya vedavidaḥ prājñāḥ śrutvā tāṃ sādhuvṛttatām

12,308.006c lokeṣu spṛhayanty anye puruṣāḥ puruṣeśvara

12,308.007a atha dharmayuge tasmin yogadharmam anuṣṭhitā

12,308.007c mahīm anucacāraikā sulabhā nāma bhikṣukī

12,308.008a tayā jagad idaṃ sarvam aṭantyā mithileśvaraḥ

12,308.008c tatra tatra śruto mokṣe kathyamānas tridaṇḍibhiḥ

12,308.009a sā susūkṣmāṃ kathāṃ śrutvā tathyaṃ neti sasaṃśayā

12,308.009c darśane jātasaṃkalpā janakasya babhūva ha

12,308.010a tataḥ sā viprahāyātha pūrvarūpaṃ hi yogataḥ

12,308.010c abibhrad anavadyāṅgī rūpam anyad anuttamam

12,308.011a cakṣur nimeṣamātreṇa laghvastragatigāminī

12,308.011c videhānāṃ purīṃ subhrūr jagāma kamalekṣaṇā

12,308.012a sā prāpya mithilāṃ ramyāṃ samṛddhajanasaṃkulām

12,308.012c bhaikṣacaryāpadeśena dadarśa mithileśvaram

12,308.013a rājā tasyāḥ paraṃ dṛṣṭvā saukumāryaṃ vapus tathā

12,308.013c keyaṃ kasya kuto veti babhūvāgatavismayaḥ

12,308.014a tato 'syāḥ svāgataṃ kṛtvā vyādiśya ca varāsanam

12,308.014c pūjitāṃ pādaśaucena varānnenāpy atarpayat

12,308.015a atha bhuktavatī prītā rājānaṃ mantribhir vṛtam

12,308.015c sarvabhāṣyavidāṃ madhye codayām āsa bhikṣukī

12,308.016a sulabhā tv asya dharmeṣu mukto neti sasaṃśayā

12,308.016c sattvaṃ sattvena yogajñā praviveśa mahīpate

12,308.017a netrābhyāṃ netrayor asya raśmīn saṃyojya raśmibhiḥ

12,308.017c sā sma saṃcodayiṣyantaṃ yogabandhair babandha ha

12,308.018a janako 'py utsmayan rājā bhāvam asyā viśeṣayan

12,308.018c pratijagrāha bhāvena bhāvam asyā nṛpottamaḥ

12,308.019a tad ekasminn adhiṣṭhāne saṃvādaḥ śrūyatām ayam

12,308.019c chatrādiṣu vimuktasya muktāyāś ca tridaṇḍake

12,308.020a bhagavatyāḥ kva caryeyaṃ kṛtā kva ca gamiṣyasi

12,308.020c kasya ca tvaṃ kuto veti papracchaināṃ mahīpatiḥ

12,308.021a śrute vayasi jātau ca sadbhāvo nādhigamyate

12,308.021c eṣv artheṣūttaraṃ tasmāt pravedyaṃ satsamāgame

12,308.022a chatrādiṣu viśeṣeṣu muktaṃ māṃ viddhi sarvaśaḥ

12,308.022c sa tvāṃ saṃmantum icchāmi mānārhāsi matā hi me

12,308.023a yasmāc caitan mayā prāptaṃ jñānaṃ vaiśeṣikaṃ purā

12,308.023c yasya nānyaḥ pravaktāsti mokṣe tam api me śṛṇu

12,308.024a pārāśaryasagotrasya vṛddhasya sumahātmanaḥ

12,308.024c bhikṣoḥ pañcaśikhasyāhaṃ śiṣyaḥ paramasaṃmataḥ

12,308.025a sāṃkhyajñāne tathā yoge mahīpālavidhau tathā

12,308.025c trividhe mokṣadharme 'smin gatādhvā chinnasaṃśayaḥ

12,308.026a sa yathāśāstradṛṣṭena mārgeṇeha parivrajan

12,308.026c vārṣikāṃś caturo māsān purā mayi sukhoṣitaḥ

12,308.027a tenāhaṃ sāṃkhyamukhyena sudṛṣṭārthena tattvataḥ

12,308.027c śrāvitas trividhaṃ mokṣaṃ na ca rājyād vicālitaḥ

12,308.028a so 'haṃ tām akhilāṃ vṛttiṃ trividhāṃ mokṣasaṃhitām

12,308.028c muktarāgaś carāmy ekaḥ pade paramake sthitaḥ

12,308.029a vairāgyaṃ punar etasya mokṣasya paramo vidhiḥ

12,308.029c jñānād eva ca vairāgyaṃ jāyate yena mucyate

12,308.030a jñānena kurute yatnaṃ yatnena prāpyate mahat

12,308.030c mahad dvaṃdvapramokṣāya sā siddhir yā vayotigā

12,308.031a seyaṃ paramikā buddhiḥ prāptā nirdvaṃdvatā mayā

12,308.031c ihaiva gatamohena caratā muktasaṅginā

12,308.032a yathā kṣetraṃ mṛdūbhūtam adbhir āplāvitaṃ tathā

12,308.032c janayaty aṅkuraṃ karma nṛṇāṃ tadvat punarbhavam

12,308.033a yathā cottāpitaṃ bījaṃ kapāle yatra tatra vā

12,308.033c prāpyāpy aṅkurahetutvam abījatvān na jāyate

12,308.033c*0783_01 kṣīṇavāsanayā buddhyā karma yat kriyate 'nagha

12,308.033c*0783_02 tad dagdhabījavad bhūyo nāṅkuraṃ pravimuñcati

12,308.034a tadvad bhagavatā tena śikhāproktena bhikṣuṇā

12,308.034c jñānaṃ kṛtam abījaṃ me viṣayeṣu na jāyate

12,308.035a nābhiṣajjati kasmiṃś cin nānarthe na parigrahe

12,308.035c nābhirajyati caiteṣu vyarthatvād rāgadoṣayoḥ

12,308.036a yaś ca me dakṣiṇaṃ bāhuṃ candanena samukṣayet

12,308.036c savyaṃ vāsyā ca yas takṣet samāv etāv ubhau mama

12,308.037a sukhī so 'ham avāptārthaḥ samaloṣṭāśmakāñcanaḥ

12,308.037c muktasaṅgaḥ sthito rājye viśiṣṭo 'nyais tridaṇḍibhiḥ

12,308.038a mokṣe hi trividhā niṣṭhā dṛṣṭā pūrvair maharṣibhiḥ

12,308.038c jñānaṃ lokottaraṃ yac ca sarvatyāgaś ca karmaṇām

12,308.039a jñānaniṣṭhāṃ vadanty eke mokṣaśāstravido janāḥ

12,308.039c karmaniṣṭhāṃ tathaivānye yatayaḥ sūkṣmadarśinaḥ

12,308.040a prahāyobhayam apy etaj jñānaṃ karma ca kevalam

12,308.040c tṛtīyeyaṃ samākhyātā niṣṭhā tena mahātmanā

12,308.041a yame ca niyame caiva dveṣe kāme parigrahe

12,308.041c māne dambhe tathā snehe sadṛśās te kuṭumbibhiḥ

12,308.042a tridaṇḍādiṣu yady asti mokṣo jñānena kena cit

12,308.042c chatrādiṣu kathaṃ na syāt tulyahetau parigrahe

12,308.043a yena yena hi yasyārthaḥ kāraṇeneha kasya cit

12,308.043c tat tad ālambate dravyaṃ sarvaḥ sve sve parigrahe

12,308.044a doṣadarśī tu gārhasthye yo vrajaty āśramāntaram

12,308.044c utsṛjan parigṛhṇaṃś ca so 'pi saṅgān na mucyate

12,308.045a ādhipatye tathā tulye nigrahānugrahātmani

12,308.045c rājarṣibhikṣukācāryā mucyante kena hetunā

12,308.046a atha satyādhipatye 'pi jñānenaiveha kevalam

12,308.046c mucyante kiṃ na mucyante pade paramake sthitāḥ

12,308.047a kāṣāyadhāraṇaṃ mauṇḍyaṃ triviṣṭabdhaḥ kamaṇḍaluḥ

12,308.047c liṅgāny atyartham etāni na mokṣāyeti me matiḥ

12,308.048a yadi saty api liṅge 'smiñ jñānam evātra kāraṇam

12,308.048c nirmokṣāyeha duḥkhasya liṅgamātraṃ nirarthakam

12,308.049a atha vā duḥkhaśaithilyaṃ vīkṣya liṅge kṛtā matiḥ

12,308.049c kiṃ tad evārthasāmānyaṃ chatrādiṣu na lakṣyate

12,308.050a ākiṃcanye na mokṣo 'sti kaiṃcanye nāsti bandhanam

12,308.050c kaiṃcanye cetare caiva jantur jñānena mucyate

12,308.051a tasmād dharmārthakāmeṣu tathā rājyaparigrahe

12,308.051c bandhanāyataneṣv eṣu viddhy abandhe pade sthitam

12,308.052a rājyaiśvaryamayaḥ pāśaḥ snehāyatanabandhanaḥ

12,308.052c mokṣāśmaniśiteneha chinnas tyāgāsinā mayā

12,308.053a so 'ham evaṃgato mukto jātāsthas tvayi bhikṣuki

12,308.053c ayathārtho hi te varṇo vakṣyāmi śṛṇu tan mama

12,308.054a saukumāryaṃ tathā rūpaṃ vapur agryaṃ tathā vayaḥ

12,308.054c tavaitāni samastāni niyamaś ceti saṃśayaḥ

12,308.055a yac cāpy ananurūpaṃ te liṅgasyāsya viceṣṭitam

12,308.055c mukto 'yaṃ syān na vety asmād dharṣito matparigrahaḥ

12,308.056a na ca kāmasamāyukte mukte 'py asti tridaṇḍakam

12,308.056c na rakṣyate tvayā cedaṃ na muktasyāsti gopanā

12,308.057a matpakṣasaṃśrayāc cāyaṃ śṛṇu yas te vyatikramaḥ

12,308.057c āśrayantyāḥ svabhāvena mama pūrvaparigraham

12,308.058a praveśas te kṛtaḥ kena mama rāṣṭre pure tathā

12,308.058c kasya vā saṃnisargāt tvaṃ praviṣṭā hṛdayaṃ mama

12,308.059a varṇapravaramukhyāsi brāhmaṇī kṣatriyo hy aham

12,308.059c nāvayor ekayogo 'sti mā kṛthā varṇasaṃkaram

12,308.060a vartase mokṣadharmeṣu gārhasthye tv aham āśrame

12,308.060c ayaṃ cāpi sukaṣṭas te dvitīyo ''śramasaṃkaraḥ

12,308.061a sagotrāṃ vāsagotrāṃ vā na veda tvāṃ na vettha mām

12,308.061c sagotram āviśantyās te tṛtīyo gotrasaṃkaraḥ

12,308.062a atha jīvati te bhartā proṣito 'py atha vā kva cit

12,308.062c agamyā parabhāryeti caturtho dharmasaṃkaraḥ

12,308.063a sā tvam etāny akāryāṇi kāryāpekṣā vyavasyasi

12,308.063c avijñānena vā yuktā mithyājñānena vā punaḥ

12,308.064a atha vāpi svatantrāsi svadoṣeṇeha kena cit

12,308.064c yadi kiṃ cic chrutaṃ te 'sti sarvaṃ kṛtam anarthakam

12,308.065a idam anyat tṛtīyaṃ te bhāvasparśavighātakam

12,308.065c duṣṭāyā lakṣyate liṅgaṃ pravaktavyaṃ prakāśitam

12,308.066a na mayy evābhisaṃdhis te jayaiṣiṇyā jaye kṛtaḥ

12,308.066c yeyaṃ matpariṣat kṛtsnā jetum icchasi tām api

12,308.067a tathā hy evaṃ punaś ca tvaṃ dṛṣṭiṃ svāṃ pratimuñcasi

12,308.067c matpakṣapratighātāya svapakṣodbhāvanāya ca

12,308.068a sā svenāmarṣajena tvam ṛddhimohena mohitā

12,308.068c bhūyaḥ sṛjasi yogāstraṃ viṣāmṛtam ivaikadhā

12,308.069a icchator hi dvayor lābhaḥ strīpuṃsor amṛtopamaḥ

12,308.069c alābhaś cāpy araktasya so 'tra doṣo viṣopamaḥ

12,308.070a mā sprākṣīḥ sadhu jānīṣva svaśāstram anupālaya

12,308.070c kṛteyaṃ hi vijijñāsā mukto neti tvayā mama

12,308.070e etat sarvaṃ praticchannaṃ mayi nārhasi gūhitum

12,308.071a sā yadi tvaṃ svakāryeṇa yady anyasya mahīpateḥ

12,308.071c tattvaṃ satrapraticchannā mayi nārhasi gūhitum

12,308.072a na rājānaṃ mṛṣā gacchen na dvijātiṃ kathaṃ cana

12,308.072c na striyaṃ strīguṇopetāṃ hanyur hy ete mṛṣāgatāḥ

12,308.073a rājñāṃ hi balam aiśvaryaṃ brahma brahmavidāṃ balam

12,308.073c rūpayauvanasaubhāgyaṃ strīṇāṃ balam anuttamam

12,308.074a ata etair balair ete balinaḥ svārtham icchatā

12,308.074c ārjavenābhigantavyā vināśāya hy anārjavam

12,308.075a sā tvaṃ jātiṃ śrutaṃ vṛttaṃ bhāvaṃ prakṛtim ātmanaḥ

12,308.075c kṛtyam āgamane caiva vaktum arhasi tattvataḥ

12,308.076a ity etair asukhair vākyair ayuktair asamañjasaiḥ

12,308.076c pratyādiṣṭā narendreṇa sulabhā na vyakampata

12,308.077a uktavākye tu nṛpatau sulabhā cārudarśanā

12,308.077c tataś cārutaraṃ vākyaṃ pracakrāmātha bhāṣitum

12,308.078a navabhir navabhiś caiva doṣair vāgbuddhidūṣaṇaiḥ

12,308.078c apetam upapannārtham aṣṭādaśaguṇānvitam

12,308.079a saukṣmyaṃ saṃkhyākramau cobhau nirṇayaḥ saprayojanaḥ

12,308.079c pañcaitāny arthajātāni vākyam ity ucyate nṛpa

12,308.080a eṣām ekaikaśo 'rthānāṃ saukṣmyādīnāṃ sulakṣaṇam

12,308.080c śṛṇu saṃsāryamāṇānāṃ padārthaiḥ padavākyataḥ

12,308.081a jñānaṃ jñeyeṣu bhinneṣu yathābhedena vartate

12,308.081c tatrātiśayinī buddhis tat saukṣmyam iti vartate

12,308.082a doṣāṇāṃ ca guṇānāṃ ca pramāṇaṃ pravibhāgaśaḥ

12,308.082c kaṃ cid artham abhipretya sā saṃkhyety upadhāryatām

12,308.083a idaṃ pūrvam idaṃ paścād vaktavyaṃ yad vivakṣitam

12,308.083c kramayogaṃ tam apy āhur vākyaṃ vākyavido janāḥ

12,308.084a dharmārthakāmamokṣeṣu pratijñāya viśeṣataḥ

12,308.084c idaṃ tad iti vākyānte procyate sa vinirṇayaḥ

12,308.085a icchādveṣabhavair duḥkhaiḥ prakarṣo yatra jāyate

12,308.085c tatra yā nṛpate vṛttis tat prayojanam iṣyate

12,308.086a tāny etāni yathoktāni saukṣmyādīni janādhipa

12,308.086c ekārthasamavetāni vākyaṃ mama niśāmaya

12,308.087a upetārtham abhinnārthaṃ nāpavṛttaṃ na cādhikam

12,308.087c nāślakṣṇaṃ na ca saṃdigdhaṃ vakṣyāmi paramaṃ tava

12,308.088a na gurvakṣarasaṃbaddhaṃ parāṅmukhamukhaṃ na ca

12,308.088c nānṛtaṃ na trivargeṇa viruddhaṃ nāpy asaṃskṛtam

12,308.089a na nyūnaṃ kaṣṭaśabdaṃ vā vyutkramābhihitaṃ na ca

12,308.089c na śeṣaṃ nānukalpena niṣkāraṇam ahetukam

12,308.090a kāmāt krodhād bhayāl lobhād dainyād ānāryakāt tathā

12,308.090c hrīto 'nukrośato mānān na vakṣyāmi kathaṃ cana

12,308.091a vaktā śrotā ca vākyaṃ ca yadā tv avikalaṃ nṛpa

12,308.091c samam eti vivakṣāyāṃ tadā so 'rthaḥ prakāśate

12,308.092a vaktavye tu yadā vaktā śrotāram avamanyate

12,308.092c svārtham āha parārthaṃ vā tadā vākyaṃ na rohati

12,308.093a atha yaḥ svārtham utsṛjya parārthaṃ prāha mānavaḥ

12,308.093c viśaṅkā jāyate tasmin vākyaṃ tad api doṣavat

12,308.094a yas tu vaktā dvayor artham aviruddhaṃ prabhāṣate

12,308.094c śrotuś caivātmanaś caiva sa vaktā netaro nṛpa

12,308.095a tad arthavad idaṃ vākyam upetaṃ vākyasaṃpadā

12,308.095c avikṣiptamanā rājann ekāgraḥ śrotum arhasi

12,308.096a kāsi kasya kuto veti tvayāham abhicoditā

12,308.096c tatrottaram idaṃ vākyaṃ rājann ekamanāḥ śṛṇu

12,308.097a yathā jatu ca kāṣṭhaṃ ca pāṃsavaś codabindubhiḥ

12,308.097c suśliṣṭāni tathā rājan prāṇinām iha saṃbhavaḥ

12,308.098a śabdaḥ sparśo raso rūpaṃ gandhaḥ pañcendriyāṇi ca

12,308.098c pṛthag ātmā daśātmānaḥ saṃśliṣṭā jatukāṣṭhavat

12,308.099a na caiṣāṃ codanā kā cid astīty eṣa viniścayaḥ

12,308.099c ekaikasyeha vijñānaṃ nāsty ātmani tathā pare

12,308.100a na veda cakṣuś cakṣuṣṭvaṃ śrotraṃ nātmani vartate

12,308.100c tathaiva vyabhicāreṇa na vartante parasparam

12,308.100e saṃśliṣṭā nābhijāyante yathāpa iha pāṃsavaḥ

12,308.101a bāhyān anyān apekṣante guṇāṃs tān api me śṛṇu

12,308.101c rūpaṃ cakṣuḥ prakāśaś ca darśane hetavas trayaḥ

12,308.101e yathaivātra tathānyeṣu jñānajñeyeṣu hetavaḥ

12,308.102a jñānajñeyāntare tasmin mano nāmāparo guṇaḥ

12,308.102c vicārayati yenāyaṃ niścaye sādhvasādhunī

12,308.103a dvādaśas tv aparas tatra buddhir nāma guṇaḥ smṛtaḥ

12,308.103c yena saṃśayapūrveṣu boddhavyeṣu vyavasyati

12,308.104a atha dvādaśake tasmin sattvaṃ nāmāparo guṇaḥ

12,308.104c mahāsattvo 'lpasattvo vā jantur yenānumīyate

12,308.105a kṣetrajña iti cāpy anyo guṇas tatra caturdaśaḥ

12,308.105c mamāyam iti yenāyaṃ manyate na ca manyate

12,308.106a atha pañcadaśo rājan guṇas tatrāparaḥ smṛtaḥ

12,308.106c pṛthak kalāsamūhasya sāmagryaṃ tad ihocyate

12,308.107a guṇas tv evāparas tatra saṃghāta iti ṣoḍaśaḥ

12,308.107c ākṛtir vyaktir ity etau guṇau yasmin samāśritau

12,308.108a sukhaduḥkhe jarāmṛtyū lābhālābhau priyāpriye

12,308.108c iti caikonaviṃśo 'yaṃ dvaṃdvayoga iti smṛtaḥ

12,308.109a ūrdhvam ekonaviṃśatyāḥ kālo nāmāparo guṇaḥ

12,308.109c itīmaṃ viddhi viṃśatyā bhūtānāṃ prabhavāpyayam

12,308.110a viṃśakaś caiṣa saṃghāto mahābhūtāni pañca ca

12,308.110c sadasadbhāvayogau ca guṇāv anyau prakāśakau

12,308.111a ity evaṃ viṃśatiś caiva guṇāḥ sapta ca ye smṛtāḥ

12,308.111c vidhiḥ śukraṃ balaṃ ceti traya ete guṇāḥ pare

12,308.112a ekaviṃśaś ca daśa ca kalāḥ saṃkhyānataḥ smṛtāḥ

12,308.112c samagrā yatra vartante tac charīram iti smṛtam

12,308.113a avyaktaṃ prakṛtiṃ tv āsāṃ kalānāṃ kaś cid icchati

12,308.113c vyaktaṃ cāsāṃ tathaivānyaḥ sthūladarśī prapaśyati

12,308.114a avyaktaṃ yadi vā vyaktaṃ dvayīm atha catuṣṭayīm

12,308.114c prakṛtiṃ sarvabhūtānāṃ paśyanty adhyātmacintakāḥ

12,308.115a seyaṃ prakṛtir avyaktā kalābhir vyaktatāṃ gatā

12,308.115c ahaṃ ca tvaṃ ca rājendra ye cāpy anye śarīriṇaḥ

12,308.116a bindunyāsādayo 'vasthāḥ śukraśoṇitasaṃbhavāḥ

12,308.116c yāsām eva nipātena kalalaṃ nāma jāyate

12,308.117a kalalād arbudotpattiḥ peśī cāpy arbudodbhavā

12,308.117c peśyās tv aṅgābhinirvṛttir nakharomāṇi cāṅgataḥ

12,308.118a saṃpūrṇe navame māse jantor jātasya maithila

12,308.118b*0784_01 evaṃ hi jantuḥ saṃpūrṇo navame māsi maithila

12,308.118c jāyate nāmarūpatvaṃ strī pumān veti liṅgataḥ

12,308.119a jātamātraṃ tu tad rūpaṃ dṛṣṭvā tāmranakhāṅguli

12,308.119c kaumārarūpam āpannaṃ rūpato nopalabhyate

12,308.120a kaumārād yauvanaṃ cāpi sthāviryaṃ cāpi yauvanāt

12,308.120c anena kramayogena pūrvaṃ pūrvaṃ na labhyate

12,308.121a kalānāṃ pṛthagarthānāṃ pratibhedaḥ kṣaṇe kṣaṇe

12,308.121c vartate sarvabhūteṣu saukṣmyāt tu na vibhāvyate

12,308.122a na caiṣām apyayo rājaṃl lakṣyate prabhavo na ca

12,308.122c avasthāyām avasthāyāṃ dīpasyevārciṣo gatiḥ

12,308.123a tasyāpy evaṃprabhāvasya sadaśvasyeva dhāvataḥ

12,308.123c ajasraṃ sarvalokasya kaḥ kuto vā na vā kutaḥ

12,308.124a kasyedaṃ kasya vā nedaṃ kuto vedaṃ na vā kutaḥ

12,308.124c saṃbandhaḥ ko 'sti bhūtānāṃ svair apy avayavair iha

12,308.125a yathādityān maṇeś caiva vīrudbhyaś caiva pāvakaḥ

12,308.125c bhavaty evaṃ samudayāt kalānām api jantavaḥ

12,308.126a ātmany evātmanātmānaṃ yathā tvam anupaśyasi

12,308.126c evam evātmanātmānam anyasmin kiṃ na paśyasi

12,308.126e yady ātmani parasmiṃś ca samatām adhyavasyasi

12,308.127a atha māṃ kāsi kasyeti kimartham anupṛcchasi

12,308.127c idaṃ me syād idaṃ neti dvaṃdvair muktasya maithila

12,308.127e kāsi kasya kuto veti vacane kiṃ prayojanam

12,308.128a ripau mitre 'tha madhyasthe vijaye saṃdhivigrahe

12,308.128c kṛtavān yo mahīpāla kiṃ tasmin muktalakṣaṇam

12,308.129a trivarge saptadhā vyaktaṃ yo na vedeha karmasu

12,308.129c saṅgavān yas trivarge ca kiṃ tasmin muktalakṣaṇam

12,308.130a priye caivāpriye caiva durbale balavaty api

12,308.130c yasya nāsti samaṃ cakṣuḥ kiṃ tasmin muktalakṣaṇam

12,308.131a tad amuktasya te mokṣe yo 'bhimāno bhaven nṛpa

12,308.131c suhṛdbhiḥ sa nivāryas te vicittasyeva bheṣajaiḥ

12,308.132a tāni tāny anusaṃdṛśya saṅgasthānāny ariṃdama

12,308.132c ātmanātmani saṃpaśyet kiṃ tasmin muktalakṣaṇam

12,308.133a imāny anyāni sūkṣmāṇi mokṣam āśritya kāni cit

12,308.133c caturaṅgapravṛttāni saṅgasthānāni me śṛṇu

12,308.134a ya imāṃ pṛthivīṃ kṛtsnām ekacchatrāṃ praśāsti ha

12,308.134c ekam eva sa vai rājā puram adhyāvasaty uta

12,308.135a tatpure caikam evāsya gṛhaṃ yad adhitiṣṭhati

12,308.135c gṛhe śayanam apy ekaṃ niśāyāṃ yatra līyate

12,308.136a śayyārdhaṃ tasya cāpy atra strīpūrvam adhitiṣṭhati

12,308.136c tad anena prasaṅgena phalenaiveha yujyate

12,308.137a evam evopabhogeṣu bhojanācchādaneṣu ca

12,308.137c guṇeṣu parimeyeṣu nigrahānugrahau prati

12,308.138a paratantraḥ sadā rājā svalpe so 'pi prasajjate

12,308.138c saṃdhivigrahayoge ca kuto rājñaḥ svatantratā

12,308.139a strīṣu krīḍāvihāreṣu nityam asyāsvatantratā

12,308.139c mantre cāmātyasamitau kuta eva svatantratā

12,308.140a yadā tv ājñāpayaty anyāṃs tadāsyoktā svatantratā

12,308.140c avaśaḥ kāryate tatra tasmiṃs tasmin guṇe sthitaḥ

12,308.141a svaptukāmo na labhate svaptuṃ kāryārthibhir janaiḥ

12,308.141c śayane cāpy anujñātaḥ supta utthāpyate 'vaśaḥ

12,308.142a snāhy ālabha piba prāśa juhudhy agnīn yajeti ca

12,308.142c vadasva śṛṇu cāpīti vivaśaḥ kāryate paraiḥ

12,308.143a abhigamyābhigamyainaṃ yācante satataṃ narāḥ

12,308.143c na cāpy utsahate dātuṃ vittarakṣī mahājanāt

12,308.144a dāne kośakṣayo hy asya vairaṃ cāpy aprayacchataḥ

12,308.144c kṣaṇenāsyopavartante doṣā vairāgyakārakāḥ

12,308.145a prājñāñ śūrāṃs tathaivāḍhyān ekasthāne 'pi śaṅkate

12,308.145c bhayam apy abhaye rājño yaiś ca nityam upāsyate

12,308.146a yadā caite praduṣyanti rājan ye kīrtitā mayā

12,308.146c tadaivāsya bhayaṃ tebhyo jāyate paśya yādṛśam

12,308.147a sarvaḥ sve sve gṛhe rājā sarvaḥ sve sve gṛhe gṛhī

12,308.147c nigrahānugrahau kurvaṃs tulyo janaka rājabhiḥ

12,308.148a putrā dārās tathaivātmā kośo mitrāṇi saṃcayaḥ

12,308.148c paraiḥ sādhāraṇā hy ete tais tair evāsya hetubhiḥ

12,308.149a hato deśaḥ puraṃ dagdhaṃ pradhānaḥ kuñjaro mṛtaḥ

12,308.149c lokasādhāraṇeṣv eṣu mithyājñānena tapyate

12,308.150a amukto mānasair duḥkhair icchādveṣapriyodbhavaiḥ

12,308.150c śirorogādibhī rogais tathaiva vinipātibhiḥ

12,308.151a dvaṃdvais tais tair upahataḥ sarvataḥ pariśaṅkitaḥ

12,308.151c bahupratyarthikaṃ rājyam upāste gaṇayan niśāḥ

12,308.152a tad alpasukham atyarthaṃ bahuduḥkham asāravat

12,308.152b*0785_01 tṛṇāgnijvalanaprakhyaṃ phenabudbudasaṃnibham

12,308.152c ko rājyam abhipadyeta prāpya copaśamaṃ labhet

12,308.153a mamedam iti yac cedaṃ puraṃ rāṣṭraṃ ca manyase

12,308.153c balaṃ kośam amātyāṃś ca kasyaitāni na vā nṛpa

12,308.154a mitrāmātyaṃ puraṃ rāṣṭraṃ daṇḍaḥ kośo mahīpatiḥ

12,308.154c saptāṅgaś cakrasaṃghāto rājyam ity ucyate nṛpa

12,308.155a saptāṅgasyāsya rājyasya tridaṇḍasyeva tiṣṭhataḥ

12,308.155c anyonyaguṇayuktasya kaḥ kena guṇato 'dhikaḥ

12,308.156a teṣu teṣu hi kāleṣu tat tad aṅgaṃ viśiṣyate

12,308.156c yena yat sidhyate kāryaṃ tat prādhānyāya kalpate

12,308.157a saptāṅgaś cāpi saṃghātas trayaś cānye nṛpottama

12,308.157c saṃbhūya daśavargo 'yaṃ bhuṅkte rājyaṃ hi rājavat

12,308.158a yaś ca rājā mahotsāhaḥ kṣatradharmarato bhavet

12,308.158c sa tuṣyed daśabhāgena tatas tv anyo daśāvaraiḥ

12,308.159a nāsty asādhāraṇo rājā nāsti rājyam arājakam

12,308.159c rājye 'sati kuto dharmo dharme 'sati kutaḥ param

12,308.160a yo 'py atra paramo dharmaḥ pavitraṃ rājarājyayoḥ

12,308.160c pṛthivī dakṣiṇā yasya so 'śvamedho na vidyate

12,308.161a sāham etāni karmāṇi rājyaduḥkhāni maithila

12,308.161c samarthā śataśo vaktum atha vāpi sahasraśaḥ

12,308.162a svadehe nābhiṣaṅgo me kutaḥ paraparigrahe

12,308.162c na mām evaṃvidhāṃ muktām īdṛśaṃ vaktum arhasi

12,308.163a nanu nāma tvayā mokṣaḥ kṛtsnaḥ pañcaśikhāc chrutaḥ

12,308.163c sopāyaḥ sopaniṣadaḥ sopāsaṅgaḥ saniścayaḥ

12,308.164a tasya te muktasaṅgasya pāśān ākramya tiṣṭhataḥ

12,308.164c chatrādiṣu viśeṣeṣu kathaṃ saṅgaḥ punar nṛpa

12,308.165a śrutaṃ te na śrutaṃ manye mithyā vāpi śrutaṃ śrutam

12,308.165c atha vā śrutasaṃkāśaṃ śrutam anyac chrutaṃ tvayā

12,308.166a athāpīmāsu saṃjñāsu laukikīṣu pratiṣṭhasi

12,308.166c abhiṣaṅgāvarodhābhyāṃ baddhas tvaṃ prākṛto mayā

12,308.167a sattvenānupraveśo hi yo 'yaṃ tvayi kṛto mayā

12,308.167c kiṃ tavāpakṛtaṃ tatra yadi mukto 'si sarvataḥ

12,308.168a niyamo hy eṣa dharmeṣu yatīnāṃ śūnyavāsitā

12,308.168c śūnyam āvāsayantyā ca mayā kiṃ kasya dūṣitam

12,308.169a na pāṇibhyāṃ na bāhubhyāṃ pādorubhyāṃ na cānagha

12,308.169c na gātrāvayavair anyaiḥ spṛśāmi tvā narādhipa

12,308.170a kule mahati jātena hrīmatā dīrghadarśinā

12,308.170c naitat sadasi vaktavyaṃ sad vāsad vā mithaḥ kṛtam

12,308.171a brāhmaṇā guravaś ceme tathāmātyā gurūttamāḥ

12,308.171c tvaṃ cātha gurur apy eṣām evam anyonyagauravam

12,308.172a tad evam anusaṃdṛśya vācyāvācyaṃ parīkṣatā

12,308.172c strīpuṃsoḥ samavāyo 'yaṃ tvayā vācyo na saṃsadi

12,308.173a yathā puṣkaraparṇasthaṃ jalaṃ tatparṇasaṃsthitam

12,308.173c tiṣṭhaty aspṛśatī tadvat tvayi vatsyāmi maithila

12,308.174a yadi vāpy aspṛśantyā me sparśaṃ jānāsi kaṃ cana

12,308.174c jñānaṃ kṛtam abījaṃ te kathaṃ teneha bhikṣuṇā

12,308.175a sa gārhasthyāc cyutaś ca tvaṃ mokṣaṃ nāvāpya durvidam

12,308.175c ubhayor antarāle ca vartase mokṣavātikaḥ

12,308.176a na hi muktasya muktena jñasyaikatvapṛthaktvayoḥ

12,308.176c bhāvābhāvasamāyoge jāyate varṇasaṃkaraḥ

12,308.177a varṇāśramapṛthaktve ca dṛṣṭārthasyāpṛthaktvinaḥ

12,308.177c nānyad anyad iti jñātvā nānyad anyat pravartate

12,308.178a pāṇau kuṇḍaṃ tathā kuṇḍe payaḥ payasi makṣikāḥ

12,308.178c āśritāśrayayogena pṛthaktvenāśrayā vayam

12,308.179a na tu kuṇḍe payobhāvaḥ payaś cāpi na makṣikāḥ

12,308.179c svayam evāśrayanty ete bhāvā na tu parāśrayam

12,308.180a pṛthaktvād āśramāṇāṃ ca varṇānyatve tathaiva ca

12,308.180c parasparapṛthaktvāc ca kathaṃ te varṇasaṃkaraḥ

12,308.181a nāsmi varṇottamā jātyā na vaiśyā nāvarā tathā

12,308.181c tava rājan savarṇāsmi śuddhayonir aviplutā

12,308.182a pradhāno nāma rājarṣir vyaktaṃ te śrotram āgataḥ

12,308.182c kule tasya samutpannāṃ sulabhāṃ nāma viddhi mām

12,308.183a droṇaś ca śataśṛṅgaś ca vakradvāraś ca parvataḥ

12,308.183c mama satreṣu pūrveṣāṃ citā maghavatā saha

12,308.184a sāhaṃ tasmin kule jātā bhartary asati madvidhe

12,308.184c vinītā mokṣadharmeṣu carāmy ekā munivratam

12,308.185a nāsmi satrapraticchannā na parasvābhimāninī

12,308.185c na dharmasaṃkarakarī svadharme 'smi dhṛtavratā

12,308.186a nāsthirā svapratijñāyāṃ nāsamīkṣyapravādinī

12,308.186c nāsamīkṣyāgatā cāhaṃ tvatsakāśaṃ janādhipa

12,308.187a mokṣe te bhāvitāṃ buddhiṃ śrutvāhaṃ kuśalaiṣiṇī

12,308.187c tava mokṣasya cāpy asya jijñāsārtham ihāgatā

12,308.188a na vargasthā bravīmy etat svapakṣaparapakṣayoḥ

12,308.188c mukto na mucyate yaś ca śānto yaś ca na śāmyati

12,308.189a yathā śūnye purāgāre bhikṣur ekāṃ niśāṃ vaset

12,308.189c tathā hi tvaccharīre 'sminn imāṃ vatsyāmi śarvarīm

12,308.190a sāham āsanadānena vāgātithyena cārcitā

12,308.190c suptā suśaraṇā prītā śvo gamiṣyāmi maithila

12,308.191a ity etāni sa vākyāni hetumanty arthavanti ca

12,308.191c śrutvā nādhijagau rājā kiṃ cid anyad ataḥ param

12,308.191d@029A_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,308.191d@029A_0001 avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ bharatarṣabha

12,308.191d@029A_0002 bhīṣma uvāca

12,308.191d@029A_0002 vaktum arhasi kauravya devasyājasya yā kṛtiḥ

12,308.191d@029A_0003 atrāpy udāharantīmaṃ saṃvādaṃ guruśiṣyayoḥ

12,308.191d@029A_0004 āsurir uvāca

12,308.191d@029A_0004 kapilasyāsureś caiva sarvaduḥkhavimokṣaṇam

12,308.191d@029A_0005 avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ buddhiniścayam

12,308.191d@029A_0006 bhagavann amitaprajña vaktum arhasi me 'rthataḥ

12,308.191d@029A_0007 kiṃ vyaktaṃ kim avyaktaṃ kiṃ vyaktāvyaktataram | kati tattvāni

12,308.191d@029A_0008 kim ādyaṃ madhyamaṃ ca tattvānāṃ kim adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca |

12,308.191d@029A_0009 kiṃ nu svargāpyayaṃ kati sargāḥ kiṃ bhūtaṃ kiṃ bhaviṣyaṃ kiṃ bhavyam |

12,308.191d@029A_0010 kiṃ jñānaṃ kiṃ jñeyaṃ ko jñātā kiṃ buddhaṃ kim apratibuddhaṃ kiṃ

12,308.191d@029A_0011 budhyamānam |

12,308.191d@029A_0012 kati parvāṇi kati srotāṃsi kati karmayonayaḥ | kim ekatvaṃ kiṃ

12,308.191d@029A_0013 nānātvam | kiṃ sahavāsavivāsaṃ kiṃ vidyāvidyam | iti |

12,308.191d@029A_0013 kapila uvāca

12,308.191d@029A_0014 yad bhavān āha kiṃ vyaktaṃ kim avyaktam ity atra brūmaḥ | avyaktam |

12,308.191d@029A_0015 agrāhyam atarkyam aparimeyam avyaktam | vyaktam upalakṣyate |

12,308.191d@029A_0016 yathartavo 'mūrtayas teṣu puṣpaphalair vyaktir upalakṣyate tadvad avyaktaṃ guṇair upalakṣyate

12,308.191d@029A_0017 prāggataṃ pratyaggatam ūrdhvam adhas tiryak ca | sataś cānanugrāhyatvāt

12,308.191d@029A_0018 sākṛtiḥ |

12,308.191d@029A_0019 avyaktasya tamo rajaḥ sattvaṃ tat pradhānaṃ tattvaṃ paraṃ kṣetram |

12,308.191d@029A_0020 salilam amṛtam abhayam avyaktam akṣaram ajaṃ jīvam ity evamādīny avyaktanāmāni

12,308.191d@029A_0021 bhavanti | evam āha |

12,308.191d@029A_0022 avyaktaṃ bījadharmāṇāṃ mahāgrāham acetanam

12,308.191d@029A_0023 tasmād ekaguṇo jajñe tad vyaktaṃ tattvam īśvaraḥ

12,308.191d@029A_0024 tad etad avyaktam | prasavadhāraṇādānasvabhāvam āpo dhāraṇe prajanane

12,308.191d@029A_0025 ādāne guṇānāṃ prakṛtiḥ sadā parāpramattaṃ tad ekasmin kāryakāraṇe |

12,308.191d@029A_0026 **************

12,308.191d@029A_0027 yad apy uktaṃ kiṃ vyaktam ity atra brūmaḥ | vyaktaṃ nāmāsure yat pūrvam

12,308.191d@029A_0028 avyaktād utpannam īśvaram apratibuddhaguṇastham etat puruṣasaṃjñakaṃ mahad ity uktaṃ

12,308.191d@029A_0029 buddhir iti ca dhṛtir iti ca | sattā smṛtir matir medhā vyavasāyaḥ

12,308.191d@029A_0030 samādhiḥ prāptir ity evamādīni vyaktaparyāyanāmāni vadanti |

12,308.191d@029A_0031 evam āha |

12,308.191d@029A_0032 mahataḥ siddhir āyattā saṃśayaś ca mahān yataḥ

12,308.191d@029A_0033 putrasargasya dīptyartham autsukyaṃ ca paraṃ tathā

12,308.191d@029A_0034 tad evordhvasrotobhimukhatvād apratibuddhatvāc cātmanaḥ prakaroty ahaṃkāram

12,308.191d@029A_0035 avyaktāvyaktataram |

12,308.191d@029A_0036 yad apy uktaṃ kiṃ vyaktāvyaktataram ity atra brūmaḥ | vyaktāvyaktataraṃ

12,308.191d@029A_0037 nāma tṛtīyaṃ puruṣasaṃjñakam |

12,308.191d@029A_0038 tad etayor ubhayor viriñcivairiñcayor ekaikaśa utpattiḥ | viriñco 'bhimāniny

12,308.191d@029A_0039 aviveka īrṣyā kāmaḥ krodho lobho darpo moho mamakāraś

12,308.191d@029A_0040 cety etāny ahaṃkāraparyāyanāmāni bhavanti | evam āha |

12,308.191d@029A_0041 ahaṃ kartety ahaṃkartā sasṛje viśvam īśvaraḥ

12,308.191d@029A_0042 tṛtīyam etaṃ puruṣam abhimānaguṇaṃ viduḥ

12,308.191d@029A_0043 ahaṃkārād yugapad utpādayām āsa pañca mahābhūtāni śabdasparśarūparasagandhalakṣaṇāni |

12,308.191d@029A_0044 tāny eva buddhyanta iti | evam āha |

12,308.191d@029A_0045 bhūtasargam ahaṃkārād yo vidvān avabudhyate

12,308.191d@029A_0046 so 'bhimānam atikramya mahāntaṃ pratitiṣṭhate

12,308.191d@029A_0047 bhūteṣu cāpy ahaṃkāro asarūpas tathocyate

12,308.191d@029A_0048 punar viṣayahetvarthe sa manaḥsaṃjñakaḥ smṛtaḥ

12,308.191d@029A_0049 vikharād vaikharaṃ yugapad indriyaiḥ sahotpādayati | śrotraghrāṇacakṣurjihvātvag

12,308.191d@029A_0050 ity etāni śabdasparśarūparasagandhān avabudhyanta

12,308.191d@029A_0051 iti pañca buddhīndriyāṇi vadanti | evam āhur ācāryāḥ | vāg ghastau

12,308.191d@029A_0052 pādapāyur ānandaś ceti pañca karmendriyāṇi viśeṣāḥ | ādityo 'śvinau

12,308.191d@029A_0053 nakṣatrāṇīty etānīndriyāṇāṃ paryāyanāmāni vadanti | evam

12,308.191d@029A_0054 āha |

12,308.191d@029A_0055 ahaṃkārāt tathā bhūtāny utpādya mahadātmanoḥ

12,308.191d@029A_0056 vaikharatvaṃ tato jñātvā vaikharo viṣayātmakaḥ

12,308.191d@029A_0057 vikārastham ahaṃkāram avabudhyātha mānavaḥ

12,308.191d@029A_0058 mahad aiśvaryam āpnoti yāvad ācandratārakam

12,308.191d@029A_0058 kapila uvāca

12,308.191d@029A_0059 yad apy uktaṃ kati tattvāni bhavantīti | tad etāni mayā pūrvaśaḥ

12,308.191d@029A_0060 pūrvoktāni | evam āha |

12,308.191d@029A_0061 tattvāny etāny athoktāni yathāvad yo 'nubudhyate

12,308.191d@029A_0062 na sa pāpena lipyeta nirmuktaḥ sarvasaṃkarāt

12,308.191d@029A_0063 yad apy uktaṃ kim ādyaṃ madhyamaṃ ca tattvānām ity atra brūmaḥ | etad ādyaṃ

12,308.191d@029A_0064 madhyamaṃ coktaṃ buddhyādīni trayoviṃśatitattvāni viśeṣaparyavasānāni

12,308.191d@029A_0065 jñātavyāni bhavantīty evam āha | kenety atrocyate |

12,308.191d@029A_0066 devadattayajñadattabrāhmaṇakṣatriyavaiśyaśūdracaṇḍālapulkasādir etāni

12,308.191d@029A_0067 jñātavyāni buddhyādīni viśeṣaparyavasānāni mantavyāni pratyetavyāny

12,308.191d@029A_0068 uktāni | etad ādyaṃ madhyamaṃ ca | etasmāt tattvānām utpattir

12,308.191d@029A_0069 bhavati atra pralīyante | ke cid āhur ācāryāḥ | aham ity evam ātmakaṃ

12,308.191d@029A_0070 śarīrasaṃghātaṃ triṣu lokeṣu vyaktam | avyaktasūkṣmādhiṣṭhitam etad

12,308.191d@029A_0071 devadattasaṃjñakam | dehināṃ yogadarśanam | abuddhapuruṣadarśanānāṃ tu

12,308.191d@029A_0072 pañcaviṃśatitattvānāṃ buddhyamānāpratibuddhayor vyatiriktam upekṣakaṃ śuci

12,308.191d@029A_0073 vyabhram ity āhur ācāryāḥ | evaṃ cāha |

12,308.191d@029A_0074 caturviṃśatitattvajñas tv avyakte pratitiṣṭhati

12,308.191d@029A_0075 pañcaviṃśatitattvajño 'vyaktam apy atitiṣṭhati

12,308.191d@029B_0000 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0001 yad apy uktaṃ kim adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ cet yatra brūmaḥ | adhyātmam

12,308.191d@029B_0002 adhibhūtam adhidaivataṃ cāsure vakṣyāmaḥ | pādāv adhyātmaṃ gantavyam

12,308.191d@029B_0003 adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivatam | pāyur adhyātmaṃ visargo 'dhibhūtaṃ mitro 'dhidaivatam |

12,308.191d@029B_0004 ānando 'dhyātmam anubhavo 'dhibhūtaṃ prajāpatir adhidaivatam |

12,308.191d@029B_0005 hastāv adhyātmaṃ kartavyam adhibhūtam indro 'dhidaivatam |

12,308.191d@029B_0006 vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtam agnir adhidaivatam | ghrāṇo 'dhyātmaṃ

12,308.191d@029B_0007 ghreyam adhibhūtaṃ bhūmir adhidaivatam | śrotram adhyātmaṃ śrotavyam adhibhūtam

12,308.191d@029B_0008 ākāśam adhidaivatam | cakṣur adhyātmaṃ draṣṭavyam adhibhūtaṃ sūryo 'dhidaivatam |

12,308.191d@029B_0009 jihvādhyātmaṃ raso 'dhibhūtam āpo 'dhidaivatam | tvag adhyātmaṃ

12,308.191d@029B_0010 spraṣṭavyam adhibhūtaṃ vāyur adhidaivatam | mano 'dhyātmaṃ mantavyam

12,308.191d@029B_0011 adhibhūtaṃ candramā adhidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno 'dhibhūtaṃ

12,308.191d@029B_0012 viriñco 'dhidaivatam | buddhir adhyātmaṃ boddhavyam adhibhūtaṃ puruṣo 'dhidaivatam |

12,308.191d@029B_0013 etāvad adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca sarvatra pratyetavyānīty

12,308.191d@029B_0014 āha |

12,308.191d@029B_0015 brāhmaṇe nṛpatau kīṭe śvapāke śuni hastini

12,308.191d@029B_0016 puttikādaṃśamaśake vihaṃge ca samaṃ bhavet

12,308.191d@029B_0017 avyaktapuruṣayor yogād buddhir utpadyate ''tmani

12,308.191d@029B_0018 yayā sarvam idaṃ vyāptaṃ trailokyaṃ sacarācaram

12,308.191d@029B_0019 ya etat tritayaṃ vetti śuddhaṃ cānyad upekṣakam

12,308.191d@029B_0020 virajo vitamaskaṃ ca nirmalaṃ śivam avyayam

12,308.191d@029B_0021 saṃdehasaṃkarān mukto nirindriyam anīśvaram

12,308.191d@029B_0022 niraṅkuram abījaṃ ca śāśvataṃ tad avāpnuyāt

12,308.191d@029B_0023 yad apy uktaṃ kiṃ nu sargāpyayam iti atra brūmaḥ | tad yathā jarāyujāṇḍajasvedajodbhijjāś

12,308.191d@029B_0024 catvāro bhūtagrāmāḥ kālāgnināhaṃkṛtenānekaśatasahasrāṃśunā

12,308.191d@029B_0025 dahyamānāḥ pṛthivīm anupralīyante | tadāttagandhā

12,308.191d@029B_0026 kūrmapṛṣṭhanibhā pṛthivī apsu pralīyate | tad udakaṃ sarvam

12,308.191d@029B_0027 abhavat | agnir apy ādatte toyam | tadāgnibhūtam abhavat | agnim apy ādatte

12,308.191d@029B_0028 vāyuḥ | sa vāyur ūrdhvam adhas tiryak ca dodhavīti | tad vāyur bhūtam

12,308.191d@029B_0029 abhavat | vāyum apy ādatte vyoma | tad ākāśam eva ninādam abhavat |

12,308.191d@029B_0030 tad ākāśaṃ manasi pralīyate | mano 'haṃkāre 'haṃkāro mahati

12,308.191d@029B_0031 mahān avyakte tad etat pralayam īhate | pralayāntān mahāpralaya ity ucyate |

12,308.191d@029B_0032 praṇaṣṭasarvasvaṃ tama evāpratimaṃ bhavati | agrāhyam acchedyam

12,308.191d@029B_0033 abhedyam apratarkyam anādy acintyam anālambam asthānam avyayam ajaṃ śāśvatam

12,308.191d@029B_0034 iti | evam āha |

12,308.191d@029B_0035 sargapralayam etāvat tattvato yo 'vabudhyate

12,308.191d@029B_0036 uttīrya so 'śivād asmāc chivam ānantyam āpnuyāt

12,308.191d@029B_0037 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0037 iti |

12,308.191d@029B_0038 yad apy uktam āsure kati sargāṇi prākṛtavaikṛtāni bhavantīti |

12,308.191d@029B_0039 atra brūmaḥ | nava sargāṇi prākṛtavaikṛtāni bhavanti | avyaktān mahad

12,308.191d@029B_0040 utpadyate | taṃ vidyāsargaṃ vadanti | mahataś cāhaṃkāra utpadyate |

12,308.191d@029B_0041 ahaṃkārāt pañcabhūtasargaḥ | bhūtebhyo vikāraḥ | yasmāt kṛtsnasya jagatas

12,308.191d@029B_0042 tejas tad etat prabhavāpyayam | evam āha |

12,308.191d@029B_0043 utpattiṃ nidhanaṃ madhyaṃ bhūtānām ātmanaś ca yaḥ

12,308.191d@029B_0044 vetti vidyām avidyāṃ ca sa vācyo bhagavān iti

12,308.191d@029B_0045 yad apy uktaṃ kiṃ bhūtaṃ kiṃ bhavyaṃ kiṃ bhaviṣyac cety atra brūmaḥ |

12,308.191d@029B_0046 bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ cāsure trailokyaṃ kālaḥ | sa mahātmā saṃpraty atītānāgatānām

12,308.191d@029B_0047 utpādakānām utpādakaś cānugrāhakaś ca tirobhāvakaś cety

12,308.191d@029B_0048 evam āha |

12,308.191d@029B_0049 bhūtabhavyabhaviṣyāṇāṃ sraṣṭāraṃ kālam īśvaram

12,308.191d@029B_0050 yo 'vabudhyati tadgāmī sa duḥkhāt parimucyate

12,308.191d@029B_0051 katarasmād duḥkhāt | janmajarāmaraṇājñānabadhirāndhakubjahīnātiriktāṅgavadhabandhavairūpyacintāvyādhiprabhṛtibhir

12,308.191d@029B_0052 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0052 anyaiś cānekair iti |

12,308.191d@029B_0053 yad apy uktaṃ kiṃ jñānam iti atra brūmaḥ | jñānaṃ nāmāsure prajñā |

12,308.191d@029B_0054 sā buddhir yayā boddhavyam anubudhyate | kiṃ punas tad boddhavyam ity atrocyate |

12,308.191d@029B_0055 boddhavyaṃ nāma dvividham iṣṭāniṣṭakṛtam | tad yathā | idaṃ

12,308.191d@029B_0056 dharmyam idam adharmyam | idaṃ vācyam idam avācyam | idaṃ kāryam idam akāryam |

12,308.191d@029B_0057 idaṃ grāhyam idam agrāhyam | idaṃ gamyam idam agamyam | idaṃ

12,308.191d@029B_0058 śrāvyam idam aśrāvyam | idaṃ dṛśyam idam adṛśyam | idaṃ bhakṣyam idam abhakṣyam |

12,308.191d@029B_0059 idaṃ bhojyam idam abhojyam | idaṃ peyam idam apeyam | idaṃ

12,308.191d@029B_0060 lehyam idam alehyam | idaṃ coṣyam idam acoṣyam |

12,308.191d@029B_0061 kutaś caitāny avatiṣṭhante | kva vā pralīyante | kasya vaitāni | kasya

12,308.191d@029B_0062 vā naitāni | tatrocyate | avyaktād etāny avatiṣṭhante | avyaktam eva

12,308.191d@029B_0063 pralīyante | avyaktasyaitāni naitāni puruṣasyety atrāha | yady avyaktād

12,308.191d@029B_0064 etāny avatiṣṭhante 'vyaktam evābhipralīyante |

12,308.191d@029B_0065 kena khalv idānīṃ kāraṇeneṣṭāniṣṭakṛtair dvaṃdvair avabudhyate

12,308.191d@029B_0066 kṣetrajñaḥ | kasmād abhimanyate mamaitāni dvaṃdvāni | aham eteṣāṃ mattaś caitāny

12,308.191d@029B_0067 avatiṣṭhante mayy evābhipralīyanta ity evam āha |

12,308.191d@029B_0068 pravartamānān prakṛter imān guṇāṃs

12,308.191d@029B_0069 tamovṛto 'yaṃ viparītadarśanaḥ

12,308.191d@029B_0070 ahaṃ karomīty abudho 'bhimanyate

12,308.191d@029B_0071 tṛṇasya kubjīkaraṇe 'py anīśvaraḥ

12,308.191d@029B_0072 yadā tv ayam abhimanyate | avyaktād etāny avatiṣṭhante | avyaktam

12,308.191d@029B_0073 evābhipralīyante avyaktasyaitāni naitāni mameti | tadāsya

12,308.191d@029B_0074 vijñānābhisaṃbandhād vivāso bhavati | evam āha |

12,308.191d@029B_0075 setur iva bhavet prakṛtir jalam iva guṇā matsyavat kṣetrī

12,308.191d@029B_0076 tasmin svabhāvalulite jale pravṛtte carati matsyaḥ

12,308.191d@029B_0077 evaṃ svabhāvayogāt sṛjati guṇān prakṛtir ity abhimatam | na so 'jñeṣu

12,308.191d@029B_0078 pravicarati kṣetrajño jñaḥ paraḥ prakṛter iti |

12,308.191d@029B_0079 yad apy uktaṃ kiṃ jñeyam iti | atra brūmaḥ | jñeyaṃ nāmāsure puruṣaḥ

12,308.191d@029B_0080 pañcaviṃśatitattvāni bhavanti evam āha |

12,308.191d@029B_0081 avyaktaṃ buddhyahaṃkārau mahābhūtāni pañca ca

12,308.191d@029B_0082 viśeṣān pañca caivāhur daśaikaṃ ca prakāśakān

12,308.191d@029B_0083 ekādaśendriyāṇy eva etāvaj jñeyasaṃjñitam

12,308.191d@029B_0084 pañca pañca hi vargāṇi vijñeyāny eva tattvataḥ

12,308.191d@029B_0085 pañcaviṃśatitattvāni viditvaitāni tattvataḥ

12,308.191d@029B_0086 viśuddhaḥ puruṣaś cāsmād vargahīno na śocati

12,308.191d@029B_0087 pañcaviṃśatitattvajño yatra tatrāśrame rataḥ

12,308.191d@029B_0088 trayas trivargān yo veda śuddhātmani sa līyate

12,308.191d@029B_0089 ke te trayas trivargā ity atra brūmaḥ | sattvaṃ rajas tama iti prathamaḥ |

12,308.191d@029B_0090 utpādako 'nugrāhyakas tirobhāvaka iti dvitīyaḥ | buddho 'pratibuddho

12,308.191d@029B_0091 budhyamāna iti tṛtīyaḥ | evam ete trayas trivargā bhavanti |

12,308.191d@029B_0092 evam āha |

12,308.191d@029B_0093 trayas trivargān vijñāya yāthātathyena mānavaḥ

12,308.191d@029B_0094 karmaṇā manasā vācā pravimukto na śocati

12,308.191d@029B_0095 kāryaṃ kāraṇaṃ kartṛtvam iti trivargaguṇāḥ | ke guṇā guṇamātrā

12,308.191d@029B_0096 guṇalakṣaṇaṃ guṇāvayavam | sattvaṃ rajas tama iti guṇāḥ | tatra

12,308.191d@029B_0097 tattvadarśanatā bhayanāśaḥ svasthabhāvatā prasannendriyatā sukhasvapnapratibodhanam

12,308.191d@029B_0098 iti sattvamātrāḥ | rāgitā matsaritā sāhasikatā

12,308.191d@029B_0099 paritāpitāriṣṭasvapnapratibodhanateti rajomātrāḥ | mūḍhatā nidrāveśitā

12,308.191d@029B_0100 dharmadveṣitākāryeṣv atipramoditā smṛtināśaś ceti

12,308.191d@029B_0101 tamomātrāḥ | guṇavṛttam ity upāsya sarvabhūtamadhyasthas tamasābhibhūtaḥ

12,308.191d@029B_0102 svapiti | sattvaviśuddho 'vabudhyate | svapnapratibodhanāntaraṃ raja

12,308.191d@029B_0103 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0103 ity avayavān | ya evaṃ vindate prājñaḥ sarvato vimucyata iti |

12,308.191d@029B_0104 yad apy uktaṃ ko jñāteti atra brūmaḥ | jñātā nāmāsure kṣetrajño

12,308.191d@029B_0105 draṣṭā śucir upekṣako jñānatriko budhyamānāpratibuddhayoḥ

12,308.191d@029B_0106 paraḥ | taṃ viditvā niravayavam anāmayam asmād duḥkhād vimucyata ity evam

12,308.191d@029B_0107 āha |

12,308.191d@029B_0108 pañcaviṃśatitattvād dhi niṣkalaṃ śucim avraṇam

12,308.191d@029B_0109 na śocati naro jñātvā sāṃkhyaśrutinidarśanāt

12,308.191d@029B_0110 yad apy uktaṃ kim apratibuddhaṃ kiṃ budhyamānaṃ ceti | atra

12,308.191d@029B_0111 brūmaḥ | apratibuddhaṃ nāmāsure avyaktam | budhyamānaṃ buddhistham |

12,308.191d@029B_0112 param etābhyām anyad upekṣakaṃ śucijñaṃ vyabhram ity evam āha |

12,308.191d@029B_0113 budhyamānāpratibuddhābhyāṃ buddhasya ca nirātmanaḥ

12,308.191d@029B_0114 pārāvaryaṃ viditvā tu jñānasāphalyam āpnuyāt

12,308.191d@029B_0115 ye tv evaṃ nāma budhyeran yathāśāstranidarśanāt

12,308.191d@029B_0116 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0116 tritayaṃ teṣv asāphalyaṃ śāstrasyābhavad āsure

12,308.191d@029B_0117 yad apy uktaṃ kati parvāṇi bhavantīti atrocyate | pañca parvāṇi

12,308.191d@029B_0118 tamo moho mahāmohas tāmisro 'ndhatāmisra iti | tama ity ajñānam

12,308.191d@029B_0119 evādhikurute | moha ity ālasyam evādhikurute | mahāmoha iti

12,308.191d@029B_0120 kāmam evādhikurute | kasmāt | mahatām apy atra devadānavamaharṣīṇāṃ

12,308.191d@029B_0121 mahān moho bhavatīti | tāmisra iti krodham evādhikurute |

12,308.191d@029B_0122 andhatāmisra iti viṣādam evādhikurute | viṣādaś ca mṛtyuḥ |

12,308.191d@029B_0123 sa cāpratibuddhasya bhavati | kasmāt | yat sattvastho 'ham iti paśyan

12,308.191d@029B_0124 mohāt sa sattvavināśe nityasya kṣetrajñasya vināśam anupaśyati | yatraikakālam

12,308.191d@029B_0125 andhatāmisraṃ viṣādam evārchati | ahaṃ mariṣyāmi

12,308.191d@029B_0126 aham amṛto 'nityatvād ajñānatvāc ca | maraṇajananatve svaśarīrasaṃsthite

12,308.191d@029B_0127 paraśarīrasaṃjñite cābhiṣvajate | ahaṃ tava mama tvaṃ mātā mama mātur

12,308.191d@029B_0128 ahaṃ putro mama pitur aham ity evamādiṣu snehāyataneṣv abhidhatte | satataṃ

12,308.191d@029B_0129 duḥkhānubaddhas tāsu tāsu yonyavasthāsv abhiṣicyamāno mama sukhaṃ

12,308.191d@029B_0130 mama duḥkham ity evamādibhiḥ sarvadvaṃdvair abhyāhato 'haṃkāraspṛṣṭo

12,308.191d@029B_0131 mātsaryakāmakrodhalobhamohamānadarpamadāviṣṭas tṛṣṇārtaś ca | indriyānukūlato

12,308.191d@029B_0132 'tikṛcchratvān niyatamānasaḥ śubhāśubham eva karma kurvan sthāvaranirayatiryagyoniṣv

12,308.191d@029B_0133 evopapadyate varṣasahasrakoṭiśatāny anantāny eko 'navabodhāt |

12,308.191d@029B_0134 evaṃ hy āha |

12,308.191d@029B_0135 parvāṇi parvāṇi ghorāṇi yo 'vidvān nāvabudhyate

12,308.191d@029B_0136 sa badhyate mṛtyupāśair harṣaśokasamanvitaḥ

12,308.191d@029B_0137 budhyamāno hy adīnātmā viditārthas tu tattvataḥ

12,308.191d@029B_0138 vimucyate mṛtyupāśair vidyayā gataniścayaḥ

12,308.191d@029B_0139 iti |

12,308.191d@029B_0140 yad apy uktaṃ kati srotāṃsi bhavantīti | atra brūmaḥ |

12,308.191d@029B_0141 pañca srotāṃsi bhavanti | mukhyasrotas tiryaksrota urdhvasroto 'rvākasroto

12,308.191d@029B_0142 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0142 'nugrahasrotaś ceti |

12,308.191d@029B_0143 yad apy uktaṃ kati karmayonayo bhavantīti | atra brūmaḥ | pañca karmayonayo

12,308.191d@029B_0144 bhavanti dhṛtiḥ śraddhā sukhā vividiṣāvividiṣā ceti |

12,308.191d@029B_0145 tatra dhṛtir nāma karmayoniḥ | dhṛtiṃ yo 'nurakṣati trividhena

12,308.191d@029B_0146 karmaṇā vāṅmanaḥkāyasamuttheneti | evam āha |

12,308.191d@029B_0147 vāci karmaṇi saṃkalpe pratijñāṃ yo 'nurakṣati

12,308.191d@029B_0148 tanniṣṭhas tatpratijñaś ca dhṛter etat svalakṣaṇam

12,308.191d@029B_0149 śraddhā nāma karmayoniḥ | śraddhāṃ yas tv anutiṣṭhate so 'nasūyādamādibhiḥ

12,308.191d@029B_0150 vijñānasaṃyogabrahmacaryagurukulanivāsagṛhasthavānaprasthadānādhyayanapratigrahamantrādibhir

12,308.191d@029B_0151 nakṣatraniyamaiḥ śreyaḥ prāpsyāmīty

12,308.191d@029B_0152 evam anuṣṭhānaṃ kuruta iti | evam āha |

12,308.191d@029B_0153 brahmacaryānasūye ca dānam adhyayanaṃ tapaḥ

12,308.191d@029B_0154 yajanaṃ yājanaṃ caiva śraddhāyā lakṣaṇaṃ smṛtam

12,308.191d@029B_0155 sukhaṃ nāma karmayoniḥ | yaḥ sukhakāmo bhavati prāyaścittaparaḥ

12,308.191d@029B_0156 pareṇa yatnenānutiṣṭhati | tad yathā satyaṃ kāmamanyuviṣayagobrāhmaṇakarma |

12,308.191d@029B_0157 anulomānām api proktā sāvitrīty anyāś ca vidyā

12,308.191d@029B_0158 bahvyo brahmalokaṃ prāpayantīti | evam āha |

12,308.191d@029B_0159 karmavidyātapobhis tu yo yatnam anutiṣṭhati

12,308.191d@029B_0160 prāyaścittaṃ tapaś caiva tat sukhāyāstu lakṣaṇam

12,308.191d@029B_0161 vividiṣā nāma karmayoniḥ | sarvaṃ jñātukāmatā | āgamāṃś ca

12,308.191d@029B_0162 kurute śrutiviśeṣākāṅkṣī kva saṃjñā kva vāsaṃjñeti | evam āha |

12,308.191d@029B_0163 sarvam etat parijñāya karma hy ārabhate tu yaḥ

12,308.191d@029B_0164 saiṣā vividiṣā nāma karmayonir anuṣṭhitā

12,308.191d@029B_0165 avividiṣā nāma karmayoniḥ | sarvam evājñātukāmatā

12,308.191d@029B_0166 sarvakarmabhyo nivartanam iti | evam āha |

12,308.191d@029B_0167 sarvam etat parijñāya karmabhyo yo nivartate

12,308.191d@029B_0168 saiṣāvividiṣā nāma karmayonir anuṣṭhitā

12,308.191d@029B_0169 yad apy uktaṃ kim ekatvaṃ kiṃ nānātvam iti | atra brūmaḥ | ekatvaṃ

12,308.191d@029B_0170 nāmāsure yad ayaṃ sattvam abhiṣvajate kṣetrajñaḥ vyaktaṃ cāvyaktaṃ

12,308.191d@029B_0171 cāpratibuddhattvāt tad ekatvam apadiśyate | nānātvaṃ nāma yad ayaṃ sattvād avyaktāc

12,308.191d@029B_0172 ca smṛtaḥ samāvartayate | etan nānātvam apadiśyate pratibuddhatvāt |

12,308.191d@029B_0173 evam eṣāṃ bhautikāhaṃkārikamāhātmikāvyaktīnāṃ caturṇāṃ

12,308.191d@029B_0174 puruṣāṇāṃ sattvenaikatvaṃ bhavati nānātvaṃ ceti | evam āha |

12,308.191d@029B_0175 nānātvaikatvam etāvad yo na vindaty abuddhimān

12,308.191d@029B_0176 sa badhyate sarvabandhair asaṃbandhād vimucyate

12,308.191d@029B_0177 yad apy uktaṃ kiṃ sahavāsavivāsam iti | atra brūmaḥ | sahavāsaṃ

12,308.191d@029B_0178 nāmāsure yad ayaṃ sattvam abhiṣajate kṣetrajño 'vyaktaṃ cāpratibuddhatvād

12,308.191d@029B_0179 etat sahavāsam ity apadiśyate | vivāsaṃ nāma yad ayaṃ sattvād avyaktāc ca

12,308.191d@029B_0180 vāsaṃ pratisamāvartayate pratibuddhatvād etad vivāsam apadiśyate |

12,308.191d@029B_0181 evam apratibuddhānāṃ viṣayābhiṣaṅgiṇām eṣāṃ bhautikāhaṃkārikamāhātmikāvyaktikānāṃ

12,308.191d@029B_0182 caturṇāṃ puruṣāṇāṃ sattvena sahavāsavivāsam

12,308.191d@029B_0183 anyatvāt | evaṃ cāha |

12,308.191d@029B_0184 vivāsaṃ sahavāsaṃ ca yo vidvān nāvabudhyate

12,308.191d@029B_0185 sa baddhaḥ sattvasaṃvāsaiḥ saṃsārān na pramucyate

12,308.191d@029B_0186 iti |

12,308.191d@029B_0186 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0187 yad apy uktaṃ kiṃ vidyāvidyeti | atra brūmaḥ | avidyā nāmāsure

12,308.191d@029B_0188 bhavaty eṣā iṣṭāniṣṭāvyatiriktā trayī punarbhāvikī | vidyā nāmāsure

12,308.191d@029B_0189 bhavatīṣṭāniṣṭavyatiriktānvīkṣiky apunarbhāvikī | sarvabhūtābhayaṃkarī

12,308.191d@029B_0190 sarvalokeṣv ālokanāya sarvajñānāvabodhanābhyudyatā

12,308.191d@029B_0191 sarvaduḥkhanirmokṣāyopadiṣṭety ācāryam abhigamya yāthātathyadarśanān na

12,308.191d@029B_0192 bhavati | evam āha |

12,308.191d@029B_0193 ūrdhvaṃ cāvāk ca tiryak ca na kva cit kāmayed budhaḥ

12,308.191d@029B_0194 na hi jñānena cājñāne śarma vindati mānuṣaḥ

12,308.191d@029B_0195 mānuṣatvāc ca devatvaṃ devatvāc ca manuṣyatām

12,308.191d@029B_0196 sa tu saṃdhāvate 'jasram avidyāvaśam āgataḥ

12,308.191d@029B_0197 yas tv avidyām adhaḥ kṛtvā vidyārtham avabudhya ca

12,308.191d@029B_0198 nābhinandati na dveṣṭi vidyāvidye sa buddhimān

12,308.191d@029B_0199 pārāvarye sukhaṃ jñātvā viditvā ca paraṃ budhaḥ

12,308.191d@029B_0200 mucyate dehasaṃtānād dehāc cāmṛtam āpnuyāt

12,308.191d@029B_0201 āsurir uvāca

12,308.191d@029B_0201 iti |

12,308.191d@029B_0202 bhagavan kiṃ kuśalākuśalaṃ vargāvargaṃ kiṃ kṛtsnakṣayaṃ kiṃ śuddhāśuddhaṃ

12,308.191d@029B_0203 kiṃ nityānityaṃ kiṃ kevalākevalaṃ kiṃ parāt paraṃ kiṃ paśyāpaśyaṃ

12,308.191d@029B_0204 kiṃ śāśvatāśāśvataṃ kiṃ vyatiriktāvyatiriktaṃ kiṃ yogāyogam ity atra

12,308.191d@029B_0205 saṃdeho me bhavaty apratyakṣatvāt | pratyakṣaṃ caitad bhagavataḥ |

12,308.191d@029B_0206 tad anubhāṣitum arhati bhagavān madanugrahāya dharmeṇa | iti |

12,308.191d@029B_0206 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0207 yad uktam āsure kiṃ kuśalākuśalam iti | atra brūmaḥ | kuśalaṃ

12,308.191d@029B_0208 nāma sarveṣu vedeṣu sarveṣu śāstreṣu sarvāsu vidyāsv adhigatayāthātathyatvam |

12,308.191d@029B_0209 akuśalaṃ nāma sarveṣām anadhigatayāthātathyatvam |

12,308.191d@029B_0210 tad etat kuśalākuśalaṃ karma sattvam āhuḥ | sattvamūle khalv ete

12,308.191d@029B_0211 kuśalākuśale sattvabhūte sattva eva pralayaṃ gacchataḥ | sattvaṃ

12,308.191d@029B_0212 caivāviśeṣas tyajati | tanmūlaṃ caitat kuśalākuśalam aśeṣataḥ sattvam

12,308.191d@029B_0213 iti | evam āha |

12,308.191d@029B_0214 kāyena trividhaṃ karma vācā caiva caturvidham

12,308.191d@029B_0215 manasā trividhaṃ caiva kuśalākuśalaṃ smṛtam

12,308.191d@029B_0216 yad apy uktaṃ kiṃ vargāvargam iti | atra brūmaḥ | vargaṃ nāmāsure

12,308.191d@029B_0217 puruṣaḥ pañcaviṃśatitattvāni bhavanti | avyaktaṃ mahān ahaṃkāraḥ pañca

12,308.191d@029B_0218 mahābhūtāni pañca viśeṣā ekādaśendriyāṇi | tad vargam | etasmād

12,308.191d@029B_0219 vargād apavarga upavṛttaḥ kṣetrajñaḥ śucir upekṣako budhyamānāpratibuddhayoḥ

12,308.191d@029B_0220 parastāt | evam āha |

12,308.191d@029B_0221 pañcaviṃśāt paraṃ vyaktam ahaṃkāras tataḥ paraḥ

12,308.191d@029B_0222 ahaṃkārāt parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ

12,308.191d@029B_0223 mahataḥ param avyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ

12,308.191d@029B_0224 parāvarajñas tattvānāṃ prāpnoty ajam anuttamam

12,308.191d@029B_0225 iti |

12,308.191d@029B_0225 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0226 yad apy uktaṃ kiṃ kṛtsnakṣayam iti | atra brūmaḥ | kṛtsnakṣayaṃ nāmāsure

12,308.191d@029B_0227 puruṣaḥ pañcaviṃśatitattvāni bhavanti | avyaktaṃ mahān buddhir ahaṃkāraḥ

12,308.191d@029B_0228 pañca mahābhūtāni pañca viśeṣā ekādaśendriyāṇi puruṣeṇa jñātavyāni

12,308.191d@029B_0229 bhavanti | svatas tasmāt tattvāni | nāham eteṣāṃ naitāni mattaḥ

12,308.191d@029B_0230 sarvataḥ sarvāṇīti | evam āha |

12,308.191d@029B_0231 samyagdarśanasaṃpannaḥ kṛtsnakṣayam avāpnuyāt

12,308.191d@029B_0232 kṛtsnakṣayaṃ na cāpnoti asamyagdarśane rataḥ

12,308.191d@029B_0233 yad apy uktaṃ kiṃ śuddhāśuddham iti | atra brūmaḥ | śuddhaṃ nāmāsure

12,308.191d@029B_0234 kṣetrajño draṣṭā sākṣimātrako budhyamānāpratibuddhayoḥ paro yaḥ

12,308.191d@029B_0235 pañcaviṃśatitattvajñaḥ | yathā mantavyaṃ tathā manyate yathā

12,308.191d@029B_0236 boddhavyaṃ tathā budhyate yathā vaktavyaṃ tathā bravīti yathā kartavyaṃ

12,308.191d@029B_0237 tathā karoty ahaṃkārāpratibuddhatvāt | budhena kṣetrajñena sarvaṃ dṛṣṭaṃ

12,308.191d@029B_0238 sarvāgamāḥ sarvadvaṃdvāni sarvajñānāni tapaś cātapaś ca śuddhaś cāśuddhaś ca |

12,308.191d@029B_0239 anena mārgeṇa kṣetrajñasyāśuddhadharmiṇaḥ śuddhim ṛcchati | amārgeṇa

12,308.191d@029B_0240 jñānadṛṣṭāntāgamaprāmāṇyāt suvipulam api tapas taptvā

12,308.191d@029B_0241 saṃsāra eva majjaty apratibuddhatvāt | evam āha |

12,308.191d@029B_0242 suśuddhaṃ puruṣaṃ dṛṣṭvāpy aśuddham iti manyate

12,308.191d@029B_0243 sa tapo vipulaṃ prāpya saṃsāre pratitiṣṭhati

12,308.191d@029B_0244 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0244 iti |

12,308.191d@029B_0245 yad apy uktaṃ kiṃ nityānityam iti | atra brūmaḥ | nityaṃ

12,308.191d@029B_0246 nāmāsure 'vyaktam | anityā vikārāḥ | avyaktam anityaṃ pravadanti

12,308.191d@029B_0247 sargapralayadharmitvād vikārāṇām | tathaivādhiṣṭhātāram anityaṃ pravadanti

12,308.191d@029B_0248 adhiṣṭhānakartṛtvād vikārāṇām | anenaiva hetunā evam etayor ubhayor

12,308.191d@029B_0249 nityatvān nityaḥ kṣetrajña ity evam āha |

12,308.191d@029B_0250 budhyamānāpratibuddhābhyāṃ buddhasya ca nirātmanaḥ

12,308.191d@029B_0251 nityānityaṃ viditvā tu na janma punar āpnuyāt

12,308.191d@029B_0252 yad apy uktaṃ kiṃ kevalākevalam iti | atra brūmaḥ | kevalaṃ nāmāsure

12,308.191d@029B_0253 paraṃ kṣetrajño 'prakṛtir avikāraḥ | prakṛtivikāraguṇādhiṣṭhitatvād akevalaṃ

12,308.191d@029B_0254 buddhisthaṃ budhyamānaṃ puruṣam ācāryāḥ | yadi hy eṣa budhyeta nāham eteṣāṃ

12,308.191d@029B_0255 prakṛtivikārāṇām iti kevalaś ca syād anyaś ca

12,308.191d@029B_0256 syāt | yadā tv eṣa prakṛtivikārān adhitiṣṭhamāno 'bhimanyate mamaite

12,308.191d@029B_0257 prakṛtivikārā aham eteṣām iti tadaiṣa prakṛtivikārāṇām adhiṣṭhitatvād

12,308.191d@029B_0258 akevalaḥ syāt | evam āha |

12,308.191d@029B_0259 budhyamāno yadā buddhyā vikārān adhitiṣṭhati

12,308.191d@029B_0260 tadā saha guṇair eṣa sargapralayabhāg bhavet

12,308.191d@029B_0261 yadā tv eṣa vikārāṇām anyo 'ham iti manyate

12,308.191d@029B_0262 tadā vikārān utkramya param avyaktam āpnuyāt

12,308.191d@029B_0263 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0263 iti |

12,308.191d@029B_0264 yad apy uktaṃ kiṃ parāt param iti | atra brūmaḥ | parāt paraṃ nāmāsure

12,308.191d@029B_0265 karmendriyebhyaḥ paraṃ buddhīndriyaṃ buddhīndriyebhyo mano manaso

12,308.191d@029B_0266 viśeṣā viśeṣebhyo mahābhūtāni mahābhūtebhyo 'haṃkāro 'haṃkārād

12,308.191d@029B_0267 buddhir buddher mahān mahataś cāvyaktam | tad etad āsure parāt paraṃ bhavati |

12,308.191d@029B_0268 aparam etat | param etebhyo 'nyaḥ kṣetrajñas tv asargapralayadharmā | asargapralayadharmiṇāv

12,308.191d@029B_0269 abuddhabudhyamānāv avyaktapuruṣau | na tv etāvad budhyamānāpratibuddhatvād

12,308.191d@029B_0270 buddhaḥ | evam āha |

12,308.191d@029B_0271 budhyamānāpratibuddhābhyāṃ buddhasya ca nirātmanaḥ

12,308.191d@029B_0272 parāparaṃ viditvā tu na janma punar āpnuyāt

12,308.191d@029B_0273 evam etābhyāṃ budhyamānāpratibuddhābhyām anyaṃ buddhaṃ buddhvā na śocatīti |

12,308.191d@029B_0274 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0274 ++++

12,308.191d@029B_0275 yad apy uktaṃ kiṃ paśyāpaśyam iti | atra brūmaḥ | anādinidhanād

12,308.191d@029B_0276 grāhyatvād āsure śāśvatam avyaktam | prasavadhāraṇādānaguṇasvabhāvatvād

12,308.191d@029B_0277 aśāśvatam | anye cācāryās tathaivādhiṣṭhātāram anenaiva

12,308.191d@029B_0278 hetunā śāśvataṃ ca varṇayanti | śāśvatas tu bhagavān kṣetrajño bījadharmā

12,308.191d@029B_0279 prakṛtivikārayor vyatiriktaḥ śuddhadharmā muktadharmā ceti | evam āha |

12,308.191d@029B_0280 paśyaḥ paśyati paśyantam apaśyantaṃ ca paśyati

12,308.191d@029B_0281 apaśyas tāv apaśyatvāt paśyāpaśyau na paśyati

12,308.191d@029B_0282 iti |

12,308.191d@029B_0283 yad apy uktaṃ kiṃ vyatiriktam iti | atra brūmaḥ | vyatiriktaṃ nāmāsure

12,308.191d@029B_0284 puruṣaḥ pañcaviṃśakaḥ kṣetrajñaḥ | yathā puṣkaraparṇastho bindur na śleṣam

12,308.191d@029B_0285 upagacchanty anyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | yathā muñjād

12,308.191d@029B_0286 iṣīkā nikṛṣṭā na punar āviśati anyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ |

12,308.191d@029B_0287 yathodake pravartamāne matsyo na pravartate 'nyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ |

12,308.191d@029B_0288 yathodumbare maśako bhinna udumbare na punar abhiṣvajate 'nyatvāt tathā

12,308.191d@029B_0289 kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | yathā kūlād vṛkṣaḥ pataṃs tat kūlaṃ muñcaty anyatvāt tathā

12,308.191d@029B_0290 kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | yathā vṛkṣād vā śakunir utpatan sa taṃ vṛkṣam

12,308.191d@029B_0291 utsṛjaty anyatvāt tathā kṣetraṃ kṣetrajñaḥ | kasmād anyatvāt | sarveṣām evam

12,308.191d@029B_0292 anyatvam | kūlam anyad vṛkṣo 'nyaḥ | maśako 'nyo 'nyad udumbaram |

12,308.191d@029B_0293 anyo matsyo 'nyad udakam | muñjam anyad anyeṣīkā | anyad udakam anyat

12,308.191d@029B_0294 puṣkaraparṇam | tathānyat kṣetraṃ kṣetrajño 'nyaḥ puruṣaḥ pañcaviṃśakaḥ |

12,308.191d@029B_0295 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0295 anyaś cāsmāt kṣetrajña iti |

12,308.191d@029B_0296 yad apy uktaṃ kiṃ viyogāviyogam iti | atra brūmaḥ | aviyogo

12,308.191d@029B_0297 nāmāsure viṣayaviṣayiṇau prati viśleṣo na bhavaty apratibuddhatvāt |

12,308.191d@029B_0298 viyogo nāmāsure puruṣaḥ pañcaviṃśatīnāṃ tattvānām asaṃsakto nāham

12,308.191d@029B_0299 eteṣām anye caite mamety anabhimanyamāno viyogī bhavati |

12,308.191d@029B_0300 pañcaviṃśatitattvajñaḥ parātmā bhavate 'mṛtaḥ

12,308.191d@029B_0301 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0301 sa muktas tattvasaṃtānāt pareṇa samatāṃ vrajet

12,308.191d@029B_0302 evam etad āsure paraṃ puruṣād anyad vyaktam abuddhaṃ budhyamāno 'bhimanyate |

12,308.191d@029B_0303 nānābhāvāt kṣetradharmāvyaktam akṣetradharmā kṣetrajñaḥ | bījadharmāvyaktam abījadharmā

12,308.191d@029B_0304 kṣetrajñaḥ | sargadharmāvyaktam asargadharmā kṣetrajñaḥ | prakṛtidharmāvyaktam

12,308.191d@029B_0305 aprakṛtidharmā kṣetrajñaḥ | guṇadharmāvyaktam aguṇadharmā

12,308.191d@029B_0306 kṣetrajñaḥ | avimaladharmāvyaktaṃ vimaladharmā kṣetrajñaḥ | abuddhidharmāvyaktaṃ

12,308.191d@029B_0307 buddhidharmā kṣetrajñaḥ | aśucidharmāvyaktaṃ śucidharmā kṣetrajñaḥ |

12,308.191d@029B_0308 amuktadharmāvyaktaṃ muktadharmā kṣetrajñaḥ | aviviktadharmāvyaktaṃ viviktadharmā

12,308.191d@029B_0309 kṣetrajñaḥ | akuśaladharmāvyaktaṃ kuśaladharmā kṣetrajñaḥ | apaśyadharmāvyaktaṃ

12,308.191d@029B_0310 paśyadharmā kṣetrajñaḥ | acetanadharmāvyaktaṃ cetanadharmā

12,308.191d@029B_0311 kṣetrajñaḥ | aviyogadharmāvyaktaṃ viyogadharmā kṣetrajñaḥ | avimokṣadharmāvyaktaṃ

12,308.191d@029B_0312 vimokṣadharmā kṣetrajñaḥ | kiṃ ca bhūyo draṣṭā kṣetrajño

12,308.191d@029B_0313 draṣṭavyam avyaktam | śrotā kṣetrajñaḥ śrotavyam avyaktam | mantā

12,308.191d@029B_0314 kṣetrajño mantavyam avyaktam | boddhā kṣetrajño boddhavyam avyaktam |

12,308.191d@029B_0315 evam evāsure anyad avyaktam anyaḥ puruṣaḥ pañcaviṃśatitattvam

12,308.191d@029B_0316 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0316 anyad anyo 'smāt kṣetrajña iti |

12,308.191d@029B_0317 evam etad āsure buddhyā buddhvā nirdvaṃdvaṃ nirnamaskāram asvāhākārasvadhākāram

12,308.191d@029B_0318 anahaṃkāraṃ kṣetrajñaṃ śuddhaṃ nirdvaṃdvena nirdvitīyena śuddhenālubdhakenāhiṃsakena

12,308.191d@029B_0319 yathālabdhopajīvināpy apagatakāmakrodhalobhamohamānadarpeṇātmavatā

12,308.191d@029B_0320 sarvabhūtadarśanena samyagdṛṣṭinā yatātmanā

12,308.191d@029B_0321 śāntena dāntena śūnyāgāranadīpulinavṛkṣamūlavṛkṣakoṭarabusāgārāvasathagṛhānityena

12,308.191d@029B_0322 yātrāmātrabhojanācchādanena yatra kva cana

12,308.191d@029B_0323 śāyinā bhikṣuṇā svakāryam anuṣṭhātavyam | pratibhāvyam upasargaṃ jitvā

12,308.191d@029B_0324 yogena yogakāryam anuṣṭheyam | tad dvividhaṃ dhyānam | tad yathā prāṇāyāmātmakaṃ

12,308.191d@029B_0325 caturvidhaṃ saguṇaprāṇāyāmātmakaṃ ca mānasam aguṇam |

12,308.191d@029B_0326 tad yathā śrotraṃ śrāvyebhyaḥ pratisamāvartayati ghrāṇaṃ ghreyebhyaś

12,308.191d@029B_0327 cakṣū rūpebhyas tvacaṃ sparśebhyo jihvāṃ rasebhyo mano mantavyebhyo

12,308.191d@029B_0328 'haṃkāram abhimānebhyo buddhiṃ boddhavyebhyaḥ | tad etad idam indriyagrāmam

12,308.191d@029B_0329 asmād indriyaviṣayāt svaiḥ svaṃ nirudhya devatāḥ pratisamāvartayati |

12,308.191d@029B_0330 jalajānīva pralāyayati mānasebhyaḥ saṃkalpebhyaḥ

12,308.191d@029B_0331 pratisamāvartayati mānasam indriyāṇi | mānasebhyaś caivaṃ saṃkalpebhyaḥ

12,308.191d@029B_0332 pratisamāvartayitvā mahātmā kratum unnayate | mahākratavo bhūtādiś ca

12,308.191d@029B_0333 bhūtaviśeṣāś ca mahaty ātmani mahāntam ātmānaṃ kratūṃś ca vivecayitvā

12,308.191d@029B_0334 vyaktam anuyuṅkte | tatrātītaḥ kṣemī bhavati tasmād ayaṃ vivṛtaḥ | yaś ca

12,308.191d@029B_0335 tataḥ kṣetrajñam asamāvṛto bhavati nirdvaṃdvo nirdvitīyaḥ

12,308.191d@029B_0336 śuddho mukto nityaḥ kevalo bhavati | eṣo 'nta eṣo 'pavarga eṣā

12,308.191d@029B_0337 niṣṭhā etan naiṣkarmyam |

12,308.191d@029B_0338 tad yathā tathopanayanena pūrvataraiś cācāryair upadiṣṭam | tad evam upadeśaḥ |

12,308.191d@029B_0339 tatra śloko bhavati |

12,308.191d@029B_0340 yathāsya jāgrataḥ svapno yathā syāt tamasā vṛtaḥ

12,308.191d@029B_0341 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0341 vibhāgajñasya mokṣas tu yas tv ajñaḥ sa punar bhavet

12,308.191d@029B_0342 etāvad evāsure dhyānam anuvarṇitam | parisaṃkhyānam api coktam |

12,308.191d@029B_0343 caturviṃśatitattvam etat kāraṇam ity atra brūmaḥ | tad etad buddhisthaṃ budhyamānam

12,308.191d@029B_0344 etad ācāryāḥ śuddham icchanty anavabodhāt | nānyam aguṇaṃ puruṣam |

12,308.191d@029B_0345 kas tv eṣo 'dhiṣṭhātṛsaṃjñakaḥ prakṛtivikārāṇām anyas tv apratīkāraḥ |

12,308.191d@029B_0346 +++

12,308.191d@029B_0347 tad etat prakṛtivikārasaṃjñakād anyad avyaktāt puruṣaṃ śuddhaṃ niṣkaivalyam

12,308.191d@029B_0348 anavayavam ajaṃ kṣemyam evāha |

12,308.191d@029B_0349 yeneyaṃ sasutā bahuprasavinī lokāśrayālambinā

12,308.191d@029B_0350 yonisthāḥ puruṣāś ca yena viditā buddhyā sadā buddhavat

12,308.191d@029B_0351 draṣṭā caiva paro guṇair virahito jñānāt turīyo 'kṣayas

12,308.191d@029B_0352 tadvad vartayatīha yaḥ kṛtamatir muktaḥ sa yonyādhikaḥ

12,308.191d@029B_0353 tad etad upasaṃkhyānam anuvarṇitaṃ yāthātathyadarśanād anavabuddhānāṃ pratibodhanam

12,308.191d@029B_0354 iti |

12,308.191d@029B_0354 kapila uvāca

12,308.191d@029B_0355 sāṅgopāṅgeṣu setihāsapañcameṣv āsure vedeṣv aṣṭāsu vidyāsthāneṣv

12,308.191d@029B_0356 amṛtam uddhṛtya mayānuvarṇitaṃ sāṃkhyajñānam etāvad etaj jñātavyaṃ

12,308.191d@029B_0357 pañcaviṃśatitattvāni | tad etan nāputrāya nāśiṣyāya nāsarvasvapradāyine

12,308.191d@029B_0358 nāsaṃvatsaroṣitāya vā vartayitavyam | paramajñānam ityartham ṛṣayo

12,308.191d@029B_0359 vedaproktaṃ vedyaṃ vetsyantīti | tad etad āsure nāvabudhyanty abhīkṣṇapāpmāno

12,308.191d@029B_0360 'nyathaiva pravṛttāḥ svāhākārasvadhākāroṃkāravaṣaṭkārair

12,308.191d@029B_0361 ṛṣikoṭisahasrāṇy anantānīṣṭāniṣṭakṛtena karmaṇā | tathaiva devadānavāsurapiśācabhūtarākṣasavidyādharagandharvayakṣanāgakiṃnarādayo 'nye

12,308.191d@029B_0362 ++++

12,308.191d@029B_0363 bhūtagrāmā ajñānapatham āśritā ajñānam evāvalīyante | jāyante

12,308.191d@029B_0364 cāsakṛd asakṛj jñānāt sthāvaranarakatiryagyoniṣv evopapadyante varṣakoṭiśatasahasrāṇy

12,308.191d@029B_0365 anekāni | kathaṃ cit kasya cid dharmabuddhir api

12,308.191d@029B_0366 syāt | kuta eva mokṣabuddhiḥ |

12,308.191d@029B_0367 te 'py apavargeṇaiva sukhakāmāḥ pratikūladuḥkhanivartanam eva kurvanto

12,308.191d@029B_0368 bhāvotpādakaṃ trailokyād anyad apaśyanto niḥsaraṇaṃ trailokyam evāgādhaṃ

12,308.191d@029B_0369 prapatanti | tadvad āsure laukikeṣv api tu darśaneṣu paraṃ vedaprāmāṇyam |

12,308.191d@029B_0370 te cāpi duḥkhasaṃsāravartakā eva | kuta eva |

12,308.191d@029B_0371 vedārthaṃ yajño yajñārthaṃ svargaḥ svargārthaṃ sukhaṃ ca mohāyatanam iṣṭaṃ

12,308.191d@029B_0372 mohaprabhavaṃ janma | tac ca sukhaduḥkhahaitukamohaprabhavaṃ janma | tathaiva

12,308.191d@029B_0373 cāpi nidhanam | tac cāpi duḥkhahaitukaratam | tasmān mantragrāmo

12,308.191d@029B_0374 duḥkhasya parasparaṃ hetuḥ | tasmād upaśamarucayo duḥkhasamudraugham uttitīrṣanto

12,308.191d@029B_0375 hitvā sarvavedān upaśamaśāstreṣu prayujyante | tad abhyāsāc

12,308.191d@029B_0376 ca śāstrasya duḥkhamārgāvacchedaṃ kurvanti | svātmany ekatvenāvatiṣṭhante

12,308.191d@029B_0377 śītībhūtā amṛtaṃ prāptāḥ | evam āha |

12,308.191d@029B_0378 teṣāṃ śāstrābhyāsād duḥkhasroto nivartate | atyantacchinne duḥkhasrotasi

12,308.191d@029B_0379 śāntir ihāntāya duḥkhasya | tad etad āsure mayotpannamātreṇaivāvabuddhaṃ

12,308.191d@029B_0380 prākṛtajñānam | yad antarotpannas tatra bhagavān viriñco

12,308.191d@029B_0381 'pi vikrośitavān saptakṛtvaḥ | yadā na tasya kaś cit prativacanaṃ

12,308.191d@029B_0382 bhīṣma uvāca

12,308.191d@029B_0382 prāyacchat tataḥ pravṛttas tatra bhavān punaḥ sargāya nivṛtta iti |

12,308.191d@029B_0383 tad etat paramajñānam āsurer ācāryeṇānuśastaṃ paramarṣiṇā bhagavatā

12,308.191d@029B_0384 kapilena pareṇa bahumānena | bhagavatā cāsuriṇā śāstraṃ bhagavate

12,308.191d@029B_0385 pañcaśikhāya pañcaśikhena kātyāyanāya kātyāyanena

12,308.191d@029B_0386 gautamāya gautamena gārgyāya gārgyeṇāvaṭyāyanāya āvaṭyāyanenarṣibhya

12,308.191d@029B_0387 ṛṣibhyaḥ | tat edat paramaṃ tat pareṇa bhagavatā vyāsena vyāsān

12,308.191d@029B_0388 mayāvāptaṃ paramajñānaṃ tathā matto bhavatā prāptam iti |

12,308.191d@029B_0389 tad etad brāhmaṇāṃs tāta śrāvayet saṃśitavratān

12,308.191d@029B_0390 kṣatriyān yājñikāṃś caiva prajāpālanatatparān

12,308.191d@029B_0391 vaiśyāṃś ca nṛpaśārdūla sarvātithyakṛtavratān

12,308.191d@029B_0392 śūdrāṃś ca śuśrūṣaparān sarvasattvahite ratān

12,308.191d@029B_0393 yady api syus trayo varṇā yajñe cādhikriyanti vai

12,308.191d@029B_0394 mantravarjaṃ tu śūdrāṇāṃ kriyā dṛṣṭā iti śrutiḥ

12,308.191d@029B_0395 sūtrakāravacas tv etad vedakāravacas tadā

12,308.191d@029B_0396 śāstrakārās tathā caitat pravadantīti naḥ śrutam

12,308.191d@029C_0000 yudhiṣṭhira uvāca

12,308.191d@029C_0001 kliśyamāneṣu bhūteṣu jātīmaraṇasāgare

12,308.191d@029C_0002 bhīṣma uvāca

12,308.191d@029C_0002 yat prāpya kleśaṃ nāpnoti tan me brūhi pitāmaha

12,308.191d@029C_0003 atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,308.191d@029C_0004 sanatkumārasya sataḥ saṃvādaṃ nāradasya ca

12,308.191d@029C_0005 sanatkumāro bhagavān brahmaputro mahāyaśāḥ

12,308.191d@029C_0006 pūrvajāś ca trayas tasya kathyante brahmavādinaḥ

12,308.191d@029C_0007 sanakaḥ sanandanaś caiva tṛtīyaś ca sanātanaḥ

12,308.191d@029C_0008 jātamātrāś ca te sarve pratibuddhā iti śrutiḥ

12,308.191d@029C_0009 caturthaś caiva teṣāṃ sa bhagavān yogasattamaḥ

12,308.191d@029C_0010 sanatkumāra iti vai kathayanti maharṣayaḥ

12,308.191d@029C_0011 hairaṇyagarbhaś ca munir vasiṣṭhaḥ pañcamaḥ smṛtaḥ

12,308.191d@029C_0012 ṣaṣṭhaḥ sthāṇuś ca bhagavān ameyātmā triśūladhṛk

12,308.191d@029C_0013 tato 'pare samutpannāḥ pāvakād varuṇakratau

12,308.191d@029C_0014 mānasāḥ svayaṃbhuvo hi marīcipramukhās tathā

12,308.191d@029C_0015 bhṛgur marīcer anujo bhṛgor apy aṅgirās tathā

12,308.191d@029C_0016 anujo 'ṅgiraso 'thātriḥ pulastyo 'tres tathānujaḥ

12,308.191d@029C_0017 pulastyasyānujo vidvān pulaho 'nupamadyutiḥ

12,308.191d@029C_0018 paṭhyante brahmajā hy ete vidvadbhir amitaujasaḥ

12,308.191d@029C_0019 sargam etan mahārāja kurvann ādigurur mahān

12,308.191d@029C_0020 prabhur vibhur anantaśrīr brahmā lokapitāmahaḥ

12,308.191d@029C_0021 mūrtimanto 'mṛtībhūtās tejasātitaponvitāḥ

12,308.191d@029C_0022 sanakaprabhṛtayas tatra trayaḥ prāptāḥ paraṃ padam

12,308.191d@029C_0023 kṛtsnakṣayam anuprāpya vimuktā mūrtibandhanāt

12,308.191d@029C_0024 sanatkumāras tu vibhur yogam āsthāya yogavit

12,308.191d@029C_0025 vicacāra trayo lokān aiśvaryeṇa pareṇa ha

12,308.191d@029C_0026 rudraś cāpy aṣṭaguṇitaṃ yogaṃ prāpto mahāyaśāḥ

12,308.191d@029C_0027 sūkṣmam aṣṭaguṇaṃ rājan netare nṛpasattama

12,308.191d@029C_0028 marīcipramukhās tāta sarve sṛṣṭyartham eva te

12,308.191d@029C_0029 niyuktā rājaśārdūla teṣāṃ sṛṣṭiṃ śṛṇuṣva me

12,308.191d@029C_0030 sapta brahmāṇa ity eṣa purāṇe niścayo gataḥ

12,308.191d@029C_0031 sarvavedeṣu caivoktāḥ khileṣu ca na saṃśayaḥ

12,308.191d@029C_0032 itihāse purāṇe ca śrutir eṣā purātanā

12,308.191d@029C_0033 varade kathyata iti prāhur vedāntapāragāḥ

12,308.191d@029C_0034 eteṣāṃ pitaras tāta putrā ity anucakṣate

12,308.191d@029C_0035 gaṇāḥ sapta mahārāja mūrtayo 'mūrtayas tathā

12,308.191d@029C_0036 pitṝṇāṃ caiva rājendra putrā devā iti śrutiḥ

12,308.191d@029C_0037 devair vyāptā ime lokā ity evam anuśuśruma

12,308.191d@029C_0038 kṛṣṇadvaipāyanāc caiva devasthānāt tathaiva ca

12,308.191d@029C_0039 devalāc ca naraśreṣṭha kāśyapāc ca mayā śrutaḥ

12,308.191d@029C_0040 gautamād atha kauṇḍinyād bhāradvājāt tathaiva ca

12,308.191d@029C_0041 mārkaṇḍeyāt tathaivaitad ṛṣer devatamāt tathā

12,308.191d@029C_0042 pitrā ca mama rājendra śrāddhakāle prabhāṣitam

12,308.191d@029C_0043 paraṃ rahasyaṃ rājendra brahmaṇaḥ paramātmanaḥ

12,308.191d@029C_0044 ataḥ paraṃ pravakṣyāmi yan mā pṛcchasi bhārata

12,308.191d@029C_0045 tad ihaikamanāḥ śraddhī śṛṇuṣvāvahito mama

12,308.191d@029C_0046 svāyaṃbhuvasya saṃvādaṃ nāradasya ca dhīmataḥ

12,308.191d@029C_0047 sanatkumāro bhagavān dīpaṃ jajvālya tejasā

12,308.191d@029C_0048 aṅguṣṭhamātro bhūtvā vai vicacāra mahāmuniḥ

12,308.191d@029C_0049 sa kadā cin mahārāja merupṛṣṭhe sameyivān

12,308.191d@029C_0050 nāradena naraśreṣṭha muninā brahmavādinā

12,308.191d@029C_0051 jijñāsamānāv anyonyaṃ sakāśād brahmaṇas tadā

12,308.191d@029C_0052 brahmabhāgagatau tāta paramārthārthacintakau

12,308.191d@029C_0053 matimān matimacchreṣṭhaṃ buddhimān buddhimattaram

12,308.191d@029C_0054 śrutimāñ śrutimacchreṣṭhaṃ smṛtimān smṛtimattaram

12,308.191d@029C_0055 kṣetravit kṣetravicchreṣṭhaṃ jñānavij jñānavittamam

12,308.191d@029C_0056 lokavil lokavicchreṣṭham ātmavic cātmavittamam

12,308.191d@029C_0057 sanatkumāraṃ tattvajñaṃ bhagavantam ariṃdama

12,308.191d@029C_0058 sarvavedārthakuśalaḥ sarvaśāstraviśāradaḥ

12,308.191d@029C_0059 sāṃkhyayogaṃ ca yo veda pāṇāv āmalakaṃ yathā

12,308.191d@029C_0060 nārado 'tha naraśreṣṭha taṃ papraccha mahāmatim

12,308.191d@029C_0061 trayoviṃśatitattvasya avyaktasya mahāmune

12,308.191d@029C_0062 prabhavaṃ cāpyayaṃ caiva śrotum icchāmi tattvataḥ

12,308.191d@029C_0063 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca

12,308.191d@029C_0064 sanatkumāra uvāca

12,308.191d@029C_0064 kālasaṃkhyāś ca sargāṃś ca tad bhavān vaktum arhati

12,308.191d@029C_0065 śrūyatām ānupūrvyeṇa nava sargāḥ prayatnataḥ

12,308.191d@029C_0066 tathā kālaparīmāṇaṃ tattvānām ṛṣisattama

12,308.191d@029C_0067 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca

12,308.191d@029C_0068 kālasaṃkhyā ca sargaṃ ca sarvam eva mahāmune

12,308.191d@029C_0069 tamasaḥ kurvataḥ sargas tāmasety abhidhīyate

12,308.191d@029C_0070 brahmavidbhir dvijair nityaṃ nityam adhyātmacintakaiḥ

12,308.191d@029C_0071 paryāyanāmāny etasya kathayanti manīṣiṇaḥ

12,308.191d@029C_0072 tāni te saṃpravakṣyāmi tad ihaikamanāḥ śṛṇu

12,308.191d@029C_0073 mahārṇavo 'rṇavaś caiva salilaṃ ca guṇās tathā

12,308.191d@029C_0074 vedās tapaś ca yajñāś ca dharmaś ca bhagavān vibhuḥ

12,308.191d@029C_0075 prāṇaḥ saṃvartako 'gniś ca vyoma kālas tathaiva ca

12,308.191d@029C_0076 nāmāny etāni brahmarṣe śarīrasyeśvarasya vai

12,308.191d@029C_0077 kīrtitāni dvijaśreṣṭha mayā śāstrānumānataḥ

12,308.191d@029C_0078 caturyugasahasraṃ tu caturyugam ariṃdama

12,308.191d@029C_0079 prāhuḥ kalpasahasraṃ vai brāhmaṇās tattvadarśinaḥ

12,308.191d@029C_0080 daśakalpasahasrāṇi avyaktasya mahāniśā

12,308.191d@029C_0081 tathaiva divasaṃ prāhur yogāḥ sāṃkhyāś ca tattvataḥ

12,308.191d@029C_0082 niśāṃ suptvātha bhagavān kṣapānte pratyabudhyata

12,308.191d@029C_0083 ahaḥ kṛtvā sukhaṃ tāta sasarja prabhur īśvaraḥ

12,308.191d@029C_0084 hiraṇyagarbhaṃ viśvātmā hy aṇḍajaṃ jalajaṃ munim

12,308.191d@029C_0085 bhūtabhavyabhaviṣyasya kartāram anaghaṃ vibhum

12,308.191d@029C_0086 mūrtimantaṃ mahātmānaṃ viśvaṃ śaṃbhuṃ svayaṃbhuvam

12,308.191d@029C_0087 aṇimālaghimāprāptim īśānaṃ jyotiṣāṃ param

12,308.191d@029C_0088 tasya cāpi niśām āhur vedavedāṅgapāragāḥ

12,308.191d@029C_0089 pañcakalpasahasrāṇi ahar etāvad eva ca

12,308.191d@029C_0090 na sargaṃ kurute brahmā tāmasasyānupūrvaśaḥ

12,308.191d@029C_0091 sṛjate sa tv ahaṃkāraṃ parameṣṭhinam avyayam

12,308.191d@029C_0092 ahaṃkāreṇa vai lokā vyāptās tv āhaṃkṛtena ca

12,308.191d@029C_0093 yenāviṣṭāni bhūtāni majjanty avyaktasāgare

12,308.191d@029C_0094 devarṣidānavanarā yakṣagandharvakiṃnarāḥ

12,308.191d@029C_0095 unmajjanti nimajjanti ūrdhvādhas tiryag eva ca

12,308.191d@029C_0096 etasyāpi niśām āhus tṛtīyam atha kurvataḥ

12,308.191d@029C_0097 trīṇi kalpasahasrāṇi ahar etāvad eva ca

12,308.191d@029C_0098 ahaṃkāraś ca sṛjati mahābhūtāni pañca vai

12,308.191d@029C_0099 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,308.191d@029C_0100 eteṣāṃ guṇatattvāni pañca prāhur dvijātayaḥ

12,308.191d@029C_0101 śabde sparśe ca rūpe ca rase gandhe tathaiva ca

12,308.191d@029C_0102 guṇeṣv eteṣv abhiratāḥ paṅkalagnā iva dvipāḥ

12,308.191d@029C_0103 nottiṣṭhanty avaśībhūtāḥ saktā avyaktasāgare

12,308.191d@029C_0104 eteṣām iha vai sargaṃ caturtham iha kurvatām

12,308.191d@029C_0105 dve tu kalpasahasre vai aho rātris tathaiva ca

12,308.191d@029C_0106 ananta iti vikhyātaḥ pañcamaḥ sarga ucyate

12,308.191d@029C_0107 indriyāṇi daśaikaṃ ca yathāśrutinidarśanāt

12,308.191d@029C_0108 manaḥ sargagataṃ tāta viśat sarvam idaṃ jagat

12,308.191d@029C_0109 na tathānyāni bhūtāni balavanti yathā manaḥ

12,308.191d@029C_0110 etasyāpi tu vai sargaṃ ṣaṣṭham āhur dvijātayaḥ

12,308.191d@029C_0111 ahaḥ kalpasahasraṃ vai rātrir etāvatī tathā

12,308.191d@029C_0112 urdhvasrotas tu vai sargaṃ saptamaṃ brāhmaṇā viduḥ

12,308.191d@029C_0113 aṣṭamaś cāpy adhaḥsrotas tiryak tu navamaḥ smṛtaḥ

12,308.191d@029C_0114 etāni nava sargāṇi tattvāni ca mahāmune

12,308.191d@029C_0115 caturviṃśatir uktāni kālasaṃkhyāś ca te 'nagha

12,308.191d@029C_0116 apyayaṃ prabhavaṃ caiva avyaktasya mahāmune

12,308.191d@029C_0117 pravakṣyāmy aparaṃ tattvaṃ yasya yasyeśvaraś ca yaḥ

12,308.191d@029C_0118 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca

12,308.191d@029C_0119 sanatkumāra uvāca

12,308.191d@029C_0119 yathāśrutaṃ yathādṛṣṭaṃ tat tathā vai nibodha me

12,308.191d@029C_0120 adhaḥsrotasi sarge ca tiryaksrotasi caiva ha

12,308.191d@029C_0121 etābhyām īśvaraṃ vidyād ūrdhvasrotas tathaiva ca

12,308.191d@029C_0122 karmendriyāṇāṃ pañcānām īśvaro buddhigocaraḥ

12,308.191d@029C_0123 buddhīndriyāṇām atha tu mana īśvaram ucyate

12,308.191d@029C_0124 manasaḥ pañca bhūtāni saguṇāny āhur īśvaram

12,308.191d@029C_0125 bhūtānām īśvaraṃ vidyād brahmāṇaṃ parameṣṭhinam

12,308.191d@029C_0126 bhavān hi kuśalaś caiva dharmeṣv eva pareṣu vai

12,308.191d@029C_0127 kālāgnir apy ahaḥ svaṃ te jagad dahati cāṃśubhiḥ

12,308.191d@029C_0128 tataḥ sarvāṇi bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca

12,308.191d@029C_0129 hāhābhūtāni dagdhāni svayoniṃ gamitāni vai

12,308.191d@029C_0130 kūrmapṛṣṭhanibhā bhūmir nirdagdhakuśakaṇṭakā

12,308.191d@029C_0131 nirvṛkṣā nistṛṇā caiva dagdhā kālāgninā tadā

12,308.191d@029C_0132 jagat pralīnaṃ jagati jagaty apsu pralīyate

12,308.191d@029C_0133 naṣṭagandhā tadā sūkṣmā jalam evābhavat tadā

12,308.191d@029C_0134 tato mayūkhajālena sūryasyāpīyate jalam

12,308.191d@029C_0135 jalātmā pralīyaty arke tadā brāhmaṇasattama

12,308.191d@029C_0136 antarikṣagatān bhūtān pradahaty analas tadā

12,308.191d@029C_0137 agnibhūtaṃ tadā vyoma bhavatīty abhicakṣate

12,308.191d@029C_0138 taṃ tathā visphurantaṃ hi vāyur dhvaṃsayate mahān

12,308.191d@029C_0139 mahatā balavegena ādatte taṃ hi bhānumān

12,308.191d@029C_0140 vāyor api guṇaṃ sparśam ākāśaṃ grasate yadā

12,308.191d@029C_0141 praṇaśyati tadā vāyuḥ khaṃ tu tiṣṭhati nānadat

12,308.191d@029C_0142 tasya taṃ ninadaṃ śabdam ādatte vai manas tadā

12,308.191d@029C_0143 sa śabdaguṇahīnātmā tiṣṭhate 'mūrtimāṃs tu vai

12,308.191d@029C_0144 bhuṅkte tu sa tadā vyoma manas tāta digātmakam

12,308.191d@029C_0145 vyomātmani vinaṣṭe tu saṃkalpātmā vivardhate

12,308.191d@029C_0146 saṃkalpātmānam ādatte cittaṃ vai svena tejasā

12,308.191d@029C_0147 cittaṃ grasaty ahaṃkāras tadā vai munisattama

12,308.191d@029C_0148 vinaṣṭe ca tadā citte ahaṃkāro bhaven mahān

12,308.191d@029C_0149 ahaṃkāraṃ tadādatte mahān brahmā prajāpatiḥ

12,308.191d@029C_0150 abhimāne vinaṣṭe tu mahān brahmā virājate

12,308.191d@029C_0151 taṃ tadā triṣu lokeṣu mūrtiṣv evāgramūrtijam

12,308.191d@029C_0152 yena viśvam idaṃ kṛtsnaṃ nirmitaṃ vai guṇārthinā

12,308.191d@029C_0153 mūrtiṃ jaleśvaram api vyavasāyaguṇātmakam

12,308.191d@029C_0154 grasiṣṇur bhagavān brahmā vyakto 'vyaktam asaṃśayam

12,308.191d@029C_0155 eṣo 'pyayaś ca pralayo mayā te paribhāṣitaḥ

12,308.191d@029C_0156 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ ca śrūyatām

12,308.191d@029C_0157 ākāśaṃ prathamaṃ bhūtaṃ śrotram adhyātmaṃ śabdo 'dhibhūtaṃ diśo 'dhidaivatam |

12,308.191d@029C_0158 vāyur dvitīyaṃ bhūtaṃ tvag adhyātmaṃ sparśo 'dhibhūtaṃ vidyud adhidaivataṃ

12,308.191d@029C_0159 syāt | jyotis tṛtīyaṃ bhūtaṃ cakṣur adhyātmaṃ rūpam adhibhūtaṃ

12,308.191d@029C_0160 sūryo 'dhidaivataṃ syāt | āpaś caturthaṃ bhūtaṃ jihvādhyātmaṃ

12,308.191d@029C_0161 raso 'dhibhūtaṃ somo 'dhidaivataṃ syāt | pṛthivī pañcamaṃ bhūtaṃ ghrāṇam adhyātmaṃ

12,308.191d@029C_0162 gandho 'dhibhūtaṃ vāyur adhidaivataṃ syāt | pāñcabhautikam etac

12,308.191d@029C_0163 catuṣṭayam anuvarṇitam |

12,308.191d@029C_0164 ata ūrdhvaṃ trividham indriyavidhim anuvarṇayiṣyāmaḥ | pādāv adhyātmaṃ

12,308.191d@029C_0165 gantavyam adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivataṃ syāt | hastāv adhyātmaṃ

12,308.191d@029C_0166 kartavyam adhibhūtaṃ indro 'dhidaivataṃ syāt | pāyur adhyātmaṃ visargo 'dhibhūtaṃ

12,308.191d@029C_0167 mitro 'dhidaivataṃ syāt | upastham adhyātmam ānando 'dhibhūtaṃ

12,308.191d@029C_0168 prajāpatir adhidaivataṃ syāt | vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtaṃ agnir adhidaivataṃ

12,308.191d@029C_0169 syāt | mano 'dhyātmaṃ mantavyam adhibhūtaṃ candramā adhidaivataṃ

12,308.191d@029C_0170 syāt | ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno 'dhibhūtaṃ viriñco 'dhidaivataṃ

12,308.191d@029C_0171 syāt | buddhir adhyātmaṃ vyavasāyo 'dhibhūtaṃ brahmādhidaivataṃ

12,308.191d@029C_0172 syāt | evam avyakto bhagavān asakṛd asakṛt sargān kurute saṃharate ca |

12,308.191d@029C_0173 kasmāt krīḍārtham | yathādityo 'ṃśujālaṃ kṣipati saṃharate ca yathā

12,308.191d@029C_0174 cāntarikṣād abhrakośa uttiṣṭhati |

12,308.191d@029C_0175 stanitaṃ garjitonmiśraṃ tac ca tatraiva prāṇaśat |

12,308.191d@029C_0176 evam avyakto guṇān sṛjati saṃharate ca | yathā cārṇavād ūrmijālaṃ

12,308.191d@029C_0177 nīcoccaṃ prādurbhavati tac ca tatraiva prāṇaśad evam avyakto lokān sṛjati

12,308.191d@029C_0178 saṃharate ca | yathā ca kūrmo 'ṅgāni kāmāt prasārayate punaś ca praveśayaty

12,308.191d@029C_0179 evam avyakto lokān prasārayati girati ca | cetanaś ca bhagavān pañcaviṃśakaḥ

12,308.191d@029C_0180 śuciḥ | tenādhiṣṭhitā prakṛtiś cetayati | nityaṃ

12,308.191d@029C_0181 sahadharmā ca bhagavato 'vyaktasya kriyāvato 'kriyāvān bhagavān paramaprakṛtir

12,308.191d@029C_0182 nārada uvāca

12,308.191d@029C_0182 aṇuḥ kṣetrajñaḥ kṣemya iti |

12,308.191d@029C_0183 yady acetanā prakṛtiś cetanādhiṣṭhitā cetayati kasmān na mokṣo 'sti |

12,308.191d@029C_0184 bhavadvidhānāṃ cetaskāṅkṣiṇāṃ ceto hi pañcaviṃśakam upadiśanti

12,308.191d@029C_0185 yogāḥ sāṃkhyāś ca | tac cāyuktam upadiśanti | tad vañcanāc cāyutaprakṛtisahadharmā

12,308.191d@029C_0186 prakṛtiṃ vartamānām anuvartate iti | anuvartamānāc

12,308.191d@029C_0187 ca manyāmahe adhiṣṭhātṛtvād aṇutvāc ceta iti | ataś ca bhavaty eva

12,308.191d@029C_0188 doṣa iti | yathā hi kaś cid dīrgham adhvānaṃ gacchati saṅgavān | asaṅgasyāgamavato

12,308.191d@029C_0189 gamane na prayojanaṃ bhavati | atha gacchati so 'pi saṅgī

12,308.191d@029C_0190 bhavati | matsyaś codakaṃ sahadharmiṇāv eva | evaṃ bhagavadvacanāt

12,308.191d@029C_0191 prakṛtipuruṣau | yady udakaṃ pravartamānaṃ matsyo 'nupravartate nanu saṅgavān

12,308.191d@029C_0192 sanatkumāra uvāca

12,308.191d@029C_0192 bhavati asaṅgī matsyas tasya kiṃ saṅgavṛttyānuvartanena |

12,308.191d@029C_0193 devarṣe tatrāsaṅgaṃ varṇayanti puruṣasya | na bhagavatā vyaktena

12,308.191d@029C_0194 saṅgo 'sti nirguṇasya guṇinā | tatra ślokān udāharanti budhāḥ |

12,308.191d@029C_0195 tān upadhārayasvaikārthe paryāyavacanaṃ kṛtvā |

12,308.191d@029C_0196 adhiṣṭhā puruṣo nityaṃ prakṛtyā na ca ātmanaḥ

12,308.191d@029C_0197 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate

12,308.191d@029C_0198 cetanā puruṣo nityaṃ kālasya na ca ātmanaḥ

12,308.191d@029C_0199 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate

12,308.191d@029C_0200 draṣṭā hi puruṣo nityaṃ manaso na ca ātmanaḥ

12,308.191d@029C_0201 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate

12,308.191d@029C_0202 boddhā hi puruṣo nityaṃ vedasya na ca ātmanaḥ

12,308.191d@029C_0203 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate

12,308.191d@029C_0204 jñātā hi puruṣo nityaṃ kṣetrasya na ca ātmanaḥ

12,308.191d@029C_0205 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate

12,308.191d@029C_0206 kartā hi puruṣo nityaṃ parasya na ca ātmanaḥ

12,308.191d@029C_0207 tasyābhimāno bhavati tasmād āsaṅga ucyate

12,308.191d@029C_0208 devarṣe tatrāsaṅgam anuvarṇayanti puruṣasya | śucir hi bhagavān

12,308.191d@029C_0209 kṣetrajño 'śucinīṃ prakṛtim udāharanti | saṅgī hi saṅgavān saṅgī

12,308.191d@029C_0210 cāsaṅga iti yo 'saṅgo hy ātmānaṃ saṅginam anupaśyati sa

12,308.191d@029C_0211 khalv ajñānīty ucyate budhair iha |

12,308.191d@029C_0212 etasyāvidyāgrastasya udbhavākṣepaśatasahasrakoṭiśo 'pyayamānasyāvyaktasāgare

12,308.191d@029C_0213 sumahān duḥkhayogo bhavati | yathā ca samudraṃ prayātasya

12,308.191d@029C_0214 kṛtaprāyaścittasya arthatarṣiṇo vaṇiksaṃghasya yānapātrārṇavodaragataś

12,308.191d@029C_0215 caṇḍavāyunā bhidyamāna itas tataś ca vimalābhir ūrmibhir

12,308.191d@029C_0216 bhidyamāno hāhābhūto jano vyāpadyet | śataśaś cāprāptamanorathāḥ

12,308.191d@029C_0217 plavān gṛhītvā | plavāś conmajjanti nimajjanti cānyonyam

12,308.191d@029C_0218 avalambamānāḥ | evam ajñānī puruṣa unmajjati nimajjati ca | yathā

12,308.191d@029C_0219 tatronmajjaṃś ca nimajjaṃś ca kaś cit pāram āsādayati sa muktas tatas tasyāpado

12,308.191d@029C_0220 mṛtyumukhāt |

12,308.191d@029C_0220 nārada uvāca

12,308.191d@029C_0221 bhagavann acchedyābhedyādāhyātarkyānantyākalpyānādimadhyā yadā

12,308.191d@029C_0222 prakṛtis tadvat puruṣo 'py ebhir eva guṇair yutaḥ | tat katham anityāṃ prakṛtim

12,308.191d@029C_0223 udāharanti nityaṃ puruṣam iti |

12,308.191d@029C_0223 sanatkumāra uvāca

12,308.191d@029C_0224 devarṣe samyag abhihitaṃ bhavatā | acchedyābhedyādāhyātarkyānantyākalpyānādimadhyā

12,308.191d@029C_0225 prakṛtir hi puruṣaś ca | kartṛtvād guṇānām

12,308.191d@029C_0226 anityāṃ prakṛtim udāharanti akartṛtvān nityaḥ puruṣaḥ | yadi prakṛtir

12,308.191d@029C_0227 guṇān kuryād veda cātmānaṃ puruṣaś ca | nityānityabhāve vītarāgatve

12,308.191d@029C_0228 cāsya nirdvaṃdvatā ca | yadā tv ayam eva syān nānyad asti mama param ity abhimanyamāno

12,308.191d@029C_0229 nityatvatām eti | tatra ślokān udāharanti |

12,308.191d@029C_0230 ubhāv amūrtī hy ajarāv ubhāv eva mahātmabhiḥ

12,308.191d@029C_0231 viditau viṣayī caiva viṣayaś ca mahāmune

12,308.191d@029C_0232 puruṣo viṣayī nityaṃ prakṛtir viṣayaḥ smṛtaḥ

12,308.191d@029C_0233 vyākhyātau śāstravidbhir hi maśakodumbarau yathā

12,308.191d@029C_0234 prakṛtir na vijānāti bhujyamānam acetanam

12,308.191d@029C_0235 puruṣaś cāpi jānāti bhuṅkte yaś ca sa bhujyate

12,308.191d@029C_0236 mahadādayo guṇā bhojyaṃ bhoktā tu prakṛtir dvija

12,308.191d@029C_0237 manyanty evaṃ vibhāgajñā bhoktāraṃ tasya ceśvaram

12,308.191d@029C_0238 aiśvaryaṃ bhavatīśatvāt prakṛtyā dvijasattama

12,308.191d@029C_0239 anīśatvād anaiśvaryaṃ puruṣasyānucakṣate

12,308.191d@029C_0240 vibhūtitvād vibhutvaṃ hi puruṣasya mahāmune

12,308.191d@029C_0241 dvaṃdvabhāvād anityaṃ hi triguṇā prakṛtis tathā

12,308.191d@029C_0242 nirdvaṃdvo nirguṇo nityaḥ puruṣo 'trānucakṣate

12,308.191d@029C_0243 kriyākaraṇayogitvād anityā prakṛtir dvija

12,308.191d@029C_0244 kriyākaraṇahīno hi nityaḥ puruṣa ucyate

12,308.191d@029C_0245 evam anumanyante yatayaḥ stunvānāḥ puruṣam | sattvaṃ

12,308.191d@029C_0246 kṣetraṃ paraṃ guhākṣayakaraṃ calavraṇakaraṃ niśicaraṃ nidhir matiḥ smṛtir dhṛtir

12,308.191d@029C_0247 iti caitāni prakṛtiparyāyanāmāni | athāparāṇi bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyam

12,308.191d@029C_0248 iti | sattvaṃ rajas tama iti triguṇam etat prakṛtir ity anupaśyati |

12,308.191d@029C_0249 atha tad avyaktāt param avyayaṃ śivaṃ kṣemamayaṃ śuci vyabhram iti vimalam

12,308.191d@029C_0250 amalam acalam ajaram akaram ataram abhavam iti | abhavanam anayanam

12,308.191d@029C_0251 agamanaṃ pṛthag iti caitāni puruṣaparyāyanāmāni | atra paśyantu

12,308.191d@029C_0252 bhavantaḥ kṣetrajñaṃ vimokṣaṃ viśokaṃ vimoham | vidambhād vilobhād vikārād

12,308.191d@029C_0253 viruddhād ānṛśaṃsyād alaulyam aśaraṇam abhayam anavayavaṃ paśyante |

12,308.191d@029C_0254 tad yathā maśakodumbarayor vivāsasahavāso 'nya eva svabhāva evam eva

12,308.191d@029C_0255 jñānājñānayor vivāsasahavāsaḥ | anyad eva jñānam ajñānam |

12,308.191d@029C_0256 kṣetrajñas tyakṣyati prakṛtiṃ na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ tyakṣyati | manyate

12,308.191d@029C_0257 prakṛtiṃ kṣetrajño na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ manyate | budhyate prakṛtiṃ

12,308.191d@029C_0258 kṣetrajño na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ budhyate | paśyati prakṛtiṃ kṣetrajño

12,308.191d@029C_0259 na ca prakṛtiḥ kṣetrajñaṃ paśyati | etad vivāsasahavāsam ity etan nānātvadarśanaṃ

12,308.191d@029C_0260 paśyanti devarṣe | jñātāraṃ tad asaṅgam anupaśyatu

12,308.191d@029C_0261 bhavān puruṣe | atra ślokam udāharanti |

12,308.191d@029C_0262 yogāś ca sāṃkhyāś ca vadanti samyaṅ

12,308.191d@029C_0263 na pañcaviṃśāt param asti kiṃ cit

12,308.191d@029C_0264 athānyathā paśyati tattvam etad

12,308.191d@029C_0265 dvayaṃ tu paśyāma guror niyogāt

12,308.191d@029C_0266 ity etad yogadarśanam | atra sāṃkhyair gītam | śloko bhavati |

12,308.191d@029C_0267 paśyaḥ paśyati paśyantam apaśyantaṃ ca paśyati

12,308.191d@029C_0268 apaśyas tāv apaśyatvāt paśyāpaśyau na paśyati

12,308.191d@029C_0269 prakṛtiḥ kṣetraṃ kṣetrajñaś cāparaḥ | kṣetrajñaḥ ṣaḍviṃśako 'nupaśyati |

12,308.191d@029C_0270 na tat pañcaviṃśaḥ kṣetrajñaḥ prakṛtir vā paraṃ kṣetrajñaṃ paśyati |

12,308.191d@029C_0271 devarṣe yan mayā bahubhir janmabhir avāptam idānīm | ye hy evaṃ paśyanti

12,308.191d@029C_0272 śivaṃ hi teṣām ihaiva cāmutra saṃśayo nāsti | sukhaṃ paraṃ janma cāhaṃ

12,308.191d@029C_0273 bravīmi | na tv itaraṃ mṛtyuṃ vivedāham |

12,308.191d@029C_0274 prativirama sa buddhivigrahāt paramaśucis tvam upāsa nirmamaḥ

12,308.191d@029C_0275 bahubhir aribhir etad āvṛtaṃ prakṛtimayaṃ hi śarīram adhruvam

12,308.191d@029C_0276 yadi jayasi śarīram ekato nanu vijitās tava sarvaśatravaḥ

12,308.191d@029C_0277 munibhir ṛṣibhir īritaṃ paraṃ paramaśuciṃ tam upāsya te gatāḥ

12,308.191d@029C_0278 etan mayopasanneṣūpadiṣṭaṃ devarṣe hiraṇyanābhasya mahāsurasya

12,308.191d@029C_0279 śivasya caitan namucer nāradasya prahrādasya vṛtrasya virocanasya

12,308.191d@029C_0280 baler marīceḥ pulastyapulahayoḥ | tathaiva bhṛgvaṅgirasor atrivasiṣṭhakāśyapānāṃ

12,308.191d@029C_0281 śukrasya cendrasya bṛhaspateś cāṅgirasottamāya |

12,308.191d@029C_0282 tathaiva viśvāvasave mayoktaṃ gandharvāpsarobhiś ca | etad brahma sarvatra

12,308.191d@029C_0283 samaṃ draṣṭavyam | brahmaṇi cendre śuni kīṭe pataṃgadaṃśamaśakeṣu samyag

12,308.191d@029C_0284 anudarśanāc ca paśyāmaḥ | sarvasya mokṣadharmo vidyate | etat padam

12,308.191d@029C_0285 anudvignaṃ janmamṛtyutamonudam upaśāntaṃ samuttīrṇam avasthitam

12,308.191d@029C_0286 bhīṣma uvāca

12,308.191d@029C_0286 apajvaram |

12,308.191d@029C_0287 etac chrutvā muniśreṣṭho nāradaḥ sa mahāmuniḥ

12,308.191d@029C_0288 parayā ca mudā yuktaḥ praṇamya śirasā gurum

12,308.191d@029C_0289 pradakṣiṇaṃ ca taṃ kṛtvā jagāma bhavanaṃ svakam

12,308.191d@029C_0290 bhagavān api tatraiva sadyas tv antaradhīyata

12,308.191d@029D_0000 bhīṣma uvāca

12,308.191d@029D_0001 saṃyamanaḥ kāśipatir avimuktagataṃ muniṃ papraccha jñānavijñānaṃ

12,308.191d@029D_0002 saṃyamana uvāca

12,308.191d@029D_0002 kapilād āgatāgamam |

12,308.191d@029D_0003 ko viśvaṃ sṛjate sarvam idaṃ saṃharate ca kaḥ

12,308.191d@029D_0004 kaś ca viśvam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty agnivad dāruṣu

12,308.191d@029D_0005 kaś ca viśvam aviśvaṃ ca nityam evānupaśyati

12,308.191d@029D_0006 kau ca tau muniśārdūla namasye tāv ubhāv api

12,308.191d@029D_0007 kati tattvāni viśvātmā bhagavān havyakavyabhuk

12,308.191d@029D_0008 kiṃ ca havyaṃ ca kavyaṃ ca paṭhyate śāstradarśanāt

12,308.191d@029D_0009 kaś ca sattvāt samutpannas tasmāt tattvād viśāradaḥ

12,308.191d@029D_0010 kaś ca tattvādir ity uktas tathā prāṇādir eva ca

12,308.191d@029D_0011 bhūtādiś ca muniśreṣṭha vikārādis tathaiva ca

12,308.191d@029D_0012 kasmād ādadate caiva visṛjya ca punaḥ punaḥ

12,308.191d@029D_0013 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca

12,308.191d@029D_0014 vimokṣaś cāsya bhagavan yo 'yaṃ deheṣu vartate

12,308.191d@029D_0015 savijñānaṃ sadaśakaṃ tathopaniṣadaṃ mune

12,308.191d@029D_0016 vartate tvayi kārtsnyena yogaśāstraṃ tathaiva ca

12,308.191d@029D_0017 purāṇaṃ ca muniśreṣṭha yathābuddhi sanātanam

12,308.191d@029D_0018 sāṅgopāṅgāś ca catvāro vedās tiṣṭhanti vedavit

12,308.191d@029D_0019 sarvasya cāsya jñānasya granthataś cārthataś ca te

12,308.191d@029D_0020 viditaṃ veditavyaṃ hi pāṇāv āmalakaṃ yathā

12,308.191d@029D_0021 parāvarajño bhagavān ity evam anuśuśruma

12,308.191d@029D_0022 tena tvām anupṛcchāmi sarvabhūtahite ratam

12,308.191d@029D_0023 parokṣam etad asmākaṃ tava pratyakṣam eva ca

12,308.191d@029D_0024 manyāma manasā deva yatīnāṃ yatisattama

12,308.191d@029D_0025 tad anugrahadharmeṇa akṣayeṇāvyayena ca

12,308.191d@029D_0026 śāśvatenāprameyena acalenāmṛtena ca

12,308.191d@029D_0027 janmamṛtyuvimuktena yoktum arhasi mānagha

12,308.191d@029D_0028 sarvathā tena dehena asadgranthena me mune

12,308.191d@029D_0029 badhyāmi bhagavan nityam ityartham aham āgataḥ

12,308.191d@029D_0030 kāśirājyaṃ parityajya bhagavantam ariṃdama

12,308.191d@029D_0031 tad etac chrotum icchāmi yāthātathyena tattvataḥ

12,308.191d@029D_0032 mamānatasya bhagavañ śiṣyasyāmitabuddhimān

12,308.191d@029D_0033 vaktum arhasi śāntyartham etam arthaṃ mahāmune

12,308.191d@029D_0034 mamodvahaty eva manaḥ tattvaṃ śrotuṃ parāyaṇam

12,308.191d@029D_0035 pañcaśikha uvāca

12,308.191d@029D_0035 pāpaghnam amṛtaṃ śreṣṭhaṃ pavitrāṇāṃ parāyaṇam

12,308.191d@029D_0036 śrūyatāṃ nṛpaśārdūla sarvam etad asaṃśayam

12,308.191d@029D_0037 sarvasya cāsya jñānasya kṛtsnakārī bhavān api

12,308.191d@029D_0038 viśanād viśvam ity āhur lokānāṃ kāśisattama

12,308.191d@029D_0039 lokāṃś ca viśvam eveti pravadanti narādhipa

12,308.191d@029D_0040 lokānām apy aviśanād aviśvam iti taṃ viduḥ

12,308.191d@029D_0041 īdṛgbhūtīyam evāhur aparaṃ śāstradarśanāt

12,308.191d@029D_0042 viśvāviśve naraśreṣṭha tattvabuddhiparāyaṇāḥ

12,308.191d@029D_0043 narāṇāṃ naraśārdūla tattvam etad asaṃśayam

12,308.191d@029D_0044 amṛtāś ca trayo 'py ete nityāś ceti vadanti vai

12,308.191d@029D_0045 vibhāginaś ca vai nityaṃ vimalāś ceti naḥ śrutiḥ

12,308.191d@029D_0046 ajāś cāmūrtayaś caiva aprakampyāvyayāś ca ha

12,308.191d@029D_0047 agrāhyāś cāpratarkyāś ca tathāmartyāś ca pārthiva

12,308.191d@029D_0048 anādinidhanāś caiva tathāmūrtyāś ca te 'nagha

12,308.191d@029D_0049 acchedyāś cāmarāś caiva apradahyatamāś ca vai

12,308.191d@029D_0050 nirguṇāś cetanāś caiva paśyāś ceti narādhipa

12,308.191d@029D_0051 yathaitad uktam ācāryair evam etad asaṃśayam

12,308.191d@029D_0052 santi sarve guṇā hy eṣāṃ trayāṇāṃ nṛpasattama

12,308.191d@029D_0053 ahaṃ tattvaṃ pravakṣyāmi yathā cācāryadarśanam

12,308.191d@029D_0054 eko 'tra guṇavāṃś caiva tathaivācetanaś ca ha

12,308.191d@029D_0055 apaśyaś ca mahārāja pradhāna iti paṭhyate

12,308.191d@029D_0056 pratyayaṃ copasarge vai vidhānaṃ mana iṣyate

12,308.191d@029D_0057 pradhāna iti nāmāsya etayor dharma ucyate

12,308.191d@029D_0058 saṃdhāvatīti rājendra ity evam anuśuśruma

12,308.191d@029D_0059 tasya tat saṃpravakṣyāmi nava tāṃś ca nibodha me

12,308.191d@029D_0060 prākṛtāny asya catvāri vaikṛtāni tu pañca vai

12,308.191d@029D_0061 pūrvam utpadyate 'vyaktād vyakto vyaktādir ucyate

12,308.191d@029D_0062 prāṇānām ādim evaitam āhur adhyātmacintakāḥ

12,308.191d@029D_0063 mahān iti ca nāmāsya prāhur vedavipaścitaḥ

12,308.191d@029D_0064 buddhir ity apare rājan viriñceti tathāpare

12,308.191d@029D_0065 etasmāt khalu vairiñcam utpadyati narādhipa

12,308.191d@029D_0066 viriñcād rājaśārdūla vairiñcaḥ sarga ucyate

12,308.191d@029D_0067 ekaikaśo viriñco vai vairiñcād utpattitaḥ smṛtaḥ

12,308.191d@029D_0068 ete sargā mahārāja vidyāvidyeti naḥ śrutiḥ

12,308.191d@029D_0069 vairiñcāt pañca bhūtāni vairiñcāni narādhipa

12,308.191d@029D_0070 utpadyante mahārāja ahaṃkārād asaṃśayam

12,308.191d@029D_0071 pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,308.191d@029D_0072 pañca bhūtaviśeṣāś ca yugapat kāśinandana

12,308.191d@029D_0073 vairiñco viṣayārthī tu jajñe bhūteṣu pañcasu

12,308.191d@029D_0074 mana ity abhidiśyeta vikharād vaikharas tathā

12,308.191d@029D_0075 buddhīndriyāṇi rājendra tathā karmendriyāṇy api

12,308.191d@029D_0076 caturaḥ prākṛtān sargān yugapat tāta buddhimān

12,308.191d@029D_0077 vaikṛtān pañca caivāhur adhyātmakṛtaniścayāḥ

12,308.191d@029D_0078 tvaṃ caivānye ca rājendra tattvabuddhiviśāradāḥ

12,308.191d@029D_0079 tiryak sargaṃ tathā mukhya ūrdhvo 'rvāksrota eva ca

12,308.191d@029D_0080 pañcamo 'nugrahaś caiva navaitān viddhi pārthiva

12,308.191d@029D_0081 etad dhi sarganavakaṃ sāṃkhyayoganidarśanam

12,308.191d@029D_0082 mayeyam ānupūrvyeṇa tattvasaṃkhyā ca te 'nagha

12,308.191d@029D_0083 yaś ca yasmāt samutpannas tataś caivānuvarṇitaḥ

12,308.191d@029D_0084 vikārādi manaḥ prāhus trayāṇāṃ pañcakāni vai

12,308.191d@029D_0085 bhūtādīnāṃ tu pañcānām āhur vikharam eva tu

12,308.191d@029D_0086 prāṇāpānasamānānām udānavyānayoś ca ha

12,308.191d@029D_0087 viriñcam āhuḥ prāṇādiṃ brāhmaṇās tattvadarśinaḥ

12,308.191d@029D_0088 trayoviṃśatitattvānāṃ vyaktānāṃ nṛpasattama

12,308.191d@029D_0089 ādim avyaktam ity āhur yathāśrutinidarśanam

12,308.191d@029D_0090 pañcaśikha uvāca

12,308.191d@029D_0090 iti |

12,308.191d@029D_0091 etad dhi mūrtisaṃghātaṃ trailokye sarvadehiṣu

12,308.191d@029D_0092 āvyaktikasya sādṛśyaṃ viriñcasya prajāpateḥ

12,308.191d@029D_0093 vyaktasyāvyaktam ity āhur viśvarūpasya naḥ śrutiḥ

12,308.191d@029D_0094 veditavyo mahārāja viśvarūpaḥ sanātanaḥ

12,308.191d@029D_0095 adhyātmam adhibhūtaṃ ca adhidaivaṃ tathaiva ca

12,308.191d@029D_0096 pravakṣyāmi yathātattvaṃ tan nibodha janeśvara

12,308.191d@029D_0097 śrotram adhyātmaṃ śabdo 'dhibhūtam ākāśam adhidaivatam | tvag adhyātmaṃ

12,308.191d@029D_0098 sparśo 'dhibhūtaṃ vāyur adhidaivatam | vāg adhyātmaṃ vaktavyam adhibhūtam agnir

12,308.191d@029D_0099 adhidaivatam | ghrāṇam adhyātmaṃ gandho 'dhibhūtaṃ pṛthivy adhidaivatam |

12,308.191d@029D_0100 pādāv adhyātmaṃ gantavyam adhibhūtaṃ viṣṇur adhidaivatam | hastāv

12,308.191d@029D_0101 adhyātmaṃ kartavyam adhibhūtam indro 'dhidaivatam | pāyur adhyātmaṃ visargo

12,308.191d@029D_0102 'dhibhūtaṃ mitro 'dhidaivatam | upastho 'dhyātmam ānando 'dhibhūtaṃ

12,308.191d@029D_0103 prajāpatir adhidaivatam | mano 'dhyātmaṃ mantavyam adhibhūtaṃ candramā

12,308.191d@029D_0104 adhidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmam abhimāno 'dhibhūtaṃ viriñco 'dhidaivatam |

12,308.191d@029D_0105 buddhir adhyātmaṃ boddhavyam adhibhūtaṃ puruṣo 'dhidaivatam |

12,308.191d@029D_0106 etad adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca sarvaṃ vijñātavyam |

12,308.191d@029D_0107 anabhidroheṇa brāhmaṇendre śuni kīṭe pataṃgaputtikādaṃśamaśakeṣv

12,308.191d@029D_0108 ity evaṃ prayoktavyaṃ syāt |

12,308.191d@029D_0109 ātmany evātmaliṅge caitasyāvyaktikasya mahātmikasyāhaṃkārikabhautikavaikārikebhyaś

12,308.191d@029D_0110 ca kālajñānaṃ puruṣebhyo vyākhyāsyāmaḥ |

12,308.191d@029D_0111 tad etat paryāyaśatasahasraśaḥ pañcaśataṃ pañcāhorātram apadiśyate

12,308.191d@029D_0112 pañcānāṃ puruṣāṇām | tatraikasya pratiṣiddham avyaktasya caturṇāṃ

12,308.191d@029D_0113 vakṣyanty ācāryāḥ | mahadādīnāṃ paryāyaśatasahasrāṇy aśītim ahorātram

12,308.191d@029D_0114 apadiśyate | prādhānikasya mahataś catvāriṃśat paryāyaśatasahasrāṇy ahorātram

12,308.191d@029D_0115 apadiśyate |

12,308.191d@029D_0116 āhaṃkārikasya bhautikasya puruṣasya paryāyadaśasahasrāṇy ahorātram

12,308.191d@029D_0117 apadiśyate | vaikārikasya puruṣasya manasaḥ paryāyam api caturyugam |

12,308.191d@029D_0118 tad etat paryāyaśatasahasrāṇi pañcāśatam avyaktasyāhorātrasyākevalasya |

12,308.191d@029D_0119 ebhyaḥ paśyen nityaṃ kālajñānam | kālajñāne 'syāvyaktasyācetanasya

12,308.191d@029D_0120 jñānavijñānam iti paśyantyā bījadharmiṇaṃ

12,308.191d@029D_0121 bījadharmiṇām aprasavadharmiṇām aprakṛtidharmiṇām apralayadharmiṇāṃ pralayadharmiṇām

12,308.191d@029D_0122 iti |

12,308.191d@029D_0122 saṃyamana uvāca

12,308.191d@029D_0123 bhagavan yadā khalv agnir dāruśatasahasrakoṭiṣv avatiṣṭhamānas tatsthatvān

12,308.191d@029D_0124 nityaṃ sahadharmā syād evaṃ khalv ayaṃ kṣetrasahasrakoṭiṣv avatiṣṭhamānas tatsthatvān

12,308.191d@029D_0125 nityaṃ sahadharmaḥ syāt | yadi khalv asyāniṣṭaṃ

12,308.191d@029D_0126 kṣetraṃ sahadharmitvaṃ syān nāyam iṣṭāniṣṭe pravartamānaḥ prakṛtim anuvarteta

12,308.191d@029D_0127 guṇasargāya guṇasargam | yac cānuvartamānasya prakṛtisahadharmitvaṃ

12,308.191d@029D_0128 syād bhavatu | na hy aniṣṭaguṇenānugamyamānām abhiṣvajata ityartham

12,308.191d@029D_0129 asyeṣṭā prakṛtir guṇāṃś ca tān anuvartate ca | tad abhiṣvajanād anugamanāc ca

12,308.191d@029D_0130 tatsthatvāc ca nityasyānityam anupaśyāmaḥ | tad dhetumātraṃ

12,308.191d@029D_0131 vakṣyāmaḥ | kaś cid guṇyaguṇinā sārdhaṃ samīyāya | sametya ca kāryakāraṇaṃ

12,308.191d@029D_0132 sa kurvīta | taṃ ca tatheṣṭāniṣṭe pravartamānaṃ guṇinam athāguṇo 'nuvartate

12,308.191d@029D_0133 tatsthatvāt | nanu so 'pīṣṭāniṣṭavad bhavati tatsthatvāt |

12,308.191d@029D_0134 yadi hy ayam iṣṭāniṣṭavyatiriktaḥ sadbhāvo nāyam iṣṭāniṣṭavattvam ityartham

12,308.191d@029D_0135 asyeṣṭāniṣṭatvabhāvam iṣṭaṃ yenāyam anuvartate cābhiṣvajate

12,308.191d@029D_0136 ceti | tad anuṣvajanād anugamanāc ca kāryākāryakartṛtvam asyānupaśyāmaḥ |

12,308.191d@029D_0137 kāryākāryakartṛtvāc cāyam iṣṭāniṣṭavān bhavati |

12,308.191d@029D_0138 yad uktam iṣṭāniṣṭe nāyam iti tan mithyā | guṇavān ayaṃ kṣetrajño

12,308.191d@029D_0139 nāguṇavān | yady ayam aguṇavān syān nāyam iṣṭāniṣṭe pravartamānāṃ prakṛtim

12,308.191d@029D_0140 anuvarteta dharmiṇīm | tad anuvarṇitāni dvaṃdvasya dvaṃdvadharmitvāt

12,308.191d@029D_0141 paśyāmaḥ | tad anupapannaṃ syād vyatiriktasyātiriktatvam anirdvaṃdvasya

12,308.191d@029D_0142 sadvaṃdvatvaṃ ca paśyasva | ācārya paśya tvaṃ kevalasyākevalatvaṃ

12,308.191d@029D_0143 pañcaśikha uvāca

12,308.191d@029D_0143 nityasya cānityatvaṃ kevalasyākevalatvaṃ svātantryaṃ cāsya |

12,308.191d@029D_0144 bhoḥ saṃyamana yad etad uktaṃ bhavatā na vayam asyaitad evaṃ gṛhṇīmaḥ | ekatvam

12,308.191d@029D_0145 evaitad upadiṣṭaṃ bhavatā tatra yan neṣṭam | saṃyogaṃ nityaṃ jānīte

12,308.191d@029D_0146 sṛjyamānam asakṛt saṃharamāṇaṃ ca | guṇāṃs tu guṇasaṃharaṇam anuvyākhyāsyāmaḥ |

12,308.191d@029D_0147 tad yathā catvāro bhūtagrāmā jarāyujāṇḍajodbhidasvedajāḥ

12,308.191d@029D_0148 kālāgnināhaṃkāreṇāprameyaprabhāvānubhāvena śatasahasrāṃśunā dahyamānā

12,308.191d@029D_0149 vighūrṇanto 'vaśā bhūmau patanti | tatas tair bhūtair hīnā bhūr vivasanā

12,308.191d@029D_0150 śuddhā sthaṇḍilā kūrmapṛṣṭhanibhā babhūva | tāṃ tathābhūtāṃ

12,308.191d@029D_0151 jagajjananīṃ jagatīm āpo bhuñjate | praṇaṣṭā bhūr jalam eva syāt | jalam

12,308.191d@029D_0152 ādityo raśmibhir ādatte | samantād apāṃ vināśād agnir jājvalyamāno 'ntarikṣacarān

12,308.191d@029D_0153 bhūtān upayujyāgnir jalam ādatte | agniṃ ca vāyuḥ | vinaṣṭe

12,308.191d@029D_0154 'gnau vāyur evāgniḥ syāt | sa tadā sarvaprāṇabhṛtāṃ prāṇān upayujya

12,308.191d@029D_0155 vāyur ākāśaṃ syāt | ākāśaṃ mano mano 'haṃkāro 'haṃkāraṃ

12,308.191d@029D_0156 mahān sūryaḥ sūyanāt | kṛtsnasya jagataḥ sarvasūryāṇām ekīkṛtya lokāṃs

12,308.191d@029D_0157 trīn nāśāya syān mahatas tamaso madhye tiṣṭhaty ekas tam apy ādadad avyaktam |

12,308.191d@029D_0158 tad etat pañcāhorātrikaṃ pralayaṃ mahāpralaya ity ucyate | pralayān mahatas tad

12,308.191d@029D_0159 ekatvaṃ praṇaṣṭasarvasvaṃ sarvamūrtijāleśvaravināśyodakaṃ mūrtyekaṃ syāt |

12,308.191d@029D_0160 tad etad dhavyaṃ kavyaṃ ca prakaraṇād guṇatāṃ kavyam ity ucyate sa

12,308.191d@029D_0161 haraṇād dhavyam iti | tad etad guṇavan nirguṇaṃ guṇopayogād guṇakartṛtvād guṇīty

12,308.191d@029D_0162 ucyate budhaiḥ | krīḍārtham evāsakṛt sṛjate ca guṇān | anavabodhāt tad aparas

12,308.191d@029D_0163 tv aham evaikaḥ syān nānyaḥ syād iti | yadi hy eṣāvabudhyetānyo 'sti

12,308.191d@029D_0164 mama vara iti na sṛjed udāsīnatvāc ca sargasaṃhārayor utpattir na bhavet |

12,308.191d@029D_0165 yad uktaṃ bhoḥ saṃyamana ko viśvaṃ sṛjate kṛtsnam idaṃ saṃharate

12,308.191d@029D_0166 ceti | yad apy uktaṃ kaś ca viśvam adhiṣṭhāya tiṣṭhaty agnivad dāruṣv iti |

12,308.191d@029D_0167 pañcaviṃśako 'nyo 'nyasyāvyaktasya trayoviṃśatitattvasya caturviṃśakasya

12,308.191d@029D_0168 draṣṭā draṣṭavyasya śrotā śrotavyasya mantā mantavyasya boddhā boddhavyasyādhiṣṭhātā

12,308.191d@029D_0169 vā | anenādhiṣṭhitā prakṛtir guṇān saṃharate ca nartate |

12,308.191d@029D_0170 na cetanenācetanā nirguṇena guṇinīti paśyenāpaśyeti

12,308.191d@029D_0171 śuddhenāśuddhā nityenānityā kevalenākevalā sargadharmiṇy asargadharmiṇādarśanadharmiṇā

12,308.191d@029D_0172 darśanadharmiṇī kṣetradharmiṇākṣetradarśanāt | kasmāt |

12,308.191d@029D_0173 pṛthaktvāt | pṛthagbhāvam asya prapadyato 'nekatvaṃ neṣṭaṃ bhavataḥ |

12,308.191d@029D_0174 prakṛtikṣetrajñayor ekatvam anavabodhadarśanam etad abudhānāṃ darśanam | na

12,308.191d@029D_0175 budhā hy evam etad anupaśyanti paśyāpaśyayor ekatvam | paśyaṃ

12,308.191d@029D_0176 paśyantaṃ daivād anya eva paśyaḥ | kasmāt | śāstradarśanāt | śāstradarśanasya

12,308.191d@029D_0177 cānavabodhād abudha ity ucyate budhaiḥ | budhaś cāyaṃ kṣetrajño

12,308.191d@029D_0178 buddhyādīn guṇān abhivartamānān anubudhyate prakṛtitaḥ | tac ca boddhavyam |

12,308.191d@029D_0179 na tv evaṃ prakṛtir guṇān kṣetrajñaṃ vā | anavabodhāt | yadi hy evaṃ budhyeran

12,308.191d@029D_0180 prakṛtir vā guṇā vā buddhaṃ buddhasahadharmiṇī syāt | bhaveyus

12,308.191d@029D_0181 te ca | buddho 'nubudhyati tam anubuddhatvāt prakṛtir abhimanyate | aham evāsya

12,308.191d@029D_0182 nānyaḥ syād iti | iṣṭāny abhiṣvajate ''tmajānāṃ yajanayājanādhyayanādhyāpanadānapratigrahaṃ

12,308.191d@029D_0183 bhakṣyābhakṣyaṃ peyāpeyaṃ vācyāvācyam

12,308.191d@029D_0184 iti | gamanaṃ saṃkocanaṃ prasāraṇaṃ priyāpriyaṃ gamyāgamyaṃ

12,308.191d@029D_0185 śubhāśubhaṃ śabdasparśarūparasagandhādīnāṃ cāvāptir ity evamādīn

12,308.191d@029D_0186 guṇān utpādayaty anavabodhāt | prakṛtir anubhūyate dvaṃdvatvāt |

12,308.191d@029D_0187 tad anekatvam asya kṣetrajñasya prapadyate | nirdvaṃdvasya cāsya pravartamānasya

12,308.191d@029D_0188 paśyata utpadyate 'haṃkārakṛto doṣaḥ syāt | aham enāṃ pratyācakṣe 'ham

12,308.191d@029D_0189 enāṃ budhyāmīti | na caiṣā paśyaty ācakṣate manyate budhyate

12,308.191d@029D_0190 cāhaṃkārāt | yadi hy abhimanyed vābhiṣvajed vā | evam anubuddhaḥ

12,308.191d@029D_0191 syāt | anubandhāc ca śaktitvaṃ syāt | śaktitvāc cāsya vyatirekatvaṃ

12,308.191d@029D_0192 syāt | yadi hy ayam iṣṭāniṣṭābhyāṃ madhyasthaḥ katham asyeṣṭāniṣṭakṛto

12,308.191d@029D_0193 doṣaḥ syāt | bhavati nirdvaṃdvatvāc cāsyālepakatvāc cāsya

12,308.191d@029D_0194 vyatirekatvaṃ syāt | bhavataś cātra ślokau yathā |

12,308.191d@029D_0195 paṅkasyāpi hi doṣeṇa nopalipyati paṅkajam

12,308.191d@029D_0196 tathāvyaktasya doṣeṇa nopalipyati kevalaḥ

12,308.191d@029D_0197 kevalatvaṃ pṛthagbhāvāt paṅkapaṅkajayor yathā

12,308.191d@029D_0198 tathāsya sahabhāvatvād vinābhāva iti smṛtaḥ

12,308.191d@029D_0199 evam asya bho saṃyamana vyatiriktasya vyatiriktatvaṃ bhavati |

12,308.191d@029D_0200 asahabhāvam asahabhāvatvāc ca | anyatvam anyatvān nistattvam

12,308.191d@029D_0201 iti | atra ślokā bhavanti |

12,308.191d@029D_0202 ghorād agādhād avyaktād astam astataraṃ janāḥ

12,308.191d@029D_0203 pratīpabhūtam anyasyā manyante tattvabuddhayaḥ

12,308.191d@029D_0204 ye tv abuddhās tapoyogād ekatvaṃ nānupaśyati (sic)

12,308.191d@029D_0205 te vyaktaniṣṭhād ekatvāj jāyante ca mriyanti ca

12,308.191d@029D_0206 nirdvaṃdvadharmiṇo nityam atyantaṃ dvaṃdvadharmiṇā

12,308.191d@029D_0207 anityāc ca mahārāja dvaṃdvaniṣṭhā bhavanti te

12,308.191d@029D_0208 aśraddadhānāḥ śāstrasya dvaidhībhāvāc ca pārthiva

12,308.191d@029D_0209 kālasyāsye nimajjanti unmajjanti bhave narāḥ

12,308.191d@029D_0210 advaidhāt tu bhaven mokṣo hy avyaktagrāhadharmiṇām

12,308.191d@029D_0211 pañcaśikha uvāca

12,308.191d@029D_0211 vimucyaitad vimokṣaḥ syād avimokṣāt punarbhavaḥ

12,308.191d@029D_0212 bhoḥ saṃyamana evam anyo 'vyaktadharmiṇo 'py aguṇo guṇadharmiṇo 'py

12,308.191d@029D_0213 acalaś caladharmiṇo 'prakṛtiḥ prakṛtidharmiṇaḥ kṣetrajñaḥ kṣetradharmiṇo

12,308.191d@029D_0214 vimuktaś cāvimuktād vimalaś cāvimalāc chuddho 'śuddhād yogaś cāviyogān

12,308.191d@029D_0215 mokṣaś cāvimokṣāt | evaṃ puṣkaraparṇastha ivābbindur

12,308.191d@029D_0216 nityam asaktas tatsthatvān maśakodumbarayor matsyodakayoś ca yathāvyaktaṃ

12,308.191d@029D_0217 bhavati sahabhāvād evam asya kṣetrajñasyānyatvaṃ bhavati | tad uṣyamāṇasya

12,308.191d@029D_0218 paśyenāpaśyasya paśyataś cāpaśyabuddhyābuddhasya cetanācetanasya

12,308.191d@029D_0219 kevalākevalasya nityānityasya jñānājñānasya | evam asya bhoḥ

12,308.191d@029D_0220 ajñātasyāvyaktasyopakaraṇaṃ śokād aśokaṃ, mohād amohaṃ,

12,308.191d@029D_0221 sthirāt sthiraṃ, abhrād anabhraṃ vraṇād avraṇaṃ kājād akājaṃ sīmād asīmaṃ

12,308.191d@029D_0222 purād apuraṃ purasya cāpy avadāraṇaṃ puratvam upadiśyate | lokād alokaṃ

12,308.191d@029D_0223 kālād akālaṃ bhayād abhayaṃ śivād aśivaṃ vibhutvāc cāvibhutvam |

12,308.191d@029D_0224 evam asyānupaśyataḥ khalv avyaktam avijanam asyaikatvaṃ param anupaśyato

12,308.191d@029D_0225 nānātvāt kṣemyād akṣemyaḥ syād akṣemyād avyaktāt | bhavanti

12,308.191d@029D_0226 cātra ślokāḥ |

12,308.191d@029D_0227 kṣemyākṣemyaṃ nānupaśyeta nityaṃ

12,308.191d@029D_0228 kṣemyas tv anyas taṃ tu naivānupaśyet

12,308.191d@029D_0229 ṣaḍviṃśo vā pañcaviṃśo nu rājann

12,308.191d@029D_0230 avyaktaś ca prāhur evaṃ vidhijñāḥ

12,308.191d@029D_0231 yo 'yaṃ boddhā pañcaviṃśaḥ parasya

12,308.191d@029D_0232 sa manyate īdṛśo 'smīti rājan

12,308.191d@029D_0233 buddhasya vai bodhanāt tena samyag

12,308.191d@029D_0234 gacchaty ayaṃ na calo nācalas tvam

12,308.191d@029D_0235 evaṃ boddhā kevalāt kevalaḥ san

12,308.191d@029D_0236 sa syād vyaktaḥ kiṃ ca saṃjñānasaṃjñaḥ

12,308.191d@029D_0237 nirdvaṃdvasya dvaṃdvabhāvātmakasya

12,308.191d@029D_0238 bhāvān na syān na prabhāvaḥ śuciḥ syāt

12,308.191d@029D_0239 śuciprabodhād aśucitvaṃ tadā syāt

12,308.191d@029D_0240 trilokasadbhāvaguṇapravartakam

12,308.191d@029D_0241 bhavaty ayaṃ kevala eva kevalaḥ

12,308.191d@029D_0242 sametya nityām amalām alaṃ śucim

12,308.191d@029D_0243 śuciprabodhanasya bhoḥ saṃyamana budhyamānasya pañcaviṃśasya

12,308.191d@029D_0244 buddhāt ṣaḍviṃśabodhanatvam upadiśanti | boddhāraṃ budhyamānasya vyatiriktasya

12,308.191d@029D_0245 vyatiriktatvam upapadyate | kevalaṃ nāham asyāḥ

12,308.191d@029D_0246 kaś cin neyaṃ mama kā cana ṣaḍviṃśasyāham anena mama saha caikatvam iti |

12,308.191d@029D_0247 tatra ślokaḥ |

12,308.191d@029D_0248 sāmyaḥ sāmyaṃ śuciṃ dṛṣṭvā śucim āhur manīṣiṇaḥ

12,308.191d@029D_0249 bahiḥ kṛtvā tamisrālam avyaktāc cetanaṃ param

12,308.191d@029D_0250 iti |

12,308.191d@029D_0251 tad etad bhagavatā buddham avāpya mahat tattvaṃ paramarṣiṇā paramaguruṇā

12,308.191d@029D_0252 mama kapilena guruṇā ca mamāsuriṇā jātiśatair bahubhir avāptaṃ

12,308.191d@029D_0253 kṛtsnakṣayaṃ kapilāt | mamāpy evam eva śiṣyadaśakatvam upagamya

12,308.191d@029D_0254 jātiśatair bahubhir avāptaṃ bhagavata āsureḥ sakāśāt | mattaś ca kātyāyanenāptam |

12,308.191d@029D_0255 gautamena kātyāyanād avāptam | gautamāc ca

12,308.191d@029D_0256 gārgyeṇāvāptam | tad etat paraṃparayā bahubhir ācāryair avāptaṃ kṛtsnakṣayam amṛtārthatattvaṃ

12,308.191d@029D_0257 vimalam amalajñānam | atyagādham acetanam akevalam avyaktam

12,308.191d@029D_0258 apāsya nityaṃ cetanaṃ kevalaṃ jñānaṃ pratibuddhaṃ budhyamānena pañcaviṃśakena

12,308.191d@029D_0259 ṣaḍviṃśakam | atra ślokā bhavanti |

12,308.191d@029D_0260 sutasyaitad varṇitaṃ manniyogād

12,308.191d@029D_0261 vārāṇasyāṃ krīḍamānena rājñā

12,308.191d@029D_0262 tattvajñānaṃ pṛcchataḥ prāñjaliḥ syāt

12,308.191d@029D_0263 pṛcchaṃs tasya granthataś cārthataś ca

12,308.191d@029D_0264 proktaṃ hy etat ṣoḍaśapraśnam ugraṃ

12,308.191d@029D_0265 nistattvākhyaṃ viṃśat ṣaṭ caiva rājan

12,308.191d@029D_0266 yaṃ vai buddhvā bālakāya praṇamya

12,308.191d@029D_0267 mūrdhnābhyarṇaṃ pādayor hṛṣyamāṇaḥ

12,308.191d@029D_0268 padbhyāṃ gatas tattvam avāpya kṛtsnaṃ

12,308.191d@029D_0269 sanatkumārād amṛtaṃ paraṃ vai

12,308.191d@029D_0270 sanatkumāreṇa mamopadiṣṭam

12,308.191d@029D_0271 etan mahad brahma yathāvad adya

12,308.191d@029D_0272 tat te śrutaṃ tad bhava vītaśoka

12,308.191d@029D_0273 etaṃ mahāpraśnam avāpya cārtham

12,308.191d@029D_0274 tulyaṃ bhavān paśyatu brahmaṇaś ced

12,308.191d@029D_0275 indrasya sthāṇor maśakasya caiva

12,308.191d@029D_0276 pataṃgakīṭe śuni ca śvapāke

12,308.191d@029D_0277 sarvaṃ hi sarvatra narendrasiṃha

12,308.191d@029D_0278 yas tv anyathā paśyati hy alpabuddhir

12,308.191d@029D_0279 avyaktaniṣṭhaḥ sa bhaveta rājan

12,308.191d@029D_0280 sattvasya sarvasya hy apaśyamāno

12,308.191d@029D_0281 abuddhimān duḥkham upaiti nityam

12,308.191d@029D_0282 na cāsya duḥkhaṃ sa tu duḥkham eti

12,308.191d@029D_0283 vaiṣamyabuddhitvam avāpya mohāt

12,308.191d@029D_0284 tad gaccha rājan svapurīṃ viśālāṃ

12,308.191d@029D_0285 vārāṇasīm aśvarathena śīghram

12,308.191d@029D_0286 etāvad etat paramaṃ rahasyam

12,308.191d@029D_0287 uktaṃ mayā te 'tividhāya sarvam

12,308.191d@029D_0288 jñānī bhavān na tvam abuddhabuddhir

12,308.191d@029D_0289 buddhir hi te jyāyasī rājasiṃha

12,308.191d@029D_0290 buddhaṃ tvayāgryaṃ paramaṃ pavitraṃ

12,308.191d@029D_0291 ṣaḍviṃśakaṃ pañcaviṃśāt paraṃ yat

12,308.191d@029D_0292 na pañcaviṃśakāt punaḥ prajāyate narottamaḥ

12,308.191d@029D_0293 sa yatra tatra saṃvasaṃs trivargavic chucir bhavet

12,308.191d@029D_0294 śucir hi pañcaviṃśakas tathaiva ṣaḍviṃśaka-

12,308.191d@029D_0295 tvam avabudhyati yadā tadā śucir bhaved iti

12,308.191d@029E_0000 vaiśaṃpāyana uvāca

12,308.191d@029E_0001 purā yudhiṣṭhiro rājā prayatenāntarātmanā

12,308.191d@029E_0002 dvaipāyanam ṛṣiśreṣṭhaṃ papracchātha kṛtāñjaliḥ

12,308.191d@029E_0003 sahito bhrātṛbhiḥ sarvair udāramatibhiḥ śubhaiḥ

12,308.191d@029E_0004 pṛthivyām upaviṣṭais tu vinītair uttamaujasaiḥ

12,308.191d@029E_0005 bhagavān sarvabhūtānāṃ sarvajñaḥ sarvadarśivān

12,308.191d@029E_0006 viśrutas triṣu lokeṣu dharmeṇa ca damena ca

12,308.191d@029E_0007 tad icchāma upaśrotuṃ maṅgalyam ṛṣisattama

12,308.191d@029E_0008 kathāṃ bhagavatā proktāṃ sarvapāpapraṇāśinīm

12,308.191d@029E_0009 vayaṃ ca yady anugrāhyāḥ sarve bhagavato matāḥ

12,308.191d@029E_0010 brūhi satyavatāṃ śreṣṭha śṛṇumopahitā vayam

12,308.191d@029E_0011 evaṃ saṃpraśrayād uktaḥ satyātmā satyavādinā

12,308.191d@029E_0012 yudhiṣṭhireṇa satkṛtya kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

12,308.191d@029E_0013 yudhiṣṭhira mahāprājña kurūṇāṃ vaṃśavardhana

12,308.191d@029E_0014 śrotum icchasi kaunteya bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śubhām

12,308.191d@029E_0015 imāṃ kathām upaśrutya narāṇām arthasiddhaye

12,308.191d@029E_0016 vijayaś ca narendrāṇām iha pārtha na durlabhaḥ

12,308.191d@029E_0017 śāntikī pauṣṭikī rakṣā sarvaduḥsvapnanāśinī

12,308.191d@029E_0018 katheyam amarākārā daivatair api kathyate

12,308.191d@029E_0019 atra te vartayiṣyāmi itihāsaṃ purātanam

12,308.191d@029E_0020 bālye 'vāptaṃ tu yad vīra agastyena mahātmanā

12,308.191d@029E_0021 purā kṛtayuge rājan maharṣiḥ kumbhasaṃbhavaḥ

12,308.191d@029E_0022 mitrāvaruṇayoḥ putraḥ śrīmān atitapāḥ prabhuḥ

12,308.191d@029E_0023 sa cāśramapade puṇye puṇyakarmā mahātapāḥ

12,308.191d@029E_0024 samā dvādaśako rājan vayasā bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0025 sva āvasatha ekākī hy abhrākāśakṛtavrataḥ

12,308.191d@029E_0026 mitrāvaruṇayoḥ svargaṃ gatayoḥ sukṛtātmanoḥ

12,308.191d@029E_0027 puṣkarasyottare tīre sarvadevanamaskṛtaḥ

12,308.191d@029E_0028 parvato bhāskaro nāma bhāskarābhaḥ svatejasā

12,308.191d@029E_0029 ataḥ prabhavate rājan puṇyasrotā mahānadī

12,308.191d@029E_0030 varadā vitamā nāma siddhacāraṇasevitā

12,308.191d@029E_0031 tasmin girivare tasyāgasteḥ paitṛka āśramaḥ

12,308.191d@029E_0032 puṇyapuṣpaphalopetaiḥ pādapair upaśobhitaḥ

12,308.191d@029E_0033 tapyate śiśur ekākī tapo dvādaśavārṣikam

12,308.191d@029E_0034 yan na taptaṃ purā vatsa divyair anyais tapodhanaiḥ

12,308.191d@029E_0035 neśvareṇa na cendreṇa yamena varuṇena vā

12,308.191d@029E_0036 nityordhvabāhur ādityaṃ bhāskare tasthivān muniḥ

12,308.191d@029E_0037 ūrdhvamukho nirālambo jitātmā pavanopamaḥ

12,308.191d@029E_0038 nirāvṛto nirālambo niyatātmā jitendriyaḥ

12,308.191d@029E_0039 nirdvaṃdvo nirahaṃkāro nirāśo niḥspṛhaḥ kva cit

12,308.191d@029E_0040 kāṣṭhabhūtas tapas tepe sarvabhūtahite rataḥ

12,308.191d@029E_0041 nirvṛto nistamā dhīro nivṛttaḥ sarvataḥ samaḥ

12,308.191d@029E_0042 tam evam upasaṃpannam udāramanasaṃ śucim

12,308.191d@029E_0043 bhāskare vartate nityaṃ tapyamānam atīva ca

12,308.191d@029E_0044 avardhata mahāpuṇye sa hi dharmeṇa bhārata

12,308.191d@029E_0045 atha kaunteya kālena kena cid bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0046 aṣṭāśītisahasrāṇi yatīnāṃ puṇyakarmaṇām

12,308.191d@029E_0047 ānupūrvyeṇa yātāni mahīṃ kṛtvā pradakṣiṇam

12,308.191d@029E_0048 saparvatavanoddeśāṃ sanadīnadasāgarām

12,308.191d@029E_0049 dvaipāyana uvāca

12,308.191d@029E_0049 tatra tatra mahāpuṇyāḥ puṇyatīrthābhilāṣiṇaḥ

12,308.191d@029E_0050 etasminn antare pārtha ṛṣisaṃghaḥ sa vai mahān

12,308.191d@029E_0051 pradakṣiṇaṃ mahīṃ kṛtvā bhāskaraṃ girim abhyayāt

12,308.191d@029E_0052 te taṃ girivaraṃ puṇyam atha kṛtvā pradakṣiṇam

12,308.191d@029E_0053 tato girinadīṃ puṇyāṃ tīrthahetor upāgaman

12,308.191d@029E_0054 aṣṭāśītisahasrāṇi tatra nadyāṃ yudhiṣṭhira

12,308.191d@029E_0055 vigāhya taj jalaṃ rājan prahṛṣṭā munayo 'bhavan

12,308.191d@029E_0056 ke cit sasnur yathākāmaṃ ke cid atra upaspṛśan

12,308.191d@029E_0057 ke cit puṇyena toyena pitṝn devān atarpayan

12,308.191d@029E_0058 ke cit prakrīḍitās tatra japanty anye tapodhanāḥ

12,308.191d@029E_0059 adhyātmaṃ cintayanty anye ke cid vedān adhīyire

12,308.191d@029E_0060 kathāḥ śuśruvur anye ca proktā anyais tapodhanaiḥ

12,308.191d@029E_0061 dhyānam anye hy upāsanta niṣeduś ca tathā pare

12,308.191d@029E_0062 evaṃ tair ṛṣibhiḥ siddhair vitamā puṇyavardhanī

12,308.191d@029E_0063 nadī sā puruṣavyāghra dyotate tais tapodhanaiḥ

12,308.191d@029E_0064 etasminn antare pārtha devarājaḥ puraṃdaraḥ

12,308.191d@029E_0065 pitāmahaṃ puraskṛtya saha devaiḥ sameyivān

12,308.191d@029E_0066 vitamāyāṃ tad ekānte tasyāṃ nadyāṃ yudhiṣṭhira

12,308.191d@029E_0067 athābravīt puṣkarajaḥ sureśvaram ariṃdamam

12,308.191d@029E_0068 vijñāya munisaṃghasya dharme rāgam upasthitam

12,308.191d@029E_0069 puraṃdara mahābāho sarvathā śrotum arhasi

12,308.191d@029E_0070 ṛṣīṇām amaraśreṣṭha dharme rāgam upasthitam

12,308.191d@029E_0071 imaṃ muhūrtam eteṣām ahaṃkāraḥ sureśvara

12,308.191d@029E_0072 prabhaviṣyati sarveṣām asvargīyo na saṃśayaḥ

12,308.191d@029E_0073 sa bhavān deśam utsṛjya imaṃ suravareśvara

12,308.191d@029E_0074 gantum arhasi dharmātman draṣṭum etan na te kṣamam

12,308.191d@029E_0075 sa tatas tad vacaḥ śrutvā devarājaḥ pitāmahāt

12,308.191d@029E_0076 jagāma bharataśreṣṭha saha devair ariṃdama

12,308.191d@029E_0077 gate deveśvare śakre pitāmahapurogame

12,308.191d@029E_0078 aṣṭāśītisahasrāṇi paramaṃ harṣam abhyayuḥ

12,308.191d@029E_0079 te pranṛttāḥ pragītāś ca tathā prahasitā api

12,308.191d@029E_0080 vitamāyā jale puṇye tasmin prakrīḍitāḥ pare

12,308.191d@029E_0081 ekānte ca mahāprājño nāradaḥ kalahapriyaḥ

12,308.191d@029E_0082 tantrīyuktakam ādāya munir vedān adhītavān

12,308.191d@029E_0083 saṃvarto 'py atha kaunteya jalād utthāya bhārata

12,308.191d@029E_0084 uvāca tān ṛṣīn sarvān harṣeṇa mahatā yutaḥ

12,308.191d@029E_0085 śrūyatām ṛṣibhiḥ sarvair idaṃ mama vaco dvijāḥ

12,308.191d@029E_0086 rocate yadi sarveṣāṃ kriyatāṃ munisattamāḥ

12,308.191d@029E_0087 aham ugratapā viprā bhavanto 'pi tathaiva ca

12,308.191d@029E_0088 na tulyo 'smatprabhāveṇa dharmeṇa ca tathā paraḥ

12,308.191d@029E_0089 dīrghakālapracīrṇasya yamasya niyamasya ca

12,308.191d@029E_0090 tapobalaṃ na paśyāmi kim apy etat kathaṃ cana

12,308.191d@029E_0091 saṃvartavacanaṃ śrutvā sarvaṃ tad ṛṣimaṇḍalam

12,308.191d@029E_0092 ahaṃkāravaśaṃ prāptaṃ tad vākyam abhinandati

12,308.191d@029E_0093 ahaṃkṛtvā tataḥ sarve ṛṣayaḥ kuntinandana

12,308.191d@029E_0094 parasparam avajñāya tatra te 'thāmitaujasaḥ

12,308.191d@029E_0095 bhṛgus tato mahārāja sarvarṣigaṇapūjitaḥ

12,308.191d@029E_0096 saṃvartavacanaṃ tatra sa satkṛtyedam abravīt

12,308.191d@029E_0097 evam etan na saṃdeho yat tvayoktaṃ dhṛtavrata

12,308.191d@029E_0098 tasmāt prabhāvaṃ tapaso draṣṭum arhāma sarvaśaḥ

12,308.191d@029E_0099 ṛṣayaḥ śrūyatāṃ tāvan mama vākyaṃ dhṛtavratāḥ

12,308.191d@029E_0100 ahaṃ śucir ahaṃ śreṣṭhaḥ aham ugratapodhanaḥ

12,308.191d@029E_0101 ahaṃ pradhāna ity evaṃ yaj jalpatha tapodhanāḥ

12,308.191d@029E_0102 kim etat kathayitvā vo hy ahaṃkārāt punaḥ punaḥ

12,308.191d@029E_0103 pratyakṣaṃ draṣṭum icchāma iha dharmasya naḥ phalam

12,308.191d@029E_0104 na tapo vidyate yatra sarvabhūteṣv asaṃśayam

12,308.191d@029E_0105 upaspṛśya tatas toyaṃ punar abhyupagamyatām

12,308.191d@029E_0106 dṛśyatāṃ suprataptasya dharmasya mahataḥ phalam

12,308.191d@029E_0107 yatra yena tapas taptaṃ tathā daśadaśātmakam

12,308.191d@029E_0108 tad darśayadhvaṃ saṃgamya tapo yasya yathā kṛtam

12,308.191d@029E_0109 tato bhṛguvacaḥ śrutvā sarvaṃ tad ṛṣimaṇḍalam

12,308.191d@029E_0110 bhṛgor vacaḥ puraskṛtya tathety ūcur maharṣayaḥ

12,308.191d@029E_0111 te tu krodhād ahaṃkāraṃ prāpya sarve maharṣayaḥ

12,308.191d@029E_0112 nadīṃ tāṃ vitamāṃ puṇyām upaspraṣṭuṃ vicakramuḥ

12,308.191d@029E_0113 te tatra bhraṣṭatapaso vitamāyāṃ jalaṃ śubham

12,308.191d@029E_0114 upaspṛśya mahārāja japyam āvartayaṃs tadā

12,308.191d@029E_0115 tatas tad gaganaṃ ruddhaṃ sarvais tair ṛṣisattamaiḥ

12,308.191d@029E_0116 tapobalaṃ naraśreṣṭha darśayadbhir asaṃśayam

12,308.191d@029E_0117 kaś cid ākāśam āviśya jvalad dharmeṇa kevalam

12,308.191d@029E_0118 apsarobhis tathā cānye pūtāḥ svargagatā dvijāḥ

12,308.191d@029E_0119 puṣpavarṣais tathā cānyaiḥ pūjyante guhyakair api

12,308.191d@029E_0120 ke cid ākāśam āviśya divyāṃ ceṣṭām akurvata

12,308.191d@029E_0121 tathāsīt sumahān nādo harṣāt teṣām ariṃdama

12,308.191d@029E_0122 anyonyaṃ paśyatāṃ tatra hasatāṃ ca yudhiṣṭhira

12,308.191d@029E_0123 te dṛṣṭvā balam anyonyaṃ dharmasya bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0124 tad evaṃ kathayantas te tīre nadyās tathā vibho

12,308.191d@029E_0125 taṃ tu dṛṣṭvā viditvā ca dharmalopaṃ mahātmanām

12,308.191d@029E_0126 nāradaḥ kuruśārdūla ghaṭṭayaṃs tantriyuktakam

12,308.191d@029E_0127 atha te ṛṣayaḥ sarve gantukāmā nabhastalam

12,308.191d@029E_0128 yathāpūrvam amitraghna aśaktā gamanāya hi

12,308.191d@029E_0129 aṣṭāśītisahasrāṇi munīnāṃ bhāvitātmanām

12,308.191d@029E_0130 aśaktā gamane rājaṃs tato 'nyonyam apaśyata

12,308.191d@029E_0131 te nirastā nirutsāhā nirāśā gamanaṃ prati

12,308.191d@029E_0132 tatraivāsan mahābhāga bhraṣṭapakṣāḥ khagā iva

12,308.191d@029E_0133 parasparam udaikṣanta evam uktvā maharṣayaḥ

12,308.191d@029E_0134 kim idaṃ kiṃ nv idam iti dhik kaṣṭam iti cāpare

12,308.191d@029E_0135 te vīkṣamāṇāḥ kṛpaṇāḥ svarge vigatacetasaḥ

12,308.191d@029E_0136 ahaṃkāreṇa mahatā vasudhāyāṃ nipātitāḥ

12,308.191d@029E_0137 mohasya vaśam āgamya sarva eva vicetasaḥ

12,308.191d@029E_0138 na kiṃ cid abhijānanti dharmasya gamanasya vā

12,308.191d@029E_0139 yadā vimanasaḥ sarve khagāḥ khāt patitā iva

12,308.191d@029E_0140 athaitān nāradovāca harṣād idam atho vacaḥ

12,308.191d@029E_0141 kim udīkṣatha mohasthā nākapṛṣṭhaṃ yiyāsavaḥ

12,308.191d@029E_0142 durlabho 'yaṃ guṇo bhūyo bhavatāṃ naṣṭadharmiṇām

12,308.191d@029E_0143 ahaṃkāreṇa mahatā naṣṭo dharmaḥ sanātanaḥ

12,308.191d@029E_0144 evaṃ gate na paśyāmi svargaṃ gantuṃ yathā purā

12,308.191d@029E_0145 ete stha ṛṣayaḥ sarve pakṣahīnāḥ khagā iva

12,308.191d@029E_0146 tena dharmātilopena cintitena durātmanā

12,308.191d@029E_0147 ete stha sarve saṃvṛttā nirāśā gamanaṃ prati

12,308.191d@029E_0148 dvaipāyana uvāca

12,308.191d@029E_0148 nadyās tīre śubhe puṇye dharmaṃ kuruta yatnataḥ

12,308.191d@029E_0149 tasya tad vacanaṃ śrutvā ṛṣayo dīnacetasaḥ

12,308.191d@029E_0150 taṃ nāradam ṛṣiśreṣṭhaṃ prahvā bhūtvātha te 'bruvan

12,308.191d@029E_0151 punar asmadvidhair bhūyo nākapṛṣṭhaṃ tapodhana

12,308.191d@029E_0152 adhiṣṭhātuṃ kathaṃ vāpi na bhaved dharmasaṃkaraḥ

12,308.191d@029E_0153 teṣāṃ tu vacanaṃ śrutvā nāradaḥ punar abravīt

12,308.191d@029E_0154 muhūrtaṃ dhyānam āsthāya yogam āgamya vai śubham

12,308.191d@029E_0155 ahaṃkārasya jānīdhvam ṛṣayo dāruṇaṃ balam

12,308.191d@029E_0156 kim āśāsya tu pāpasya karmaṇaś caritasya vai

12,308.191d@029E_0157 aho phalam anāryasya duṣkṛtasya mahat tv idam

12,308.191d@029E_0158 yad evaṃ prāpyate doṣas tv ahaṃkāro maharṣibhiḥ

12,308.191d@029E_0159 kva tad varṣasahasrāṇi taptasya tapasaḥ phalam

12,308.191d@029E_0160 kva tan naṣṭaṃ purā tv iṣṭaṃ niyamaḥ kva ca vai damaḥ

12,308.191d@029E_0161 yad ūrdhvabāhubhiḥ śāntaiḥ kva nu tasya phalaṃ gatam

12,308.191d@029E_0162 yadarthaṃ cārcitā devāḥ pitaraś ca tapodhanāḥ

12,308.191d@029E_0163 kva nu tasya phalaṃ viprāḥ tapaso 'gryasya vai gatam

12,308.191d@029E_0164 ete kartavyadharmāḥ stha punar eva yathā purā

12,308.191d@029E_0165 evaṃ gate na paśyāmi gamanaṃ vas triviṣṭapam

12,308.191d@029E_0166 ahaṃkāraprabhāveṇa tena saṃśayitā gatiḥ

12,308.191d@029E_0167 aham apy anugantā vai kevalena tu karmaṇā

12,308.191d@029E_0168 anena kāraṇenāptam evaṃ saṃśayam ātmani

12,308.191d@029E_0169 tad iyaṃ pravarasrotā nadī puṇyajalā śubhā

12,308.191d@029E_0170 kartavyo dharma iha tu yadi nāsti nabhogatiḥ

12,308.191d@029E_0171 vāyubhakṣā nirāhārā niyatā vijitendriyāḥ

12,308.191d@029E_0172 iha dharmaṃ sunibhṛtā bhavantaḥ kartum arhatha

12,308.191d@029E_0173 iha deveśvareṇāpi vāsavena mahātmanā

12,308.191d@029E_0174 dharma ugraḥ sucarito vitamāyāḥ puropari

12,308.191d@029E_0175 iha devena devyā ca rudreṇa sumahat tapaḥ

12,308.191d@029E_0176 taptaṃ varṣasahasrāṇi divyena vidhinā purā

12,308.191d@029E_0177 imāṃ saridvarāṃ prāpya viṣṇunāpi mahātmanā

12,308.191d@029E_0178 śubhaṃ jalam upaspṛśya prāpto dustarasaṃkṣayaḥ

12,308.191d@029E_0179 eṣa prabhāvo dharmajñā nadyā asyā na saṃśayaḥ

12,308.191d@029E_0180 caritveha tataḥ puṇyaṃ gamiṣyatha śubhāṃ gatim

12,308.191d@029E_0181 yadā vimanasaḥ sarve paraṃ dainyam upāgatāḥ

12,308.191d@029E_0182 sarva eva mahātmānaḥ tatas tān nārado 'bravīt

12,308.191d@029E_0183 dainyam etat parityajya sarvakāryāvasādakam

12,308.191d@029E_0184 śrotum arhatha vai sarve prayatenāntarātmanā

12,308.191d@029E_0185 yac ca vakṣyāmi tat kāryaṃ bhavadbhiḥ kāryasādhanam

12,308.191d@029E_0186 sarvathā mānam utsṛjya vinayena damena ca

12,308.191d@029E_0187 yad idaṃ vacanaṃ me 'dya kariṣyatha tapodhanāḥ

12,308.191d@029E_0188 idaṃ muhūrtam ākāśaṃ yathāpūrvaṃ gamiṣyatha

12,308.191d@029E_0189 yadi madvacanaṃ sarve yathoktam anutiṣṭhatha

12,308.191d@029E_0190 asmin muhūrte sarveṣāṃ kalmaṣaṃ nāśam eṣyati

12,308.191d@029E_0191 anṛtaṃ noktapūrvaṃ me munir asmi dhṛtavratāḥ

12,308.191d@029E_0192 madvacaḥ śrūyatāṃ sādhu nārado 'smi tapodhanāḥ

12,308.191d@029E_0193 dharmo vas tyaktamānānāṃ svargaś caiva bhaviṣyati

12,308.191d@029E_0194 idaṃ muhūrtaṃ sarveṣāṃ madvākyaṃ parigṛhya tu

12,308.191d@029E_0195 bhāvajñeyāni dharmyāṇi vākyāni suhṛdāṃ sadā

12,308.191d@029E_0196 kriyatām avicāreṇa mamedaṃ vacanaṃ hitam

12,308.191d@029E_0197 saṃvartasya hitārthāya yathāvad iha lapsyatha

12,308.191d@029E_0198 kathayiṣyāmi vaḥ samyak sarveṣām eva sādhuṣu

12,308.191d@029E_0199 śrutvā kṣamākṣamaṃ jñātvā yad dhitaṃ tat kariṣyatha

12,308.191d@029E_0200 dvaipāyana uvāca

12,308.191d@029E_0200 śāśvataṃ ca dhruvaṃ caiva yathāsthānaṃ gamiṣyatha

12,308.191d@029E_0201 te tasya vacanaṃ śrutvā tadā ṛṣivarā nṛpa

12,308.191d@029E_0202 harṣeṇotphullanayanāḥ sarva eva tadābhavan

12,308.191d@029E_0203 taṃ bhṛguḥ prayato bhūtvā devarṣiṃ nāradaṃ tadā

12,308.191d@029E_0204 uvāca puruṣaśreṣṭha vismayād ruciraṃ vacaḥ

12,308.191d@029E_0205 kiṃ nu tad daivataṃ brahman vrataṃ vā niyamo 'pi vā

12,308.191d@029E_0206 yat kṛtvā khecaraśreṣṭha nākapṛṣṭhaṃ labhemahi

12,308.191d@029E_0207 sarvathā naitad āścaryaṃ devarṣe tava yan matam

12,308.191d@029E_0208 asmākam anukampārthaṃ yat tvaṃ vadasi dhārmika

12,308.191d@029E_0209 tato vada hitaṃ vākyaṃ pāpam etat pramārjitam

12,308.191d@029E_0210 ko vā sa niyamo vipra samādheyo hi naḥ punaḥ

12,308.191d@029E_0211 tad ete vai vayaṃ sarve ṛṣayo munisattama

12,308.191d@029E_0212 baddhāñjalipuṭāḥ prahvās tava sādho prasādane

12,308.191d@029E_0213 tat tu dharmātmanaḥ śrutvā bhṛgor vākyaṃ mahāyaśāḥ

12,308.191d@029E_0214 kṛtāñjalipuṭāṃs tāṃś ca ṛṣīn dṛṣṭvā mahāmuniḥ

12,308.191d@029E_0215 tataḥ prahasya tad vākyaṃ nārado munisattamaḥ

12,308.191d@029E_0216 sarvān eva samāsīnān idaṃ vacanam abravīt

12,308.191d@029E_0217 hanta vaḥ kathayiṣyāmi sarva eva nibodhata

12,308.191d@029E_0218 kṣamaṃ cāpy anukūlaṃ ca svargāya ca hitāya ca

12,308.191d@029E_0219 eṣa śailavare bālo mitrāvaruṇasaṃbhavaḥ

12,308.191d@029E_0220 agastyo nāma dharmātmā bhāskare tapa āsthitaḥ

12,308.191d@029E_0221 dhairyeṇa tapasā caiva dharmeṇa ca damena ca

12,308.191d@029E_0222 na tulyo vidyate yasya sarveṣāṃ bhavatām api

12,308.191d@029E_0223 taṃ bālam ugratapasaṃ dharmātmānam aninditam

12,308.191d@029E_0224 abhigacchata saṃhṛtya ṛṣayo mānam ātmanaḥ

12,308.191d@029E_0225 yadi mānaṃ ca mohaṃ ca tyaktvā darpaṃ ca kevalam

12,308.191d@029E_0226 abhigacchata taṃ bālaṃ gamiṣyatha yathā purā

12,308.191d@029E_0227 sa hy arka iva tejasvī bhāskare parvatottame

12,308.191d@029E_0228 tapaś carati lokasya svastihetor dhṛtavrataḥ

12,308.191d@029E_0229 na tulyas tejasā tasya dharmeṇa ca damena ca

12,308.191d@029E_0230 upatiṣṭhata taṃ sarve varadaṃ munipuṃgavam

12,308.191d@029E_0231 tatas tasya vacaḥ śrutvā nāradasya mahātmanaḥ

12,308.191d@029E_0232 hṛṣṭena manasā sarve tasya vākyam adhiṣṭhitāḥ

12,308.191d@029E_0233 nāradaṃ te tathety uktvā sarve kṛtvā pradakṣiṇam

12,308.191d@029E_0234 prasannamanaso vīra jagmus te bhāskaraṃ girim

12,308.191d@029E_0235 te taṃ girivaraṃ puṇyaṃ sarvakālaphaladrumam

12,308.191d@029E_0236 adhiruhya yatātmānaḥ sarvataḥ pratyalokayan

12,308.191d@029E_0237 sa tu parvatarājasya bhāskarasyāṃśumān iva

12,308.191d@029E_0238 upary upari dharmātmā caraty ugraṃ tapaḥ śuciḥ

12,308.191d@029E_0239 taṃ dṛṣṭvā vismitāḥ sarve ṛṣayaḥ śatrusūdana

12,308.191d@029E_0240 tasmān nātarkayaṃs te tad yad uktaṃ nāradena vai

12,308.191d@029E_0241 tatas tv abhigatāḥ sarve taṃ bālam ṛṣisattamāḥ

12,308.191d@029E_0242 aṣṭāśītisahasrāṇi prayatāni yatāni ca

12,308.191d@029E_0243 sarveṣāṃ vacanāt teṣāṃ bhṛgus tatra yatavrataḥ

12,308.191d@029E_0244 abravīt taṃ mahātmānaṃ dīpyamānaḥ svatejasā

12,308.191d@029E_0245 agastya śreṣṭha sādhūnāṃ nityaṃ sucaritavrata

12,308.191d@029E_0246 śrotum arhasi dharmajña vaco munivarātmaja

12,308.191d@029E_0247 vayaṃ daivatasṛṣṭena ahaṃkāreṇa mohitāḥ

12,308.191d@029E_0248 damam utsṛjya dharmeṇa rāgaspṛṣṭā vimohitāḥ

12,308.191d@029E_0249 bhavatprasādād icchāmo gantum iṣṭāṃ śubhāṃ gatim

12,308.191d@029E_0250 ahaṃkārādidagdhānāṃ sarveṣāṃ śaraṇaṃ bhava

12,308.191d@029E_0251 aṣṭāśītisahasrāṇi mokṣayitvā bhavān imān

12,308.191d@029E_0252 kalmaṣād atidharmeṇa śaśval lokān avāpsyasi

12,308.191d@029E_0253 dānenānena dharmasya maharṣe munisattama

12,308.191d@029E_0254 ātmānaṃ ca pitṝṃś caiva jīvalokaṃ ca tāraya

12,308.191d@029E_0255 vayaṃ tvā prayatāḥ sarve svargahetor upasthitāḥ

12,308.191d@029E_0256 aṣṭāśītisahasrāṇi tārayemāni tejasā

12,308.191d@029E_0257 vayaṃ tv abhigatāḥ sarve bhavataḥ svargakāṅkṣiṇaḥ

12,308.191d@029E_0258 āśayā tvatsakāśāc ca kāṅkṣamāṇāḥ śivaṃ padam

12,308.191d@029E_0259 yathārthaṃ kuru dharmajña ṛṣīṇām iha cāgamam

12,308.191d@029E_0260 dvaipāyana uvāca

12,308.191d@029E_0260 arhase tejasā svena rakṣituṃ śaraṇāgatān

12,308.191d@029E_0261 sa tān ṛṣigaṇān dṛṣṭvā agastyaḥ śaraṇāgatān

12,308.191d@029E_0262 baddhāñjalipuṭān sarvān prahṛṣṭavadano 'bhavat

12,308.191d@029E_0263 pratyarcayitvā sarvān vai vinayenopagamya ca

12,308.191d@029E_0264 kṛtāñjalir uvācedaṃ sarvān sa ṛṣisattamān

12,308.191d@029E_0265 susvāgataṃ vo bhavatu sādhūnāṃ sarvaśas tv iha

12,308.191d@029E_0266 svam āśramapadaṃ tāvad ṛṣīṇāṃ bhavatām idam

12,308.191d@029E_0267 tatas teṣv arhataḥ kṛtvā sa cātithividhiṃ dvijaḥ

12,308.191d@029E_0268 upaviśya yathānyāyaṃ praśrayāvanataḥ sthitaḥ

12,308.191d@029E_0269 agastyas tāṃs tataḥ sarvān kṛtāñjalir abhāṣata

12,308.191d@029E_0270 namo bhagavatām astu sarveṣām eva vaḥ samam

12,308.191d@029E_0271 putro 'haṃ bhavatāṃ sādhu śiṣyo vā praṇato 'bruvam

12,308.191d@029E_0272 kā śaktir mama bālasya muner akṛtakarmaṇaḥ

12,308.191d@029E_0273 bhavatām abhayaṃ dātuṃ svargaṃ prāpayituṃ tathā

12,308.191d@029E_0274 muneḥ kartavyadharmo 'yaṃ kevalaṃ kiṃ cid eva hi

12,308.191d@029E_0275 nāma dharma iti śrutvā kiṃ cin niyamavān aham

12,308.191d@029E_0276 kuto dharmaḥ kutaḥ puṇyaṃ kuto dānaṃ kuto damaḥ

12,308.191d@029E_0277 yena dadyām ahaṃ dharmaṃ bhavatāṃ svargakāṅkṣiṇām

12,308.191d@029E_0278 prasīdata na me roṣaṃ yūyaṃ vai kartum arhatha

12,308.191d@029E_0279 saṃbhāvayāmi nātmānaṃ yena dadyām aho 'bhayam

12,308.191d@029E_0280 tad etad vacanaṃ śrutvā munes tasya mahātmanaḥ

12,308.191d@029E_0281 cakrus te gamane buddhiṃ tām eva vitamāṃ tadā

12,308.191d@029E_0282 tatas tv agastyaḥ sahasā tān uvāca dhṛtavrataḥ

12,308.191d@029E_0283 aṣṭāśītisahasrāṇi ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

12,308.191d@029E_0284 śirasy añjalinā bālaḥ praṇamya śirasā hy api

12,308.191d@029E_0285 idaṃ vacanam iṣṭātmā sarvān eva tadābravīt

12,308.191d@029E_0286 na gantavyam alaṃ tāvat sarvair ṛṣigaṇair itaḥ

12,308.191d@029E_0287 dāsyāmi yadi śakṣyāmi svargīyaṃ bhavatāṃ vacaḥ

12,308.191d@029E_0288 gamiṣyatha yathāpūrvaṃ yadi dharmo bhaviṣyati

12,308.191d@029E_0289 muhūrtaṃ sthīyatāṃ tāvad yāvat tāvad upaspṛśe

12,308.191d@029E_0290 sa gatvā vitamāṃ puṇyām ṛṣis tvaritam ātmavān

12,308.191d@029E_0291 yathāvidhi upaspṛśya tatas tv abhyājagāma ha

12,308.191d@029E_0292 tataḥ pūrvāṃ diśaṃ dhīmān adhiṣṭhāya kṛtāñjaliḥ

12,308.191d@029E_0293 hṛṣṭena manasovāca sthito hy ūrdhvam udaṅmukhaḥ

12,308.191d@029E_0294 yady asti sukṛtaṃ kiṃ cid devatā vā supūjitāḥ

12,308.191d@029E_0295 aṣṭāśītisahasrāṇi yāntv etāni yathā purā

12,308.191d@029E_0296 dhruvāya cāstu sarveṣāṃ svargaṃ sthānaṃ mahātmanām

12,308.191d@029E_0297 mama satyena tapasā niyamena damena ca

12,308.191d@029E_0298 etasya vacanasyānte tatas tu bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0299 aṣṭāśītisahasrāṇi munīnāṃ puṇyakarmaṇām

12,308.191d@029E_0300 svargam āruruhus tāni muditāni yathā purā

12,308.191d@029E_0301 vacanaṃ śrūyate tatra sādhu sādhv ity anantaram

12,308.191d@029E_0302 sādhu putra suputras tvaṃ mitrasya sudhṛtavrata

12,308.191d@029E_0303 sādhu sattvavatāṃ śreṣṭha sādhu satyavatāṃ vara

12,308.191d@029E_0304 sādhu dānam idaṃ puṇyaṃ sādhu brahmaṇyatā ca te

12,308.191d@029E_0305 tvatprasādād vayaṃ sarve nākapṛṣṭham idaṃ kṣaṇāt

12,308.191d@029E_0306 prāptavanto yathāpūrvam aho dānaṃ tavākṣayam

12,308.191d@029E_0307 nedur dundubhayaḥ svarge aho dānaphalasya vai

12,308.191d@029E_0308 ghuṣyate cāpy aho dānaṃ tribhir lokair mahāmune

12,308.191d@029E_0309 devā mahoragā yakṣā gandharvāḥ siddhacāraṇāḥ

12,308.191d@029E_0310 agastyaṃ puruṣaśreṣṭhaṃ puṣpavarṣair avākiran

12,308.191d@029E_0311 gandharvā gītaghoṣeṇa vicitrair vāditais tathā

12,308.191d@029E_0312 aho dānaṃ ghoṣayanto agastyaṃ pūjayanti vai

12,308.191d@029E_0313 ūrvaśī menakā rambhā śyāmā kālī tathaiva ca

12,308.191d@029E_0314 rāmā yojanagandhā ca gandhakālī tathaiva ca

12,308.191d@029E_0315 varāpsarā hy anṛtyanta agastyaṃ bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0316 aho dānaṃ ghoṣayanti śataśaś caiva mānada

12,308.191d@029E_0317 manoramaṃ susaṃhṛṣṭā devagandharvapannagāḥ

12,308.191d@029E_0318 ghoṣayanto mahānādam agaster muditās tadā

12,308.191d@029E_0319 tiṣṭhanty abhimukhāḥ svargaṃ sādhu sādhv ity atho 'bruvan

12,308.191d@029E_0320 dhruvaṃ te cāpy aho dānaṃ tasya lokās trayas tadā

12,308.191d@029E_0321 divyapuṣpadharā meghāḥ sarvataḥ samupasthitāḥ

12,308.191d@029E_0322 vavṛṣuḥ puṣpavarṣāṇi agastyasyāśramaṃ prati

12,308.191d@029E_0323 evaṃ tadā mahārāja agasteḥ sādhuvādinaḥ

12,308.191d@029E_0324 dvaipāyana uvāca

12,308.191d@029E_0324 ghuṣyate cāpy aho dānaṃ sarvato bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0325 aho dāne ghuṣyamāṇe brahmarṣes tasya vai tadā

12,308.191d@029E_0326 nāradaḥ paramāścaryam adbhutaṃ prativīkṣya tat

12,308.191d@029E_0327 sa tasmād vitamātīrād utthāya munipuṃgavaḥ

12,308.191d@029E_0328 harṣeṇa mahatā yukto bhāskaraṃ girim āruhat

12,308.191d@029E_0329 so 'dhiruhya mahāprājña paśyate bālakaṃ munim

12,308.191d@029E_0330 nirvikāraṃ tadāsīnaṃ dhairyeṇa mahatānvitam

12,308.191d@029E_0331 taṃ dṛṣṭvā nārado bālam agastyaṃ munisattamam

12,308.191d@029E_0332 devarṣir vardhayām āsa harṣād amarasaṃnibham

12,308.191d@029E_0333 diṣṭyā vardhasi dharmajña dhruvāya munisattama

12,308.191d@029E_0334 bhavatā vijitā lokā hitakāma mahāmune

12,308.191d@029E_0335 aṣṭāśītisahasrāṇi prāpayitvā nabhastalam

12,308.191d@029E_0336 tad etad bhavatāvāptaṃ mahādānaṃ mahodayam

12,308.191d@029E_0337 naitad indrādibhir devair avāptam ṛṣibhir na ca

12,308.191d@029E_0338 yat tvayādya mahāprājña prāptaṃ bālena kevalam

12,308.191d@029E_0339 svargīyam etad dharmajña dhruvāya munisattama

12,308.191d@029E_0340 bhavatā vijitā lokāḥ sarvalokahitaiṣiṇā

12,308.191d@029E_0341 kartavyo bahulaś caiva tvayā dharmo hy asaṃśayam

12,308.191d@029E_0342 bhavān asmin yuge pūrve ṛṣir eko guṇaiḥ smṛtaḥ

12,308.191d@029E_0343 bhaviṣyasi mahāprājña dhruvaḥ śāśvata avyayaḥ

12,308.191d@029E_0344 tasya tad vacanaṃ śrutvā nāradasya mahātmanaḥ

12,308.191d@029E_0345 abhivādya yathānyāyam idaṃ vacanam abravīt

12,308.191d@029E_0346 bhagavan kevalaṃ bālyād avāptaṃ tapasā vibho

12,308.191d@029E_0347 mayādya katham apy uktaṃ kṛte teṣāṃ mahātmanām

12,308.191d@029E_0348 te gatāḥ sahasā sarve vacanān mama nārada

12,308.191d@029E_0349 nākapṛṣṭhaṃ mahātmānaḥ sa hi dharmaḥ samārjitaḥ

12,308.191d@029E_0350 agastyavacanaṃ śrutvā nārado bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0351 uvāca paramaprītas tad vākyam abhipūjayan

12,308.191d@029E_0352 kiṃ nāma budhyase ''tmānam agaste pūrvanirjitān

12,308.191d@029E_0353 lokāṃs tvayā mahāprājña dharmeṇa mahatā ciram

12,308.191d@029E_0354 bhavān eko muniḥ pūrvaṃ vṛṣabho nāma nāmataḥ

12,308.191d@029E_0355 yadā ca varṣakoṭī vai yugam āsīn mahāvrata

12,308.191d@029E_0356 divyasaṃkalpakaṃ nāma pūrvakalpe kṛte yuge

12,308.191d@029E_0357 yadā dvīpān samudrāṃś ca parvatāṃś ca vanāni ca

12,308.191d@029E_0358 viṣṇuḥ saṃkalpayām āsa sahitaḥ padmayoninā

12,308.191d@029E_0359 tadāpi hi bhavāñ jātaḥ salilād dhi svayaṃ prabho

12,308.191d@029E_0360 puṣkarāc ca yathā brahmā yathā toyāc ca pāvakaḥ

12,308.191d@029E_0361 tathā tvam api dharmajña svayaṃbhūḥ salilodbhavaḥ

12,308.191d@029E_0362 evaṃ hi kathayām āsa varadaḥ padmasaṃbhavaḥ

12,308.191d@029E_0363 tava sarvaṃ mahāprājña pūrvajanma tapomayam

12,308.191d@029E_0364 agastya uvāca

12,308.191d@029E_0364 tan na te jñānasaṃjñeyas tava janma prabudhyatām

12,308.191d@029E_0365 yathā tathāstu bhagavan diṣṭyā te ṛṣayo gatāḥ

12,308.191d@029E_0366 diṣṭyā te na vṛthā satyā bhagavan vāg udāhṛtā

12,308.191d@029E_0367 ahaṃkārakṛtaṃ manye na ca satyaṃ mamānyathā

12,308.191d@029E_0368 vyāsa uvāca

12,308.191d@029E_0368 na smarāmy anṛtaṃ tāta kadā cid api bhāṣitam

12,308.191d@029E_0369 yudhiṣṭhira mahāprājña śrūyatāṃ paramādbhutam

12,308.191d@029E_0370 yac chrutvā manujaśreṣṭha kalmaṣaṃ nāśam eṣyati

12,308.191d@029E_0371 bhaviṣyati na duḥsvapnaḥ pāpaṃ na prabhaviṣyati

12,308.191d@029E_0372 nityaṃ svastikaraṃ dhanyaṃ putrapautre bhaviṣyati

12,308.191d@029E_0373 bhaviṣyati mahārāja jīvaloke 'py anāmayam

12,308.191d@029E_0374 tad idaṃ kathayiṣyāmi kuntīputra nibodha me

12,308.191d@029E_0375 purā dvādaśavarṣeṇa yad avāptam agastinā

12,308.191d@029E_0376 sa kadā cin mahārāja mahātmā kumbhasaṃbhavaḥ

12,308.191d@029E_0377 upavāsasya mahataḥ samāptau niyatavrataḥ

12,308.191d@029E_0378 upaviṣṭaḥ śuciḥ snātaḥ samāptau sudhṛtavrataḥ

12,308.191d@029E_0379 tatas tu sahasā hy eva utpapāta mahātapāḥ

12,308.191d@029E_0380 sa jagāma tadākāśaṃ vāyuneva samuddhataḥ

12,308.191d@029E_0381 devagandharvacaritāṃ gatiṃ siddhaniṣevitām

12,308.191d@029E_0382 sa siddhacāraṇākīrṇāṃ vidyādharaniṣevitām

12,308.191d@029E_0383 prāpyāntarikṣaṃ bhagavān kiṃ svit kim iti cābravīt

12,308.191d@029E_0384 sa saptamapathaṃ gatvā pavanasya mahātapāḥ

12,308.191d@029E_0385 sa jagāma tadākāśaṃ vāyuneva samuddhataḥ

12,308.191d@029E_0386 devagandharvacaritāṃ gatiṃ siddhaniṣevitām

12,308.191d@029E_0387 paśyate vimalāḥ sarvā diśo daśa nṛpottama

12,308.191d@029E_0388 vimānāni ca devānāṃ parvatāṃś ca vanāni ca

12,308.191d@029E_0389 mahānubhāvān yakṣāṃś ca sarvataḥ pravilokayan

12,308.191d@029E_0390 devatānāṃ niketāni divyāni bhavanāni ca

12,308.191d@029E_0391 gandharvanagaraṃ caiva tatra tatrānvavaikṣata

12,308.191d@029E_0392 saptadvīpavatīṃ ramyāṃ bahuparvataśobhitām

12,308.191d@029E_0393 paṭṭaṇāgārakīrṇāṃ ca catuḥsāgaramaṇḍitām

12,308.191d@029E_0394 so 'paśyata mahīṃ ramyām agastyo bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0395 divyena cakṣuṣā rājan daivatāni ca bhārata

12,308.191d@029E_0396 tatas tv ākāśam āviśya saptavāyupathāṃ gatim

12,308.191d@029E_0397 agastyo nīyate rājan dharmeṇa bharatarṣabha

12,308.191d@029E_0398 sa paśyati nabho dīptaṃ jvālārcirbhir nirantaram

12,308.191d@029E_0399 dhūmāndhakārasaṃchannaṃ pradīptavanasaṃnibham

12,308.191d@029E_0400 taṃ dṛṣṭvā vyathitas tv āsīt sa tadā kumbhasaṃbhavaḥ

12,308.191d@029E_0401 kim etad iti cāvignaś cakre saṃsthām avasthitām

12,308.191d@029E_0402 tatas tu sahasāgatya daivataṃ puruṣākṛti

12,308.191d@029E_0403 tasthau vai pārśvatas tasya agastyasya kṛtāñjaliḥ

12,308.191d@029E_0404 sa tu taṃ praśrayād eva upasaṃgamya cābravīt

12,308.191d@029E_0405 agastyaḥ prayato nityaṃ śucinā caiva cetasā

12,308.191d@029E_0406 brāhmaṇo 'smi mahābhāga katham abhyāgato nabhaḥ

12,308.191d@029E_0407 tataḥ pradīptam ālokya śaṅkitaḥ sādhu kathyatām

12,308.191d@029E_0408 saśarīratayā nedaṃ viditaṃ me yathāvidham

12,308.191d@029E_0409 tato 'smi vyathito deva tat prasīda vadasva me

12,308.191d@029E_0410 evaṃ pṛṣṭaṃ tadā rājan muninā daivataṃ tu tat

12,308.191d@029E_0411 satkṛtya vacanaṃ tasya tato vacanam abravīt

12,308.191d@029E_0412 avagacchāmy agastya tvām ṛṣiṃ paramadhārmikam

12,308.191d@029E_0413 saśarīram anuprāptam ato 'haṃ samupasthitaḥ

12,308.191d@029E_0414 idaṃ khalu nabhaḥ sarvam agnir eva dhṛtavrata

12,308.191d@029E_0415 tato jyotiṣam ity uktaṃ kāraṇena na saṃśayaḥ

12,308.191d@029E_0416 jyotīṃṣy etās tārakā vai nakṣatrāṇi grahāṃs tathā

12,308.191d@029E_0417 nityaṃ tāpayate cāpi sahasrārcir divākaraḥ

12,308.191d@029E_0418 idaṃ tu dahanākāraṃ yat paśyasi dhṛtavrata

12,308.191d@029E_0419 svargas tatra mahātejā dāhanaṃ pāvakasya ca

12,308.191d@029E_0420 tatrārciṣmān hutavaho lokatrayacaro mahān

12,308.191d@029E_0421 svayam agniḥ sthito vipra ato dīptam idaṃ nabhaḥ

12,308.191d@029E_0422 atrastham abhigacchanti devāḥ sarṣigaṇās tadā

12,308.191d@029E_0423 hutāśanaṃ mahābhāgaṃ varadaṃ ca svayaṃprabham

12,308.191d@029E_0424 atrasthaṃ varadaṃ devaṃ sarvadevanamaskṛtaḥ

12,308.191d@029E_0425 adhigacchati devānāṃ śāntyarthaṃ madhusūdanaḥ

12,308.191d@029E_0426 atrasthaṃ daivatair brahma devalokaś ca nirmitaḥ

12,308.191d@029E_0427 parvatāś ca samudrāś ca dvīpāś ca saritas tathā

12,308.191d@029E_0428 etat tat prathamaṃ sthānam agnes trailokyapūjitam

12,308.191d@029E_0429 pradīptaṃ yat tvam ālokya śaṅkito 'bhūr dvijottama

12,308.191d@029E_0430 tad etan nirviśaṅkas tvaṃ mune praviśa mā vyathāḥ

12,308.191d@029E_0431 nedaṃ dharmātmanā dīptaṃ nabhaḥ pavanaśītalam

12,308.191d@029E_0432 tasya tad vacanaṃ śrutvā daivatasya dhṛtavrataḥ

12,308.191d@029E_0433 satkṛtya tad asaṃmohād viveśa sa munir nabhaḥ

12,308.191d@029E_0434 sa paśyamānas tatrasthān devān ṛṣigaṇāṃs tathā

12,308.191d@029E_0435 jagāma dṛśyamānaś ca pūjyamānaś ca tair api

12,308.191d@029E_0436 sa tan nabho mahātejā viveśa himaśītalam

12,308.191d@029E_0437 maharṣir daivatākīrṇaṃ padmair iva jalāśayam

12,308.191d@029E_0438 tatrasthāni vimānāni daivatānāṃ dadarśa ca

12,308.191d@029E_0439 sadhvajāni patākāś ca savimānāṃś ca toraṇān

12,308.191d@029E_0440 gandharvāṃś caiva dharmātmā pranṛttāṃś cāpsarogaṇān

12,308.191d@029E_0441 so 'paśyata mahātejās tasmin hautāśane ha khe

12,309.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,309.001a kathaṃ nirvedam āpannaḥ śuko vaiyāsakiḥ purā

12,309.001c etad icchāmi kauravya śrotuṃ kautūhalaṃ hi me

12,309.001d*0786_01 avyaktavyaktatattvānāṃ niścayaṃ buddhiniścayam

12,309.001d*0786_02 vaktum arhasi kauravya devasyājasya yā kṛtiḥ

12,309.002 bhīṣma uvāca

12,309.002a prākṛtena suvṛttena carantam akutobhayam

12,309.002c adhyāpya kṛtsnaṃ svādhyāyam anvaśād vai pitā sutam

12,309.003a dharmaṃ putra niṣevasva sutīkṣṇau hi himātapau

12,309.003c kṣutpipāse ca vāyuṃ ca jaya nityaṃ jitendriyaḥ

12,309.004a satyam ārjavam akrodham anasūyāṃ damaṃ tapaḥ

12,309.004c ahiṃsāṃ cānṛśaṃsyaṃ ca vidhivat paripālaya

12,309.005a satye tiṣṭha rato dharme hitvā sarvam anārjavam

12,309.005c devatātithiśeṣeṇa yātrāṃ prāṇasya saṃśraya

12,309.006a phenapātropame dehe jīve śakunivat sthite

12,309.006c anitye priyasaṃvāse kathaṃ svapiṣi putraka

12,309.007a apramatteṣu jāgratsu nityayukteṣu śatruṣu

12,309.007c antaraṃ lipsamāneṣu bālas tvaṃ nāvabudhyase

12,309.008a gaṇyamāneṣu varṣeṣu kṣīyamāṇe tathāyuṣi

12,309.008c jīvite śiṣyamāṇe ca kim utthāya na dhāvasi

12,309.009a aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam

12,309.009c pāralaukikakāryeṣu prasuptā bhṛśanāstikāḥ

12,309.010a dharmāya ye 'bhyasūyanti buddhimohānvitā narāḥ

12,309.010c apathā gacchatāṃ teṣām anuyātāpi pīḍyate

12,309.011a ye tu tuṣṭāḥ suniyatāḥ satyāgamaparāyaṇāḥ

12,309.011c dharmyaṃ panthānam ārūḍhās tān upāssva ca pṛccha ca

12,309.012a upadhārya mataṃ teṣāṃ vṛddhānāṃ dharmadarśinām

12,309.012c niyaccha parayā buddhyā cittam utpathagāmi vai

12,309.013a adyakālikayā buddhyā dūre śva iti nirbhayāḥ

12,309.013c sarvabhakṣā na paśyanti karmabhūmiṃ vicetasaḥ

12,309.014a dharmaniḥśreṇim āsthāya kiṃ cit kiṃ cit samāruha

12,309.014c kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase

12,309.015a nāstikaṃ bhinnamaryādaṃ kūlapātam ivāsthiram

12,309.015c vāmataḥ kuru visrabdho naraṃ veṇum ivoddhatam

12,309.016a kāmaṃ krodhaṃ ca mṛtyuṃ ca pañcendriyajalāṃ nadīm

12,309.016c nāvaṃ dhṛtimayīṃ kṛtvā janmadurgāṇi saṃtara

12,309.017a mṛtyunābhyāhate loke jarayā paripīḍite

12,309.017c amoghāsu patantīṣu dharmayānena saṃtara

12,309.018a tiṣṭhantaṃ ca śayānaṃ ca mṛtyur anveṣate yadā

12,309.018c nirvṛtiṃ labhase kasmād akasmān mṛtyunāśitaḥ

12,309.019a saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam

12,309.019c vṛkīvoraṇam āsādya mṛtyur ādāya gacchati

12,309.020a kramaśaḥ saṃcitaśikho dharmabuddhimayo mahān

12,309.020c andhakāre praveṣṭavye dīpo yatnena dhāryatām

12,309.021a saṃpatan dehajālāni kadā cid iha mānuṣe

12,309.021c brāhmaṇyaṃ labhate jantus tat putra paripālaya

12,309.022a brāhmaṇasya hi deho 'yaṃ na kāmārthāya jāyate

12,309.022c iha kleśāya tapase pretya tv anupamaṃ sukham

12,309.023a brāhmaṇyaṃ bahubhir avāpyate tapobhis; tal labdhvā na paripaṇena heḍitavyam

12,309.023c svādhyāye tapasi dame ca nityayuktaḥ; kṣemārthī kuśalaparaḥ sadā yatasva

12,309.024a avyaktaprakṛtir ayaṃ kalāśarīraḥ; sūkṣmātmā kṣaṇatruṭiśo nimeṣaromā

12,309.024c ṛtvāsyaḥ samabalaśuklakṛṣṇanetro; māṃsāṅgo dravati vayohayo narāṇām

12,309.025a taṃ dṛṣṭvā prasṛtam ajasram ugravegaṃ; gacchantaṃ satatam ihāvyapekṣamāṇam

12,309.025c cakṣus te yadi na parapraṇetṛneyaṃ; dharme te bhavatu manaḥ paraṃ niśamya

12,309.026a ye 'mī tu pracalitadharmakāmavṛttāḥ; krośantaḥ satatam aniṣṭasaṃprayogāḥ

12,309.026c kliśyante parigatavedanāśarīrā; bahvībhiḥ subhṛśam adharmavāsanābhiḥ

12,309.027a rājā dharmaparaḥ sadā śubhagoptā; samīkṣya sukṛtināṃ dadhāti lokān

12,309.027c bahuvidham api carataḥ pradiśati; sukham anupagataṃ niravadyam

12,309.028a śvāno bhīṣaṇāyomukhāni vayāṃsi; vaḍagṛdhrakulapakṣiṇāṃ ca saṃghāḥ

12,309.028c narāṃ kadane rudhirapā guruvacana;nudam uparataṃ viśasanti

12,309.029a maryādā niyatāḥ svayaṃbhuvā ya ihemāḥ; prabhinatti daśaguṇā manonugatvāt

12,309.029c nivasati bhṛśam asukhaṃ pitṛviṣaya;vipinam avagāhya sa pāpaḥ

12,309.030a yo lubdhaḥ subhṛśaṃ priyānṛtaś ca manuṣyaḥ; satatanikṛtivañcanāratiḥ syāt

12,309.030c upanidhibhir asukhakṛt sa paramanirayago; bhṛśam asukham anubhavati duṣkṛtakarmā

12,309.031a uṣṇāṃ vaitaraṇīṃ mahānadīm; avagāḍho 'sipatravanabhinnagātraḥ

12,309.031c paraśuvanaśayo nipatito; vasati ca mahāniraye bhṛśārtaḥ

12,309.032a mahāpadāni katthase na cāpy avekṣase param

12,309.032c cirasya mṛtyukārikām anāgatāṃ na budhyase

12,309.033a prayāsyatāṃ kim āsyate samutthitaṃ mahad bhayam

12,309.033c atipramāthi dāruṇaṃ sukhasya saṃvidhīyatām

12,309.034a purā mṛtaḥ praṇīyase yamasya mṛtyuśāsanāt

12,309.034c tad antikāya dāruṇaiḥ prayatnam ārjave kuru

12,309.035a purā samūlabāndhavaṃ prabhur haraty aduḥkhavit

12,309.035c taveha jīvitaṃ yamo na cāsti tasya vārakaḥ

12,309.036a purā vivāti māruto yamasya yaḥ puraḥsaraḥ

12,309.036c puraika eva nīyase kuruṣva sāṃparāyikam

12,309.037a purā sahikka eva te pravāti māruto 'ntakaḥ

12,309.037c purā ca vibhramanti te diśo mahābhayāgame

12,309.038a smṛtiś ca saṃnirudhyate purā taveha putraka

12,309.038c samākulasya gacchataḥ samādhim uttamaṃ kuru

12,309.039a kṛtākṛte śubhāśubhe pramādakarmaviplute

12,309.039c smaran purā na tapyase nidhatsva kevalaṃ nidhim

12,309.040a purā jarā kalevaraṃ vijarjarīkaroti te

12,309.040c balāṅgarūpahāriṇī nidhatsva kevalaṃ nidhim

12,309.041a purā śarīram antako bhinatti rogasāyakaiḥ

12,309.041c prasahya jīvitakṣaye tapo mahat samācara

12,309.042a purā vṛkā bhayaṃkarā manuṣyadehagocarāḥ

12,309.042c abhidravanti sarvato yatasva puṇyaśīlane

12,309.043a purāndhakāram ekako 'nupaśyasi tvarasva vai

12,309.043c purā hiraṇmayān nagān nirīkṣase 'drimūrdhani

12,309.044a purā kusaṃgatāni te suhṛnmukhāś ca śatravaḥ

12,309.044c vicālayanti darśanād ghaṭasva putra yat param

12,309.045a dhanasya yasya rājato bhayaṃ na cāsti caurataḥ

12,309.045c mṛtaṃ ca yan na muñcati samarjayasva tad dhanam

12,309.046a na tatra saṃvibhajyate svakarmabhiḥ parasparam

12,309.046c yad eva yasya yautakaṃ tad eva tatra so 'śnute

12,309.047a paratra yena jīvyate tad eva putra dīyatām

12,309.047c dhanaṃ yad akṣayaṃ dhruvaṃ samarjayasva tat svayam

12,309.048a na yāvad eva pacyate mahājanasya yāvakam

12,309.048c apakva eva yāvake purā praṇīyase tvara

12,309.049a na mātṛpitṛbāndhavā na saṃstutaḥ priyo janaḥ

12,309.049c anuvrajanti saṃkaṭe vrajantam ekapātinam

12,309.050a yad eva karma kevalaṃ svayaṃ kṛtaṃ śubhāśubham

12,309.050c tad eva tasya yautakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ

12,309.051a hiraṇyaratnasaṃcayāḥ śubhāśubhena saṃcitāḥ

12,309.051c na tasya dehasaṃkṣaye bhavanti kāryasādhakāḥ

12,309.052a paratragāmikasya te kṛtākṛtasya karmaṇaḥ

12,309.052c na sākṣir ātmanā samo nṛṇām ihāsti kaś cana

12,309.053a manuṣyadehaśūnyakaṃ bhavaty amutra gacchataḥ

12,309.053c prapaśya buddhicakṣuṣā pradṛśyate hi sarvataḥ

12,309.054a ihāgnisūryavāyavaḥ śarīram āśritās trayaḥ

12,309.054c ta eva tasya sākṣiṇo bhavanti dharmadarśinaḥ

12,309.055a yathāniśeṣu sarvataḥspṛśatsu sarvadāriṣu

12,309.055c prakāśagūḍhavṛttiṣu svadharmam eva pālaya

12,309.056a anekapāripanthike virūparaudrarakṣite

12,309.056c svam eva karma rakṣyatāṃ svakarma tatra gacchati

12,309.057a na tatra saṃvibhajyate svakarmaṇā parasparam

12,309.057c yathākṛtaṃ svakarmajaṃ tad eva bhujyate phalam

12,309.058a yathāpsarogaṇāḥ phalaṃ sukhaṃ maharṣibhiḥ saha

12,309.058c tathāpnuvanti karmato vimānakāmagāminaḥ

12,309.059a yatheha yat kṛtaṃ śubhaṃ vipāpmabhiḥ kṛtātmabhiḥ

12,309.059c tad āpnuvanti mānavās tathā viśuddhayonayaḥ

12,309.060a prajāpateḥ salokatāṃ bṛhaspateḥ śatakratoḥ

12,309.060c vrajanti te parāṃ gatiṃ gṛhasthadharmasetubhiḥ

12,309.061a sahasraśo 'py anekaśaḥ pravaktum utsahāmahe

12,309.061c abuddhimohanaṃ punaḥ prabhur vinā na yāvakam

12,309.062a gatā dviraṣṭavarṣatā dhruvo 'si pañcaviṃśakaḥ

12,309.062c kuruṣva dharmasaṃcayaṃ vayo hi te 'tivartate

12,309.063a purā karoti so 'ntakaḥ pramādagomukhaṃ damam

12,309.063c yathāgṛhītam utthitaṃ tvarasva dharmapālane

12,309.064a yadā tvam eva pṛṣṭhatas tvam agrato gamiṣyasi

12,309.064c tathā gatiṃ gamiṣyataḥ kim ātmanā pareṇa vā

12,309.065a yad ekapātināṃ satāṃ bhavaty amutra gacchatām

12,309.065c bhayeṣu sāṃparāyikaṃ nidhatsva taṃ mahānidhim

12,309.066a sakūlamūlabāndhavaṃ prabhur haraty asaṅgavān

12,309.066c na santi yasya vārakāḥ kuruṣva dharmasaṃnidhim

12,309.067a idaṃ nidarśanaṃ mayā taveha putra saṃmatam

12,309.067c svadarśanānumānataḥ pravarṇitaṃ kuruṣva tat

12,309.068a dadhāti yaḥ svakarmaṇā dhanāni yasya kasya cit

12,309.068c abuddhimohajair guṇaiḥ śataika eva yujyate

12,309.069a śrutaṃ samartham astu te prakurvataḥ śubhāḥ kriyāḥ

12,309.069c tad eva tatra darśanaṃ kṛtajñam arthasaṃhitam

12,309.070a nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ

12,309.070c chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ

12,309.071a kiṃ te dhanena kiṃ bandhubhis te; kiṃ te putraiḥ putraka yo mariṣyasi

12,309.071c ātmānam anviccha guhāṃ praviṣṭaṃ; pitāmahās te kva gatāś ca sarve

12,309.072a śvaḥkāryam adya kurvīta pūrvāhṇe cāparāhṇikam

12,309.072b*0787_01 na hi pratīkṣate mṛtyuḥ kṛtaṃ vāsya na vā kṛtam

12,309.072c ko hi tad veda kasyādya mṛtyusenā nivekṣyate

12,309.073a anugamya śmaśānāntaṃ nivartantīha bāndhavāḥ

12,309.073c agnau prakṣipya puruṣaṃ jñātayaḥ suhṛdas tathā

12,309.074a nāstikān niranukrośān narān pāpamatau sthitān

12,309.074c vāmataḥ kuru viśrabdhaṃ paraṃ prepsur atandritaḥ

12,309.075a evam abhyāhate loke kālenopanipīḍite

12,309.075c sumahad dhairyam ālambya dharmaṃ sarvātmanā kuru

12,309.076a athemaṃ darśanopāyaṃ samyag yo vetti mānavaḥ

12,309.076c samyak sa dharmaṃ kṛtveha paratra sukham edhate

12,309.077a na dehabhede maraṇaṃ vijānatāṃ; na ca praṇāśaḥ svanupālite pathi

12,309.077c dharmaṃ hi yo vardhayate sa paṇḍito; ya eva dharmāc cyavate sa muhyati

12,309.078a prayuktayoḥ karmapathi svakarmaṇoḥ; phalaṃ prayoktā labhate yathāvidhi

12,309.078c nihīnakarmā nirayaṃ prapadyate; triviṣṭapaṃ gacchati dharmapāragaḥ

12,309.079a sopānabhūtaṃ svargasya mānuṣyaṃ prāpya durlabham

12,309.079c tathātmānaṃ samādadhyād bhraśyeta na punar yathā

12,309.080a yasya notkrāmati matiḥ svargamārgānusāriṇī

12,309.080c tam āhuḥ puṇyakarmāṇam aśocyaṃ mitrabāndhavaiḥ

12,309.081a yasya nopahatā buddhir niścayeṣv avalambate

12,309.081c svarge kṛtāvakāśasya tasya nāsti mahad bhayam

12,309.082a tapovaneṣu ye jātās tatraiva nidhanaṃ gatāḥ

12,309.082c teṣām alpataro dharmaḥ kāmabhogam ajānatām

12,309.083a yas tu bhogān parityajya śarīreṇa tapaś caret

12,309.083c na tena kiṃ cin na prāptaṃ tan me bahumataṃ phalam

12,309.084a mātāpitṛsahasrāṇi putradāraśatāni ca

12,309.084c anāgatāny atītāni kasya te kasya vā vayam

12,309.084d*0788_01 aham eko na me kaś cid ahaṃ vāpi na kasya cit

12,309.084d*0788_02 taṃ na paśyāmi yasyāhaṃ taṃ na paśyāmi yo mama

12,309.085a na teṣāṃ bhavatā kāryaṃ na kāryaṃ tava tair api

12,309.085c svakṛtais tāni yātāni bhavāṃś caiva gamiṣyati

12,309.086a iha loke hi dhaninaḥ paro 'pi svajanāyate

12,309.086c svajanas tu daridrāṇāṃ jīvatām eva naśyati

12,309.087a saṃcinoty aśubhaṃ karma kalatrāpekṣayā naraḥ

12,309.087c tataḥ kleśam avāpnoti paratreha tathaiva ca

12,309.088a paśya tvaṃ chidrabhūtaṃ hi jīvalokaṃ svakarmaṇā

12,309.088c tat kuruṣva tathā putra kṛtsnaṃ yat samudāhṛtam

12,309.089a tad etat saṃpradṛśyaiva karmabhūmiṃ praviśya tām

12,309.089c śubhāny ācaritavyāni paralokam abhīpsatā

12,309.090a māsartusaṃjñāparivartakena; sūryāgninā rātridivendhanena

12,309.090c svakarmaniṣṭhāphalasākṣikeṇa; bhūtāni kālaḥ pacati prasahya

12,309.091a dhanena kiṃ yan na dadāti nāśnute; balena kiṃ yena ripūn na bādhate

12,309.091c śrutena kiṃ yena na dharmam ācaret; kim ātmanā yo na jitendriyo vaśī

12,309.092a idaṃ dvaipāyanavaco hitam uktaṃ niśamya tu

12,309.092c śuko gataḥ parityajya pitaraṃ mokṣadeśikam

12,310.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,310.001a kathaṃ vyāsasya dharmātmā śuko jajñe mahātapāḥ

12,310.001c siddhiṃ ca paramāṃ prāptas tan me brūhi pitāmaha

12,310.002a kasyāṃ cotpādayām āsa śukaṃ vyāsas tapodhanaḥ

12,310.002c na hy asya jananīṃ vidma janma cāgryaṃ mahātmanaḥ

12,310.003a kathaṃ ca bālasya sataḥ sūkṣmajñāne gatā matiḥ

12,310.003c yathā nānyasya loke 'smin dvitīyasyeha kasya cit

12,310.004a etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa mahādyute

12,310.004c na hi me tṛptir astīha śṛṇvato 'mṛtam uttamam

12,310.005a māhātmyam ātmayogaṃ ca vijñānaṃ ca śukasya ha

12,310.005c yathāvad ānupūrvyeṇa tan me brūhi pitāmaha

12,310.006 bhīṣma uvāca

12,310.006a na hāyanair na palitair na vittena na bandhubhiḥ

12,310.006c ṛṣayaś cakrire dharmaṃ yo 'nūcānaḥ sa no mahān

12,310.007a tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchasi pāṇḍava

12,310.007c tad indriyāṇi saṃyamya tapo bhavati nānyathā

12,310.008a indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam

12,310.008c saṃniyamya tu tāny eva siddhiṃ prāpnoti mānavaḥ

12,310.009a aśvamedhasahasrasya vājapeyaśatasya ca

12,310.009c yogasya kalayā tāta na tulyaṃ vidyate phalam

12,310.010a atra te vartayiṣyāmi janmayogaphalaṃ yathā

12,310.010c śukasyāgryāṃ gatiṃ caiva durvidām akṛtātmabhiḥ

12,310.011a meruśṛṅge kila purā karṇikāravanāyute

12,310.011c vijahāra mahādevo bhīmair bhūtagaṇair vṛtaḥ

12,310.012a śailarājasutā caiva devī tatrābhavat purā

12,310.012c tatra divyaṃ tapas tepe kṛṣṇadvaipāyanaḥ prabhuḥ

12,310.013a yogenātmānam āviśya yogadharmaparāyaṇaḥ

12,310.013c dhārayan sa tapas tepe putrārthaṃ kurusattama

12,310.014a agner bhūmer apāṃ vāyor antarikṣasya cābhibho

12,310.014c vīryeṇa saṃmitaḥ putro mama bhūyād iti sma ha

12,310.015a saṃkalpenātha so 'nena duṣprāpeṇākṛtātmabhiḥ

12,310.015c varayām āsa deveśam āsthitas tapa uttamam

12,310.016a atiṣṭhan mārutāhāraḥ śataṃ kila samāḥ prabhuḥ

12,310.016c ārādhayan mahādevaṃ bahurūpam umāpatim

12,310.017a tatra brahmarṣayaś caiva sarve devarṣayas tathā

12,310.017c lokapālāś ca lokeśaṃ sādhyāś ca vasubhiḥ saha

12,310.018a ādityāś caiva rudrāś ca divākaraniśākarau

12,310.018c maruto mārutaś caiva sāgarāḥ saritas tathā

12,310.019a aśvinau devagandharvās tathā nāradaparvatau

12,310.019c viśvāvasuś ca gandharvaḥ siddhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ

12,310.020a tatra rudro mahādevaḥ karṇikāramayīṃ śubhām

12,310.020c dhārayāṇaḥ srajaṃ bhāti jyotsnām iva niśākaraḥ

12,310.021a tasmin divye vane ramye devadevarṣisaṃkule

12,310.021c āsthitaḥ paramaṃ yogam ṛṣiḥ putrārtham udyataḥ

12,310.022a na cāsya hīyate varṇo na glānir upajāyate

12,310.022c trayāṇām api lokānāṃ tad adbhutam ivābhavat

12,310.023a jaṭāś ca tejasā tasya vaiśvānaraśikhopamāḥ

12,310.023c prajvalantyaḥ sma dṛśyante yuktasyāmitatejasaḥ

12,310.024a mārkaṇḍeyo hi bhagavān etad ākhyātavān mama

12,310.024c sa devacaritānīha kathayām āsa me sadā

12,310.025a tā etādyāpi kṛṣṇasya tapasā tena dīpitāḥ

12,310.025c agnivarṇā jaṭās tāta prakāśante mahātmanaḥ

12,310.026a evaṃvidhena tapasā tasya bhaktyā ca bhārata

12,310.026c maheśvaraḥ prasannātmā cakāra manasā matim

12,310.026d*0789_01 tatas tasya mahādevo darśayām āsa sāmbikaḥ

12,310.027a uvāca cainaṃ bhagavāṃs tryambakaḥ prahasann iva

12,310.027c evaṃvidhas te tanayo dvaipāyana bhaviṣyati

12,310.028a yathā hy agnir yathā vāyur yathā bhūmir yathā jalam

12,310.028c yathā ca khaṃ tathā śuddho bhaviṣyati suto mahān

12,310.029a tadbhāvabhāvī tadbuddhis tadātmā tadapāśrayaḥ

12,310.029c tejasāvṛtya lokāṃs trīn yaśaḥ prāpsyati kevalam

12,311.001 bhīṣma uvāca

12,311.001a sa labdhvā paramaṃ devād varaṃ satyavatīsutaḥ

12,311.001c araṇīṃ tv atha saṃgṛhya mamanthāgnicikīrṣayā

12,311.002a atha rūpaṃ paraṃ rājan bibhratīṃ svena tejasā

12,311.002c ghṛtācīṃ nāmāpsarasam apaśyad bhagavān ṛṣiḥ

12,311.003a ṛṣir apsarasaṃ dṛṣṭvā sahasā kāmamohitaḥ

12,311.003c abhavad bhagavān vyāso vane tasmin yudhiṣṭhira

12,311.004a sā ca kṛtvā tadā vyāsaṃ kāmasaṃvignamānasam

12,311.004c śukī bhūtvā mahārāja ghṛtācī samupāgamat

12,311.005a sa tām apsarasaṃ dṛṣṭvā rūpeṇānyena saṃvṛtām

12,311.005c śarīrajenānugataḥ sarvagātrātigena ha

12,311.006a sa tu dhairyeṇa mahatā nigṛhṇan hṛcchayaṃ muniḥ

12,311.006c na śaśāka niyantuṃ tad vyāsaḥ pravisṛtaṃ manaḥ

12,311.006e bhāvitvāc caiva bhāvasya ghṛtācyā vapuṣā hṛtaḥ

12,311.007a yatnān niyacchatas tasya muner agnicikīrṣayā

12,311.007c araṇyām eva sahasā tasya śukram avāpatat

12,311.008a so 'viśaṅkena manasā tathaiva dvijasattamaḥ

12,311.008c araṇīṃ mamantha brahmarṣis tasyāṃ jajñe śuko nṛpa

12,311.009a śukre nirmathyamāne tu śuko jajñe mahātapāḥ

12,311.009c paramarṣir mahāyogī araṇīgarbhasaṃbhavaḥ

12,311.010a yathādhvare samiddho 'gnir bhāti havyam upāttavān

12,311.010c tathārūpaḥ śuko jajñe prajvalann iva tejasā

12,311.011a bibhrat pituś ca kauravya rūpavarṇam anuttamam

12,311.011c babhau tadā bhāvitātmā vidhūmo 'gnir iva jvalan

12,311.012a taṃ gaṅgā saritāṃ śreṣṭhā merupṛṣṭhe janeśvara

12,311.012c svarūpiṇī tadābhyetya snāpayām āsa vāriṇā

12,311.013a antarikṣāc ca kauravya daṇḍaḥ kṛṣṇājinaṃ ca ha

12,311.013c papāta bhuvi rājendra śukasyārthe mahātmanaḥ

12,311.014a jegīyante sma gandharvā nanṛtuś cāpsarogaṇāḥ

12,311.014c devadundubhayaś caiva prāvādyanta mahāsvanāḥ

12,311.015a viśvāvasuś ca gandharvas tathā tumburunāradau

12,311.015c hāhāhūhū ca gandharvau tuṣṭuvuḥ śukasaṃbhavam

12,311.016a tatra śakrapurogāś ca lokapālāḥ samāgatāḥ

12,311.016c devā devarṣayaś caiva tathā brahmarṣayo 'pi ca

12,311.017a divyāni sarvapuṣpāṇi pravavarṣātra mārutaḥ

12,311.017c jaṅgamaṃ sthāvaraṃ caiva prahṛṣṭam abhavaj jagat

12,311.018a taṃ mahātmā svayaṃ prītyā devyā saha mahādyutiḥ

12,311.018c jātamātraṃ muneḥ putraṃ vidhinopānayat tadā

12,311.019a tasya deveśvaraḥ śakro divyam adbhutadarśanam

12,311.019c dadau kamaṇḍaluṃ prītyā devavāsāṃsi cābhibho

12,311.020a haṃsāś ca śatapatrāś ca sārasāś ca sahasraśaḥ

12,311.020c pradakṣiṇam avartanta śukāś cāṣāś ca bhārata

12,311.021a āraṇeyas tathā divyaṃ prāpya janma mahādyutiḥ

12,311.021c tatraivovāsa medhāvī vratacārī samāhitaḥ

12,311.022a utpannamātraṃ taṃ vedāḥ sarahasyāḥ sasaṃgrahāḥ

12,311.022c upatasthur mahārāja yathāsya pitaraṃ tathā

12,311.023a bṛhaspatiṃ tu vavre sa vedavedāṅgabhāṣyavit

12,311.023c upādhyāyaṃ mahārāja dharmam evānucintayan

12,311.024a so 'dhītya vedān akhilān sarahasyān sasaṃgrahān

12,311.024c itihāsaṃ ca kārtsnyena rājaśāstrāṇi cābhibho

12,311.025a gurave dakṣiṇāṃ dattvā samāvṛtto mahāmuniḥ

12,311.025c ugraṃ tapaḥ samārebhe brahmacārī samāhitaḥ

12,311.026a devatānām ṛṣīṇāṃ ca bālye 'pi sa mahātapāḥ

12,311.026c saṃmantraṇīyo mānyaś ca jñānena tapasā tathā

12,311.027a na tv asya ramate buddhir āśrameṣu narādhipa

12,311.027c triṣu gārhasthyamūleṣu mokṣadharmānudarśinaḥ

12,312.001 bhīṣma uvāca

12,312.001a sa mokṣam anucintyaiva śukaḥ pitaram abhyagāt

12,312.001c prāhābhivādya ca guruṃ śreyorthī vinayānvitaḥ

12,312.002a mokṣadharmeṣu kuśalo bhagavān prabravītu me

12,312.002c yathā me manasaḥ śāntiḥ paramā saṃbhavet prabho

12,312.003a śrutvā putrasya vacanaṃ paramarṣir uvāca tam

12,312.003c adhīṣva putra mokṣaṃ vai dharmāṃś ca vividhān api

12,312.004a pitur niyogāj jagrāha śuko brahmavidāṃ varaḥ

12,312.004c yogaśāstraṃ ca nikhilaṃ kāpilaṃ caiva bhārata

12,312.005a sa taṃ brāhmyā śriyā yuktaṃ brahmatulyaparākramam

12,312.005c mene putraṃ yadā vyāso mokṣavidyāviśāradam

12,312.006a uvāca gaccheti tadā janakaṃ mithileśvaram

12,312.006c sa te vakṣyati mokṣārthaṃ nikhilena viśeṣataḥ

12,312.007a pitur niyogād agaman maithilaṃ janakaṃ nṛpam

12,312.007c praṣṭuṃ dharmasya niṣṭhāṃ vai mokṣasya ca parāyaṇam

12,312.008a uktaś ca mānuṣeṇa tvaṃ pathā gacchety avismitaḥ

12,312.008c na prabhāveṇa gantavyam antarikṣacareṇa vai

12,312.009a ārjaveṇaiva gantavyaṃ na sukhānveṣiṇā pathā

12,312.009c nānveṣṭavyā viśeṣās tu viśeṣā hi prasaṅginaḥ

12,312.010a ahaṃkāro na kartavyo yājye tasmin narādhipe

12,312.010c sthātavyaṃ ca vaśe tasya sa te chetsyati saṃśayam

12,312.011a sa dharmakuśalo rājā mokṣaśāstraviśāradaḥ

12,312.011c yājyo mama sa yad brūyāt tat kāryam aviśaṅkayā

12,312.012a evam uktaḥ sa dharmātmā jagāma mithilāṃ muniḥ

12,312.012c padbhyāṃ śakto 'ntarikṣeṇa krāntuṃ bhūmiṃ sasāgarām

12,312.013a sa girīṃś cāpy atikramya nadīs tīrtvā sarāṃsi ca

12,312.013c bahuvyālamṛgākīrṇā vividhāś cāṭavīs tathā

12,312.014a meror hareś ca dve varṣe varṣaṃ haimavataṃ tathā

12,312.014c krameṇaiva vyatikramya bhārataṃ varṣam āsadat

12,312.015a sa deśān vividhān paśyaṃś cīnahūṇaniṣevitān

12,312.015c āryāvartam imaṃ deśam ājagāma mahāmuniḥ

12,312.016a pitur vacanam ājñāya tam evārthaṃ vicintayan

12,312.016c adhvānaṃ so 'ticakrāma khe 'caraḥ khe carann iva

12,312.017a pattanāni ca ramyāṇi sphītāni nagarāṇi ca

12,312.017c ratnāni ca vicitrāṇi śukaḥ paśyan na paśyati

12,312.018a udyānāni ca ramyāṇi tathaivāyatanāni ca

12,312.018c puṇyāni caiva tīrthāni so 'tikramya tathādhvanaḥ

12,312.019a so 'cireṇaiva kālena videhān āsasāda ha

12,312.019c rakṣitān dharmarājena janakena mahātmanā

12,312.020a tatra grāmān bahūn paśyan bahvannarasabhojanān

12,312.020c pallīghoṣān samṛddhāṃś ca bahugokulasaṃkulān

12,312.021a sphītāṃś ca śāliyavasair haṃsasārasasevitān

12,312.021c padminībhiś ca śataśaḥ śrīmatībhir alaṃkṛtān

12,312.022a sa videhān atikramya samṛddhajanasevitān

12,312.022c mithilopavanaṃ ramyam āsasāda maharddhimat

12,312.023a hastyaśvarathasaṃkīrṇaṃ naranārīsamākulam

12,312.023c paśyann apaśyann iva tat samatikrāmad acyutaḥ

12,312.024a manasā taṃ vahan bhāraṃ tam evārthaṃ vicintayan

12,312.024c ātmārāmaḥ prasannātmā mithilām āsasāda ha

12,312.025a tasyā dvāraṃ samāsādya dvārapālair nivāritaḥ

12,312.025c sthito dhyānaparo mukto viditaḥ praviveśa ha

12,312.026a sa rājamārgam āsādya samṛddhajanasaṃkulam

12,312.026c pārthivakṣayam āsādya niḥśaṅkaḥ praviveśa ha

12,312.027a tatrāpi dvārapālās tam ugravāco nyaṣedhayan

12,312.027c tathaiva ca śukas tatra nirmanyuḥ samatiṣṭhata

12,312.028a na cātapādhvasaṃtaptaḥ kṣutpipāsāśramānvitaḥ

12,312.028c pratāmyati glāyati vā nāpaiti ca tathātapāt

12,312.029a teṣāṃ tu dvārapālānām ekaḥ śokasamanvitaḥ

12,312.029c madhyaṃgatam ivādityaṃ dṛṣṭvā śukam avasthitam

12,312.030a pūjayitvā yathānyāyam abhivādya kṛtāñjaliḥ

12,312.030c prāveśayat tataḥ kakṣyāṃ dvitīyāṃ rājaveśmanaḥ

12,312.031a tatrāsīnaḥ śukas tāta mokṣam evānucintayan

12,312.031c chāyāyām ātape caiva samadarśī mahādyutiḥ

12,312.032a taṃ muhūrtād ivāgamya rājño mantrī kṛtāñjaliḥ

12,312.032c prāveśayat tataḥ kakṣyāṃ tṛtīyāṃ rājaveśmanaḥ

12,312.033a tatrāntaḥpurasaṃbaddhaṃ mahac caitrarathopamam

12,312.033c suvibhaktajalākrīḍaṃ ramyaṃ puṣpitapādapam

12,312.034a tad darśayitvā sa śukaṃ mantrī kānanam uttamam

12,312.034b*0790_01 śukaṃ prāveśayan mantrī pramadāvanam uttamam

12,312.034c arham āsanam ādiśya niścakrāma tataḥ punaḥ

12,312.035a taṃ cāruveṣāḥ suśroṇyas taruṇyaḥ priyadarśanāḥ

12,312.035c sūkṣmaraktāmbaradharās taptakāñcanabhūṣaṇāḥ

12,312.036a saṃlāpollāpakuśalā nṛttagītaviśāradāḥ

12,312.036c smitapūrvābhibhāṣiṇyo rūpeṇāpsarasāṃ samāḥ

12,312.037a kāmopacārakuśalā bhāvajñāḥ sarvakovidāḥ

12,312.037c paraṃ pañcāśato nāryo vāramukhyāḥ samādravan

12,312.038a pādyādīni pratigrāhya pūjayā parayārcya ca

12,312.038c deśakālopapannena sādhvannenāpy atarpayan

12,312.039a tasya bhuktavatas tāta tad antaḥpurakānanam

12,312.039c suramyaṃ darśayām āsur ekaikaśyena bhārata

12,312.040a krīḍantyaś ca hasantyaś ca gāyantyaś caiva tāḥ śukam

12,312.040c udārasattvaṃ sattvajñāḥ sarvāḥ paryacaraṃs tadā

12,312.041a āraṇeyas tu śuddhātmā trisaṃdehas trikarmakṛt

12,312.041c vaśyendriyo jitakrodho na hṛṣyati na kupyati

12,312.042a tasmai śayyāsanaṃ divyaṃ varārhaṃ ratnabhūṣitam

12,312.042c spardhyāstaraṇasaṃstīrṇaṃ dadus tāḥ paramastriyaḥ

12,312.043a pādaśaucaṃ tu kṛtvaiva śukaḥ saṃdhyām upāsya ca

12,312.043c niṣasādāsane puṇye tam evārthaṃ vicintayan

12,312.044a pūrvarātre tu tatrāsau bhūtvā dhyānaparāyaṇaḥ

12,312.044c madhyarātre yathānyāyaṃ nidrām āhārayat prabhuḥ

12,312.045a tato muhūrtād utthāya kṛtvā śaucam anantaram

12,312.045c strībhiḥ parivṛto dhīmān dhyānam evānvapadyata

12,312.046a anena vidhinā kārṣṇis tad ahaḥśeṣam acyutaḥ

12,312.046c tāṃ ca rātriṃ nṛpakule vartayām āsa bhārata

12,313.001 bhīṣma uvāca

12,313.001a tataḥ sa rājā janako mantribhiḥ saha bhārata

12,313.001c puraḥ purohitaṃ kṛtvā sarvāṇy antaḥpurāṇi ca

12,313.002a āsanaṃ ca puraskṛtya ratnāni vividhāni ca

12,313.002c śirasā cārghyam ādāya guruputraṃ samabhyagāt

12,313.003a sa tad āsanam ādāya bahuratnavibhūṣitam

12,313.003c spardhyāstaraṇasaṃstīrṇaṃ sarvatobhadram ṛddhimat

12,313.004a purodhasā saṃgṛhītaṃ hastenālabhya pārthivaḥ

12,313.004c pradadau guruputrāya śukāya paramārcitam

12,313.005a tatropaviṣṭaṃ taṃ kārṣṇiṃ śāstrataḥ pratyapūjayat

12,313.005c pādyaṃ nivedya prathamam arghyaṃ gāṃ ca nyavedayat

12,313.005e sa ca tāṃ mantravat pūjāṃ pratyagṛhṇād yathāvidhi

12,313.006a pratigṛhya ca tāṃ pūjāṃ janakād dvijasattamaḥ

12,313.006c gāṃ caiva samanujñāya rājānam anumānya ca

12,313.007a paryapṛcchan mahātejā rājñaḥ kuśalam avyayam

12,313.007c anāmayaṃ ca rājendra śukaḥ sānucarasya ha

12,313.008a anujñātaḥ sa tenātha niṣasāda sahānugaḥ

12,313.008c udārasattvābhijano bhūmau rājā kṛtāñjaliḥ

12,313.009a kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva pṛṣṭvā vaiyāsakiṃ nṛpaḥ

12,313.009c kim āgamanam ity eva paryapṛcchata pārthivaḥ

12,313.010 śuka uvāca

12,313.010a pitrāham ukto bhadraṃ te mokṣadharmārthakovidaḥ

12,313.010c videharājo yājyo me janako nāma viśrutaḥ

12,313.011a tatra gacchasva vai tūrṇaṃ yadi te hṛdi saṃśayaḥ

12,313.011c pravṛttau vā nivṛttau vā sa te chetsyati saṃśayam

12,313.012a so 'haṃ pitur niyogāt tvām upapraṣṭum ihāgataḥ

12,313.012c tan me dharmabhṛtāṃ śreṣṭha yathāvad vaktum arhasi

12,313.013a kiṃ kāryaṃ brāhmaṇeneha mokṣārthaś ca kim ātmakaḥ

12,313.013c kathaṃ ca mokṣaḥ kartavyo jñānena tapasāpi vā

12,313.014 janaka uvāca

12,313.014a yat kāryaṃ brāhmaṇeneha janmaprabhṛti tac chṛṇu

12,313.014c kṛtopanayanas tāta bhaved vedaparāyaṇaḥ

12,313.015a tapasā guruvṛttyā ca brahmacaryeṇa cābhibho

12,313.015c devatānāṃ pitṝṇāṃ cāpy anṛṇaś cānasūyakaḥ

12,313.016a vedān adhītya niyato dakṣiṇām apavarjya ca

12,313.016c abhyanujñām atha prāpya samāvarteta vai dvijaḥ

12,313.017a samāvṛttas tu gārhasthye sadāro niyato vaset

12,313.017c anasūyur yathānyāyam āhitāgnis tathaiva ca

12,313.018a utpādya putrapautraṃ tu vanyāśramapade vaset

12,313.018c tān evāgnīn yathāśāstram arcayann atithipriyaḥ

12,313.019a sa vane 'gnīn yathānyāyam ātmany āropya dharmavit

12,313.019c nirdvaṃdvo vītarāgātmā brahmāśramapade vaset

12,313.020 śuka uvāca

12,313.020a utpanne jñānavijñāne pratyakṣe hṛdi śāśvate

12,313.020c kim avaśyaṃ nivastavyam āśrameṣu vaneṣu ca

12,313.021a etad bhavantaṃ pṛcchāmi tad bhavān vaktum arhati

12,313.021c yathāvedārthatattvena brūhi me tvaṃ janādhipa

12,313.022 janaka uvāca

12,313.022a na vinā jñānavijñānaṃ mokṣasyādhigamo bhavet

12,313.022c na vinā gurusaṃbandhaṃ jñānasyādhigamaḥ smṛtaḥ

12,313.023a ācāryaḥ plāvitā tasya jñānaṃ plava ihocyate

12,313.023c vijñāya kṛtakṛtyas tu tīrṇas tad ubhayaṃ tyajet

12,313.024a anucchedāya lokānām anucchedāya karmaṇām

12,313.024c pūrvair ācarito dharmaś cāturāśramyasaṃkathaḥ

12,313.025a anena kramayogena bahujātiṣu karmaṇā

12,313.025c kṛtvā śubhāśubhaṃ karma mokṣo nāmeha labhyate

12,313.026a bhavitaiḥ kāraṇaiś cāyaṃ bahusaṃsārayoniṣu

12,313.026c āsādayati śuddhātmā mokṣaṃ vai prathamāśrame

12,313.027a tam āsādya tu muktasya dṛṣṭārthasya vipaścitaḥ

12,313.027c triṣv āśrameṣu ko nv artho bhavet param abhīpsataḥ

12,313.028a rājasāṃs tāmasāṃś caiva nityaṃ doṣān vivarjayet

12,313.028c sāttvikaṃ mārgam āsthāya paśyed ātmānam ātmanā

12,313.029a sarvabhūteṣu cātmānaṃ sarvabhūtāni cātmani

12,313.029c saṃpaśyan nopalipyeta jale vāricaro yathā

12,313.030a pakṣīva plavanād ūrdhvam amutrānantyam aśnute

12,313.030c vihāya dehaṃ nirmukto nirdvaṃdvaḥ praśamaṃ gataḥ

12,313.031a atra gāthāḥ purā gītāḥ śṛṇu rājñā yayātinā

12,313.031c dhāryante yā dvijais tāta mokṣaśāstraviśāradaiḥ

12,313.032a jyotir ātmani nānyatra rataṃ tatraiva caiva tat

12,313.032c svayaṃ ca śakyaṃ tad draṣṭuṃ susamāhitacetasā

12,313.033a na bibheti paro yasmān na bibheti parāc ca yaḥ

12,313.033c yaś ca necchati na dveṣṭi brahma saṃpadyate tadā

12,313.034a yadā bhāvaṃ na kurute sarvabhūteṣu pāpakam

12,313.034c karmaṇā manasā vācā brahma saṃpadyate tadā

12,313.035a saṃyojya tapasātmānam īrṣyām utsṛjya mohinīm

12,313.035c tyaktvā kāmaṃ ca lobhaṃ ca tato brahmatvam aśnute

12,313.036a yadā śravye ca dṛśye ca sarvabhūteṣu cāpyayam

12,313.036c samo bhavati nirdvaṃdvo brahma saṃpadyate tadā

12,313.037a yadā stutiṃ ca nindāṃ ca samatvenaiva paśyati

12,313.037c kāñcanaṃ cāyasaṃ caiva sukhaduḥkhe tathaiva ca

12,313.038a śītam uṣṇaṃ tathaivārtham anarthaṃ priyam apriyam

12,313.038c jīvitaṃ maraṇaṃ caiva brahma saṃpadyate tadā

12,313.039a prasāryeha yathāṅgāni kūrmaḥ saṃharate punaḥ

12,313.039c tathendriyāṇi manasā saṃyantavyāni bhikṣuṇā

12,313.040a tamaḥparigataṃ veśma yathā dīpena dṛśyate

12,313.040c tathā buddhipradīpena śakya ātmā nirīkṣitum

12,313.041a etat sarvaṃ prapaśyāmi tvayi buddhimatāṃ vara

12,313.041c yac cānyad api vettavyaṃ tattvato veda tad bhavān

12,313.042a brahmarṣe viditaś cāsi viṣayāntam upāgataḥ

12,313.042c guros tava prasādena tava caivopaśikṣayā

12,313.043a tasyaiva ca prasādena prādurbhūtaṃ mahāmune

12,313.043c jñānaṃ divyaṃ mamāpīdaṃ tenāsi vidito mama

12,313.044a adhikaṃ tava vijñānam adhikā ca gatis tava

12,313.044c adhikaṃ ca tavaiśvaryaṃ tac ca tvaṃ nāvabudhyase

12,313.045a bālyād vā saṃśayād vāpi bhayād vāpy avimokṣajāt

12,313.045c utpanne cāpi vijñāne nādhigacchati tāṃ gatim

12,313.046a vyavasāyena śuddhena madvidhaiś chinnasaṃśayaḥ

12,313.046c vimucya hṛdayagranthīn āsādayati tāṃ gatim

12,313.047a bhavāṃś cotpannavijñānaḥ sthirabuddhir alolupaḥ

12,313.047c vyavasāyād ṛte brahmann āsādayati tatparam

12,313.048a nāsti te sukhaduḥkheṣu viśeṣo nāsti lolupā

12,313.048c nautsukyaṃ nṛttagīteṣu na rāga upajāyate

12,313.049a na bandhuṣu nibandhas te na bhayeṣv asti te bhayam

12,313.049c paśyāmi tvāṃ mahābhāga tulyaloṣṭāśmakāñcanam

12,313.050a ahaṃ ca tvānupaśyāmi ye cāpy anye manīṣiṇaḥ

12,313.050c āsthitaṃ paramaṃ mārgam akṣayaṃ tam anāmayam

12,313.051a yat phalaṃ brāhmaṇasyeha mokṣārthaś ca yad ātmakaḥ

12,313.051c tasmin vai vartase vipra kim anyat paripṛcchasi

12,314.001 bhīṣma uvāca

12,314.001a etac chrutvā tu vacanaṃ kṛtātmā kṛtaniścayaḥ

12,314.001c ātmanātmānam āsthāya dṛṣṭvā cātmānam ātmanā

12,314.002a kṛtakāryaḥ sukhī śāntas tūṣṇīṃ prāyād udaṅmukhaḥ

12,314.002b*0791_01 prayayau yogam āsthāya tuṣṭo diśam athottarām

12,314.002c śaiśiraṃ girim uddiśya sadharmā mātariśvanaḥ

12,314.003a etasminn eva kāle tu devarṣir nāradas tadā

12,314.003c himavantam iyād draṣṭuṃ siddhacāraṇasevitam

12,314.004a tam apsarogaṇākīrṇaṃ gītasvananināditam

12,314.004c kiṃnarāṇāṃ samūhaiś ca bhṛṅgarājais tathaiva ca

12,314.005a madgubhiḥ khañjarīṭaiś ca vicitrair jīvajīvakaiḥ

12,314.005c citravarṇair mayūraiś ca kekāśatavirājitaiḥ

12,314.005e rājahaṃsasamūhaiś ca hṛṣṭaiḥ parabhṛtais tathā

12,314.006a pakṣirājo garutmāṃś ca yaṃ nityam adhigacchati

12,314.006c catvāro lokapālāś ca devāḥ sarṣigaṇās tathā

12,314.006e yatra nityaṃ samāyānti lokasya hitakāmyayā

12,314.007a viṣṇunā yatra putrārthe tapas taptaṃ mahātmanā

12,314.007c yatraiva ca kumāreṇa bālye kṣiptā divaukasaḥ

12,314.008a śaktir nyastā kṣititale trailokyam avamanya vai

12,314.008c yatrovāca jagatskandaḥ kṣipan vākyam idaṃ tadā

12,314.009a yo 'nyo 'sti matto 'bhyadhiko viprā yasyādhikaṃ priyāḥ

12,314.009c yo brahmaṇyo dvitīyo 'sti triṣu lokeṣu vīryavān

12,314.010a so 'bhyuddharatv imāṃ śaktim atha vā kampayatv iti

12,314.010c tac chrutvā vyathitā lokāḥ ka imām uddhared iti

12,314.011a atha devagaṇaṃ sarvaṃ saṃbhrāntendriyamānasam

12,314.011c apaśyad bhagavān viṣṇuḥ kṣiptaṃ sāsurarākṣasam

12,314.011e kiṃ nv atra sukṛtaṃ kāryaṃ bhaved iti vicintayan

12,314.012a sa nāmṛṣyata taṃ kṣepam avaikṣata ca pāvakim

12,314.012c sa prahasya viśuddhātmā śaktiṃ prajvalitāṃ tadā

12,314.012e kampayām āsa savyena pāṇinā puruṣottamaḥ

12,314.013a śaktyāṃ tu kampamānāyāṃ viṣṇunā balinā tadā

12,314.013c medinī kampitā sarvā saśailavanakānanā

12,314.014a śaktenāpi samuddhartuṃ kampitā sā na tūddhṛtā

12,314.014c rakṣatā skandarājasya dharṣaṇāṃ prabhaviṣṇunā

12,314.015a tāṃ kampayitvā bhagavān prahrādam idam abravīt

12,314.015c paśya vīryaṃ kumārasya naitad anyaḥ kariṣyati

12,314.016a so 'mṛṣyamāṇas tad vākyaṃ samuddharaṇaniścitaḥ

12,314.016c jagrāha tāṃ tasya śaktiṃ na cainām apy akampayat

12,314.017a nādaṃ mahāntaṃ muktvā sa mūrchito girimūrdhani

12,314.017c vihvalaḥ prāpatad bhūmau hiraṇyakaśipoḥ sutaḥ

12,314.018a yatrottarāṃ diśaṃ gatvā śailarājasya pārśvataḥ

12,314.018c tapo 'tapyata durdharṣas tāta nityaṃ vṛṣadhvajaḥ

12,314.019a pāvakena parikṣipto dīpyatā tasya cāśramaḥ

12,314.019c ādityabandhanaṃ nāma durdharṣam akṛtātmabhiḥ

12,314.020a na tatra śakyate gantuṃ yakṣarākṣasadānavaiḥ

12,314.020c daśayojanavistāram agnijvālāsamāvṛtam

12,314.021a bhagavān pāvakas tatra svayaṃ tiṣṭhati vīryavān

12,314.021c sarvavighnān praśamayan mahādevasya dhīmataḥ

12,314.022a divyaṃ varṣasahasraṃ hi pādenaikena tiṣṭhataḥ

12,314.022c devān saṃtāpayaṃs tatra mahādevo dhṛtavrataḥ

12,314.023a aindrīṃ tu diśam āsthāya śailarājasya dhīmataḥ

12,314.023c vivikte parvatataṭe pārāśaryo mahātapāḥ

12,314.023e vedān adhyāpayām āsa vyāsaḥ śiṣyān mahātapāḥ

12,314.024a sumantuṃ ca mahābhāgaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca

12,314.024c jaiminiṃ ca mahāprājñaṃ pailaṃ cāpi tapasvinam

12,314.025a ebhiḥ śiṣyaiḥ parivṛto vyāsa āste mahātapāḥ

12,314.025c tatrāśramapadaṃ puṇyaṃ dadarśa pitur uttamam

12,314.025e āraṇeyo viśuddhātmā nabhasīva divākaraḥ

12,314.026a atha vyāsaḥ parikṣiptaṃ jvalantam iva pāvakam

12,314.026c dadarśa sutam āyāntaṃ divākarasamaprabham

12,314.027a asajjamānaṃ vṛkṣeṣu śaileṣu viṣameṣu ca

12,314.027c yogayuktaṃ mahātmānaṃ yathā bāṇaṃ guṇacyutam

12,314.028a so 'bhigamya pituḥ pādāv agṛhṇād araṇīsutaḥ

12,314.028c yathopajoṣaṃ taiś cāpi samāgacchan mahāmuniḥ

12,314.029a tato nivedayām āsa pitre sarvam aśeṣataḥ

12,314.029c śuko janakarājena saṃvādaṃ prītamānasaḥ

12,314.030a evam adhyāpayañ śiṣyān vyāsaḥ putraṃ ca vīryavān

12,314.030c uvāsa himavatpṛṣṭhe pārāśaryo mahāmuniḥ

12,314.031a tataḥ kadā cic chiṣyās taṃ parivāryāvatasthire

12,314.031c vedādhyayanasaṃpannāḥ śāntātmāno jitendriyāḥ

12,314.032a vedeṣu niṣṭhāṃ saṃprāpya sāṅgeṣv atitapasvinaḥ

12,314.032c athocus te tadā vyāsaṃ śiṣyāḥ prāñjalayo gurum

12,314.033a mahatā śreyasā yuktā yaśasā ca sma vardhitāḥ

12,314.033c ekaṃ tv idānīm icchāmo guruṇānugrahaṃ kṛtam

12,314.034a iti teṣāṃ vacaḥ śrutvā brahmarṣis tān uvāca ha

12,314.034c ucyatām iti tad vatsā yad vaḥ kāryaṃ priyaṃ mayā

12,314.035a etad vākyaṃ guroḥ śrutvā śiṣyās te hṛṣṭamānasāḥ

12,314.035c punaḥ prāñjalayo bhūtvā praṇamya śirasā gurum

12,314.036a ūcus te sahitā rājann idaṃ vacanam uttamam

12,314.036c yadi prīta upādhyāyo dhanyāḥ smo munisattama

12,314.037a kāṅkṣāmas tu vayaṃ sarve varaṃ dattaṃ maharṣiṇā

12,314.037c ṣaṣṭhaḥ śiṣyo na te khyātiṃ gacched atra prasīda naḥ

12,314.038a catvāras te vayaṃ śiṣyā guruputraś ca pañcamaḥ

12,314.038c iha vedāḥ pratiṣṭherann eṣa naḥ kāṅkṣito varaḥ

12,314.039a śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā vyāso vedārthatattvavit

12,314.039c parāśarātmajo dhīmān paralokārthacintakaḥ

12,314.039e uvāca śiṣyān dharmātmā dharmyaṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ

12,314.040a brāhmaṇāya sadā deyaṃ brahma śuśrūṣave bhavet

12,314.040c brahmaloke nivāsaṃ yo dhruvaṃ samabhikāṅkṣati

12,314.041a bhavanto bahulāḥ santu vedo vistāryatām ayam

12,314.041c nāśiṣye saṃpradātavyo nāvrate nākṛtātmani

12,314.042a ete śiṣyaguṇāḥ sarve vijñātavyā yathārthataḥ

12,314.042c nāparīkṣitacāritre vidyā deyā kathaṃ cana

12,314.043a yathā hi kanakaṃ śuddhaṃ tāpacchedanigharṣaṇaiḥ

12,314.043c parīkṣeta tathā śiṣyān īkṣet kulaguṇādibhiḥ

12,314.044a na niyojyāś ca vaḥ śiṣyā aniyoge mahābhaye

12,314.044c yathāmati yathāpāṭhaṃ tathā vidyā phaliṣyati

12,314.045a sarvas taratu durgāṇi sarvo bhadrāṇi paśyatu

12,314.045c śrāvayec caturo varṇān kṛtvā brāhmaṇam agrataḥ

12,314.046a vedasyādhyayanaṃ hīdaṃ tac ca kāryaṃ mahat smṛtam

12,314.046c stutyartham iha devānāṃ vedāḥ sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā

12,314.047a yo nirvadeta saṃmohād brāhmaṇaṃ vedapāragam

12,314.047c so 'padhyānād brāhmaṇasya parābhūyād asaṃśayam

12,314.048a yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati

12,314.048c tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ vādhigacchati

12,314.049a etad vaḥ sarvam ākhyātaṃ svādhyāyasya vidhiṃ prati

12,314.049c upakuryāc ca śiṣyāṇām etac ca hṛdi vo bhavet

12,315.001 bhīṣma uvāca

12,315.001a etac chrutvā guror vākyaṃ vyāsaśiṣyā mahaujasaḥ

12,315.001c anyonyaṃ hṛṣṭamanasaḥ pariṣasvajire tadā

12,315.002a uktāḥ smo yad bhagavatā tadātvāyatisaṃhitam

12,315.002c tan no manasi saṃrūḍhaṃ kariṣyāmas tathā ca tat

12,315.003a anyonyaṃ ca sabhājyaivaṃ suprītamanasaḥ punaḥ

12,315.003c vijñāpayanti sma guruṃ punar vākyaviśāradāḥ

12,315.004a śailād asmān mahīṃ gantuṃ kāṅkṣitaṃ no mahāmune

12,315.004c vedān anekadhā kartuṃ yadi te rucitaṃ vibho

12,315.005a śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā parāśarasutaḥ prabhuḥ

12,315.005c pratyuvāca tato vākyaṃ dharmārthasahitaṃ hitam

12,315.006a kṣitiṃ vā devalokaṃ vā gamyatāṃ yadi rocate

12,315.006c apramādaś ca vaḥ kāryo brahma hi pracuracchalam

12,315.007a te 'nujñātās tataḥ sarve guruṇā satyavādinā

12,315.007c jagmuḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā vyāsaṃ mūrdhnābhivādya ca

12,315.008a avatīrya mahīṃ te 'tha cāturhotram akalpayan

12,315.008c saṃyājayanto viprāṃś ca rājanyāṃś ca viśas tathā

12,315.009a pūjyamānā dvijair nityaṃ modamānā gṛhe ratāḥ

12,315.009c yājanādhyāpanaratāḥ śrīmanto lokaviśrutāḥ

12,315.010a avatīrṇeṣu śiṣyeṣu vyāsaḥ putrasahāyavān

12,315.010c tūṣṇīṃ dhyānaparo dhīmān ekānte samupāviśat

12,315.011a taṃ dadarśāśramapade nāradaḥ sumahātapāḥ

12,315.011c athainam abravīt kāle madhurākṣarayā girā

12,315.012a bho bho maharṣe vāsiṣṭha brahmaghoṣo na vartate

12,315.012c eko dhyānaparas tūṣṇīṃ kim āsse cintayann iva

12,315.013a brahmaghoṣair virahitaḥ parvato 'yaṃ na śobhate

12,315.013c rajasā tamasā caiva somaḥ sopaplavo yathā

12,315.014a na bhrājate yathāpūrvaṃ niṣādānām ivālayaḥ

12,315.014c devarṣigaṇajuṣṭo 'pi vedadhvaninirākṛtaḥ

12,315.015a ṛṣayaś ca hi devāś ca gandharvāś ca mahaujasaḥ

12,315.015c vimuktā brahmaghoṣeṇa na bhrājante yathā purā

12,315.016a nāradasya vacaḥ śrutvā kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt

12,315.016c maharṣe yat tvayā proktaṃ vedavādavicakṣaṇa

12,315.017a etan manonukūlaṃ me bhavān arhati bhāṣitum

12,315.017c sarvajñaḥ sarvadarśī ca sarvatra ca kutūhalī

12,315.018a triṣu lokeṣu yad vṛttaṃ sarvaṃ tava mate sthitam

12,315.018c tad ājñāpaya viprarṣe brūhi kiṃ karavāṇi te

12,315.019a yan mayā samanuṣṭheyaṃ brahmarṣe tad udāhara

12,315.019c viyuktasyeha śiṣyair me nātihṛṣṭam idaṃ manaḥ

12,315.020 nārada uvāca

12,315.020a anāmnāyamalā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam

12,315.020c malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ strīṇāṃ kautūhalaṃ malam

12,315.021a adhīyatāṃ bhavān vedān sārdhaṃ putreṇa dhīmatā

12,315.021c vidhunvan brahmaghoṣeṇa rakṣobhayakṛtaṃ tamaḥ

12,315.022 bhīṣma uvāca

12,315.022a nāradasya vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramadharmavit

12,315.022c tathety uvāca saṃhṛṣṭo vedābhyāse dṛḍhavrataḥ

12,315.022d@030_0001 uvāca ca mahāprājñaṃ nāradaṃ punar eva hi

12,315.022d@030_0002 malaṃ pṛthivyā bāhlīkā ity uktam adhunā tvayā

12,315.022d@030_0003 nārada uvāca

12,315.022d@030_0003 kīdṛśāś caiva bāhlīkā brūhi me vadatāṃ vara

12,315.022d@030_0004 asyāṃ pṛthivyāṃ catvāro deśāḥ pāpajanair vṛtāḥ

12,315.022d@030_0005 yugaṃdharas tu prathamas tathā bhūtilakaḥ smṛtaḥ

12,315.022d@030_0006 acyutacchala ity uktas tṛtīyaḥ pāpakṛttamaḥ

12,315.022d@030_0007 caturthas tu mahāpāpo bāhlīka iti saṃjñitaḥ

12,315.022d@030_0008 mṛgoṣṭragardabhakṣīraṃ pibanty asya yugaṃdhare

12,315.022d@030_0009 ekavarṇās tu dṛśyante janā vai hy acyutasthale

12,315.022d@030_0010 mehanti ca malaṃ pāpā visṛjanti jaleṣu vai

12,315.022d@030_0011 nityaṃ bhūtilake 'tyannaṃ taj jalaṃ ca pibanti ca

12,315.022d@030_0012 haribāhyās tu vāhīkā na smaranti hariṃ kva cit

12,315.022d@030_0013 aihalaukikamokṣaṃ te māṃsaśoṇitavardhanāḥ

12,315.022d@030_0014 vṛthā jātā bhaviṣyanti bāhlīkā iti viśrutāḥ

12,315.022d@030_0015 puṣkarāhāraniratāḥ piśācā yad abhāṣata

12,315.022d@030_0016 musuṇṭhīṃ parigṛhyogrāṃ tac chṛṇuṣva mahāmune

12,315.022d@030_0017 brāhmaṇīṃ bahuputrāṃ tāṃ puṣkare snātum āgatām

12,315.022d@030_0018 yugaṃdhare payaḥ pītvā hy ucitā hy acyutasthale

12,315.022d@030_0019 tathā bhūtilake snātvā bāhlīkāṃś ca nirīkṣya vai

12,315.022d@030_0020 āgatāsi tathā snātuṃ kathaṃ svargaṃ na gacchasi

12,315.022d@030_0021 ity uktvā brāhmaṇībhāṇḍaṃ pothayitvā musuṇṭhinā

12,315.022d@030_0022 uvāca krodhatāmrākṣī piśācī tīrthapālikā

12,315.022d@030_0023 etat tu te divā vṛttaṃ rātrau vṛttam athānyathā

12,315.022d@030_0024 gaccha bāhlīkasaṃsargād aśucitvaṃ na saṃśayaḥ

12,315.022d@030_0025 yad dviṣanti mahātmānaṃ na smaranti janārdanam

12,315.022d@030_0026 na teṣāṃ puṇyatīrtheṣu gatiḥ saṃsargiṇām api

12,315.022d@030_0027 udyuktā brāhmaṇī bhītā pratiyātā sutaiḥ saha

12,315.022d@030_0028 svadehasthā jajāpaivaṃ saputrā dhyānatatparā

12,315.022d@030_0029 anantasya hareḥ śuddhaṃ nāma vai dvādaśākṣaram

12,315.022d@030_0030 vatsaratritaye pūrṇe brāhmaṇī punar āgatā

12,315.022d@030_0031 saputrā puṣkaradvāraṃ piśācy āha tathāgatam

12,315.022d@030_0032 namas te brāhmaṇi śubhe pūtāhaṃ tava darśanāt

12,315.022d@030_0033 kuru tīrthābhiṣekaṃ ca saputrā pāpavarjitā

12,315.022d@030_0034 harer nāmnā ca māṃ sādhvī jalena spraṣṭum arhasi

12,315.022d@030_0035 ity uktā brāhmaṇī hṛṣṭā putraiḥ saha śubhavratā

12,315.022d@030_0036 jalena prokṣayām āsa dvādaśākṣarasaṃyutam

12,315.022d@030_0037 tatkṣaṇād abhavac chuddhā piśācī divyarūpiṇī

12,315.022d@030_0038 apsarā hy abhavad divyā gatā svarlokam uttamam

12,315.022d@030_0039 brāhmaṇī caiva kālena vāsudevaparāyaṇā

12,315.022d@030_0040 saputrā cāgatā sthānam acyutasya paraṃ śubham

12,315.022d@030_0041 etat te kathitaṃ vidvan mune kālo 'yam āgataḥ

12,315.022d@030_0042 gamiṣye 'haṃ mahāprājña āgamiṣyāmi vai punaḥ

12,315.022d@030_0043 ity uktvā sa jagāmātha nārado vadatāṃ varaḥ

12,315.022d@030_0044 dvaipāyanas tu bhagavāṃs tac chrutvā munisattamāt

12,315.023a śukena saha putreṇa vedābhyāsam athākarot

12,315.023c svareṇoccaiḥ sa śaikṣeṇa lokān āpūrayann iva

12,315.024a tayor abhyasator evaṃ nānādharmapravādinoḥ

12,315.024c vāto 'timātraṃ pravavau samudrānilavejitaḥ

12,315.025a tato 'nadhyāya iti taṃ vyāsaḥ putram avārayat

12,315.025c śuko vāritamātras tu kautūhalasamanvitaḥ

12,315.026a apṛcchat pitaraṃ brahman kuto vāyur abhūd ayam

12,315.026c ākhyātum arhati bhavān vāyoḥ sarvaṃ viceṣṭitam

12,315.027a śukasyaitad vacaḥ śrutvā vyāsaḥ paramavismitaḥ

12,315.027c anadhyāyanimitte 'sminn idaṃ vacanam abravīt

12,315.028a divyaṃ te cakṣur utpannaṃ svasthaṃ te nirmalaṃ manaḥ

12,315.028c tamasā rajasā cāpi tyaktaḥ sattve vyavasthitaḥ

12,315.029a ādarśe svām iva chāyāṃ paśyasy ātmānam ātmanā

12,315.029c nyasyātmani svayaṃ vedān buddhyā samanucintaya

12,315.030a devayānacaro viṣṇoḥ pitṛyānaś ca tāmasaḥ

12,315.030c dvāv etau pretya panthānau divaṃ cādhaś ca gacchataḥ

12,315.031a pṛthivyām antarikṣe ca yatra saṃvānti vāyavaḥ

12,315.031c saptaite vāyumārgā vai tān nibodhānupūrvaśaḥ

12,315.032a tatra devagaṇāḥ sādhyāḥ samabhūvan mahābalāḥ

12,315.032c teṣām apy abhavat putraḥ samāno nāma durjayaḥ

12,315.033a udānas tasya putro 'bhūd vyānas tasyābhavat sutaḥ

12,315.033c apānaś ca tato jñeyaḥ prāṇaś cāpi tataḥ param

12,315.034a anapatyo 'bhavat prāṇo durdharṣaḥ śatrutāpanaḥ

12,315.034c pṛthak karmāṇi teṣāṃ tu pravakṣyāmi yathātatham

12,315.035a prāṇināṃ sarvato vāyuś ceṣṭā vartayate pṛthak

12,315.035c prāṇanāc caiva bhūtānāṃ prāṇa ity abhidhīyate

12,315.036a prerayaty abhrasaṃghātān dhūmajāṃś coṣmajāṃś ca yaḥ

12,315.036c prathamaḥ prathame mārge pravaho nāma so 'nilaḥ

12,315.037a ambare sneham abhrebhyas taḍidbhyaś cottamadyutiḥ

12,315.037c āvaho nāma saṃvāti dvitīyaḥ śvasano nadan

12,315.038a udayaṃ jyotiṣāṃ śaśvat somādīnāṃ karoti yaḥ

12,315.038c antardeheṣu codānaṃ yaṃ vadanti maharṣayaḥ

12,315.039a yaś caturbhyaḥ samudrebhyo vāyur dhārayate jalam

12,315.039c uddhṛtyādadate cāpo jīmūtebhyo 'mbare 'nilaḥ

12,315.040a yo 'dbhiḥ saṃyojya jīmūtān parjanyāya prayacchati

12,315.040c udvaho nāma varṣiṣṭhas tritīyaḥ sa sadāgatiḥ

12,315.041a samuhyamānā bahudhā yena nīlāḥ pṛthag ghanāḥ

12,315.041c varṣamokṣakṛtārambhās te bhavanti ghanāghanāḥ

12,315.042a saṃhatā yena cāviddhā bhavanti nadatāṃ nadāḥ

12,315.042c rakṣaṇārthāya saṃbhūtā meghatvam upayānti ca

12,315.043a yo 'sau vahati devānāṃ vimānāni vihāyasā

12,315.043c caturthaḥ saṃvaho nāma vāyuḥ sa girimardanaḥ

12,315.044a yena vegavatā rugṇā rūkṣeṇārujatā rasān

12,315.044c vāyunā vihatā meghā na bhavanti balāhakāḥ

12,315.045a dāruṇotpātasaṃcāro nabhasaḥ stanayitnumān

12,315.045c pañcamaḥ sa mahāvego vivaho nāma mārutaḥ

12,315.046a yasmin pāriplave divyā vahanty āpo vihāyasā

12,315.046c puṇyaṃ cākāśagaṅgāyās toyaṃ viṣṭabhya tiṣṭhati

12,315.047a dūrāt pratihato yasminn ekaraśmir divākaraḥ

12,315.047c yonir aṃśusahasrasya yena bhāti vasuṃdharā

12,315.048a yasmād āpyāyate somo nidhir divyo 'mṛtasya ca

12,315.048c ṣaṣṭhaḥ parivaho nāma sa vāyur javatāṃ varaḥ

12,315.049a sarvaprāṇabhṛtāṃ prāṇān yo 'ntakāle nirasyati

12,315.049c yasya vartmānuvartete mṛtyuvaivasvatāv ubhau

12,315.050a samyag anvīkṣatāṃ buddhyā śāntayādhyātmanityayā

12,315.050c dhyānābhyāsābhirāmāṇāṃ yo 'mṛtatvāya kalpate

12,315.051a yaṃ samāsādya vegena diśām antaṃ prapedire

12,315.051c dakṣasya daśa putrāṇāṃ sahasrāṇi prajāpateḥ

12,315.052a yena sṛṣṭaḥ parābhūto yāty eva na nivartate

12,315.052c parāvaho nāma paro vāyuḥ sa duratikramaḥ

12,315.053a evam ete 'diteḥ putrā mārutāḥ paramādbhutāḥ

12,315.053c anāramantaḥ saṃvānti sarvagāḥ sarvadhāriṇaḥ

12,315.054a etat tu mahad āścaryaṃ yad ayaṃ parvatottamaḥ

12,315.054c kampitaḥ sahasā tena vāyunābhipravāyatā

12,315.055a viṣṇor niḥśvāsavāto 'yaṃ yadā vegasamīritaḥ

12,315.055c sahasodīryate tāta jagat pravyathate tadā

12,315.056a tasmād brahmavido brahma nādhīyante 'tivāyati

12,315.056c vāyor vāyubhayaṃ hy uktaṃ brahma tat pīḍitaṃ bhavet

12,315.057a etāvad uktvā vacanaṃ parāśarasutaḥ prabhuḥ

12,315.057c uktvā putram adhīṣveti vyomagaṅgām ayāt tadā

12,316.001 bhīṣma uvāca

12,316.001a etasminn antare śūnye nāradaḥ samupāgamat

12,316.001c śukaṃ svādhyāyanirataṃ vedārthān vaktum īpsitān

12,316.001d*0792_01 mokṣopāyān bahuvidhāñ śukasyādeṣṭum īpsitān

12,316.002a devarṣiṃ tu śuko dṛṣṭvā nāradaṃ samupasthitam

12,316.002c arghyapūrveṇa vidhinā vedoktenābhyapūjayat

12,316.003a nārado 'thābravīt prīto brūhi brahmavidāṃ vara

12,316.003c kena tvāṃ śreyasā tāta yojayāmīti hṛṣṭavat

12,316.004a nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ provāca bhārata

12,316.004c asmiṃl loke hitaṃ yat syāt tena māṃ yoktum arhasi

12,316.005 nārada uvāca

12,316.005a tattvaṃ jijñāsatāṃ pūrvam ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

12,316.005c sanatkumāro bhagavān idaṃ vacanam abravīt

12,316.006a nāsti vidyāsamaṃ cakṣur nāsti vidyāsamaṃ tapaḥ

12,316.006c nāsti rāgasamaṃ duḥkhaṃ nāsti tyāgasamaṃ sukham

12,316.007a nivṛttiḥ karmaṇaḥ pāpāt satataṃ puṇyaśīlatā

12,316.007c sadvṛttiḥ samudācāraḥ śreya etad anuttamam

12,316.008a mānuṣyam asukhaṃ prāpya yaḥ sajjati sa muhyati

12,316.008c nālaṃ sa duḥkhamokṣāya saṅgo vai duḥkhalakṣaṇam

12,316.009a saktasya buddhiś calati mohajālavivardhinī

12,316.009c mohajālāvṛto duḥkham iha cāmutra cāśnute

12,316.010a sarvopāyena kāmasya krodhasya ca vinigrahaḥ

12,316.010c kāryaḥ śreyorthinā tau hi śreyoghātārtham udyatau

12,316.011a nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt

12,316.011c vidyāṃ mānāvamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ

12,316.012a ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam

12,316.012c ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ na satyād vidyate param

12,316.013a satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyād api hitaṃ bhavet

12,316.013c yad bhūtahitam atyantam etat satyaṃ mataṃ mama

12,316.014a sarvārambhaphalatyāgī nirāśīr niṣparigrahaḥ

12,316.014c yena sarvaṃ parityaktaṃ sa vidvān sa ca paṇḍitaḥ

12,316.015a indriyair indriyārthebhyaś caraty ātmavaśair iha

12,316.015c asajjamānaḥ śāntātmā nirvikāraḥ samāhitaḥ

12,316.016a ātmabhūtair atadbhūtaḥ saha caiva vinaiva ca

12,316.016c sa vimuktaḥ paraṃ śreyo nacireṇādhigacchati

12,316.017a adarśanam asaṃsparśas tathāsaṃbhāṣaṇaṃ sadā

12,316.017c yasya bhūtaiḥ saha mune sa śreyo vindate param

12,316.018a na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret

12,316.018c nedaṃ janma samāsādya vairaṃ kurvīta kena cit

12,316.019a ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśīṣṭvam acāpalam

12,316.019c etad āhuḥ paraṃ śreya ātmajñasya jitātmanaḥ

12,316.020a parigrahaṃ parityajya bhava tāta jitendriyaḥ

12,316.020c aśokaṃ sthānam ātiṣṭha iha cāmutra cābhayam

12,316.021a nirāmiṣā na śocanti tyajehāmiṣam ātmanaḥ

12,316.021c parityajyāmiṣaṃ saumya duḥkhatāpād vimokṣyase

12,316.022a taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā

12,316.022c ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā

12,316.023a guṇasaṅgeṣv anāsakta ekacaryārataḥ sadā

12,316.023c brāhmaṇe nacirād eva sukham āyāty anuttamam

12,316.024a dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu ya eko ramate muniḥ

12,316.024c viddhi prajñānatṛptaṃ taṃ jñānatṛpto na śocati

12,316.025a śubhair labhati devatvaṃ vyāmiśrair janma mānuṣam

12,316.025c aśubhaiś cāpy adhojanma karmabhir labhate 'vaśaḥ

12,316.026a tatra mṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ

12,316.026c saṃsāre pacyate jantus tat kathaṃ nāvabudhyase

12,316.027a ahite hitasaṃjñas tvam adhruve dhruvasaṃjñakaḥ

12,316.027c anarthe cārthasaṃjñas tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase

12,316.028a saṃveṣṭyamānaṃ bahubhir mohatantubhir ātmajaiḥ

12,316.028c kośakāravad ātmānaṃ veṣṭayan nāvabudhyase

12,316.029a alaṃ parigraheṇeha doṣavān hi parigrahaḥ

12,316.029c kṛmir hi kośakāras tu badhyate svaparigrahāt

12,316.030a putradārakuṭumbeṣu saktāḥ sīdanti jantavaḥ

12,316.030c saraḥpaṅkārṇave magnā jīrṇā vanagajā iva

12,316.031a mahājālasamākṛṣṭān sthale matsyān ivoddhṛtān

12,316.031c snehajālasamākṛṣṭān paśya jantūn suduḥkhitān

12,316.032a kuṭumbaṃ putradāraṃ ca śarīraṃ dravyasaṃcayāḥ

12,316.032c pārakyam adhruvaṃ sarvaṃ kiṃ svaṃ sukṛtaduṣkṛtam

12,316.033a yadā sarvaṃ parityajya gantavyam avaśena te

12,316.033c anarthe kiṃ prasaktas tvaṃ svam arthaṃ nānutiṣṭhasi

12,316.034a aviśrāntam anālambam apātheyam adaiśikam

12,316.034c tamaḥkāntāram adhvānaṃ katham eko gamiṣyasi

12,316.035a na hi tvā prasthitaṃ kaś cit pṛṣṭhato 'nugamiṣyati

12,316.035c sukṛtaṃ duṣkṛtaṃ ca tvā yāsyantam anuyāsyati

12,316.036a vidyā karma ca śauryaṃ ca jñānaṃ ca bahuvistaram

12,316.036c arthārtham anusāryante siddhārthas tu vimucyate

12,316.037a nibandhanī rajjur eṣā yā grāme vasato ratiḥ

12,316.037c chittvaināṃ sukṛto yānti naināṃ chindanti duṣkṛtaḥ

12,316.037d*0793_01 tulyajātivayorūpān hutān paśyasi mṛtyunā

12,316.037d*0793_02 na ca nāmāsti nirvedo lauhaṃ hi hṛdayaṃ tava

12,316.038a rūpakūlāṃ manaḥsrotāṃ sparśadvīpāṃ rasāvahām

12,316.038c gandhapaṅkāṃ śabdajalāṃ svargamārgadurāvahām

12,316.039a kṣamāritrāṃ satyamayīṃ dharmasthairyavaṭākarām

12,316.039c tyāgavātādhvagāṃ śīghrāṃ buddhināvā nadīṃ taret

12,316.040a tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja

12,316.040c ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja

12,316.041a tyaja dharmam asaṃkalpād adharmaṃ cāpy ahiṃsayā

12,316.041c ubhe satyānṛte buddhyā buddhiṃ paramaniścayāt

12,316.042a asthisthūṇaṃ snāyuyutaṃ māṃsaśoṇitalepanam

12,316.042c carmāvanaddhaṃ durgandhi pūrṇaṃ mūtrapurīṣayoḥ

12,316.043a jarāśokasamāviṣṭaṃ rogāyatanam āturam

12,316.043c rajasvalam anityaṃ ca bhūtāvāsaṃ samutsṛja

12,316.044a idaṃ viśvaṃ jagat sarvam ajagac cāpi yad bhavet

12,316.044c mahābhūtātmakaṃ sarvaṃ mahad yat paramāṇu yat

12,316.044d*0794_01 mahābhūtāni khaṃ vāyur agnir āpas tathā mahī

12,316.044d*0794_02 ṣaṣṭhas tu cetanā yā tu ātmā saptama ucyate

12,316.044d*0794_03 aṣṭamaṃ tu mano jñeyaṃ buddhis tu navamī smṛtā

12,316.045a indriyāṇi ca pañcaiva tamaḥ sattvaṃ rajas tathā

12,316.045c ity eṣa saptadaśako rāśir avyaktasaṃjñakaḥ

12,316.046a sarvair ihendriyārthaiś ca vyaktāvyaktair hi saṃhitaḥ

12,316.046c pañcaviṃśaka ity eṣa vyaktāvyaktamayo guṇaḥ

12,316.047a etaiḥ sarvaiḥ samāyuktaḥ pumān ity abhidhīyate

12,316.047c trivargo 'tra sukhaṃ duḥkhaṃ jīvitaṃ maraṇaṃ tathā

12,316.048a ya idaṃ veda tattvena sa veda prabhavāpyayau

12,316.048c pārāśaryeha boddhavyaṃ jñānānāṃ yac ca kiṃ cana

12,316.049a indriyair gṛhyate yad yat tat tad vyaktam iti sthitiḥ

12,316.049c avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam

12,316.050a indriyair niyatair dehī dhārābhir iva tarpyate

12,316.050c loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati

12,316.051a parāvaradṛśaḥ śaktir jñānavelāṃ na paśyati

12,316.051c paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā

12,316.052a brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate

12,316.052c jñānena vividhān kleśān ativṛttasya mohajān

12,316.052e loke buddhiprakāśena lokamārgo na riṣyate

12,316.053a anādinidhanaṃ jantum ātmani sthitam avyayam

12,316.053c akartāram amūrtaṃ ca bhagavān āha tīrthavit

12,316.054a yo jantuḥ svakṛtais tais taiḥ karmabhir nityaduḥkhitaḥ

12,316.054c sa duḥkhapratighātārthaṃ hanti jantūn anekadhā

12,316.055a tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu

12,316.055c tapyate 'tha punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ

12,316.056a ajasram eva mohārto duḥkheṣu sukhasaṃjñitaḥ

12,316.056c badhyate mathyate caiva karmabhir manthavat sadā

12,316.057a tato nivṛtto bandhāt svāt karmaṇām udayād iha

12,316.057c paribhramati saṃsāraṃ cakravad bahuvedanaḥ

12,316.058a sa tvaṃ nivṛttabandhas tu nivṛttaś cāpi karmataḥ

12,316.058c sarvavit sarvajit siddho bhava bhāvavivarjitaḥ

12,316.059a saṃyamena navaṃ bandhaṃ nivartya tapaso balāt

12,316.059c saṃprāptā bahavaḥ siddhim apy abādhāṃ sukhodayām

12,317.001 nārada uvāca

12,317.001a aśokaṃ śokanāśārthaṃ śāstraṃ śāntikaraṃ śivam

12,317.001c niśamya labhate buddhiṃ tāṃ labdhvā sukham edhate

12,317.002a śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca

12,317.002c divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam

12,317.003a tasmād aniṣṭanāśārtham itihāsaṃ nibodha me

12,317.003c tiṣṭhate ced vaśe buddhir labhate śokanāśanam

12,317.004a aniṣṭasaṃprayogāc ca viprayogāt priyasya ca

12,317.004c manuṣyā mānasair duḥkhair yujyante alpabuddhayaḥ

12,317.005a dravyeṣu samatīteṣu ye guṇās tān na cintayet

12,317.005c tān anādriyamāṇasya snehabandhaḥ pramucyate

12,317.006a doṣadarśī bhavet tatra yatra rāgaḥ pravartate

12,317.006c aniṣṭavad dhitaṃ paśyet tathā kṣipraṃ virajyate

12,317.007a nārtho na dharmo na yaśo yo 'tītam anuśocati

12,317.007c apy abhāvena yujyeta tac cāsya na nivartate

12,317.008a guṇair bhūtāni yujyante viyujyante tathaiva ca

12,317.008c sarvāṇi naitad ekasya śokasthānaṃ hi vidyate

12,317.009a mṛtaṃ vā yadi vā naṣṭaṃ yo 'tītam anuśocati

12,317.009c duḥkhena labhate duḥkhaṃ dvāv anarthau prapadyate

12,317.010a nāśru kurvanti ye buddhyā dṛṣṭvā lokeṣu saṃtatim

12,317.010c samyak prapaśyataḥ sarvaṃ nāśrukarmopapadyate

12,317.011a duḥkhopaghāte śārīre mānase vāpy upasthite

12,317.011c yasmin na śakyate kartuṃ yatnas tan nānucintayet

12,317.012a bhaiṣajyam etad duḥkhasya yad etan nānucintayet

12,317.012c cintyamānaṃ hi na vyeti bhūyaś cāpi pravardhate

12,317.013a prajñayā mānasaṃ duḥkhaṃ hanyāc chārīram auṣadhaiḥ

12,317.013c etad vijñānasāmarthyaṃ na bālaiḥ samatām iyāt

12,317.014a anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ

12,317.014c ārogyaṃ priyasaṃvāso gṛdhyet tatra na paṇḍitaḥ

12,317.015a na jānapadikaṃ duḥkham ekaḥ śocitum arhati

12,317.015c aśocan pratikurvīta yadi paśyed upakramam

12,317.016a sukhād bahutaraṃ duḥkhaṃ jīvite nātra saṃśayaḥ

12,317.016c snigdhatvaṃ cendriyārtheṣu mohān maraṇam apriyam

12,317.017a parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ vāpy ubhayaṃ naraḥ

12,317.017c abhyeti brahma so 'tyantaṃ na taṃ śocanti paṇḍitāḥ

12,317.018a duḥkham arthā hi tyajyante pālane na ca te sukhāḥ

12,317.018c duḥkhena cādhigamyante nāśam eṣāṃ na cintayet

12,317.019a anyām anyāṃ dhanāvasthāṃ prāpya vaiśeṣikīṃ narāḥ

12,317.019c atṛptā yānti vidhvaṃsaṃ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ

12,317.020a sarve kṣayāntā nicayāḥ patanāntāḥ samucchrayāḥ

12,317.020c saṃyogā viprayogāntā maraṇāntaṃ hi jīvitam

12,317.021a anto nāsti pipāsāyās tuṣṭis tu paramaṃ sukham

12,317.021c tasmāt saṃtoṣam eveha dhanaṃ paśyanti paṇḍitāḥ

12,317.022a nimeṣamātram api hi vayo gacchan na tiṣṭhati

12,317.022c svaśarīreṣv anityeṣu nityaṃ kim anucintayet

12,317.023a bhūteṣv abhāvaṃ saṃcintya ye buddhvā tamasaḥ param

12,317.023c na śocanti gatādhvānaḥ paśyantaḥ paramāṃ gatim

12,317.024a saṃcinvānakam evainaṃ kāmānām avitṛptakam

12,317.024c vyāghraḥ paśum ivāsādya mṛtyur ādāya gacchati

12,317.025a athāpy upāyaṃ saṃpaśyed duḥkhasya parimokṣaṇe

12,317.025c aśocann ārabhetaiva yuktaś cāvyasanī bhavet

12,317.026a śabde sparśe ca rūpe ca gandheṣu ca raseṣu ca

12,317.026c nopabhogāt paraṃ kiṃ cid dhanino vādhanasya vā

12,317.027a prāk saṃprayogād bhūtānāṃ nāsti duḥkham anāmayam

12,317.027c viprayogāt tu sarvasya na śocet prakṛtisthitaḥ

12,317.028a dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā

12,317.028c cakṣuḥśrotre ca manasā mano vācaṃ ca vidyayā

12,317.029a praṇayaṃ pratisaṃhṛtya saṃstuteṣv itareṣu ca

12,317.029c vicared asamunnaddhaḥ sa sukhī sa ca paṇḍitaḥ

12,317.030a adhyātmaratir āsīno nirapekṣo nirāmiṣaḥ

12,317.030c ātmanaiva sahāyena yaś caret sa sukhī bhavet

12,318.001 nārada uvāca

12,318.001a sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate

12,318.001c nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate nāpi pauruṣam

12,318.002a svabhāvād yatnam ātiṣṭhed yatnavān nāvasīdati

12,318.002c jarāmaraṇarogebhyaḥ priyam ātmānam uddharet

12,318.003a rujanti hi śarīrāṇi rogāḥ śārīramānasāḥ

12,318.003c sāyakā iva tīkṣṇāgrāḥ prayuktā dṛḍhadhanvibhiḥ

12,318.004a vyādhitasya vivitsābhis trasyato jīvitaiṣiṇaḥ

12,318.004c avaśasya vināśāya śarīram apakṛṣyate

12,318.005a sravanti na nivartante srotāṃsi saritām iva

12,318.005c āyur ādāya martyānāṃ rātryahāni punaḥ punaḥ

12,318.006a vyatyayo hy ayam atyantaṃ pakṣayoḥ śuklakṛṣṇayoḥ

12,318.006c jātaṃ martyaṃ jarayati nimeṣaṃ nāvatiṣṭhate

12,318.007a sukhaduḥkhāni bhūtānām ajaro jarayann asau

12,318.007c ādityo hy astam abhyeti punaḥ punar udeti ca

12,318.008a adṛṣṭapūrvān ādāya bhāvān apariśaṅkitān

12,318.008c iṣṭāniṣṭān manuṣyāṇām astaṃ gacchanti rātrayaḥ

12,318.009a yo yam icched yathākāmaṃ kāmānāṃ tat tad āpnuyāt

12,318.009c yadi syān na parādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam

12,318.010a saṃyatāś ca hi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ

12,318.010c dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāś ca svakarmabhiḥ

12,318.011a apare bāliśāḥ santo nirguṇāḥ puruṣādhamāḥ

12,318.011c āśīrbhir apy asaṃyuktā dṛśyante sarvakāminaḥ

12,318.012a bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ

12,318.012c vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheṣv eva jīryate

12,318.013a aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati

12,318.013c kaś cit karmānusṛtyānyo na prāpyam adhigacchati

12,318.014a aparādhaṃ samācakṣva puruṣasya svabhāvataḥ

12,318.014c śukram anyatra saṃbhūtaṃ punar anyatra gacchati

12,318.015a tasya yonau prasaktasya garbho bhavati vā na vā

12,318.015c āmrapuṣpopamā yasya nivṛttir upalabhyate

12,318.016a keṣāṃ cit putrakāmānām anusaṃtānam icchatām

12,318.016c siddhau prayatamānānāṃ naivāṇḍam upajāyate

12,318.017a garbhāc codvijamānānāṃ kruddhād āśīviṣād iva

12,318.017c āyuṣmāñ jāyate putraḥ kathaṃ pretaḥ pitaiva saḥ

12,318.018a devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ

12,318.018c daśa māsān paridhṛtā jāyante kulapāṃsanāḥ

12,318.019a apare dhanadhānyāni bhogāṃś ca pitṛsaṃcitān

12,318.019c vipulān abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ

12,318.020a anyonyaṃ samabhipretya maithunasya samāgame

12,318.020c upadrava ivāviṣṭo yoniṃ garbhaḥ prapadyate

12,318.021a śīrṇaṃ paraśarīreṇa nicchavīkaṃ śarīriṇam

12,318.021c prāṇināṃ prāṇasaṃrodhe māṃsaśleṣmaviceṣṭitam

12,318.022a nirdagdhaṃ paradehena paradehaṃ calācalam

12,318.022c vinaśyantaṃ vināśānte nāvi nāvam ivāhitam

12,318.023a saṃgatyā jaṭhare nyastaṃ retobindum acetanam

12,318.023c kena yatnena jīvantaṃ garbhaṃ tvam iha paśyasi

12,318.024a annapānāni jīryante yatra bhakṣāś ca bhakṣitāḥ

12,318.024c tasminn evodare garbhaḥ kiṃ nānnam iva jīryate

12,318.025a garbhamūtrapurīṣāṇāṃ svabhāvaniyatā gatiḥ

12,318.025c dhāraṇe vā visarge vā na kartur vidyate vaśaḥ

12,318.026a sravanti hy udarād garbhā jāyamānās tathāpare

12,318.026c āgamena sahānyeṣāṃ vināśa upapadyate

12,318.027a etasmād yonisaṃbandhād yo jīvan parimucyate

12,318.027c prajāṃ ca labhate kāṃ cit punar dvaṃdveṣu majjati

12,318.028a śatasya sahajātasya saptamīṃ daśamīṃ daśām

12,318.028c prāpnuvanti tataḥ pañca na bhavanti śatāyuṣaḥ

12,318.029a nābhyutthāne manuṣyāṇāṃ yogāḥ syur nātra saṃśayaḥ

12,318.029c vyādhibhiś ca vimathyante vyālaiḥ kṣudramṛgā iva

12,318.030a vyādhibhir bhakṣyamāṇānāṃ tyajatāṃ vipulaṃ dhanam

12,318.030c vedanāṃ nāpakarṣanti yatamānāś cikitsakāḥ

12,318.031a te cāpi nipuṇā vaidyāḥ kuśalāḥ saṃbhṛtauṣadhāḥ

12,318.031c vyādhibhiḥ parikṛṣyante mṛgā vyādhair ivārditāḥ

12,318.032a te pibantaḥ kaṣāyāṃś ca sarpīṃṣi vividhāni ca

12,318.032c dṛśyante jarayā bhagnā nāgā nāgair ivottamaiḥ

12,318.033a ke vā bhuvi cikitsante rogārtān mṛgapakṣiṇaḥ

12,318.033c śvāpadāni daridrāṃś ca prāyo nārtā bhavanti te

12,318.034a ghorān api durādharṣān nṛpatīn ugratejasaḥ

12,318.034c ākramya roga ādatte paśūn paśupaco yathā

12,318.035a iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam

12,318.035c srotasā sahasā kṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā

12,318.036a na dhanena na rājyena nogreṇa tapasā tathā

12,318.036c svabhāvā vyativartante ye niyuktāḥ śarīriṣu

12,318.037a na mriyeran na jīryeran sarve syuḥ sarvakāmikāḥ

12,318.037c nāpriyaṃ pratipaśyeyur utthānasya phalaṃ prati

12,318.038a upary upari lokasya sarvo bhavitum icchati

12,318.038c yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā

12,318.039a aiśvaryamadamattāṃś ca mattān madyamadena ca

12,318.039c apramattāḥ śaṭhāḥ krūrā vikrāntāḥ paryupāsate

12,318.040a kleśāḥ pratinivartante keṣāṃ cid asamīkṣitāḥ

12,318.040c svaṃ svaṃ ca punar anyeṣāṃ na kiṃ cid abhigamyate

12,318.041a mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karmasaṃdhiṣu

12,318.041c vahanti śibikām anye yānty anye śibikāgatāḥ

12,318.042a sarveṣām ṛddhikāmānām anye rathapuraḥsarāḥ

12,318.042c manujāś ca śatastrīkāḥ śataśo vidhavāḥ striyaḥ

12,318.043a dvaṃdvārāmeṣu bhūteṣu gacchanty ekaikaśo narāḥ

12,318.043c idam anyat paraṃ paśya mātra mohaṃ kariṣyasi

12,318.044a tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja

12,318.044c ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi taṃ tyaja

12,318.045a etat te paramaṃ guhyam ākhyātam ṛṣisattama

12,318.045c yena devāḥ parityajya martyalokaṃ divaṃ gatāḥ

12,318.046 bhīṣma uvāca

12,318.046a nāradasya vacaḥ śrutvā śukaḥ paramabuddhimān

12,318.046c saṃcintya manasā dhīro niścayaṃ nādhyagacchata

12,318.047a putradārair mahān kleśo vidyāmnāye mahāñ śramaḥ

12,318.047c kiṃ nu syāc chāśvataṃ sthānam alpakleśaṃ mahodayam

12,318.048a tato muhūrtaṃ saṃcintya niścitāṃ gatim ātmanaḥ

12,318.048c parāvarajño dharmasya parāṃ naiḥśreyasīṃ gatim

12,318.049a kathaṃ tv aham asaṃkliṣṭo gaccheyaṃ paramāṃ gatim

12,318.049c nāvarteyaṃ yathā bhūyo yonisaṃsārasāgare

12,318.050a paraṃ bhāvaṃ hi kāṅkṣāmi yatra nāvartate punaḥ

12,318.050c sarvasaṅgān parityajya niścitāṃ manaso gatim

12,318.051a tatra yāsyāmi yatrātmā śamaṃ me 'dhigamiṣyati

12,318.051c akṣayaś cāvyayaś caiva yatra sthāsyāmi śāśvataḥ

12,318.052a na tu yogam ṛte śakyā prāptuṃ sā paramā gatiḥ

12,318.052c avabandho hi muktasya karmabhir nopapadyate

12,318.053a tasmād yogaṃ samāsthāya tyaktvā gṛhakalevaram

12,318.053c vāyubhūtaḥ pravekṣyāmi tejorāśiṃ divākaram

12,318.054a na hy eṣa kṣayam āpnoti somaḥ suragaṇair yathā

12,318.054c kampitaḥ patate bhūmiṃ punaś caivādhirohati

12,318.054e kṣīyate hi sadā somaḥ punaś caivābhipūryate

12,318.054f*0795_01 necchāmy evaṃ viditvaite hrāsavṛddhī punaḥ punaḥ

12,318.055a ravis tu saṃtāpayati lokān raśmibhir ulbaṇaiḥ

12,318.055c sarvatas teja ādatte nityam akṣayamaṇḍalaḥ

12,318.056a ato me rocate gantum ādityaṃ dīptatejasam

12,318.056c atra vatsyāmi durdharṣo niḥsaṅgenāntarātmanā

12,318.056d*0796_01 sūryasya tapataś cāhaṃ jagat sthāvarajaṅgamam

12,318.057a sūryasya sadane cāhaṃ nikṣipyedaṃ kalevaram

12,318.057c ṛṣibhiḥ saha yāsyāmi sauraṃ tejo 'tiduḥsaham

12,318.058a āpṛcchāmi nagān nāgān girīn urvīṃ diśo divam

12,318.058c devadānavagandharvān piśācoragarākṣasān

12,318.059a lokeṣu sarvabhūtāni pravekṣyāmi nasaṃśayaḥ

12,318.059c paśyantu yogavīryaṃ me sarve devāḥ saharṣibhiḥ

12,318.060a athānujñāpya tam ṛṣiṃ nāradaṃ lokaviśrutam

12,318.060c tasmād anujñāṃ saṃprāpya jagāma pitaraṃ prati

12,318.061a so 'bhivādya mahātmānam ṛṣiṃ dvaipāyanaṃ munim

12,318.061c śukaḥ pradakṣiṇīkṛtya kṛṣṇam āpṛṣṭavān muniḥ

12,318.062a śrutvā ṛṣis tad vacanaṃ śukasya; prīto mahātmā punar āha cainam

12,318.062c bho bhoḥ putra sthīyatāṃ tāvad adya; yāvac cakṣuḥ prīṇayāmi tvadartham

12,318.062d*0797_01 evam uktaḥ pitus tena snehayuktena cetasā

12,318.062d*0797_02 naivecchām akarot tasya niḥsaṅgenāntarātmanā

12,318.063a nirapekṣaḥ śuko bhūtvā niḥsneho muktabandhanaḥ

12,318.063c mokṣam evānusaṃcintya gamanāya mano dadhe

12,318.063e pitaraṃ saṃparityajya jagāma dvijasattamaḥ

12,318.063f*0798_01 kailāsapṛṣṭhaṃ vipulaṃ siddhasaṃghair niṣevitam

12,319.001 bhīṣma uvāca

12,319.001a giripṛṣṭhaṃ samāruhya suto vyāsasya bhārata

12,319.001c same deśe vivikte ca niḥśalāka upāviśat

12,319.002a dhārayām āsa cātmānaṃ yathāśāstraṃ mahāmuniḥ

12,319.002c pādāt prabhṛtigātreṣu krameṇa kramayogavit

12,319.003a tataḥ sa prāṅmukho vidvān āditye nacirodite

12,319.003c pāṇipādaṃ samādhāya vinītavad upāviśat

12,319.004a na tatra pakṣisaṃghāto na śabdo nāpi darśanam

12,319.004c yatra vaiyāsakir dhīmān yoktuṃ samupacakrame

12,319.005a sa dadarśa tadātmānaṃ sarvasaṅgaviniḥsṛtam

12,319.005c prajahāsa tato hāsaṃ śukaḥ saṃprekṣya bhāskaram

12,319.006a sa punar yogam āsthāya mokṣamārgopalabdhaye

12,319.006c mahāyogīśvaro bhūtvā so 'tyakrāmad vihāyasam

12,319.007a tataḥ pradakṣiṇaṃ kṛtvā devarṣiṃ nāradaṃ tadā

12,319.007c nivedayām āsa tadā svaṃ yogaṃ paramarṣaye

12,319.008a dṛṣṭo mārgaḥ pravṛtto 'smi svasti te 'stu tapodhana

12,319.008c tvatprasādād gamiṣyāmi gatim iṣṭāṃ mahādyute

12,319.009a nāradenābhyanujñātas tato dvaipāyanātmajaḥ

12,319.009c abhivādya punar yogam āsthāyākāśam āviśat

12,319.010a kailāsapṛṣṭhād utpatya sa papāta divaṃ tadā

12,319.010c antarikṣacaraḥ śrīmān vyāsaputraḥ suniścitaḥ

12,319.011a tam udyantaṃ dvijaśreṣṭhaṃ vainateyasamadyutim

12,319.011c dadṛśuḥ sarvabhūtāni manomārutaraṃhasam

12,319.012a vyavasāyena lokāṃs trīn sarvān so 'tha vicintayan

12,319.012c āsthito divyam adhvānaṃ pāvakārkasamaprabhaḥ

12,319.013a tam ekamanasaṃ yāntam avyagram akutobhayam

12,319.013c dadṛśuḥ sarvabhūtāni jaṅgamānītarāṇi ca

12,319.014a yathāśakti yathānyāyaṃ pūjayāṃ cakrire tadā

12,319.014c puṣpavarṣaiś ca divyais tam avacakrur divaukasaḥ

12,319.015a taṃ dṛṣṭvā vismitāḥ sarve gandharvāpsarasāṃ gaṇāḥ

12,319.015c ṛṣayaś caiva saṃsiddhāḥ paraṃ vismayam āgatāḥ

12,319.016a antarikṣacaraḥ ko 'yaṃ tapasā siddhim āgataḥ

12,319.016c adhaḥkāyordhvavaktraś ca netraiḥ samabhivāhyate

12,319.017a tataḥ paramadhīrātmā triṣu lokeṣu viśrutaḥ

12,319.017c bhāskaraṃ samudīkṣan sa prāṅmukho vāgyato 'gamat

12,319.017e śabdenākāśam akhilaṃ pūrayann iva sarvataḥ

12,319.018a tam āpatantaṃ sahasā dṛṣṭvā sarvāpsarogaṇāḥ

12,319.018c saṃbhrāntamanaso rājann āsan paramavismitāḥ

12,319.018e pañcacūḍāprabhṛtayo bhṛśam utphullalocanāḥ

12,319.019a daivataṃ katamaṃ hy etad uttamāṃ gatim āsthitam

12,319.019c suniścitam ihāyāti vimuktam iva niḥspṛham

12,319.020a tataḥ samaticakrāma malayaṃ nāma parvatam

12,319.020c urvaśī pūrvacittiś ca yaṃ nityam upasevate

12,319.020e te sma brahmarṣiputrasya vismayaṃ yayatuḥ param

12,319.021a aho buddhisamādhānaṃ vedābhyāsarate dvije

12,319.021c acireṇaiva kālena nabhaś carati candravat

12,319.021e pitṛśuśrūṣayā siddhiṃ saṃprāpto 'yam anuttamām

12,319.022a pitṛbhakto dṛḍhatapāḥ pituḥ sudayitaḥ sutaḥ

12,319.022b*0799_01 kṛtāñjalipuṭāḥ sarve tuṣṭuvur hṛṣṭamānasāḥ

12,319.022c ananyamanasā tena kathaṃ pitrā vivarjitaḥ

12,319.023a urvaśyā vacanaṃ śrutvā śukaḥ paramadharmavit

12,319.023c udaikṣata diśaḥ sarvā vacane gatamānasaḥ

12,319.024a so 'ntarikṣaṃ mahīṃ caiva saśailavanakānanām

12,319.024c ālokayām āsa tadā sarāṃsi saritas tathā

12,319.025a tato dvaipāyanasutaṃ bahumānapuraḥsaram

12,319.025c kṛtāñjalipuṭāḥ sarvā nirīkṣante sma devatāḥ

12,319.026a abravīt tās tadā vākyaṃ śukaḥ paramadharmavit

12,319.026c pitā yady anugacchen māṃ krośamānaḥ śuketi vai

12,319.027a tataḥ prativaco deyaṃ sarvair eva samāhitaiḥ

12,319.027c etan me snehataḥ sarve vacanaṃ kartum arhatha

12,319.028a śukasya vacanaṃ śrutvā diśaḥ savanakānanāḥ

12,319.028c samudrāḥ saritaḥ śailāḥ pratyūcus taṃ samantataḥ

12,319.029a yathājñāpayase vipra bāḍham evaṃ bhaviṣyati

12,319.029c ṛṣer vyāharato vākyaṃ prativakṣyāmahe vayam

12,320.001 bhīṣma uvāca

12,320.001a ity evam uktvā vacanaṃ brahmarṣiḥ sumahātapāḥ

12,320.001c prātiṣṭhata śukaḥ siddhiṃ hitvā lokāṃś caturvidhān

12,320.002a tamo hy aṣṭavidhaṃ hitvā jahau pañcavidhaṃ rajaḥ

12,320.002c tataḥ sattvaṃ jahau dhīmāṃs tad adbhutam ivābhavat

12,320.003a tatas tasmin pade nitye nirguṇe liṅgavarjite

12,320.003c brahmaṇi pratyatiṣṭhat sa vidhūmo 'gnir iva jvalan

12,320.004a ulkāpātā diśāṃ dāhā bhūmikampās tathaiva ca

12,320.004c prādurbhūtāḥ kṣaṇe tasmiṃs tad adbhutam ivābhavat

12,320.005a drumāḥ śākhāś ca mumucuḥ śikharāṇi ca parvatāḥ

12,320.005c nirghātaśabdaiś ca girir himavān dīryatīva ha

12,320.006a na babhāse sahasrāṃśur na jajvāla ca pāvakaḥ

12,320.006c hradāś ca saritaś caiva cukṣubhuḥ sāgarās tathā

12,320.007a vavarṣa vāsavas toyaṃ rasavac ca sugandhi ca

12,320.007c vavau samīraṇaś cāpi divyagandhavahaḥ śuciḥ

12,320.008a sa śṛṅge 'pratime divye himavan merusaṃbhave

12,320.008c saṃśliṣṭe śvetapīte dve rukmarūpyamaye śubhe

12,320.009a śatayojanavistāre tiryag ūrdhvaṃ ca bhārata

12,320.009c udīcīṃ diśam āśritya rucire saṃdadarśa ha

12,320.010a so 'viśaṅkena manasā tathaivābhyapatac chukaḥ

12,320.010c tataḥ parvataśṛṅge dve sahasaiva dvidhākṛte

12,320.010e adṛśyetāṃ mahārāja tad adbhutam ivābhavat

12,320.011a tataḥ parvataśṛṅgābhyāṃ sahasaiva viniḥsṛtaḥ

12,320.011c na ca pratijaghānāsya sa gatiṃ parvatottamaḥ

12,320.012a tato mahān abhūc chabdo divi sarvadivaukasām

12,320.012c gandharvāṇām ṛṣīṇāṃ ca ye ca śailanivāsinaḥ

12,320.013a dṛṣṭvā śukam atikrāntaṃ parvataṃ ca dvidhākṛtam

12,320.013c sādhu sādhv iti tatrāsīn nādaḥ sarvatra bhārata

12,320.014a sa pūjyamāno devaiś ca gandharvair ṛṣibhis tathā

12,320.014c yakṣarākṣasasaṃghaiś ca vidyādharagaṇais tathā

12,320.015a divyaiḥ puṣpaiḥ samākīrṇam antarikṣaṃ samantataḥ

12,320.015c āsīt kila mahārāja śukābhipatane tadā

12,320.016a tato mandākinīṃ ramyām upariṣṭād abhivrajan

12,320.016c śuko dadarśa dharmātmā puṣpitadrumakānanām

12,320.017a tasyāṃ krīḍanty abhiratāḥ snānti caivāpsarogaṇāḥ

12,320.017c śūnyākāraṃ nirākārāḥ śukaṃ dṛṣṭvā vivāsasaḥ

12,320.018a taṃ prakramantam ājñāya pitā snehasamanvitaḥ

12,320.018c uttamāṃ gatim āsthāya pṛṣṭhato 'nusasāra ha

12,320.019a śukas tu mārutād ūrdhvaṃ gatiṃ kṛtvāntarikṣagām

12,320.019c darśayitvā prabhāvaṃ svaṃ sarvabhūto 'bhavat tadā

12,320.020a mahāyogagatiṃ tv agryāṃ vyāsotthāya mahātapāḥ

12,320.020c nimeṣāntaramātreṇa śukābhipatanaṃ yayau

12,320.021a sa dadarśa dvidhā kṛtvā parvatāgraṃ śukaṃ gatam

12,320.021c śaśaṃsur ṛṣayas tasmai karma putrasya tat tadā

12,320.022a tataḥ śuketi dīrgheṇa śaikṣeṇākranditas tadā

12,320.022c svayaṃ pitrā svareṇoccais trīṃl lokān anunādya vai

12,320.023a śukaḥ sarvagato bhūtvā sarvātmā sarvatomukhaḥ

12,320.023c pratyabhāṣata dharmātmā bhoḥśabdenānunādayan

12,320.024a tata ekākṣaraṃ nādaṃ bho ity eva samīrayan

12,320.024c pratyāharaj jagat sarvam uccaiḥ sthāvarajaṅgamam

12,320.025a tataḥ prabhṛti cādyāpi śabdān uccāritān pṛthak

12,320.025c girigahvarapṛṣṭheṣu vyājahāra śukaṃ prati

12,320.026a antarhitaḥ prabhāvaṃ tu darśayitvā śukas tadā

12,320.026c guṇān saṃtyajya śabdādīn padam adhyagamat param

12,320.027a mahimānaṃ tu taṃ dṛṣṭvā putrasyāmitatejasaḥ

12,320.027c niṣasāda giriprasthe putram evānucintayan

12,320.028a tato mandākinītīre krīḍanto 'psarasāṃ gaṇāḥ

12,320.028c āsādya tam ṛṣiṃ sarvāḥ saṃbhrāntā gatacetasaḥ

12,320.029a jale nililyire kāś cit kāś cid gulmān prapedire

12,320.029c vasanāny ādaduḥ kāś cid dṛṣṭvā taṃ munisattamam

12,320.030a tāṃ muktatāṃ tu vijñāya muniḥ putrasya vai tadā

12,320.030c saktatām ātmanaś caiva prīto 'bhūd vrīḍitaś ca ha

12,320.031a taṃ devagandharvavṛto maharṣigaṇapūjitaḥ

12,320.031c pinākahasto bhagavān abhyāgacchata śaṃkaraḥ

12,320.032a tam uvāca mahādevaḥ sāntvapūrvam idaṃ vacaḥ

12,320.032c putraśokābhisaṃtaptaṃ kṛṣṇadvaipāyanaṃ tadā

12,320.033a agner bhūmer apāṃ vāyor antarikṣasya caiva ha

12,320.033c vīryeṇa sadṛśaḥ putras tvayā mattaḥ purā vṛtaḥ

12,320.034a sa tathālakṣaṇo jātas tapasā tava saṃbhṛtaḥ

12,320.034c mama caiva prabhāvena brahmatejomayaḥ śuciḥ

12,320.035a sa gatiṃ paramāṃ prāpto duṣprāpām ajitendriyaiḥ

12,320.035c daivatair api viprarṣe taṃ tvaṃ kim anuśocasi

12,320.036a yāvat sthāsyanti girayo yāvat sthāsyanti sāgarāḥ

12,320.036c tāvat tavākṣayā kīrtiḥ saputrasya bhaviṣyati

12,320.037a chāyāṃ svaputrasadṛśīṃ sarvato 'napagāṃ sadā

12,320.037c drakṣyase tvaṃ ca loke 'smin matprasādān mahāmune

12,320.038a so 'nunīto bhagavatā svayaṃ rudreṇa bhārata

12,320.038c chāyāṃ paśyan samāvṛttaḥ sa muniḥ parayā mudā

12,320.039a iti janma gatiś caiva śukasya bharatarṣabha

12,320.039c vistareṇa mayākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,320.040a etad ācaṣṭa me rājan devarṣir nāradaḥ purā

12,320.040c vyāsaś caiva mahāyogī saṃjalpeṣu pade pade

12,320.041a itihāsam imaṃ puṇyaṃ mokṣadharmārthasaṃhitam

12,320.041c dhārayed yaḥ śamaparaḥ sa gacchet paramāṃ gatim

12,321.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,321.001a gṛhastho brahmacārī vā vānaprastho 'tha bhikṣukaḥ

12,321.001c ya icchet siddhim āsthātuṃ devatāṃ kāṃ yajeta saḥ

12,321.002a kuto hy asya dhruvaḥ svargaḥ kuto niḥśreyasaṃ param

12,321.002c vidhinā kena juhuyād daivaṃ pitryaṃ tathaiva ca

12,321.003a muktaś ca kāṃ gatiṃ gacchen mokṣaś caiva kimātmakaḥ

12,321.003c svargataś caiva kiṃ kuryād yena na cyavate divaḥ

12,321.004a devatānāṃ ca ko devaḥ pitṝṇāṃ ca tathā pitā

12,321.004c tasmāt parataraṃ yac ca tan me brūhi pitāmaha

12,321.005 bhīṣma uvāca

12,321.005a gūḍhaṃ māṃ praśnavit praśnaṃ pṛcchase tvam ihānagha

12,321.005c na hy eṣa tarkayā śakyo vaktuṃ varṣaśatair api

12,321.006a ṛte devaprasādād vā rājañ jñānāgamena vā

12,321.006c gahanaṃ hy etad ākhyānaṃ vyākhyātavyaṃ tavārihan

12,321.007a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,321.007c nāradasya ca saṃvādam ṛṣer nārāyaṇasya ca

12,321.008a nārāyaṇo hi viśvātmā caturmūrtiḥ sanātanaḥ

12,321.008c dharmātmajaḥ saṃbabhūva pitaivaṃ me 'bhyabhāṣata

12,321.009a kṛte yuge mahārāja purā svāyaṃbhuve 'ntare

12,321.009c naro nārāyaṇaś caiva hariḥ kṛṣṇas tathaiva ca

12,321.010a tebhyo nārāyaṇanarau tapas tepatur avyayau

12,321.010c badaryāśramam āsādya śakaṭe kanakāmaye

12,321.011a aṣṭacakraṃ hi tad yānaṃ bhūtayuktaṃ manoramam

12,321.011c tatrādyau lokanāthau tau kṛśau dhamanisaṃtatau

12,321.012a tapasā tejasā caiva durnirīkṣau surair api

12,321.012c yasya prasādaṃ kurvāte sa devau draṣṭum arhati

12,321.013a nūnaṃ tayor anumate hṛdi hṛcchayacoditaḥ

12,321.013c mahāmeror gireḥ śṛṅgāt pracyuto gandhamādanam

12,321.014a nāradaḥ sumahad bhūtaṃ lokān sarvān acīcarat

12,321.014c taṃ deśam agamad rājan badaryāśramam āśugaḥ

12,321.015a tayor āhnikavelāyāṃ tasya kautūhalaṃ tv abhūt

12,321.015c idaṃ tad āspadaṃ kṛtsnaṃ yasmiṃl lokāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,321.016a sadevāsuragandharvāḥ sarṣikiṃnaralelihāḥ

12,321.016c ekā mūrtir iyaṃ pūrvaṃ jātā bhūyaś caturvidhā

12,321.017a dharmasya kulasaṃtāno mahān ebhir vivardhitaḥ

12,321.017c aho hy anugṛhīto 'dya dharma ebhiḥ surair iha

12,321.017e naranārāyaṇābhyāṃ ca kṛṣṇena hariṇā tathā

12,321.018a tatra kṛṣṇo hariś caiva kasmiṃś cit kāraṇāntare

12,321.018c sthitau dharmottarau hy etau tathā tapasi dhiṣṭhitau

12,321.019a etau hi paramaṃ dhāma kānayor āhnikakriyā

12,321.019c pitarau sarvabhūtānāṃ daivataṃ ca yaśasvinau

12,321.019e kāṃ devatāṃ nu yajataḥ pitṝn vā kān mahāmatī

12,321.020a iti saṃcintya manasā bhaktyā nārāyaṇasya ha

12,321.020c sahasā prādurabhavat samīpe devayos tadā

12,321.021a kṛte daive ca pitrye ca tatas tābhyāṃ nirīkṣitaḥ

12,321.021c pūjitaś caiva vidhinā yathāproktena śāstrataḥ

12,321.022a taṃ dṛṣṭvā mahad āścaryam apūrvaṃ vidhivistaram

12,321.022c upopaviṣṭaḥ suprīto nārado bhagavān ṛṣiḥ

12,321.023a nārāyaṇaṃ saṃnirīkṣya prasannenāntarātmanā

12,321.023c namaskṛtvā mahādevam idaṃ vacanam abravīt

12,321.024a vedeṣu sapurāṇeṣu sāṅgopāṅgeṣu gīyase

12,321.024c tvam ajaḥ śāśvato dhātā mato 'mṛtam anuttamam

12,321.024e pratiṣṭhitaṃ bhūtabhavyaṃ tvayi sarvam idaṃ jagat

12,321.025a catvāro hy āśramā deva sarve gārhasthyamūlakāḥ

12,321.025c yajante tvām aharahar nānāmūrtisamāsthitam

12,321.026a pitā mātā ca sarvasya jagataḥ śāśvato guruḥ

12,321.026c kaṃ tv adya yajase devaṃ pitaraṃ kaṃ na vidmahe

12,321.026d*0800_01 kam arcasi mahābhāga tan me brūhīha pṛcchataḥ

12,321.027 śrībhagavān uvāca

12,321.027a avācyam etad vaktavyam ātmaguhyaṃ sanātanam

12,321.027c tava bhaktimato brahman vakṣyāmi tu yathātatham

12,321.028a yat tat sūkṣmam avijñeyam avyaktam acalaṃ dhruvam

12,321.028c indriyair indriyārthaiś ca sarvabhūtaiś ca varjitam

12,321.029a sa hy antarātmā bhūtānāṃ kṣetrajñaś ceti kathyate

12,321.029c triguṇavyatirikto 'sau puruṣaś ceti kalpitaḥ

12,321.029e tasmād avyaktam utpannaṃ triguṇaṃ dvijasattama

12,321.030a avyaktā vyaktabhāvasthā yā sā prakṛtir avyayā

12,321.030c tāṃ yonim āvayor viddhi yo 'sau sadasadātmakaḥ

12,321.030e āvābhyāṃ pūjyate 'sau hi daive pitrye ca kalpite

12,321.031a nāsti tasmāt paro 'nyo hi pitā devo 'tha vā dvijaḥ

12,321.031c ātmā hi nau sa vijñeyas tatas taṃ pūjayāvahe

12,321.032a tenaiṣā prathitā brahman maryādā lokabhāvinī

12,321.032c daivaṃ pitryaṃ ca kartavyam iti tasyānuśāsanam

12,321.033a brahmā sthāṇur manur dakṣo bhṛgur dharmas tapo damaḥ

12,321.033c marīcir aṅgirātriś ca pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ

12,321.034a vasiṣṭhaḥ parameṣṭhī ca vivasvān soma eva ca

12,321.034c kardamaś cāpi yaḥ proktaḥ krodho vikrīta eva ca

12,321.035a ekaviṃśatir utpannās te prajāpatayaḥ smṛtāḥ

12,321.035c tasya devasya maryādāṃ pūjayanti sanātanīm

12,321.036a daivaṃ pitryaṃ ca satataṃ tasya vijñāya tattvataḥ

12,321.036c ātmaprāptāni ca tato jānanti dvijasattamāḥ

12,321.037a svargasthā api ye ke cit taṃ namasyanti dehinaḥ

12,321.037c te tatprasādād gacchanti tenādiṣṭaphalāṃ gatim

12,321.038a ye hīnāḥ saptadaśabhir guṇaiḥ karmabhir eva ca

12,321.038c kalāḥ pañcadaśa tyaktvā te muktā iti niścayaḥ

12,321.039a muktānāṃ tu gatir brahman kṣetrajña iti kalpitaḥ

12,321.039c sa hi sarvagataś caiva nirguṇaś caiva kathyate

12,321.040a dṛśyate jñānayogena āvāṃ ca prasṛtau tataḥ

12,321.040c evaṃ jñātvā tam ātmānaṃ pūjayāvaḥ sanātanam

12,321.041a taṃ vedāś cāśramāś caiva nānātanusamāsthitāḥ

12,321.041c bhaktyā saṃpūjayanty ādyaṃ gatiṃ caiṣāṃ dadāti saḥ

12,321.042a ye tu tadbhāvitā loke ekāntitvaṃ samāsthitāḥ

12,321.042c etad abhyadhikaṃ teṣāṃ yat te taṃ praviśanty uta

12,321.043a iti guhyasamuddeśas tava nārada kīrtitaḥ

12,321.043c bhaktyā premṇā ca viprarṣe asmadbhaktyā ca te śrutaḥ

12,322.001 bhīṣma uvāca

12,322.001a sa evam ukto dvipadāṃ variṣṭho; nārāyaṇenottamapūruṣeṇa

12,322.001c jagāda vākyaṃ dvipadāṃ variṣṭhaṃ; nārāyaṇaṃ lokahitādhivāsam

12,322.002a yadartham ātmaprabhaveha janma; tavottamaṃ dharmagṛhe caturdhā

12,322.002c tat sādhyatāṃ lokahitārtham adya; gacchāmi draṣṭuṃ prakṛtiṃ tavādyām

12,322.003a vedāḥ svadhītā mama lokanātha; taptaṃ tapo nānṛtam uktapūrvam

12,322.003c pūjāṃ gurūṇāṃ satataṃ karomi; parasya guhyaṃ na ca bhinnapūrvam

12,322.004a guptāni catvāri yathāgamaṃ me; śatrau ca mitre ca samo 'smi nityam

12,322.004c taṃ cādidevaṃ satataṃ prapanna; ekāntabhāvena vṛṇomy ajasram

12,322.004e ebhir viśeṣaiḥ pariśuddhasattvaḥ; kasmān na paśyeyam anantam īśam

12,322.005a tat pārameṣṭhyasya vaco niśamya; nārāyaṇaḥ sātvatadharmagoptā

12,322.005b*0801_01 tasmād anujñāṃ mama dehi deva

12,322.005b*0801_02 taṃ vai dṛṣṭvā kṛtakṛtyo bhavāmi

12,322.005c gaccheti taṃ nāradam uktavān sa; saṃpūjayitvātmavidhikriyābhiḥ

12,322.006a tato visṛṣṭaḥ parameṣṭhiputraḥ; so 'bhyarcayitvā tam ṛṣiṃ purāṇam

12,322.006c kham utpapātottamavegayuktas; tato 'dhimerau sahasā nililye

12,322.007a tatrāvatasthe ca munir muhūrtam; ekāntam āsādya gireḥ sa śṛṅge

12,322.007c ālokayann uttarapaścimena; dadarśa cātyadbhutarūpayuktam

12,322.008a kṣīrodadher uttarato hi dvīpaḥ; śvetaḥ sa nāmnā prathito viśālaḥ

12,322.008c meroḥ sahasraiḥ sa hi yojanānāṃ; dvātriṃśatordhvaṃ kavibhir niruktaḥ

12,322.009a atīndriyāś cānaśanāś ca tatra; niṣpandahīnāḥ susugandhinaś ca

12,322.009c śvetāḥ pumāṃso gatasarvapāpāś; cakṣurmuṣaḥ pāpakṛtāṃ narāṇām

12,322.010a vajrāsthikāyāḥ samamānonmānā; divyānvayarūpāḥ śubhasāropetāḥ

12,322.010c chatrākṛtiśīrṣā meghaughaninādāḥ; satpuṣkaracatuṣkā rājīvaśatapādāḥ

12,322.011a ṣaṣṭyā dantair yuktāḥ śuklair; aṣṭābhir daṃṣṭrābhir ye

12,322.011c jihvābhir ye viṣvagvaktraṃ; lelihyante sūryaprakhyam

12,322.012a bhaktyā devaṃ viśvotpannaṃ; yasmāt sarve lokāḥ sūtāḥ

12,322.012c vedā dharmā munayaḥ śāntā; devāḥ sarve tasya visargāḥ

12,322.013 yudhiṣṭhira uvāca

12,322.013a atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ

12,322.013c kathaṃ te puruṣā jātāḥ kā teṣāṃ gatir uttamā

12,322.014a ye vimuktā bhavantīha narā bharatasattama

12,322.014c teṣāṃ lakṣaṇam etad dhi yac chvetadvīpavāsinām

12,322.015a tasmān me saṃśayaṃ chindhi paraṃ kautūhalaṃ hi me

12,322.015c tvaṃ hi sarvakathārāmas tvāṃ caivopāśritā vayam

12,322.016 bhīṣma uvāca

12,322.016a vistīrṇaiṣā kathā rājañ śrutā me pitṛsaṃnidhau

12,322.016c saiṣā tava hi vaktavyā kathāsāro hi sa smṛtaḥ

12,322.016d*0802_01 śaṃtanoḥ kathayām āsa nārado munisattamaḥ

12,322.016d*0802_02 rājñā pṛṣṭaḥ purā prāha tatrāhaṃ śrutavān purā

12,322.017a rājoparicaro nāma babhūvādhipatir bhuvaḥ

12,322.017c ākhaṇḍalasakhaḥ khyāto bhakto nārāyaṇaṃ harim

12,322.018a dhārmiko nityabhaktaś ca pitṝn nityam atandritaḥ

12,322.018c sāmrājyaṃ tena saṃprāptaṃ nārāyaṇavarāt purā

12,322.019a sātvataṃ vidhim āsthāya prāk sūryamukhaniḥsṛtam

12,322.019c pūjayām āsa deveśaṃ taccheṣeṇa pitāmahān

12,322.020a pitṛśeṣeṇa viprāṃś ca saṃvibhajyāśritāṃś ca saḥ

12,322.020c śeṣānnabhuk satyaparaḥ sarvabhūteṣv ahiṃsakaḥ

12,322.020e sarvabhāvena bhaktaḥ sa devadevaṃ janārdanam

12,322.020f*0803_01 anādimadhyanidhanaṃ lokakartāram avyayam

12,322.021a tasya nārāyaṇe bhaktiṃ vahato 'mitrakarśana

12,322.021c ekaśayyāsanaṃ śakro dattavān devarāṭ svayam

12,322.022a ātmā rājyaṃ dhanaṃ caiva kalatraṃ vāhanāni ca

12,322.022c etad bhagavate sarvam iti tat prekṣitaṃ sadā

12,322.023a kāmyanaimittikājasraṃ yajñiyāḥ paramakriyāḥ

12,322.023c sarvāḥ sātvatam āsthāya vidhiṃ cakre samāhitaḥ

12,322.024a pañcarātravido mukhyās tasya gehe mahātmanaḥ

12,322.024c prāyaṇaṃ bhagavatproktaṃ bhuñjate cāgrabhojanam

12,322.025a tasya praśāsato rājyaṃ dharmeṇāmitraghātinaḥ

12,322.025c nānṛtā vāk samabhavan mano duṣṭaṃ na cābhavat

12,322.025e na ca kāyena kṛtavān sa pāpaṃ param aṇv api

12,322.026a ye hi te munayaḥ khyātāḥ sapta citraśikhaṇḍinaḥ

12,322.026c tair ekamatibhir bhūtvā yat proktaṃ śāstram uttamam

12,322.026d*0804_01 vedaiś caturbhiḥ samitaṃ kṛtaṃ merau mahāgirau

12,322.026d*0804_02 āsyaiḥ saptabhir udgīrṇaṃ lokadharmam anuttamam

12,322.027a marīcir atryaṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ

12,322.027c vasiṣṭhaś ca mahātejā ete citraśikhaṇḍinaḥ

12,322.028a sapta prakṛtayo hy etās tathā svāyaṃbhuvo 'ṣṭamaḥ

12,322.028c etābhir dhāryate lokas tābhyaḥ śāstraṃ viniḥsṛtam

12,322.029a ekāgramanaso dāntā munayaḥ saṃyame ratāḥ

12,322.029b*0805_01 bhūtabhavyabhaviṣyajñāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ

12,322.029c idaṃ śreya idaṃ brahma idaṃ hitam anuttamam

12,322.029e lokān saṃcintya manasā tataḥ śāstraṃ pracakrire

12,322.030a tatra dharmārthakāmā hi mokṣaḥ paścāc ca kīrtitaḥ

12,322.030c maryādā vividhāś caiva divi bhūmau ca saṃsthitāḥ

12,322.031a ārādhya tapasā devaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum

12,322.031c divyaṃ varṣasahasraṃ vai sarve te ṛṣibhiḥ saha

12,322.032a nārāyaṇānuśāstā hi tadā devī sarasvatī

12,322.032c viveśa tān ṛṣīn sarvāṃl lokānāṃ hitakāmyayā

12,322.033a tataḥ pravartitā samyak tapovidbhir dvijātibhiḥ

12,322.033c śabde cārthe ca hetau ca eṣā prathamasargajā

12,322.034a ādāv eva hi tac chāstram oṃkārasvarabhūṣitam

12,322.034c ṛṣibhir bhāvitaṃ tatra yatra kāruṇiko hy asau

12,322.035a tataḥ prasanno bhagavān anirdiṣṭaśarīragaḥ

12,322.035c ṛṣīn uvāca tān sarvān adṛśyaḥ puruṣottamaḥ

12,322.036a kṛtaṃ śatasahasraṃ hi ślokānām idam uttamam

12,322.036c lokatantrasya kṛtsnasya yasmād dharmaḥ pravartate

12,322.037a pravṛttau ca nivṛttau ca yonir etad bhaviṣyati

12,322.037c ṛgyajuḥsāmabhir juṣṭam atharvāṅgirasais tathā

12,322.038a tathā pramāṇaṃ hi mayā kṛto brahmā prasādajaḥ

12,322.038c rudraś ca krodhajo viprā yūyaṃ prakṛtayas tathā

12,322.039a sūryācandramasau vāyur bhūmir āpo 'gnir eva ca

12,322.039c sarve ca nakṣatragaṇā yac ca bhūtābhiśabditam

12,322.040a adhikāreṣu vartante yathāsvaṃ brahmavādinaḥ

12,322.040c sarve pramāṇaṃ hi yathā tathaitac chāstram uttamam

12,322.041a bhaviṣyati pramāṇaṃ vai etan madanuśāsanam

12,322.041c asmāt pravakṣyate dharmān manuḥ svāyaṃbhuvaḥ svayam

12,322.042a uśanā bṛhaspatiś caiva yadotpannau bhaviṣyataḥ

12,322.042c tadā pravakṣyataḥ śāstraṃ yuṣmanmatibhir uddhṛtam

12,322.043a svāyaṃbhuveṣu dharmeṣu śāstre cośanasā kṛte

12,322.043c bṛhaspatimate caiva lokeṣu pravicārite

12,322.044a yuṣmatkṛtam idaṃ śāstraṃ prajāpālo vasus tataḥ

12,322.044c bṛhaspatisakāśād vai prāpsyate dvijasattamāḥ

12,322.045a sa hi madbhāvito rājā madbhaktaś ca bhaviṣyati

12,322.045c tena śāstreṇa lokeṣu kriyāḥ sarvāḥ kariṣyati

12,322.046a etad dhi sarvaśāstrāṇāṃ śāstram uttamasaṃjñitam

12,322.046c etad arthyaṃ ca dharmyaṃ ca yaśasyaṃ caitad uttamam

12,322.047a asya pravartanāc caiva prajāvanto bhaviṣyatha

12,322.047c sa ca rājā śriyā yukto bhaviṣyati mahān vasuḥ

12,322.048a saṃsthite tu nṛpe tasmiñ śāstram etat sanātanam

12,322.048c antardhāsyati tat satyam etad vaḥ kathitaṃ mayā

12,322.049a etāvad uktvā vacanam adṛśyaḥ puruṣottamaḥ

12,322.049c visṛjya tān ṛṣīn sarvān kām api prasthito diśam

12,322.050a tatas te lokapitaraḥ sarvalokārthacintakāḥ

12,322.050c prāvartayanta tac chāstraṃ dharmayoniṃ sanātanam

12,322.051a utpanne ''ṅgirase caiva yuge prathamakalpite

12,322.051c sāṅgopaniṣadaṃ śāstraṃ sthāpayitvā bṛhaspatau

12,322.052a jagmur yathepsitaṃ deśaṃ tapase kṛtaniścayāḥ

12,322.052c dhāraṇāt sarvalokānāṃ sarvadharmapravartakāḥ

12,323.001 bhīṣma uvāca

12,323.001a tato 'tīte mahākalpe utpanne 'ṅgirasaḥ sute

12,323.001c babhūvur nirvṛtā devā jāte devapurohite

12,323.002a bṛhad brahma mahac ceti śabdāḥ paryāyavācakāḥ

12,323.002c ebhiḥ samanvito rājan guṇair vidvān bṛhaspatiḥ

12,323.003a tasya śiṣyo babhūvāgryo rājoparicaro vasuḥ

12,323.003c adhītavāṃs tadā śāstraṃ samyak citraśikhaṇḍijam

12,323.004a sa rājā bhāvitaḥ pūrvaṃ daivena vidhinā vasuḥ

12,323.004c pālayām āsa pṛthivīṃ divam ākhaṇḍalo yathā

12,323.005a tasya yajño mahān āsīd aśvamedho mahātmanaḥ

12,323.005c bṛhaspatir upādhyāyas tatra hotā babhūva ha

12,323.006a prajāpatisutāś cātra sadasyās tv abhavaṃs trayaḥ

12,323.006c ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ

12,323.007a dhanuṣākṣo 'tha raibhyaś ca arvāvasuparāvasū

12,323.007c ṛṣir medhātithiś caiva tāṇḍyaś caiva mahān ṛṣiḥ

12,323.008a ṛṣiḥ śaktir mahābhāgas tathā vedaśirāś ca yaḥ

12,323.008c kapilaś ca ṛṣiśreṣṭhaḥ śālihotrapitāmahaḥ

12,323.009a ādyaḥ kaṭhas taittiriś ca vaiśaṃpāyanapūrvajaḥ

12,323.009c kaṇvo 'tha devahotraś ca ete ṣoḍaśa kīrtitāḥ

12,323.009e saṃbhṛtāḥ sarvasaṃbhārās tasmin rājan mahākratau

12,323.010a na tatra paśughāto 'bhūt sa rājaivaṃ sthito 'bhavat

12,323.010c ahiṃsraḥ śucir akṣudro nirāśīḥ karmasaṃstutaḥ

12,323.010e āraṇyakapadodgītā bhāgās tatropakalpitāḥ

12,323.011a prītas tato 'sya bhagavān devadevaḥ purātanaḥ

12,323.011c sākṣāt taṃ darśayām āsa so 'dṛśyo 'nyena kena cit

12,323.012a svayaṃ bhāgam upāghrāya puroḍāśaṃ gṛhītavān

12,323.012c adṛśyena hṛto bhāgo devena harimedhasā

12,323.013a bṛhaspatis tataḥ kruddhaḥ sruvam udyamya vegitaḥ

12,323.013c ākāśaṃ ghnan sruvaḥ pātai roṣād aśrūṇy avartayat

12,323.014a uvāca coparicaraṃ mayā bhāgo 'yam udyataḥ

12,323.014c grāhyaḥ svayaṃ hi devena matpratyakṣaṃ na saṃśayaḥ

12,323.015a udyatā yajñabhāgā hi sākṣāt prāptāḥ surair iha

12,323.015c kimartham iha na prāpto darśanaṃ sa harir vibhuḥ

12,323.016a tataḥ sa taṃ samuddhūtaṃ bhūmipālo mahān vasuḥ

12,323.016c prasādayām āsa muniṃ sadasyās te ca sarvaśaḥ

12,323.016d*0806_00 uparicaravasur uvāca

12,323.016d*0806_01 hutaṃ tvayāvadānīha puroḍāśasya yāvatī

12,323.016d*0806_02 gṛhītā devadevena matpratyakṣaṃ na saṃśayaḥ

12,323.016d*0806_03 ity evam ukto vasunā saroṣaś cābravīd guruḥ

12,323.016d*0806_04 na yajeyam ahaṃ cātra paribhūtas tvayānagha

12,323.016d*0806_05 tvayā paśur vāritaś ca kṛtaḥ piṣṭamayaḥ paśuḥ

12,323.016d*0806_06 vasur uvāca

12,323.016d*0806_06 tvaṃ devaṃ paśyase nityaṃ na paśyeyam ahaṃ katham

12,323.016d*0806_07 paśuhiṃsā vāritā ca yajurvedādimantrataḥ

12,323.016d*0806_08 ahaṃ na vāraye hiṃsāṃ drakṣyāmy ekāntiko harim

12,323.016d*0806_09 bhīṣma uvāca

12,323.016d*0806_09 tasmāt kopo na kartavyo bhavatā guruṇā mayi

12,323.016d*0806_10 vasum evaṃ bruvāṇaṃ tu kruddha eva bṛhaspatiḥ

12,323.016d*0806_11 uvāca ṛtvijaś caiva kiṃ naḥ karmeti vārayan

12,323.016d*0806_12 athaikato dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ

12,323.017a ūcuś cainam asaṃbhrāntā na roṣaṃ kartum arhasi

12,323.017b*0807_01 śṛṇu tvaṃ vacanaṃ putra asmābhiḥ samudāhṛtam

12,323.017c naiṣa dharmaḥ kṛtayuge yas tvaṃ roṣam acīkṛthāḥ

12,323.018a aroṣaṇo hy asau devo yasya bhāgo 'yam udyataḥ

12,323.018c na sa śakyas tvayā draṣṭum asmābhir vā bṛhaspate

12,323.018e yasya prasādaṃ kurute sa vai taṃ draṣṭum arhati

12,323.019 ekatadvitatritā ūcuḥ

12,323.019*0808_01 ekatadvitatritaś cocus tataś citraśikhaṇḍinaḥ

12,323.019a vayaṃ hi brahmaṇaḥ putrā mānasāḥ parikīrtitāḥ

12,323.019c gatā niḥśreyasārthaṃ hi kadā cid diśam uttarām

12,323.020a taptvā varṣasahasrāṇi catvāri tapa uttamam

12,323.020c ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ

12,323.021a meror uttarabhāge tu kṣīrodasyānukūlataḥ

12,323.021c sa deśo yatra nas taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam

12,323.021e kathaṃ paśyemahi vayaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ tv iti

12,323.021f*0809_01 vareṇyaṃ varadaṃ taṃ vai devadevaṃ sanātanam

12,323.022a tato vratasyāvabhṛthe vāg uvācāśarīriṇī

12,323.022b*0810_01 snigdhagambhīrayā vācā praharṣaṇakarī vibho

12,323.022c sutaptaṃ vas tapo viprāḥ prasannenāntarātmanā

12,323.023a yūyaṃ jijñāsavo bhaktāḥ kathaṃ drakṣyatha taṃ prabhum

12,323.023c kṣīrodadher uttarataḥ śvetadvīpo mahāprabhaḥ

12,323.024a tatra nārāyaṇaparā mānavāś candravarcasaḥ

12,323.024c ekāntabhāvopagatās te bhaktāḥ puruṣottamam

12,323.025a te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśanti sanātanam

12,323.025c atīndriyā nirāhārā aniṣpandāḥ sugandhinaḥ

12,323.026a ekāntinas te puruṣāḥ śvetadvīpanivāsinaḥ

12,323.026c gacchadhvaṃ tatra munayas tatrātmā me prakāśitaḥ

12,323.027a atha śrutvā vayaṃ sarve vācaṃ tām aśarīriṇīm

12,323.027c yathākhyātena mārgeṇa taṃ deśaṃ pratipedire

12,323.028a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ taccittās taddidṛkṣavaḥ

12,323.028b*0811_01 sahasābhihatāḥ sarve tejasā tasya mohitāḥ

12,323.028c tato no dṛṣṭiviṣayas tadā pratihato 'bhavat

12,323.029a na ca paśyāma puruṣaṃ tattejohṛtadarśanāḥ

12,323.029c tato naḥ prādurabhavad vijñānaṃ devayogajam

12,323.030a na kilātaptatapasā śakyate draṣṭum añjasā

12,323.030c tataḥ punar varṣaśataṃ taptvā tātkālikaṃ mahat

12,323.031a vratāvasāne suśubhān narān dadṛśire vayam

12,323.031c śvetāṃś candrapratīkāśān sarvalakṣaṇalakṣitān

12,323.032a nityāñjalikṛtān brahma japataḥ prāgudaṅmukhān

12,323.032c mānaso nāma sa japo japyate tair mahātmabhiḥ

12,323.032e tenaikāgramanastvena prīto bhavati vai hariḥ

12,323.033a yā bhaven muniśārdūla bhāḥ sūryasya yugakṣaye

12,323.033c ekaikasya prabhā tādṛk sābhavan mānavasya ha

12,323.034a tejonivāsaḥ sa dvīpa iti vai menire vayam

12,323.034c na tatrābhyadhikaḥ kaś cit sarve te samatejasaḥ

12,323.035a atha sūryasahasrasya prabhāṃ yugapad utthitām

12,323.035c sahasā dṛṣṭavantaḥ sma punar eva bṛhaspate

12,323.036a sahitāś cābhyadhāvanta tatas te mānavā drutam

12,323.036c kṛtāñjalipuṭā hṛṣṭā nama ity eva vādinaḥ

12,323.037a tato 'bhivadatāṃ teṣām aśrauṣma vipulaṃ dhvanim

12,323.037c baliḥ kilopahriyate tasya devasya tair naraiḥ

12,323.038a vayaṃ tu tejasā tasya sahasā hṛtacetasaḥ

12,323.038c na kiṃ cid api paśyāmo hṛtadṛṣṭibalendriyāḥ

12,323.039a ekas tu śabdo 'virataḥ śruto 'smābhir udīritaḥ

12,323.039b*0812_01 ākāśaṃ pūrayan sarvaṃ śikṣākṣarasamanvitaḥ

12,323.039c jitaṃ te puṇḍarīkākṣa namas te viśvabhāvana

12,323.040a namas te 'stu hṛṣīkeśa mahāpuruṣapūrvaja

12,323.040c iti śabdaḥ śruto 'smābhiḥ śikṣākṣarasamīritaḥ

12,323.041a etasminn antare vāyuḥ sarvagandhavahaḥ śuciḥ

12,323.041c divyāny uvāha puṣpāṇi karmaṇyāś cauṣadhīs tathā

12,323.042a tair iṣṭaḥ pañcakālajñair harir ekāntibhir naraiḥ

12,323.042b*0813_01 bhaktyā paramayā yuktair manovākkarmabhis tadā

12,323.042c nūnaṃ tatrāgato devo yathā tair vāg udīritā

12,323.042e vayaṃ tv enaṃ na paśyāmo mohitās tasya māyayā

12,323.043a mārute saṃnivṛtte ca balau ca pratipādite

12,323.043c cintāvyākulitātmāno jātāḥ smo 'ṅgirasāṃ vara

12,323.044a mānavānāṃ sahasreṣu teṣu vai śuddhayoniṣu

12,323.044c asmān na kaś cin manasā cakṣuṣā vāpy apūjayat

12,323.045a te 'pi svasthā munigaṇā ekabhāvam anuvratāḥ

12,323.045c nāsmāsu dadhire bhāvaṃ brahmabhāvam anuṣṭhitāḥ

12,323.046a tato 'smān supariśrāntāṃs tapasā cāpi karśitān

12,323.046c uvāca khasthaṃ kim api bhūtaṃ tatrāśarīrakam

12,323.047a dṛṣṭā vaḥ puruṣāḥ śvetāḥ sarvendriyavivarjitāḥ

12,323.047c dṛṣṭo bhavati deveśa ebhir dṛṣṭair dvijottamāḥ

12,323.048a gacchadhvaṃ munayaḥ sarve yathāgatam ito 'cirāt

12,323.048c na sa śakyo abhaktena draṣṭuṃ devaḥ kathaṃ cana

12,323.049a kāmaṃ kālena mahatā ekāntitvaṃ samāgataiḥ

12,323.049c śakyo draṣṭuṃ sa bhagavān prabhāmaṇḍaladurdṛśaḥ

12,323.050a mahat kāryaṃ tu kartavyaṃ yuṣmābhir dvijasattamāḥ

12,323.050c itaḥ kṛtayuge 'tīte viparyāsaṃ gate 'pi ca

12,323.051a vaivasvate 'ntare viprāḥ prāpte tretāyuge tataḥ

12,323.051c surāṇāṃ kāryasiddhyarthaṃ sahāyā vai bhaviṣyatha

12,323.052a tatas tad adbhutaṃ vākyaṃ niśamyaivaṃ sma somapa

12,323.052c tasya prasādāt prāptāḥ smo deśam īpsitam añjasā

12,323.053a evaṃ sutapasā caiva havyakavyais tathaiva ca

12,323.053c devo 'smābhir na dṛṣṭaḥ sa kathaṃ tvaṃ draṣṭum arhasi

12,323.053e nārāyaṇo mahad bhūtaṃ viśvasṛg ghavyakavyabhuk

12,323.053f*0814_01 anādinidhano 'vyakto devadānavapūjitaḥ

12,323.054 bhīṣma uvāca

12,323.054a evam ekatavākyena dvitatritamatena ca

12,323.054c anunītaḥ sadasyaiś ca bṛhaspatir udāradhīḥ

12,323.054e samānīya tato yajñaṃ daivataṃ samapūjayat

12,323.055a samāptayajño rājāpi prajāḥ pālitavān vasuḥ

12,323.055c brahmaśāpād divo bhraṣṭaḥ praviveśa mahīṃ tataḥ

12,323.055d*0815_01 sa rājā rājaśārdūla satyadharmaparāyaṇaḥ

12,323.056a antarbhūmigataś caiva satataṃ dharmavatsalaḥ

12,323.056c nārāyaṇaparo bhūtvā nārāyaṇapadaṃ jagau

12,323.057a tasyaiva ca prasādena punar evotthitas tu saḥ

12,323.057c mahītalād gataḥ sthānaṃ brahmaṇaḥ samanantaram

12,323.057e parāṃ gatim anuprāpta iti naiṣṭhikam añjasā

12,324.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,324.001a yadā bhakto bhagavata āsīd rājā mahāvasuḥ

12,324.001c kimarthaṃ sa paribhraṣṭo viveśa vivaraṃ bhuvaḥ

12,324.002 bhīṣma uvāca

12,324.002a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,324.002c ṛṣīṇāṃ caiva saṃvādaṃ tridaśānāṃ ca bhārata

12,324.002d*0816_01 iyaṃ vai karmabhūmir hi svargo bhogāya kalpitaḥ

12,324.002d*0816_02 tasmād indro mahīṃ prāpya yajamānas tu dīkṣitaḥ

12,324.002d*0816_03 savanīyapaśoḥ kāla āgate tu bṛhaspatiḥ

12,324.002d*0816_04 piṣṭam ānīyatām atra paśvartha iti bhāṣata

12,324.002d*0816_05 tac chrutvā devatāḥ sarvā idam ūcur dvijottamam

12,324.002d*0816_06 bṛhaspatiṃ māṃsagṛdhnāḥ pṛthak pṛthag ariṃdama

12,324.003a ajena yaṣṭavyam iti devāḥ prāhur dvijottamān

12,324.003c sa ca chāgo hy ajo jñeyo nānyaḥ paśur iti sthitiḥ

12,324.004 ṛṣaya ūcuḥ

12,324.004a bījair yajñeṣu yaṣṭavyam iti vai vaidikī śrutiḥ

12,324.004c ajasaṃjñāni bījāni chāgaṃ na ghnantum arhatha

12,324.005a naiṣa dharmaḥ satāṃ devā yatra vadhyeta vai paśuḥ

12,324.005c idaṃ kṛtayugaṃ śreṣṭhaṃ kathaṃ vadhyeta vai paśuḥ

12,324.005d*0817_01 yuṣmākam ajabuddhir hi ajo bījaṃ tad ucyate

12,324.006 bhīṣma uvāca

12,324.006a teṣāṃ saṃvadatām evam ṛṣīṇāṃ vibudhaiḥ saha

12,324.006c mārgāgato nṛpaśreṣṭhas taṃ deśaṃ prāptavān vasuḥ

12,324.006e antarikṣacaraḥ śrīmān samagrabalavāhanaḥ

12,324.007a taṃ dṛṣṭvā sahasāyāntaṃ vasuṃ te tv antarikṣagam

12,324.007c ūcur dvijātayo devān eṣa chetsyati saṃśayam

12,324.008a yajvā dānapatiḥ śreṣṭhaḥ sarvabhūtahitapriyaḥ

12,324.008c kathaṃ svid anyathā brūyād vākyam eṣa mahān vasuḥ

12,324.009a evaṃ te saṃvidaṃ kṛtvā vibudhā ṛṣayas tathā

12,324.009c apṛcchan sahasābhyetya vasuṃ rājānam antikāt

12,324.010a bho rājan kena yaṣṭavyam ajenāho svid auṣadhaiḥ

12,324.010c etan naḥ saṃśayaṃ chindhi pramāṇaṃ no bhavān mataḥ

12,324.011a sa tān kṛtāñjalir bhūtvā paripapraccha vai vasuḥ

12,324.011c kasya vaḥ ko mataḥ pakṣo brūta satyaṃ samāgatāḥ

12,324.012 ṛṣaya ūcuḥ

12,324.012a dhānyair yaṣṭavyam ity eṣa pakṣo 'smākaṃ narādhipa

12,324.012c devānāṃ tu paśuḥ pakṣo mato rājan vadasva naḥ

12,324.013 bhīṣma uvāca

12,324.013a devānāṃ tu mataṃ jñātvā vasunā pakṣasaṃśrayāt

12,324.013c chāgenājena yaṣṭavyam evam uktaṃ vacas tadā

12,324.014a kupitās te tataḥ sarve munayaḥ sūryavarcasaḥ

12,324.014c ūcur vasuṃ vimānasthaṃ devapakṣārthavādinam

12,324.015a surapakṣo gṛhītas te yasmāt tasmād divaḥ pata

12,324.015c adya prabhṛti te rājann ākāśe vihatā gatiḥ

12,324.015e asmacchāpābhighātena mahīṃ bhittvā pravekṣyasi

12,324.015f*0818_01 viruddhaṃ vedasūtrāṇām uktaṃ yadi bhaven nṛpa

12,324.015f*0818_02 vayaṃ viruddhavacanā yadi tatra patāmahe

12,324.016a tatas tasmin muhūrte 'tha rājoparicaras tadā

12,324.016c adho vai saṃbabhūvāśu bhūmer vivarago nṛpaḥ

12,324.016e smṛtis tv enaṃ na prajahau tadā nārāyaṇājñayā

12,324.017a devās tu sahitāḥ sarve vasoḥ śāpavimokṣaṇam

12,324.017c cintayām āsur avyagrāḥ sukṛtaṃ hi nṛpasya tat

12,324.018a anenāsmatkṛte rājñā śāpaḥ prāpto mahātmanā

12,324.018c asya pratipriyaṃ kāryaṃ sahitair no divaukasaḥ

12,324.019a iti buddhyā vyavasyāśu gatvā niścayam īśvarāḥ

12,324.019c ūcus taṃ hṛṣṭamanaso rājoparicaraṃ tadā

12,324.020a brahmaṇyadevaṃ tvaṃ bhaktaḥ surāsuraguruṃ harim

12,324.020c kāmaṃ sa tava tuṣṭātmā kuryāc chāpavimokṣaṇam

12,324.021a mānanā tu dvijātīnāṃ kartavyā vai mahātmanām

12,324.021c avaśyaṃ tapasā teṣāṃ phalitavyaṃ nṛpottama

12,324.021d*0819_01 viruddhaṃ vedaśāstrāṇāṃ na vaktavyaṃ hitārthinā

12,324.022a yatas tvaṃ sahasā bhraṣṭa ākāśān medinītalam

12,324.022b*0820_01 asmatpakṣanimittaṃ te vyasanaṃ prāptam īdṛśam

12,324.022c ekaṃ tv anugrahaṃ tubhyaṃ dadmo vai nṛpasattama

12,324.023a yāvat tvaṃ śāpadoṣeṇa kālam āsiṣyase 'nagha

12,324.023c bhūmer vivarago bhūtvā tāvantaṃ kālam āpsyasi

12,324.023e yajñeṣu suhutāṃ viprair vasor dhārāṃ mahātmabhiḥ

12,324.024a prāpsyase 'smadanudhyānān mā ca tvāṃ glānir āspṛśet

12,324.024c na kṣutpipāse rājendra bhūmeś chidre bhaviṣyataḥ

12,324.025a vasor dhārānupītatvāt tejasāpyāyitena ca

12,324.025b*0821_01 taṃ bhakto 'si mahātmānaṃ devadevaṃ sanātanam

12,324.025c sa devo 'smadvarāt prīto brahmalokaṃ hi neṣyati

12,324.026a evaṃ dattvā varaṃ rājñe sarve tatra divaukasaḥ

12,324.026b*0822_01 kratuṃ samāpya piṣṭena munīnāṃ vacanāt tadā

12,324.026c gatāḥ svabhavanaṃ devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ

12,324.026d*0823_01 gṛhītvā dakṣiṇāṃ sarve gatāḥ svān āśramān punaḥ

12,324.026d*0823_02 vasuṃ vicintya śakraś ca praviveśāmarāvatīm

12,324.026d*0823_03 vasur vivaragas tatra vyalīkasya phalād guroḥ

12,324.027a cakre ca satataṃ pūjāṃ viṣvaksenāya bhārata

12,324.027c japyaṃ jagau ca satataṃ nārāyaṇamukhodgatam

12,324.028a tatrāpi pañcabhir yajñaiḥ pañcakālān ariṃdama

12,324.028c ayajad dhariṃ surapatiṃ bhūmer vivarago 'pi san

12,324.029a tato 'sya tuṣṭo bhagavān bhaktyā nārāyaṇo hariḥ

12,324.029c ananyabhaktasya satas tatparasya jitātmanaḥ

12,324.030a varado bhagavān viṣṇuḥ samīpasthaṃ dvijottamam

12,324.030c garutmantaṃ mahāvegam ābabhāṣe smayann iva

12,324.031a dvijottama mahābhāga gamyatāṃ vacanān mama

12,324.031c samrāḍ rājā vasur nāma dharmātmā māṃ samāśritaḥ

12,324.032a brāhmaṇānāṃ prakopena praviṣṭo vasudhātalam

12,324.032c mānitās te tu viprendrās tvaṃ tu gaccha dvijottama

12,324.033a bhūmer vivarasaṃguptaṃ garuḍeha mamājñayā

12,324.033c adhaścaraṃ nṛpaśreṣṭhaṃ khecaraṃ kuru māciram

12,324.034a garutmān atha vikṣipya pakṣau mārutavegavān

12,324.034c viveśa vivaraṃ bhūmer yatrāste vāgyato vasuḥ

12,324.035a tata enaṃ samutkṣipya sahasā vinatāsutaḥ

12,324.035b*0824_01 gṛhītvā taṃ vasuṃ bhaktaṃ sahasā vasudhātalāt

12,324.035c utpapāta nabhas tūrṇaṃ tatra cainam amuñcata

12,324.036a tasmin muhūrte saṃjajñe rājoparicaraḥ punaḥ

12,324.036c saśarīro gataś caiva brahmalokaṃ nṛpottamaḥ

12,324.037a evaṃ tenāpi kaunteya vāgdoṣād devatājñayā

12,324.037c prāptā gatir ayajvārhā dvijaśāpān mahātmanā

12,324.038a kevalaṃ puruṣas tena sevito harir īśvaraḥ

12,324.038c tataḥ śīghraṃ jahau śāpaṃ brahmalokam avāpa ca

12,324.039a etat te sarvam ākhyātaṃ te bhūtā mānavā yathā

12,324.039c nārado 'pi yathā śvetaṃ dvīpaṃ sa gatavān ṛṣiḥ

12,324.039e tat te sarvaṃ pravakṣyāmi śṛṇuṣvaikamanā nṛpa

12,325.001 bhīṣma uvāca

12,325.001a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ

12,325.001c dadarśa tān eva narāñ śvetāṃś candraprabhāñ śubhān

12,325.001d*0825_01 anindriyān anāhārān aniṣyandān sugandhinaḥ

12,325.001d*0825_02 baddhāñjalipuṭān hṛṣṭāñ jitaṃ ta iti vādinaḥ

12,325.001d*0825_03 mahopaniṣadaṃ mantram adhīyānān svarānvitam

12,325.001d*0825_04 pañcopaniṣadair mantrair manasā dhyāyataḥ śucīn

12,325.001d*0825_05 śāśvataṃ brahma paramaṃ gṛṇānān sūryavarcasaḥ

12,325.001d*0825_06 pūjāparān balikṛtaḥ stuvataḥ parameṣṭhinam

12,325.001d*0825_07 ekāgramanaso dāntān ekāntitvam upāśritān

12,325.002a pūjayām āsa śirasā manasā taiś ca pūjitaḥ

12,325.002c didṛkṣur japyaparamaḥ sarvakṛcchradharaḥ sthitaḥ

12,325.003a bhūtvaikāgramanā vipra ūrdhvabāhur mahāmuniḥ

12,325.003c stotraṃ jagau sa viśvāya nirguṇāya mahātmane

12,325.004 nārada uvāca

12,325.004A namas te devadeva [1] niṣkriya [2] nirguṇa [3] lokasākṣin [4] kṣetrajña [5] ananta [6_116] puruṣa [7] mahāpuruṣa [8] triguṇa [9] pradhāna [10]

12,325.004B amṛta [11] vyoma [12] sanātana [13] sadasadvyaktāvyakta [14] ṛtadhāman [15] pūrvādideva [16] vasuprada [17] prajāpate [18] suprajāpate [19] vanaspate [20]

12,325.004C mahāprajāpate [21] ūrjaspate [22] vācaspate [23] manaspate [24] jagatpate [25] divaspate [26] marutpate [27] salilapate [28] pṛthivīpate [29] dikpate [30]

12,325.004D pūrvanivāsa [31] brahmapurohita [32] brahmakāyika [33] mahākāyika [34] mahārājika [35] caturmahārājika [36] ābhāsura [37] mahābhāsura [38] saptamahābhāsura [39] yāmya [40]

12,325.004E mahāyāmya [41] saṃjñāsaṃjña [42] tuṣita [43] mahātuṣita [44] pratardana [45] parinirmita [46] vaśavartin [47] aparinirmita [48] yajña [49] mahāyajña [50]

12,325.004F yajñasaṃbhava [51] yajñayone [52] yajñagarbha [53] yajñahṛdaya [54] yajñastuta [55] yajñabhāgahara [56] pañcayajñadhara [57] pañcakālakartṛgate [58] pañcarātrika [59] vaikuṇṭha [60]

12,325.004G aparājita [61] mānasika [62] paramasvāmin [63] susnāta [64] haṃsa [65] paramahaṃsa [66] paramayājñika [67] sāṃkhyayoga [68] amṛteśaya [69] hiraṇyeśaya [70]

12,325.004H vedeśaya [71] kuśeśaya [72] brahmeśaya [73] padmeśaya [74] viśveśvara [75] tvaṃ jagadanvayaḥ [76] tvaṃ jagatprakṛtiḥ [77] tavāgnir āsyam [78] vaḍavāmukho 'gniḥ [79] tvam āhutiḥ [80]

12,325.004I tvaṃ sārathiḥ [81] tvaṃ vaṣaṭkāraḥ [82] tvam oṃkāraḥ [83] tvaṃ manaḥ [84] tvaṃ candramāḥ [85] tvaṃ cakṣur ādyam [86] tvaṃ sūryaḥ [87] tvaṃ diśāṃ gajaḥ [88] digbhāno [89] hayaśiraḥ [90]

12,325.004J prathamatrisauparṇa [91] pañcāgne [92] triṇāciketa [93] ṣaḍaṅgavidhāna [94] prāgjyotiṣa [95] jyeṣṭhasāmaga [96] sāmikavratadhara [97] atharvaśiraḥ [98] pañcamahākalpa [99] phenapācārya [100]

12,325.004K vālakhilya [101] vaikhānasa [102] abhagnayoga [103] abhagnaparisaṃkhyāna [104] yugāde [105] yugamadhya [106] yuganidhana [107] ākhaṇḍala [108] prācīnagarbha [109] kauśika [110]

12,325.004L puruṣṭuta [111] puruhūta [112] viśvarūpa [113] anantagate [114] anantabhoga [115] ananta [116_6] anāde [117] amadhya [118] avyaktamadhya [119] avyaktanidhana [120]

12,325.004M vratāvāsa [121] samudrādhivāsa [122] yaśovāsa [123] tapovāsa [124] lakṣmyāvāsa [125] vidyāvāsa [126] kīrtyāvāsa [127] śrīvāsa [128] sarvāvāsa [129] vāsudeva [130]

12,325.004N sarvacchandaka [131] harihaya [132] harimedha [133] mahāyajñabhāgahara [134] varaprada [135_157] yamaniyamamahāniyamakṛcchrātikṛcchramahākṛcchrasarvakṛcchraniyamadhara [136] nivṛttadharmapravacanagate [137] pravṛttavedakriya [138] aja [139] sarvagate [140]

12,325.004O sarvadarśin [141] agrāhya [142] acala [143] mahāvibhūte [144] māhātmyaśarīra [145] pavitra [146] mahāpavitra [147] hiraṇmaya [148] bṛhat [149] apratarkya [150]

12,325.004P avijñeya [151] brahmāgrya [152] prajāsargakara [153] prajānidhanakara [154] mahāmāyādhara [155] citraśikhaṇḍin [156] varaprada [157_135] puroḍāśabhāgahara [158] gatādhvan [159] chinnatṛṣṇa [160]

12,325.004Q chinnasaṃśaya [161] sarvatonivṛtta [162] brāhmaṇarūpa [163] brāhmaṇapriya [164] viśvamūrte [165] mahāmūrte [166] bāndhava [167] bhaktavatsala [168] brahmaṇyadeva [169] bhakto 'haṃ tvāṃ didṛkṣuḥ [170] ekāntadarśanāya namo namaḥ [171]

12,326.001 bhīṣma uvāca

12,326.001a evaṃ stutaḥ sa bhagavān guhyais tathyaiś ca nāmabhiḥ

12,326.001c taṃ muniṃ darśayām āsa nāradaṃ viśvarūpadhṛk

12,326.002a kiṃ cic candraviśuddhātmā kiṃ cic candrād viśeṣavān

12,326.002c kṛśānuvarṇaḥ kiṃ cic ca kiṃ cid dhiṣṇyākṛtiḥ prabhuḥ

12,326.003a śukapatravarṇaḥ kiṃ cic ca kiṃ cit sphaṭikasaprabhaḥ

12,326.003c nīlāñjanacayaprakhyo jātarūpaprabhaḥ kva cit

12,326.004a pravālāṅkuravarṇaś ca śvetavarṇaḥ kva cid babhau

12,326.004c kva cit suvarṇavarṇābho vaiḍūryasadṛśaḥ kva cit

12,326.005a nīlavaiḍūryasadṛśa indranīlanibhaḥ kva cit

12,326.005c mayūragrīvavarṇābho muktāhāranibhaḥ kva cit

12,326.006a etān varṇān bahuvidhān rūpe bibhrat sanātanaḥ

12,326.006c sahasranayanaḥ śrīmāñ śataśīrṣaḥ sahasrapāt

12,326.007a sahasrodarabāhuś ca avyakta iti ca kva cit

12,326.007c oṃkāram udgiran vaktrāt sāvitrīṃ ca tadanvayām

12,326.008a śeṣebhyaś caiva vaktrebhyaś caturvedodgataṃ vasu

12,326.008b*0826_01 udgiraṃś caturo vedāñ śe[? n saśe]ṣān vasudhādhipa

12,326.008c āraṇyakaṃ jagau devo harir nārāyaṇo vaśī

12,326.009a vedīṃ kamaṇḍaluṃ darbhān maṇirūpān athopalān

12,326.009c ajinaṃ daṇḍakāṣṭhaṃ ca jvalitaṃ ca hutāśanam

12,326.009e dhārayām āsa deveśo hastair yajñapatis tadā

12,326.010a taṃ prasannaṃ prasannātmā nārado dvijasattamaḥ

12,326.010c vāgyataḥ prayato bhūtvā vavande parameśvaram

12,326.010e tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ

12,326.011a ekataś ca dvitaś caiva tritaś caiva maharṣayaḥ

12,326.011c imaṃ deśam anuprāptā mama darśanalālasāḥ

12,326.012a na ca māṃ te dadṛśire na ca drakṣyati kaś cana

12,326.012c ṛte hy ekāntikaśreṣṭhāt tvaṃ caivaikāntiko mataḥ

12,326.013a mamaitās tanavaḥ śreṣṭhā jātā dharmagṛhe dvija

12,326.013c tās tvaṃ bhajasva satataṃ sādhayasva yathāgatam

12,326.014a vṛṇīṣva ca varaṃ vipra mattas tvaṃ yam ihecchasi

12,326.014c prasanno 'haṃ tavādyeha viśvamūrtir ihāvyayaḥ

12,326.015 nārada uvāca

12,326.015a adya me tapaso deva yamasya niyamasya ca

12,326.015c sadyaḥ phalam avāptaṃ vai dṛṣṭo yad bhagavān mayā

12,326.016a vara eṣa mamātyantaṃ dṛṣṭas tvaṃ yat sanātanaḥ

12,326.016c bhagavān viśvadṛk siṃhaḥ sarvamūrtir mahāprabhuḥ

12,326.017 bhīṣma uvāca

12,326.017a evaṃ saṃdarśayitvā tu nāradaṃ parameṣṭhijam

12,326.017c uvāca vacanaṃ bhūyo gaccha nārada māciram

12,326.018a ime hy anindriyāhārā madbhaktāś candravarcasaḥ

12,326.018c ekāgrāś cintayeyur māṃ naiṣāṃ vighno bhaved iti

12,326.019a siddhāś caite mahābhāgāḥ purā hy ekāntino 'bhavan

12,326.019c tamorajovinirmuktā māṃ pravekṣyanty asaṃśayam

12,326.020a na dṛśyaś cakṣuṣā yo 'sau na spṛśyaḥ sparśanena ca

12,326.020c na ghreyaś caiva gandhena rasena ca vivarjitaḥ

12,326.021a sattvaṃ rajas tamaś caiva na guṇās taṃ bhajanti vai

12,326.021c yaś ca sarvagataḥ sākṣī lokasyātmeti kathyate

12,326.022a bhūtagrāmaśarīreṣu naśyatsu na vinaśyati

12,326.022c ajo nityaḥ śāśvataś ca nirguṇo niṣkalas tathā

12,326.023a dvirdvādaśebhyas tattvebhyaḥ khyāto yaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,326.023c puruṣo niṣkriyaś caiva jñānadṛśyaś ca kathyate

12,326.024a yaṃ praviśya bhavantīha muktā vai dvijasattama

12,326.024c sa vāsudevo vijñeyaḥ paramātmā sanātanaḥ

12,326.025a paśya devasya māhātmyaṃ mahimānaṃ ca nārada

12,326.025b*0827_01 na vidur munayaś caiva yāthārthyaṃ munipuṃgava

12,326.025c śubhāśubhaiḥ karmabhir yo na lipyati kadā cana

12,326.026a sattvaṃ rajas tamaś caiva guṇān etān pracakṣate

12,326.026c ete sarvaśarīreṣu tiṣṭhanti vicaranti ca

12,326.027a etān guṇāṃs tu kṣetrajño bhuṅkte naibhiḥ sa bhujyate

12,326.027b*0828_01 paśya jīvasya māhātmyaṃ ya evaṃ guṇabhojakaḥ

12,326.027b*0828_02 īṣal laghuparikrānto na guṇās tasya bhojakāḥ

12,326.027b*0829_01 sarvasthaḥ sarvago viśvaṃ guṇabhuṅ nirguṇo 'pi ca

12,326.027b*0829_02 bhojyo 'haṃ bhojako bhoktā paktāhaṃ jaṭhare 'nalaḥ

12,326.027b*0829_03 bhūtagrāmam imaṃ kṛtsnaṃ pṛthak karma pṛthaṅmukham

12,326.027b*0829_04 prakṛtistho 'vatiṣṭhāmi na ca tiṣṭhāmi mūrtimān

12,326.027b*0829_05 prāṇāpānapravāreṇa śarīraṃ prāpya dhiṣṭhitaḥ

12,326.027b*0829_06 aham eva hi jaṃtūnāṃ nimeṣonmeṣakṛd dvija

12,326.027b*0829_07 māṃ tu jānīhi viprarṣe puruṣaṃ sarvagaṃ prabhum

12,326.027c nirguṇo guṇabhuk caiva guṇasraṣṭā guṇādhikaḥ

12,326.028a jagatpratiṣṭhā devarṣe pṛthivy apsu pralīyate

12,326.028c jyotiṣy āpaḥ pralīyante jyotir vāyau pralīyate

12,326.029a khe vāyuḥ pralayaṃ yāti manasy ākāśam eva ca

12,326.029b*0830_01 kālo hi paramaṃ bhūtaṃ manasy eṣa pralīyate

12,326.029c mano hi paramaṃ bhūtaṃ tad avyakte pralīyate

12,326.030a avyaktaṃ puruṣe brahman niṣkriye saṃpralīyate

12,326.030c nāsti tasmāt parataraṃ puruṣād vai sanātanāt

12,326.030d*0831_01 māṃ tu jānīhi brahmarṣe puruṣaṃ sarvagaṃ prabhum

12,326.031a nityaṃ hi nāsti jagati bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam

12,326.031c ṛte tam ekaṃ puruṣaṃ vāsudevaṃ sanātanam

12,326.031e sarvabhūtātmabhūto hi vāsudevo mahābalaḥ

12,326.032a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,326.032c te sametā mahātmānaḥ śarīram iti saṃjñitam

12,326.033a tadāviśati yo brahmann adṛśyo laghuvikramaḥ

12,326.033c utpanna eva bhavati śarīraṃ ceṣṭayan prabhuḥ

12,326.034a na vinā dhātusaṃghātaṃ śarīraṃ bhavati kva cit

12,326.034c na ca jīvaṃ vinā brahman dhātavaś ceṣṭayanty uta

12,326.034d*0832_01 pṛthagbhūtāś ca te nityaṃ kṣetrajñaḥ pṛthag eva ca

12,326.034d*0832_02 sattvaṃ rajas tamaś caiva na guṇās tasya bhojakāḥ

12,326.034d*0832_03 ete pañcasu bhūteṣu śarīrastheṣu kalpitāḥ

12,326.035a sa jīvaḥ parisaṃkhyātaḥ śeṣaḥ saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ

12,326.035c tasmāt sanatkumāratvaṃ yo labheta svakarmaṇā

12,326.036a yasmiṃś ca sarvabhūtāni pralayaṃ yānti saṃkṣaye

12,326.036c sa manaḥ sarvabhūtānāṃ pradyumnaḥ paripaṭhyate

12,326.037a tasmāt prasūto yaḥ kartā kāryaṃ kāraṇam eva ca

12,326.037c yasmāt sarvaṃ prabhavati jagat sthāvarajaṅgamam

12,326.037e so 'niruddhaḥ sa īśāno vyaktiḥ sā sarvakarmasu

12,326.038a yo vāsudevo bhagavān kṣetrajño nirguṇātmakaḥ

12,326.038c jñeyaḥ sa eva bhagavāñ jīvaḥ saṃkarṣaṇaḥ prabhuḥ

12,326.039a saṃkarṣaṇāc ca pradyumno manobhūtaḥ sa ucyate

12,326.039c pradyumnād yo 'niruddhas tu so 'haṃkāro maheśvaraḥ

12,326.040a mattaḥ sarvaṃ saṃbhavati jagat sthāvarajaṅgamam

12,326.040c akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva sac cāsac caiva nārada

12,326.041a māṃ praviśya bhavantīha muktā bhaktās tu ye mama

12,326.041c ahaṃ hi puruṣo jñeyo niṣkriyaḥ pañcaviṃśakaḥ

12,326.042a nirguṇo niṣkalaś caiva nirdvaṃdvo niṣparigrahaḥ

12,326.042c etat tvayā na vijñeyaṃ rūpavān iti dṛśyate

12,326.042e icchan muhūrtān naśyeyam īśo 'haṃ jagato guruḥ

12,326.043a māyā hy eṣā mayā sṛṣṭā yan māṃ paśyasi nārada

12,326.043c sarvabhūtaguṇair yuktaṃ naivaṃ tvaṃ jñātum arhasi

12,326.043e mayaitat kathitaṃ samyak tava mūrticatuṣṭayam

12,326.044a siddhā hy ete mahābhāgā narā hy ekāntino 'bhavan

12,326.044c tamorajobhyāṃ nirmuktāḥ pravekṣyanti ca māṃ mune

12,326.045a ahaṃ kartā ca kāryaṃ ca kāraṇaṃ cāpi nārada

12,326.045c ahaṃ hi jīvasaṃjño vai mayi jīvaḥ samāhitaḥ

12,326.045e maivaṃ te buddhir atrābhūd dṛṣṭo jīvo mayeti ca

12,326.046a ahaṃ sarvatrago brahman bhūtagrāmāntarātmakaḥ

12,326.046c bhūtagrāmaśarīreṣu naśyatsu na naśāmy aham

12,326.047a hiraṇyagarbho lokādiś caturvaktro niruktagaḥ

12,326.047c brahmā sanātano devo mama bahvarthacintakaḥ

12,326.047d*0833_01 lalāṭāc caiva me rudro devaḥ krodhād viniḥsṛtaḥ

12,326.048a paśyaikādaśa me rudrān dakṣiṇaṃ pārśvam āsthitān

12,326.048c dvādaśaiva tathādityān vāmaṃ pārśvaṃ samāsthitān

12,326.049a agrataś caiva me paśya vasūn aṣṭau surottamān

12,326.049c nāsatyaṃ caiva dasraṃ ca bhiṣajau paśya pṛṣṭhataḥ

12,326.050a sarvān prajāpatīn paśya paśya sapta ṛṣīn api

12,326.050c vedān yajñāṃś ca śataśaḥ paśyāmṛtam athauṣadhīḥ

12,326.051a tapāṃsi niyamāṃś caiva yamān api pṛthagvidhān

12,326.051c tathāṣṭaguṇam aiśvaryam ekasthaṃ paśya mūrtimat

12,326.052a śriyaṃ lakṣmīṃ ca kīrtiṃ ca pṛthivīṃ ca kakudminīm

12,326.052c vedānāṃ mātaraṃ paśya matsthāṃ devīṃ sarasvatīm

12,326.053a dhruvaṃ ca jyotiṣāṃ śreṣṭhaṃ paśya nārada khecaram

12,326.053c ambhodharān samudrāṃś ca sarāṃsi saritas tathā

12,326.054a mūrtimantaḥ pitṛgaṇāṃś caturaḥ paśya sattama

12,326.054c trīṃś caivemān guṇān paśya matsthān mūrtivivarjitān

12,326.055a devakāryād api mune pitṛkāryaṃ viśiṣyate

12,326.055c devānāṃ ca pitṝṇāṃ ca pitā hy eko 'ham āditaḥ

12,326.056a ahaṃ hayaśiro bhūtvā samudre paścimottare

12,326.056c pibāmi suhutaṃ havyaṃ kavyaṃ ca śraddhayānvitam

12,326.057a mayā sṛṣṭaḥ purā brahmā madyajñam ayajat svayam

12,326.057c tatas tasmai varān prīto dadāv aham anuttamān

12,326.058a matputratvaṃ ca kalpādau lokādhyakṣatvam eva ca

12,326.058c ahaṃkārakṛtaṃ caiva nāma paryāyavācakam

12,326.059a tvayā kṛtāṃ ca maryādāṃ nātikrāmyati kaś cana

12,326.059c tvaṃ caiva varado brahman varepsūnāṃ bhaviṣyasi

12,326.060a surāsuragaṇānāṃ ca ṛṣīṇāṃ ca tapodhana

12,326.060c pitṝṇāṃ ca mahābhāga satataṃ saṃśitavrata

12,326.060e vividhānāṃ ca bhūtānāṃ tvam upāsyo bhaviṣyasi

12,326.061a prādurbhāvagataś cāhaṃ surakāryeṣu nityadā

12,326.061c anuśāsyas tvayā brahman niyojyaś ca suto yathā

12,326.062a etāṃś cānyāṃś ca rucirān brahmaṇe 'mitatejase

12,326.062b*0834_01 evaṃ rudrāya manave indrāyāmitatejase

12,326.062c ahaṃ dattvā varān prīto nivṛttiparamo 'bhavam

12,326.063a nirvāṇaṃ sarvadharmāṇāṃ nivṛttiḥ paramā smṛtā

12,326.063c tasmān nivṛttim āpannaś caret sarvāṅganirvṛtaḥ

12,326.064a vidyāsahāyavantaṃ mām ādityasthaṃ sanātanam

12,326.064c kapilaṃ prāhur ācāryāḥ sāṃkhyaniścitaniścayāḥ

12,326.065a hiraṇyagarbho bhagavān eṣa chandasi suṣṭutaḥ

12,326.065c so 'haṃ yogagatir brahman yogaśāstreṣu śabditaḥ

12,326.066a eṣo 'haṃ vyaktim āgamya tiṣṭhāmi divi śāśvataḥ

12,326.066c tato yugasahasrānte saṃhariṣye jagat punaḥ

12,326.066e kṛtvātmasthāni bhūtāni sthāvarāṇi carāṇi ca

12,326.067a ekākī vidyayā sārdhaṃ vihariṣye dvijottama

12,326.067c tato bhūyo jagat sarvaṃ kariṣyāmīha vidyayā

12,326.068a asmanmūrtiś caturthī yā sāsṛjac cheṣam avyayam

12,326.068c sa hi saṃkarṣaṇaḥ proktaḥ pradyumnaṃ so 'py ajījanat

12,326.069a pradyumnād aniruddho 'haṃ sargo mama punaḥ punaḥ

12,326.069c aniruddhāt tathā brahmā tatrādikamalodbhavaḥ

12,326.070a brahmaṇaḥ sarvabhūtāni carāṇi sthāvarāṇi ca

12,326.070c etāṃ sṛṣṭiṃ vijānīhi kalpādiṣu punaḥ punaḥ

12,326.071a yathā sūryasya gaganād udayāstamayāv iha

12,326.071c naṣṭau punar balāt kāla ānayaty amitadyutiḥ

12,326.071e tathā balād ahaṃ pṛthvīṃ sarvabhūtahitāya vai

12,326.071f*0835_00 bhīṣmaḥ

12,326.071f*0835_01 nāradas tv atha papraccha bhagavantaṃ janārdanam

12,326.071f*0835_02 śrībhagavān uvāca

12,326.071f*0835_02 keṣu keṣu ca bhāveṣu draṣṭavyo 'si mayā prabho

12,326.071f*0835_03 śṛṇu nārada tattvena prādurbhāvān mahāmune

12,326.071f*0835_04 matsyaḥ kūrmo varāhaś ca nārasiṃho 'tha vāmanaḥ

12,326.071f*0835_05 rāmo rāmaś ca rāmaś ca kṛṣṇaḥ kalkī ca te daśa

12,326.071f*0835_06 pūrvaṃ mīno bhaviṣyāmi sthāpayiṣyāmy ahaṃ prajāḥ

12,326.071f*0835_07 lokān vedān dhariṣyāmi majjamānān mahārṇave

12,326.071f*0835_08 dvitīyaṃ kūrmarūpaṃ me hemakūṭanibhaṃ smṛtam

12,326.071f*0835_09 mandaraṃ dhārayiṣyāmi amṛtārthaṃ dvijottama

12,326.071f*0835_10 magnāṃ mahārṇave ghore bhārākrāntām imāṃ punaḥ

12,326.072a sattvair ākrāntasarvāṅgāṃ naṣṭāṃ sāgaramekhalām

12,326.072c ānayiṣyāmi svaṃ sthānaṃ vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ

12,326.073a hiraṇyākṣaṃ haniṣyāmi daiteyaṃ balagarvitam

12,326.073c nārasiṃhaṃ vapuḥ kṛtvā hiraṇyakaśipuṃ punaḥ

12,326.073e surakārye haniṣyāmi yajñaghnaṃ ditinandanam

12,326.074a virocanasya balavān baliḥ putro mahāsuraḥ

12,326.074b*0836_01 avadhyaḥ sarvalokānāṃ sadevāsurarakṣasām

12,326.074c bhaviṣyati sa śakraṃ ca svarājyāc cyāvayiṣyati

12,326.075a trailokye 'pahṛte tena vimukhe ca śacīpatau

12,326.075c adityāṃ dvādaśaḥ putraḥ saṃbhaviṣyāmi kaśyapāt

12,326.075d*0837_01 jaṭī gatvā yajñasadaḥ stūyamāno dvijottamaiḥ

12,326.075d*0837_02 yajñastavaṃ kariṣyāmi śrutvā prīto bhaved baliḥ

12,326.075d*0837_03 kim icchasi baṭo brūhīty ukto yāce mahad varam

12,326.075d*0837_04 dīyatāṃ tripadīmātram iti yāce mahāsuram

12,326.075d*0837_05 sa dadyān mayi saṃprītaḥ pratiṣiddhaś ca mantribhiḥ

12,326.075d*0837_06 yāvaj jalaṃ hastagataṃ tribhir vikramaṇair vṛtam

12,326.076a tato rājyaṃ pradāsyāmi śakrāyāmitatejase

12,326.076c devatāḥ sthāpayiṣyāmi sveṣu sthāneṣu nārada

12,326.076e baliṃ caiva kariṣyāmi pātālatalavāsinam

12,326.076f*0838_01 dānavaṃ balināṃ śreṣṭham avadhyaṃ sarvadaivataiḥ

12,326.077a tretāyuge bhaviṣyāmi rāmo bhṛgukulodvahaḥ

12,326.077a*0839_01 **** **** dvāviṃśad yugaparyaye

12,326.077a*0839_02 bhaviṣyāmi ṛṣis tatra jamadagnisuto balī

12,326.077a*0839_03 bāhuvīryayuto rāmo

12,326.077c kṣatraṃ cotsādayiṣyāmi samṛddhabalavāhanam

12,326.078a saṃdhau tu samanuprāpte tretāyāṃ dvāparasya ca

12,326.078c rāmo dāśarathir bhūtvā bhaviṣyāmi jagatpatiḥ

12,326.079a tritopaghātād vairūpyam ekato 'tha dvitas tathā

12,326.079c prāpsyato vānaratvaṃ hi prajāpatisutāv ṛṣī

12,326.080a tayor ye tv anvaye jātā bhaviṣyanti vanaukasaḥ

12,326.080b*0840_01 mahābalā mahāvīryāḥ śakratulyaparākramāḥ

12,326.080c te sahāyā bhaviṣyanti surakārye mama dvija

12,326.081a tato rakṣaḥpatiṃ ghoraṃ pulastyakulapāṃsanam

12,326.081c haniṣye rāvaṇaṃ saṃkhye sagaṇaṃ lokakaṇṭakam

12,326.081d*0841_01 tadrājye sthāpayiṣyāmi vibhīṣaṇam akalmaṣam

12,326.081d*0841_02 ayodhyāvāsinaḥ sarvān neṣye 'haṃ lokam avyayam

12,326.081d*0841_03 vibhīṣaṇāya dāsyāmi rājyaṃ tasya yathākramam

12,326.082a dvāparasya kaleś caiva saṃdhau paryavasānike

12,326.082c prādurbhāvaḥ kaṃsahetor mathurāyāṃ bhaviṣyati

12,326.082d*0842_01 kalidvāparayoḥ saṃdhāv aṣṭāviṃśe caturyuge

12,326.082d*0842_02 prādurbhāvaṃ kariṣyāmi bhūyo vṛṣṇikulodvahaḥ

12,326.082d*0842_03 madhurāyāṃ kaṃsahetor vāsudeveti nāmataḥ

12,326.082d*0842_04 tṛtīyo rāma ity eva vasudevasuto balī

12,326.083a tatrāhaṃ dānavān hatvā subahūn devakaṇṭakān

12,326.083c kuśasthalīṃ kariṣyāmi nivāsaṃ dvārakāṃ purīm

12,326.084a vasānas tatra vai puryām aditer vipriyaṃkaram

12,326.084c haniṣye narakaṃ bhaumaṃ muraṃ pīṭhaṃ ca dānavam

12,326.085a prāgjyotiṣapuraṃ ramyaṃ nānādhanasamanvitam

12,326.085c kuśasthalīṃ nayiṣyāmi hatvā vai dānavottamān

12,326.085d*0843_01 kṛkalāsabhūtaṃ ca nṛgaṃ mocayiṣye ca vai punaḥ

12,326.085d*0843_02 tataḥ pautranimittena gatvā vai śoṇitaṃ puram

12,326.085d*0843_03 bāṇasya ca puraṃ gatvā kariṣye kadanaṃ mahat

12,326.086a śaṃkaraṃ ca mahāsenaṃ bāṇapriyahitaiṣiṇam

12,326.086c parājeṣyāmy athodyuktau devalokanamaskṛtau

12,326.087a tataḥ sutaṃ baler jitvā bāṇaṃ bāhusahasriṇam

12,326.087c vināśayiṣyāmi tataḥ sarvān saubhanivāsinaḥ

12,326.087d*0844_01 kaṃsaṃ keśiṃ tathā krūram ariṣṭaṃ ca mahāsuram

12,326.087d*0844_02 cāṇūraṃ ca mahāvīryaṃ muṣṭikaṃ ca mahābalam

12,326.087d*0844_03 pralambaṃ dhenukaṃ caiva ariṣṭaṃ vṛṣarūpiṇam

12,326.087d*0844_04 kālīyaṃ ca vaśe kṛtvā yamunāyā mahāhrade

12,326.087d*0844_05 gokuleṣu tataḥ paścād gavārthe tu mahāgirim

12,326.087d*0844_06 saptarātraṃ dhariṣyāmi varṣamāṇe tu vāsave

12,326.087d*0844_07 apakrānte tato varṣe girimūrdhany avasthitaḥ

12,326.087d*0844_08 indreṇa saha saṃvādaṃ kariṣyāmi tadā dvija

12,326.088a yaḥ kālayavanaḥ khyāto gargatejobhisaṃvṛtaḥ

12,326.088c bhaviṣyati vadhas tasya matta eva dvijottama

12,326.088d*0845_01 laghvācchidya dhanaṃ sarvaṃ vāsudevaṃ ca pauṇḍrakam

12,326.089a jarāsaṃdhaś ca balavān sarvarājavirodhakaḥ

12,326.089c bhaviṣyaty asuraḥ sphīto bhūmipālo girivraje

12,326.089e mama buddhiparispandād vadhas tasya bhaviṣyati

12,326.089f*0846_01 śiśupālaṃ vadhiṣyāmi yajñe dharmasutasya vai

12,326.089f*0847_01 duryodhanāparādhena yudhiṣṭhiraguṇena ca

12,326.090a samāgateṣu baliṣu pṛthivyāṃ sarvarājasu

12,326.090c vāsaviḥ susahāyo vai mama hy eko bhaviṣyati

12,326.090d*0848_01 yudhiṣṭhiraṃ sthāpayiṣye svarājye bhrātṛbhiḥ saha

12,326.091a evaṃ lokā vadiṣyanti naranārāyaṇāv ṛṣī

12,326.091c udyuktau dahataḥ kṣatraṃ lokakāryārtham īśvarau

12,326.091d*0849_01 śastrair nipatitāḥ sarve nṛpā yāsyanti vai divam

12,326.092a kṛtvā bhārāvataraṇaṃ vasudhāyā yathepsitam

12,326.092b*0850_01 rājyaṃ praśāsati punaḥ kuntīputre yudhiṣṭhire

12,326.092c sarvasātvatamukhyānāṃ dvārakāyāś ca sattama

12,326.092e kariṣye pralayaṃ ghoram ātmajñātivināśanam

12,326.093a karmāṇy aparimeyāni caturmūrtidharo hy aham

12,326.093c kṛtvā lokān gamiṣyāmi svān ahaṃ brahmasatkṛtān

12,326.093d@031_0001 tataḥ kaliyugasyādau bhūtvā rājataruṃ śritaḥ

12,326.093d@031_0002 bhāṣayā māgadhenaiva dharmarājagṛhe vadan

12,326.093d@031_0003 kāṣāyavastrasaṃvīto muṇḍitaḥ śukladantavān

12,326.093d@031_0004 śuddhodanasuto buddho mohayiṣyāmi mānavān

12,326.093d@031_0005 śūdrāḥ śrāddheṣu bhojyante mayi buddhatvam āgate

12,326.093d@031_0006 bhaviṣyanti narāḥ sarve muṇḍāḥ kāṣāyasaṃvṛtāḥ

12,326.093d@031_0007 anadhyāyā bhaviṣyanti viprāś cāgnivivarjitāḥ

12,326.093d@031_0008 agnihotrāṇi sīdanti gurupūjā ca naśyati

12,326.093d@031_0009 na śṛṇvanti pituḥ putrā na snuṣā naiva mātaraḥ

12,326.093d@031_0010 na mitraṃ na kalatraṃ vā vartate hy adharottamam

12,326.093d@031_0011 evaṃ bhūtaṃ jagat sarvaṃ śrutismṛtivivarjitam

12,326.093d@031_0012 bhaviṣyati kalau nagno hy aśuddho varṇasaṃkaraḥ

12,326.093d@031_0013 teṣāṃ sakāśād dharmajñā devabrahmadviṣo narāḥ

12,326.093d@031_0014 bhaviṣyanti hy aśuddhāś ca nyāyacchalavibhāṣiṇaḥ

12,326.093d@031_0015 ye nagnadharmaśrotāras te samāḥ pāpaniścayaiḥ

12,326.093d@031_0016 tasmād ete na saṃbhāṣyā na spraṣṭavyā hitārthibhiḥ

12,326.093d@031_0017 upavāsatrayaṃ kuryāt tatsaṃsargaviśuddhaye

12,326.093d@031_0018 tataḥ kaliyugasyānte brāhmaṇo haripiṅgalaḥ

12,326.093d@031_0019 kalkir viṣṇuyaśaḥputro yājñavalkyapurohitaḥ

12,326.093d@031_0020 sahāyā brāhmaṇāḥ sarve tair ahaṃ sahitaḥ punaḥ

12,326.093d@031_0021 mlecchān utsādayiṣyāmi pāṣaṇḍāṃś caiva sarvaśaḥ

12,326.093d@031_0022 pāṣaṇḍiṣaṭkān hatvā vai tatrāntaḥpralaye tataḥ

12,326.093d@031_0023 ahaṃ paścād bhaviṣyāmi yajñeṣu nirataḥ sadā

12,326.094a haṃso hayaśirāś caiva prādurbhāvā dvijottama

12,326.094b*0851_01 vārāho nārasiṃhaś ca vāmano rāma eva ca

12,326.094b*0851_02 rāmo dāśarathiś caiva sātvataḥ kalkir eva ca

12,326.094c yadā vedaśrutir naṣṭā mayā pratyāhṛtā tadā

12,326.094e savedāḥ saśrutīkāś ca kṛtāḥ pūrvaṃ kṛte yuge

12,326.095a atikrāntāḥ purāṇeṣu śrutās te yadi vā kva cit

12,326.095c atikrāntāś ca bahavaḥ prādurbhāvā mamottamāḥ

12,326.095d*0852_01 puruṣaḥ sarvam evedam akṣayaś cāvyayaś ca ha

12,326.095e lokakāryāṇi kṛtvā ca punaḥ svāṃ prakṛtiṃ gatāḥ

12,326.096a na hy etad brahmaṇā prāptam īdṛśaṃ mama darśanam

12,326.096c yat tvayā prāptam adyeha ekāntagatabuddhinā

12,326.097a etat te sarvam ākhyātaṃ brahman bhaktimato mayā

12,326.097c purāṇaṃ ca bhaviṣyaṃ ca sarahasyaṃ ca sattama

12,326.098a evaṃ sa bhagavān devo viśvamūrtidharo 'vyayaḥ

12,326.098c etāvad uktvā vacanaṃ tatraivāntaradhīyata

12,326.099a nārado 'pi mahātejāḥ prāpyānugraham īpsitam

12,326.099c naranārāyaṇau draṣṭuṃ prādravad badarāśramam

12,326.100a idaṃ mahopaniṣadaṃ caturvedasamanvitam

12,326.100c sāṃkhyayogakṛtaṃ tena pañcarātrānuśabditam

12,326.101a nārāyaṇamukhodgītaṃ nārado 'śrāvayat punaḥ

12,326.101c brahmaṇaḥ sadane tāta yathā dṛṣṭaṃ yathā śrutam

12,326.101d*0853_01 śrutvā brahmamukhād rudraḥ sa devyai kathayat punaḥ

12,326.101d*0854_01 evaṃ paraṃparākhyātam idaṃ śaṃtanunā śrutam

12,326.102 yudhiṣṭhira uvāca

12,326.102a etad āścaryabhūtaṃ hi māhātmyaṃ tasya dhīmataḥ

12,326.102c kiṃ brahmā na vijānīte yataḥ śuśrāva nāradāt

12,326.103a pitāmaho hi bhagavāṃs tasmād devād anantaraḥ

12,326.103c kathaṃ sa na vijānīyāt prabhāvam amitaujasaḥ

12,326.104 bhīṣma uvāca

12,326.104a mahākalpasahasrāṇi mahākalpaśatāni ca

12,326.104c samatītāni rājendra sargāś ca pralayāś ca ha

12,326.105a sargasyādau smṛto brahmā prajāsargakaraḥ prabhuḥ

12,326.105c jānāti devapravaraṃ bhūyaś cāto 'dhikaṃ nṛpa

12,326.105e paramātmānam īśānam ātmanaḥ prabhavaṃ tathā

12,326.106a ye tv anye brahmasadane siddhasaṃghāḥ samāgatāḥ

12,326.106c tebhyas tac chrāvayām āsa purāṇaṃ vedasaṃmitam

12,326.107a teṣāṃ sakāśāt sūryaś ca śrutvā vai bhāvitātmanām

12,326.107c ātmānugāmināṃ brahma śrāvayām āsa bhārata

12,326.108a ṣaṭṣaṣṭir hi sahasrāṇi ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

12,326.108c sūryasya tapato lokān nirmitā ye puraḥsarāḥ

12,326.108e teṣām akathayat sūryaḥ sarveṣāṃ bhāvitātmanām

12,326.109a sūryānugāmibhis tāta ṛṣibhis tair mahātmabhiḥ

12,326.109c merau samāgatā devāḥ śrāvitāś cedam uttamam

12,326.110a devānāṃ tu sakāśād vai tataḥ śrutvāsito dvijaḥ

12,326.110c śrāvayām āsa rājendra pitṝṇāṃ munisattamaḥ

12,326.111a mama cāpi pitā tāta kathayām āsa śaṃtanuḥ

12,326.111c tato mayaitac chrutvā ca kīrtitaṃ tava bhārata

12,326.111d*0855_01 nāradāc caiva devarṣeḥ purāṇam aham āptavān

12,326.112a surair vā munibhir vāpi purāṇaṃ yair idaṃ śrutam

12,326.112c sarve te paramātmānaṃ pūjayanti punaḥ punaḥ

12,326.113a idam ākhyānam ārṣeyaṃ pāraṃparyāgataṃ nṛpa

12,326.113c nāvāsudevabhaktāya tvayā deyaṃ kathaṃ cana

12,326.113d*0856_01 ākhyānam uttamaṃ cedaṃ śrāvayed yaḥ sadā nṛpa

12,326.113d*0856_02 sadaiva manujo bhaktaḥ śucir bhūtvā samāhitaḥ

12,326.113d*0856_03 prāpnuyād acirād rājan viṣṇulokaṃ sanātanam

12,326.114a matto 'nyāni ca te rājann upākhyānaśatāni vai

12,326.114c yāni śrutāni dharmyāṇi teṣāṃ sāro 'yam uddhṛtaḥ

12,326.115a surāsurair yathā rājan nirmathyāmṛtam uddhṛtam

12,326.115c evam etat purā vipraiḥ kathāmṛtam ihoddhṛtam

12,326.116a yaś cedaṃ paṭhate nityaṃ yaś cedaṃ śṛṇuyān naraḥ

12,326.116c ekāntabhāvopagata ekānte susamāhitaḥ

12,326.117a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ bhūtvā candraprabho naraḥ

12,326.117c sa sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśen nātra saṃśayaḥ

12,326.118a mucyed ārtas tathā rogāc chrutvemām āditaḥ kathām

12,326.118c jijñāsur labhate kāmān bhakto bhaktagatiṃ vrajet

12,326.119a tvayāpi satataṃ rājann abhyarcyaḥ puruṣottamaḥ

12,326.119b*0857_01 vāsudevaṃ mahātmānaṃ śrotavyaṃ vidhipūrvakam

12,326.119c sa hi mātā pitā caiva kṛtsnasya jagato guruḥ

12,326.120a brahmaṇyadevo bhagavān prīyatāṃ te sanātanaḥ

12,326.120c yudhiṣṭhira mahābāho mahābāhur janārdanaḥ

12,326.120d*0858_01 pūjanīyo sadāvyagro munibhir vedapāragaiḥ

12,326.121 vaiśaṃpāyana uvāca

12,326.121a śrutvaitad ākhyānavaraṃ dharmarāḍ janamejaya

12,326.121c bhrātaraś cāsya te sarve nārāyaṇaparābhavan

12,326.122a jitaṃ bhagavatā tena puruṣeṇeti bhārata

12,326.122c nityaṃ japyaparā bhūtvā sarasvatīm udīrayan

12,326.123a yo hy asmākaṃ guruḥ śreṣṭhaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ

12,326.123c sa jagau paramaṃ japyaṃ nārāyaṇam udīrayan

12,326.124a gatvāntarikṣāt satataṃ kṣīrodam amṛtāśayam

12,326.124c pūjayitvā ca deveśaṃ punar āyāt svam āśramam

12,326.124d*0859_00 bhīṣma uvāca

12,326.124d*0859_01 etat te sarvam ākhyātaṃ nāradoktaṃ mayeritam

12,326.124d*0859_02 pāraṃparyāgataṃ hy etat pitrā me kathitaṃ purā

12,326.124d*0860_00 sūta uvāca

12,326.124d*0860_01 etat te sarvam ākhyātaṃ vaiśaṃpāyanakīrtitam

12,326.124d*0860_02 janamejayena yac chrutvā kṛtaṃ samyag yathāvidhi

12,326.124d*0860_03 yūyaṃ hi taptatapasaḥ sarve ca caritavratāḥ

12,326.124d*0860_04 sarve vedavido mukhyā naimiṣāraṇyavāsinaḥ

12,326.124d*0860_05 śaunakasya mahāsatraṃ prāptāḥ sarve dvijottamāḥ

12,326.124d*0860_06 yajadhvaṃ suhutair yajñair ātmānaṃ parameśvaram

12,327.001 janamejaya uvāca

12,327.001a kathaṃ sa bhagavān devo yajñeṣv agraharaḥ prabhuḥ

12,327.001c yajñadhārī ca satataṃ vedavedāṅgavit tathā

12,327.002a nivṛttaṃ cāsthito dharmaṃ kṣemī bhāgavatapriyaḥ

12,327.002c pravṛttidharmān vidadhe sa eva bhagavān prabhuḥ

12,327.003a kathaṃ pravṛttidharmeṣu bhāgārhā devatāḥ kṛtāḥ

12,327.003c kathaṃ nivṛttidharmāś ca kṛtā vyāvṛttabuddhayaḥ

12,327.004a etaṃ naḥ saṃśayaṃ vipra chindhi guhyaṃ sanātanam

12,327.004c tvayā nārāyaṇakathā śrutā vai dharmasaṃhitā

12,327.004d*0861_00 sūta uvāca

12,327.004d*0861_01 janamejayena yat pṛṣṭaḥ śiṣyo vyāsasya dhīmataḥ

12,327.004d*0861_02 tat te 'haṃ kīrtayiṣyāmi paurāṇaṃ śaunakottama

12,327.004d*0861_03 śrutvā māhātmyam etasya dehināṃ paramātmanaḥ

12,327.004d*0861_04 janamejayo mahāprājño vaiśaṃpāyanam abravīt

12,327.005a ime sabrahmakā lokāḥ sasurāsuramānavāḥ

12,327.005c kriyāsv abhyudayoktāsu saktā dṛśyanti sarvaśaḥ

12,327.005e mokṣaś coktas tvayā brahman nirvāṇaṃ paramaṃ sukham

12,327.006a ye ca muktā bhavantīha puṇyapāpavivarjitāḥ

12,327.006c te sahasrārciṣaṃ devaṃ praviśantīti śuśrumaḥ

12,327.007a aho hi duranuṣṭheyo mokṣadharmaḥ sanātanaḥ

12,327.007c yaṃ hitvā devatāḥ sarvā havyakavyabhujo 'bhavan

12,327.008a kiṃ nu brahmā ca rudraś ca śakraś ca balabhit prabhuḥ

12,327.008c sūryas tārādhipo vāyur agnir varuṇa eva ca

12,327.008e ākāśaṃ jagatī caiva ye ca śeṣā divaukasaḥ

12,327.009a pralayaṃ na vijānanti ātmanaḥ parinirmitam

12,327.009c tatas te nāsthitā mārgaṃ dhruvam akṣayam avyayam

12,327.010a smṛtvā kālaparīmāṇaṃ pravṛttiṃ ye samāsthitāḥ

12,327.010c doṣaḥ kālaparīmāṇe mahān eṣa kriyāvatām

12,327.011a etan me saṃśayaṃ vipra hṛdi śalyam ivārpitam

12,327.011c chindhītihāsakathanāt paraṃ kautūhalaṃ hi me

12,327.012a kathaṃ bhāgaharāḥ proktā devatāḥ kratuṣu dvija

12,327.012c kimarthaṃ cādhvare brahmann ijyante tridivaukasaḥ

12,327.013a ye ca bhāgaṃ pragṛhṇanti yajñeṣu dvijasattama

12,327.013c te yajanto mahāyajñaiḥ kasya bhāgaṃ dadanti vai

12,327.014 vaiśaṃpāyana uvāca

12,327.014a aho gūḍhatamaḥ praśnas tvayā pṛṣṭo janeśvara

12,327.014c nātaptatapasā hy eṣa nāvedaviduṣā tathā

12,327.014e nāpurāṇavidā cāpi śakyo vyāhartum añjasā

12,327.015a hanta te kathayiṣyāmi yan me pṛṣṭaḥ purā guruḥ

12,327.015c kṛṣṇadvaipāyano vyāso vedavyāso mahān ṛṣiḥ

12,327.016a sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ

12,327.016c ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai pañcamaś ca śukaḥ smṛtaḥ

12,327.017a etān samāgatān sarvān pañca śiṣyān damānvitān

12,327.017c śaucācārasamāyuktāñ jitakrodhāñ jitendriyān

12,327.018a vedān adhyāpayām āsa mahābhāratapañcamān

12,327.018c merau girivare ramye siddhacāraṇasevite

12,327.019a teṣām abhyasyatāṃ vedān kadā cit saṃśayo 'bhavat

12,327.019b*0862_01 kiṃ tu brahmātha rudro vā devatā ṛṣayas tathā

12,327.019b*0862_02 prāyaḥ pravṛttimārgasthāḥ kasya devasya śāsanāt

12,327.019b*0862_03 ke vai nivṛttimārgasthāḥ kasya devasya śāsanāt

12,327.019b*0862_04 ke vai yajante sarve 'pi ka eṣām īśvaraḥ paraḥ

12,327.019c eṣa vai yas tvayā pṛṣṭas tena teṣāṃ prakīrtitaḥ

12,327.019e tataḥ śruto mayā cāpi tavākhyeyo 'dya bhārata

12,327.020a śiṣyāṇāṃ vacanaṃ śrutvā sarvājñānatamonudaḥ

12,327.020c parāśarasutaḥ śrīmān vyāso vākyam uvāca ha

12,327.021a mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam

12,327.021c bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānīyām iti sattamāḥ

12,327.022a tasya me taptatapaso nigṛhītendriyasya ca

12,327.022c nārāyaṇaprasādena kṣīrodasyānukūlataḥ

12,327.023a traikālikam idaṃ jñānaṃ prādurbhūtaṃ yathepsitam

12,327.023c tac chṛṇudhvaṃ yathājñānaṃ vakṣye saṃśayam uttamam

12,327.023e yathā vṛttaṃ hi kalpādau dṛṣṭaṃ me jñānacakṣuṣā

12,327.024a paramātmeti yaṃ prāhuḥ sāṃkhyayogavido janāḥ

12,327.024c mahāpuruṣasaṃjñāṃ sa labhate svena karmaṇā

12,327.025a tasmāt prasūtam avyaktaṃ pradhānaṃ tad vidur budhāḥ

12,327.025c avyaktād vyaktam utpannaṃ lokasṛṣṭyartham īśvarāt

12,327.026a aniruddho hi lokeṣu mahān ātmeti kathyate

12,327.026c yo 'sau vyaktatvam āpanno nirmame ca pitāmaham

12,327.026e so 'haṃkāra iti proktaḥ sarvatejomayo hi saḥ

12,327.027a pṛthivī vāyur ākāśam āpo jyotiś ca pañcamam

12,327.027c ahaṃkāraprasūtāni mahābhūtāni bhārata

12,327.028a mahābhūtāni sṛṣṭvātha tadguṇān nirmame punaḥ

12,327.028c bhūtebhyaś caiva niṣpannā mūrtimanto 'ṣṭa tāñ śṛṇu

12,327.029a marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ

12,327.029c vasiṣṭhaś ca mahātmā vai manuḥ svāyaṃbhuvas tathā

12,327.029e jñeyāḥ prakṛtayo 'ṣṭau tā yāsu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ

12,327.030a vedān vedāṅgasaṃyuktān yajñān yajñāṅgasaṃyutān

12,327.030b*0863_01 etān vai sumahābhāgān ṛṣīṃl lokapitāmahān

12,327.030c nirmame lokasiddhyarthaṃ brahmā lokapitāmahaḥ

12,327.030e aṣṭābhyaḥ prakṛtibhyaś ca jātaṃ viśvam idaṃ jagat

12,327.031a rudro roṣātmako jāto daśānyān so 'sṛjat svayam

12,327.031c ekādaśaite rudrās tu vikārāḥ puruṣāḥ smṛtāḥ

12,327.032a te rudrāḥ prakṛtiś caiva sarve caiva surarṣayaḥ

12,327.032c utpannā lokasiddhyarthaṃ brahmāṇaṃ samupasthitāḥ

12,327.033a vayaṃ hi sṛṣṭā bhagavaṃs tvayā vai prabhaviṣṇunā

12,327.033c yena yasminn adhīkāre vartitavyaṃ pitāmaha

12,327.034a yo 'sau tvayā vinirdiṣṭo adhikāro 'rthacintakaḥ

12,327.034c paripālyaḥ kathaṃ tena so 'dhikāro 'dhikāriṇā

12,327.035a pradiśasva balaṃ tasya yo 'dhikārārthacintakaḥ

12,327.035c evam ukto mahādevo devāṃs tān idam abravīt

12,327.036a sādhv ahaṃ jñāpito devā yuṣmābhir bhadram astu vaḥ

12,327.036c mamāpy eṣā samutpannā cintā yā bhavatāṃ matā

12,327.037a lokatantrasya kṛtsnasya kathaṃ kāryaḥ parigrahaḥ

12,327.037c kathaṃ balakṣayo na syād yuṣmākaṃ hy ātmanaś ca me

12,327.038a itaḥ sarve 'pi gacchāmaḥ śaraṇaṃ lokasākṣiṇam

12,327.038c mahāpuruṣam avyaktaṃ sa no vakṣyati yad dhitam

12,327.039a tatas te brahmaṇā sārdham ṛṣayo vibudhās tathā

12,327.039c kṣīrodasyottaraṃ kūlaṃ jagmur lokahitārthinaḥ

12,327.040a te tapaḥ samupātiṣṭhan brahmoktaṃ vedakalpitam

12,327.040c sa mahāniyamo nāma tapaścaryā sudāruṇā

12,327.041a ūrdhvaṃ dṛṣṭir bāhavaś ca ekāgraṃ ca mano 'bhavat

12,327.041c ekapādasthitāḥ samyak kāṣṭhabhūtāḥ samāhitāḥ

12,327.042a divyaṃ varṣasahasraṃ te tapas taptvā tad uttamam

12,327.042c śuśruvur madhurāṃ vāṇīṃ vedavedāṅgabhūṣitām

12,327.043a bho bhoḥ sabrahmakā devā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ

12,327.043c svāgatenārcya vaḥ sarvāñ śrāvaye vākyam uttamam

12,327.044a vijñātaṃ vo mayā kāryaṃ tac ca lokahitaṃ mahat

12,327.044c pravṛttiyuktaṃ kartavyaṃ yuṣmatprāṇopabṛṃhaṇam

12,327.045a sutaptaṃ vas tapo devā mamārādhanakāmyayā

12,327.045c bhokṣyathāsya mahāsattvās tapasaḥ phalam uttamam

12,327.046a eṣa brahmā lokaguruḥ sarvalokapitāmahaḥ

12,327.046c yūyaṃ ca vibudhaśreṣṭhā māṃ yajadhvaṃ samāhitāḥ

12,327.047a sarve bhāgān kalpayadhvaṃ yajñeṣu mama nityaśaḥ

12,327.047c tathā śreyo vidhāsyāmi yathādhīkāram īśvarāḥ

12,327.048a śrutvaitad devadevasya vākyaṃ hṛṣṭatanūruhāḥ

12,327.048c tatas te vibudhāḥ sarve brahmā te ca maharṣayaḥ

12,327.049a vedadṛṣṭena vidhinā vaiṣṇavaṃ kratum āharan

12,327.049c tasmin satre tadā brahmā svayaṃ bhāgam akalpayat

12,327.049e devā devarṣayaś caiva sarve bhāgān akalpayan

12,327.050a te kārtayugadharmāṇo bhāgāḥ paramasatkṛtāḥ

12,327.050c prāpur ādityavarṇaṃ taṃ puruṣaṃ tamasaḥ param

12,327.050e bṛhantaṃ sarvagaṃ devam īśānaṃ varadaṃ prabhum

12,327.051a tato 'tha varado devas tān sarvān amarān sthitān

12,327.051c aśarīro babhāṣedaṃ vākyaṃ khastho maheśvaraḥ

12,327.052a yena yaḥ kalpito bhāgaḥ sa tathā samupāgataḥ

12,327.052c prīto 'haṃ pradiśāmy adya phalam āvṛttilakṣaṇam

12,327.053a etad vo lakṣaṇaṃ devā matprasādasamudbhavam

12,327.053c yūyaṃ yajñair ijyamānāḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ

12,327.053e yuge yuge bhaviṣyadhvaṃ pravṛttiphalabhoginaḥ

12,327.054a yajñair ye cāpi yakṣyanti sarvalokeṣu vai surāḥ

12,327.054c kalpayiṣyanti vo bhāgāṃs te narā vedakalpitān

12,327.055a yo me yathā kalpitavān bhāgam asmin mahākratau

12,327.055c sa tathā yajñabhāgārho vedasūtre mayā kṛtaḥ

12,327.056a yūyaṃ lokān dhārayadhvaṃ yajñabhāgaphaloditāḥ

12,327.056c sarvārthacintakā loke yathādhīkāranirmitāḥ

12,327.057a yāḥ kriyāḥ pracariṣyanti pravṛttiphalasatkṛtāḥ

12,327.057c tābhir āpyāyitabalā lokān vai dhārayiṣyatha

12,327.058a yūyaṃ hi bhāvitā loke sarvayajñeṣu mānavaiḥ

12,327.058c māṃ tato bhāvayiṣyadhvam eṣā vo bhāvanā mama

12,327.059a ityarthaṃ nirmitā vedā yajñāś cauṣadhibhiḥ saha

12,327.059c ebhiḥ samyak prayuktair hi prīyante devatāḥ kṣitau

12,327.060a nirmāṇam etad yuṣmākaṃ pravṛttiguṇakalpitam

12,327.060c mayā kṛtaṃ suraśreṣṭhā yāvat kalpakṣayād iti

12,327.060e cintayadhvaṃ lokahitaṃ yathādhīkāram īśvarāḥ

12,327.061a marīcir aṅgirāś cātriḥ pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ

12,327.061c vasiṣṭha iti saptaite mānasā nirmitā hi vai

12,327.062a ete vedavido mukhyā vedācāryāś ca kalpitāḥ

12,327.062c pravṛttidharmiṇaś caiva prājāpatyena kalpitāḥ

12,327.063a ayaṃ kriyāvatāṃ panthā vyaktībhūtaḥ sanātanaḥ

12,327.063c aniruddha iti prokto lokasargakaraḥ prabhuḥ

12,327.064a sanaḥ sanatsujātaś ca sanakaḥ sasanandanaḥ

12,327.064c sanatkumāraḥ kapilaḥ saptamaś ca sanātanaḥ

12,327.065a saptaite mānasāḥ proktā ṛṣayo brahmaṇaḥ sutāḥ

12,327.065c svayamāgatavijñānā nivṛttaṃ dharmam āsthitāḥ

12,327.066a ete yogavido mukhyāḥ sāṃkhyadharmavidas tathā

12,327.066c ācāryā mokṣaśāstre ca mokṣadharmapravartakāḥ

12,327.067a yato 'haṃ prasṛtaḥ pūrvam avyaktāt triguṇo mahān

12,327.067c tasmāt parataro yo 'sau kṣetrajña iti kalpitaḥ

12,327.067e so 'haṃ kriyāvatāṃ panthāḥ punarāvṛttidurlabhaḥ

12,327.068a yo yathā nirmito jantur yasmin yasmiṃś ca karmaṇi

12,327.068c pravṛttau vā nivṛttau vā tatphalaṃ so 'śnute 'vaśaḥ

12,327.069a eṣa lokagurur brahmā jagadādikaraḥ prabhuḥ

12,327.069c eṣa mātā pitā caiva yuṣmākaṃ ca pitāmahaḥ

12,327.069e mayānuśiṣṭo bhavitā sarvabhūtavarapradaḥ

12,327.070a asya caivānujo rudro lalāṭād yaḥ samutthitaḥ

12,327.070c brahmānuśiṣṭo bhavitā sarvatrasavarapradaḥ

12,327.071a gacchadhvaṃ svān adhīkārāṃś cintayadhvaṃ yathāvidhi

12,327.071c pravartantāṃ kriyāḥ sarvāḥ sarvalokeṣu māciram

12,327.072a pradṛśyantāṃ ca karmāṇi prāṇināṃ gatayas tathā

12,327.072c parinirmitakālāni āyūṃṣi ca surottamāḥ

12,327.073a idaṃ kṛtayugaṃ nāma kālaḥ śreṣṭhaḥ pravartate

12,327.073b*0864_01 tripādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati

12,327.073c ahiṃsyā yajñapaśavo yuge 'smin naitad anyathā

12,327.073e catuṣpāt sakalo dharmo bhaviṣyaty atra vai surāḥ

12,327.074a tatas tretāyugaṃ nāma trayī yatra bhaviṣyati

12,327.074c prokṣitā yatra paśavo vadhaṃ prāpsyanti vai makhe

12,327.074e tatra pādacaturtho vai dharmasya na bhaviṣyati

12,327.075a tato vai dvāparaṃ nāma miśraḥ kālo bhaviṣyati

12,327.075c dvipādahīno dharmaś ca yuge tasmin bhaviṣyati

12,327.075d*0865_01 tatra vadhyanti paśavo yūpeṣv atra nibadhyate

12,327.076a tatas tiṣye 'tha saṃprāpte yuge kalipuraskṛte

12,327.076c ekapādasthito dharmo yatra tatra bhaviṣyati

12,327.076d*0866_01 devā devarṣayaś cocus tam evaṃvādinaṃ gurum

12,327.077 devā ūcuḥ

12,327.077a ekapādasthite dharme yatrakvacanagāmini

12,327.077c kathaṃ kartavyam asmābhir bhagavaṃs tad vadasva naḥ

12,327.078 śrībhagavān uvāca

12,327.078*0867_01 guravo yatra pūjyante sādhuvṛttāḥ śamānvitāḥ

12,327.078*0867_02 vastavyaṃ tatra yuṣmābhir yatra dharmo na hīyate

12,327.078a yatra vedāś ca yajñāś ca tapaḥ satyaṃ damas tathā

12,327.078c ahiṃsādharmasaṃyuktāḥ pracareyuḥ surottamāḥ

12,327.078e sa vai deśaḥ sevitavyo mā vo 'dharmaḥ padā spṛśet

12,327.079 vyāsa uvāca

12,327.079a te 'nuśiṣṭā bhagavatā devāḥ sarṣigaṇās tathā

12,327.079c namaskṛtvā bhagavate jagmur deśān yathepsitān

12,327.080a gateṣu tridivaukaḥsu brahmaikaḥ paryavasthitaḥ

12,327.080c didṛkṣur bhagavantaṃ tam aniruddhatanau sthitam

12,327.081a taṃ devo darśayām āsa kṛtvā hayaśiro mahat

12,327.081c sāṅgān āvartayan vedān kamaṇḍalugaṇitradhṛk

12,327.082a tato 'śvaśirasaṃ dṛṣṭvā taṃ devam amitaujasam

12,327.082c lokakartā prabhur brahmā lokānāṃ hitakāmyayā

12,327.083a mūrdhnā praṇamya varadaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ

12,327.083c sa pariṣvajya devena vacanaṃ śrāvitas tadā

12,327.084a lokakāryagatīḥ sarvās tvaṃ cintaya yathāvidhi

12,327.084c dhātā tvaṃ sarvabhūtānāṃ tvaṃ prabhur jagato guruḥ

12,327.084e tvayy āveśitabhāro 'haṃ dhṛtiṃ prāpsyāmy athāñjasā

12,327.085a yadā ca surakāryaṃ te aviṣahyaṃ bhaviṣyati

12,327.085c prādurbhāvaṃ gamiṣyāmi tadātmajñānadeśikaḥ

12,327.086a evam uktvā hayaśirās tatraivāntaradhīyata

12,327.086c tenānuśiṣṭo brahmāpi svaṃ lokam acirād gataḥ

12,327.087a evam eṣa mahābhāgaḥ padmanābhaḥ sanātanaḥ

12,327.087c yajñeṣv agraharaḥ prokto yajñadhārī ca nityadā

12,327.088a nivṛttiṃ cāsthito dharmaṃ gatim akṣayadharmiṇām

12,327.088c pravṛttidharmān vidadhe kṛtvā lokasya citratām

12,327.089a sa ādiḥ sa madhyaḥ sa cāntaḥ prajānāṃ; sa dhātā sa dheyaḥ sa kartā sa kāryam

12,327.089c yugānte sa suptaḥ susaṃkṣipya lokān; yugādau prabuddho jagad dhy utsasarja

12,327.089d*0868_01 sa ādiḥ sa ca madhyaṃ vai buddhaḥ sṛjati vai jagat

12,327.090a tasmai namadhvaṃ devāya nirguṇāya guṇātmane

12,327.090c ajāya viśvarūpāya dhāmne sarvadivaukasām

12,327.091a mahābhūtādhipataye rudrāṇāṃ pataye tathā

12,327.091c ādityapataye caiva vasūnāṃ pataye tathā

12,327.092a aśvibhyāṃ pataye caiva marutāṃ pataye tathā

12,327.092c vedayajñādhipataye vedāṅgapataye 'pi ca

12,327.093a samudravāsine nityaṃ haraye muñjakeśine

12,327.093c śāntaye sarvabhūtānāṃ mokṣadharmānubhāṣiṇe

12,327.094a tapasāṃ tejasāṃ caiva pataye yaśaso 'pi ca

12,327.094c vācaś ca pataye nityaṃ saritāṃ pataye tathā

12,327.095a kapardine varāhāya ekaśṛṅgāya dhīmate

12,327.095c vivasvate 'śvaśirase caturmūrtidhṛte sadā

12,327.096a guhyāya jñānadṛśyāya akṣarāya kṣarāya ca

12,327.096c eṣa devaḥ saṃcarati sarvatragatir avyayaḥ

12,327.097a evam etat purā dṛṣṭaṃ mayā vai jñānacakṣuṣā

12,327.097c kathitaṃ tac ca vaḥ sarvaṃ mayā pṛṣṭena tattvataḥ

12,327.098a kriyatāṃ madvacaḥ śiṣyāḥ sevyatāṃ harir īśvaraḥ

12,327.098c gīyatāṃ vedaśabdaiś ca pūjyatāṃ ca yathāvidhi

12,327.099 vaiśaṃpāyana uvāca

12,327.099a ity uktās tu vayaṃ tena vedavyāsena dhīmatā

12,327.099c sarve śiṣyāḥ sutaś cāsya śukaḥ paramadharmavit

12,327.100a sa cāsmākam upādhyāyaḥ sahāsmābhir viśāṃ pate

12,327.100c caturvedodgatābhiś ca ṛgbhis tam abhituṣṭuve

12,327.101a etat te sarvam ākhyātaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,327.101c evaṃ me 'kathayad rājan purā dvaipāyano guruḥ

12,327.102a yaś cedaṃ śṛṇuyān nityaṃ yaś cedaṃ parikīrtayet

12,327.102c namo bhagavate kṛtvā samāhitamanā naraḥ

12,327.103a bhavaty arogo dyutimān balarūpasamanvitaḥ

12,327.103c āturo mucyate rogād baddho mucyeta bandhanāt

12,327.104a kāmakāmī labhet kāmaṃ dīrgham āyur avāpnuyāt

12,327.104c brāhmaṇaḥ sarvavedī syāt kṣatriyo vijayī bhavet

12,327.104e vaiśyo vipulalābhaḥ syāc chūdraḥ sukham avāpnuyāt

12,327.105a aputro labhate putraṃ kanyā caivepsitaṃ patim

12,327.105c lagnagarbhā vimucyeta garbhiṇī janayet sutam

12,327.105e vandhyā prasavam āpnoti putrapautrasamṛddhimat

12,327.106a kṣemeṇa gacched adhvānam idaṃ yaḥ paṭhate pathi

12,327.106c yo yaṃ kāmaṃ kāmayate sa tam āpnoti ca dhruvam

12,327.106d*0869_01 ity āha bhagavān vyāsaḥ parāśarasutaḥ prabhuḥ

12,327.107a idaṃ maharṣer vacanaṃ viniścitaṃ; mahātmanaḥ puruṣavarasya kīrtanam

12,327.107c samāgamaṃ carṣidivaukasām imaṃ; niśamya bhaktāḥ susukhaṃ labhante

12,328.001 janamejaya uvāca

12,328.001a astauṣīd yair imaṃ vyāsaḥ saśiṣyo madhusūdanam

12,328.001c nāmabhir vividhair eṣāṃ niruktaṃ bhagavan mama

12,328.002a vaktum arhasi śuśrūṣoḥ prajāpatipater hareḥ

12,328.002c śrutvā bhaveyaṃ yat pūtaḥ śaraccandra ivāmalaḥ

12,328.003 vaiśaṃpāyana uvāca

12,328.003a śṛṇu rājan yathācaṣṭa phalgunasya harir vibhuḥ

12,328.003c prasannātmātmano nāmnāṃ niruktaṃ guṇakarmajam

12,328.004a nāmabhiḥ kīrtitais tasya keśavasya mahātmanaḥ

12,328.004c pṛṣṭavān keśavaṃ rājan phalgunaḥ paravīrahā

12,328.005 arjuna uvāca

12,328.005a bhagavan bhūtabhavyeśa sarvabhūtasṛg avyaya

12,328.005c lokadhāma jagannātha lokānām abhayaprada

12,328.006a yāni nāmāni te deva kīrtitāni maharṣibhiḥ

12,328.006c vedeṣu sapurāṇeṣu yāni guhyāni karmabhiḥ

12,328.007a teṣāṃ niruktaṃ tvatto 'haṃ śrotum icchāmi keśava

12,328.007c na hy anyo vartayen nāmnāṃ niruktaṃ tvām ṛte prabho

12,328.008 śrībhagavān uvāca

12,328.008a ṛgvede sayajurvede tathaivātharvasāmasu

12,328.008c purāṇe sopaniṣade tathaiva jyotiṣe 'rjuna

12,328.009a sāṃkhye ca yogaśāstre ca āyurvede tathaiva ca

12,328.009c bahūni mama nāmāni kīrtitāni maharṣibhiḥ

12,328.010a gauṇāni tatra nāmāni karmajāni ca kāni cit

12,328.010c niruktaṃ karmajānāṃ ca śṛṇuṣva prayato 'nagha

12,328.010e kathyamānaṃ mayā tāta tvaṃ hi me 'rdhaṃ smṛtaḥ purā

12,328.011a namo 'tiyaśase tasmai dehināṃ paramātmane

12,328.011c nārāyaṇāya viśvāya nirguṇāya guṇātmane

12,328.012a yasya prasādajo brahmā rudraś ca krodhasaṃbhavaḥ

12,328.012c yo 'sau yonir hi sarvasya sthāvarasya carasya ca

12,328.013a aṣṭādaśaguṇaṃ yat tat sattvaṃ sattvavatāṃ vara

12,328.013c prakṛtiḥ sā parā mahyaṃ rodasī yogadhāriṇī

12,328.013e ṛtā satyāmarājayyā lokānām ātmasaṃjñitā

12,328.014a tasmāt sarvāḥ pravartante sargapralayavikriyāḥ

12,328.014c tato yajñaś ca yaṣṭā ca purāṇaḥ puruṣo virāṭ

12,328.014e aniruddha iti prokto lokānāṃ prabhavāpyayaḥ

12,328.015a brāhme rātrikṣaye prāpte tasya hy amitatejasaḥ

12,328.015c prasādāt prādurabhavat padmaṃ padmanibhekṣaṇa

12,328.015e tatra brahmā samabhavat sa tasyaiva prasādajaḥ

12,328.016a ahnaḥ kṣaye lalāṭāc ca suto devasya vai tathā

12,328.016c krodhāviṣṭasya saṃjajñe rudraḥ saṃhārakārakaḥ

12,328.017a etau dvau vibudhaśreṣṭhau prasādakrodhajau smṛtau

12,328.017c tadādeśitapanthānau sṛṣṭisaṃhārakārakau

12,328.017e nimittamātraṃ tāv atra sarvaprāṇivarapradau

12,328.018a kapardī jaṭilo muṇḍaḥ śmaśānagṛhasevakaḥ

12,328.018c ugravratadharo rudro yogī tripuradāruṇaḥ

12,328.019a dakṣakratuharaś caiva bhaganetraharas tathā

12,328.019c nārāyaṇātmako jñeyaḥ pāṇḍaveya yuge yuge

12,328.019d*0870_01 yo 'sau rudraḥ so 'ham asmi yo 'ham asmi śivaḥ paraḥ

12,328.019d*0870_02 yathā rudras tathāhaṃ ca nāvayor antaraṃ tathā

12,328.020a tasmin hi pūjyamāne vai devadeve maheśvare

12,328.020c saṃpūjito bhavet pārtha devo nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,328.021a aham ātmā hi lokānāṃ viśvānāṃ pāṇḍunandana

12,328.021c tasmād ātmānam evāgre rudraṃ saṃpūjayāmy aham

12,328.022a yady ahaṃ nārcayeyaṃ vai īśānaṃ varadaṃ śivam

12,328.022c ātmānaṃ nārcayet kaś cid iti me bhāvitaṃ manaḥ

12,328.022e mayā pramāṇaṃ hi kṛtaṃ lokaḥ samanuvartate

12,328.023a pramāṇāni hi pūjyāni tatas taṃ pūjayāmy aham

12,328.023c yas taṃ vetti sa māṃ vetti yo 'nu taṃ sa hi mām anu

12,328.024a rudro nārāyaṇaś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam

12,328.024c loke carati kaunteya vyaktisthaṃ sarvakarmasu

12,328.025a na hi me kena cid deyo varaḥ pāṇḍavanandana

12,328.025c iti saṃcintya manasā purāṇaṃ viśvam īśvaram

12,328.025e putrārtham ārādhitavān ātmānam aham ātmanā

12,328.026a na hi viṣṇuḥ praṇamati kasmai cid vibudhāya tu

12,328.026c ṛta ātmānam eveti tato rudraṃ bhajāmy aham

12,328.027a sabrahmakāḥ sarudrāś ca sendrā devāḥ saharṣibhiḥ

12,328.027c arcayanti suraśreṣṭhaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ harim

12,328.028a bhaviṣyatāṃ vartatāṃ ca bhūtānāṃ caiva bhārata

12,328.028c sarveṣām agraṇīr viṣṇuḥ sevyaḥ pūjyaś ca nityaśaḥ

12,328.029a namasva havyadaṃ viṣṇuṃ tathā śaraṇadaṃ nama

12,328.029c varadaṃ namasva kaunteya havyakavyabhujaṃ nama

12,328.030a caturvidhā mama janā bhaktā evaṃ hi te śrutam

12,328.030c teṣām ekāntinaḥ śreṣṭhās te caivānanyadevatāḥ

12,328.030e aham eva gatis teṣāṃ nirāśīḥkarmakāriṇām

12,328.031a ye ca śiṣṭās trayo bhaktāḥ phalakāmā hi te matāḥ

12,328.031c sarve cyavanadharmāṇaḥ pratibuddhas tu śreṣṭhabhāk

12,328.032a brahmāṇaṃ śitikaṇṭhaṃ ca yāś cānyā devatāḥ smṛtāḥ

12,328.032c prabuddhavaryāḥ sevante mām evaiṣyanti yat param

12,328.032e bhaktaṃ prati viśeṣas te eṣa pārthānukīrtitaḥ

12,328.033a tvaṃ caivāhaṃ ca kaunteya naranārāyaṇau smṛtau

12,328.033c bhārāvataraṇārthaṃ hi praviṣṭau mānuṣīṃ tanum

12,328.034a jānāmy adhyātmayogāṃś ca yo 'haṃ yasmāc ca bhārata

12,328.034c nivṛttilakṣaṇo dharmas tathābhyudayiko 'pi ca

12,328.035a narāṇām ayanaṃ khyātam aham ekaḥ sanātanaḥ

12,328.035c āpo nārā iti proktā āpo vai narasūnavaḥ

12,328.035e ayanaṃ mama tat pūrvam ato nārāyaṇo hy aham

12,328.036a chādayāmi jagad viśvaṃ bhūtvā sūrya ivāṃśubhiḥ

12,328.036c sarvabhūtādhivāsaś ca vāsudevas tato hy aham

12,328.037a gatiś ca sarvabhūtānāṃ prajānāṃ cāpi bhārata

12,328.037c vyāptā me rodasī pārtha kāntiś cābhyadhikā mama

12,328.038a adhibhūtāni cānte 'haṃ tad icchaṃś cāsmi bhārata

12,328.038c kramaṇāc cāpy ahaṃ pārtha viṣṇur ity abhisaṃjñitaḥ

12,328.039a damāt siddhiṃ parīpsanto māṃ janāḥ kāmayanti hi

12,328.039c divaṃ corvīṃ ca madhyaṃ ca tasmād dāmodaro hy aham

12,328.040a pṛśnir ity ucyate cānnaṃ vedā āpo 'mṛtaṃ tathā

12,328.040c mamaitāni sadā garbhe pṛśnigarbhas tato hy aham

12,328.041a ṛṣayaḥ prāhur evaṃ māṃ tritakūpābhipātitam

12,328.041c pṛśnigarbha tritaṃ pāhīty ekatadvitapātitam

12,328.042a tataḥ sa brahmaṇaḥ putra ādyo ṛṣivaras tritaḥ

12,328.042c uttatārodapānād vai pṛśnigarbhānukīrtanāt

12,328.043a sūryasya tapato lokān agneḥ somasya cāpy uta

12,328.043c aṃśavo ye prakāśante mama te keśasaṃjñitāḥ

12,328.043e sarvajñāḥ keśavaṃ tasmān mām āhur dvijasattamāḥ

12,328.044a svapatnyām āhito garbha utathyena mahātmanā

12,328.044c utathye 'ntarhite caiva kadā cid devamāyayā

12,328.044e bṛhaspatir athāvindat tāṃ patnīṃ tasya bhārata

12,328.045a tato vai tam ṛṣiśreṣṭhaṃ maithunopagataṃ tathā

12,328.045c uvāca garbhaḥ kaunteya pañcabhūtasamanvitaḥ

12,328.046a pūrvāgato 'haṃ varada nārhasy ambāṃ prabādhitum

12,328.046c etad bṛhaspatiḥ śrutvā cukrodha ca śaśāpa ca

12,328.047a maithunopagato yasmāt tvayāhaṃ vinivāritaḥ

12,328.047c tasmād andho jāsyasi tvaṃ macchāpān nātra saṃśayaḥ

12,328.048a sa śāpād ṛṣimukhyasya dīrghaṃ tama upeyivān

12,328.048c sa hi dīrghatamā nāma nāmnā hy āsīd ṛṣiḥ purā

12,328.049a vedān avāpya caturaḥ sāṅgopāṅgān sanātanān

12,328.049c prayojayām āsa tadā nāma guhyam idaṃ mama

12,328.050a ānupūrvyeṇa vidhinā keśaveti punaḥ punaḥ

12,328.050c sa cakṣuṣmān samabhavad gautamaś cābhavat punaḥ

12,328.051a evaṃ hi varadaṃ nāma keśaveti mamārjuna

12,328.051c devānām atha sarveṣām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām

12,328.052a agniḥ somena saṃyukta ekayoni mukhaṃ kṛtam

12,328.052c agnīṣomātmakaṃ tasmāj jagat kṛtsnaṃ carācaram

12,328.053A api hi purāṇe bhavati

12,328.053B ekayonyātmakāv agnīṣomau

12,328.053C devāś cāgnimukhā iti

12,328.053D ekayonitvāc ca parasparaṃ mahayanto lokān dhārayata iti

12,329.001 arjuna uvāca

12,329.001a agnīṣomau kathaṃ pūrvam ekayonī pravartitau

12,329.001c eṣa me saṃśayo jātas taṃ chindhi madhusūdana

12,329.002 śrībhagavān uvāca

12,329.002a hanta te vartayiṣyāmi purāṇaṃ pāṇḍunandana

12,329.002c ātmatejodbhavaṃ pārtha śṛṇuṣvaikamanā mama

12,329.003A saṃprakṣālanakāle 'tikrānte caturthe yugasahasrānte

12,329.003B avyakte sarvabhūtapralaye sthāvarajaṅgame

12,329.003C jyotirdharaṇivāyurahite 'ndhe tamasi jalaikārṇave loke

12,329.003D tama ity evābhibhūte 'saṃjñake 'dvitīye pratiṣṭhite

12,329.003E naiva rātryāṃ na divase na sati nāsati na vyakte nāvyakte vyavasthite

12,329.003F etasyām avasthāyāṃ nārāyaṇaguṇāśrayād akṣayād ajarād anindriyād agrāhyād asaṃbhavāt satyād ahiṃsrāl lalāmād vividhapravṛttiviśeṣāt

12,329.003G akṣayād ajarāmarād amūrtitaḥ sarvavyāpinaḥ sarvakartuḥ śāśvatāt tamasaḥ puruṣaḥ prādurbhūto harir avyayaḥ

12,329.004A nidarśanam api hy atra bhavati

12,329.004B nāsīd aho na rātrir āsīt

12,329.004C na sad āsīn nāsad āsīt

12,329.004D tama eva purastād abhavad viśvarūpam

12,329.004E sā viśvasya jananīty evam asyārtho 'nubhāṣyate

12,329.005A tasyedānīṃ tamaḥsaṃbhavasya puruṣasya padmayoner brahmaṇaḥ prādurbhāve sa puruṣaḥ prajāḥ sisṛkṣamāṇo netrābhyām agnīṣomau sasarja

12,329.005B tato bhūtasarge pravṛtte prajākramavaśād brahmakṣatram upātiṣṭhat

12,329.005C yaḥ somas tad brahma yad brahma te brāhmaṇāḥ

12,329.005D yo 'gnis tat kṣatraṃ kṣatrād brahma balavattaram

12,329.005E kasmād iti lokapratyakṣaguṇam etat tad yathā

12,329.005F brāhmaṇebhyaḥ paraṃ bhūtaṃ notpannapūrvam

12,329.005G dīpyamāne 'gnau juhotīti kṛtvā bravīmi

12,329.005H bhūtasargaḥ kṛto brahmaṇā bhūtāni ca pratiṣṭhāpya trailokyaṃ dhāryata iti

12,329.006A mantravādo 'pi hi bhavati

12,329.006B tvam agne yajñānāṃ hotā viśveṣām

12,329.006C hito devebhir mānuṣe jane iti

12,329.006D nidarśanaṃ cātra bhavati

12,329.006E viśveṣām agne yajñānāṃ hoteti

12,329.006F hito devair mānuṣair jagata iti

12,329.006G agnir hi yajñānāṃ hotā kartā

12,329.006H sa cāgnir brahma

12,329.007A na hy ṛte mantrād dhavanam asti

12,329.007B na vinā puruṣaṃ tapaḥ saṃbhavati

12,329.007C havir mantrāṇāṃ saṃpūjā vidyate devamanuṣyāṇām anena tvaṃ hoteti niyuktaḥ

12,329.007D ye ca mānuṣā hotrādhikārās te ca

12,329.007E brāhmaṇasya hi yājanaṃ vidhīyate na kṣatravaiśyayor dvijātyoḥ

12,329.007F tasmād brāhmaṇā hy agnibhūtā yajñān udvahanti

12,329.007G yajñā devāṃs tarpayanti devāḥ pṛthivīṃ bhāvayanti

12,329.008A śatapathe hi brāhmaṇaṃ bhavati

12,329.008B agnau samiddhe sa juhoti yo vidvān brāhmaṇamukhe dānāhutiṃ juhoti

12,329.008C evam apy agnibhūtā brāhmaṇā vidvāṃso 'gniṃ bhāvayanti

12,329.008D agnir viṣṇuḥ sarvabhūtāny anupraviśya prāṇān dhārayati

12,329.008E api cātra sanatkumāragītāḥ ślokā bhavanti

12,329.009a viśvaṃ brahmāsṛjat pūrvaṃ sarvādir niravaskaram

12,329.009c brahmaghoṣair divaṃ tiṣṭhanty amarā brahmayonayaḥ

12,329.010a brāhmaṇānāṃ matir vākyaṃ karma śraddhā tapāṃsi ca

12,329.010c dhārayanti mahīṃ dyāṃ ca śaityād vāry amṛtaṃ yathā

12,329.011a nāsti satyāt paro dharmo nāsti mātṛsamo guruḥ

12,329.011c brāhmaṇebhyaḥ paraṃ nāsti pretya ceha ca bhūtaye

12,329.012a naiṣām ukṣā vardhate nota vāhā; na gargaro mathyate saṃpradāne

12,329.012c apadhvastā dasyubhūtā bhavanti; yeṣāṃ rāṣṭre brāhmaṇā vṛttihīnāḥ

12,329.013A vedapurāṇetihāsaprāmāṇyān nārāyaṇamukhodgatāḥ sarvātmānaḥ sarvakartāraḥ sarvabhāvanāś ca brāhmaṇāḥ

12,329.013B vāksamakālaṃ hi tasya devasya varapradasya brāhmaṇāḥ prathamaṃ prādurbhūtā brāhmaṇebhyaś ca śeṣā varṇāḥ prādurbhūtāḥ

12,329.013C itthaṃ ca surāsuraviśiṣṭā brāhmaṇā yadā mayā brahmabhūtena purā svayam evotpāditāḥ surāsuramaharṣayo bhūtaviśeṣāḥ sthāpitā nigṛhītāś ca

12,329.014A ahalyādharṣaṇanimittaṃ hi gautamād dhariśmaśrutām indraḥ prāptaḥ

12,329.014B kauśikanimittaṃ cendro muṣkaviyogaṃ meṣavṛṣaṇatvaṃ cāvāpa

12,329.014C aśvinor grahapratiṣedhodyatavajrasya puraṃdarasya cyavanena stambhito bāhuḥ

12,329.014D kratuvadhaprāptamanyunā ca dakṣeṇa bhūyas tapasā cātmānaṃ saṃyojya netrākṛtir anyā lalāṭe rudrasyotpāditā

12,329.015A tripuravadhārthaṃ dīkṣām abhyupagatasya rudrasyośanasā śiraso jaṭā utkṛtya prayuktāḥ

12,329.015B tataḥ prādurbhūtā bhujagāḥ

12,329.015C tair asya bhujagaiḥ pīḍyamānaḥ kaṇṭho nīlatām upanītaḥ

12,329.015D pūrve ca manvantare svāyaṃbhuve nārāyaṇahastabandhagrahaṇān nīlakaṇṭhatvam eva vā

12,329.016A amṛtotpādane puraścaraṇatām upagatasyāṅgiraso bṛhaspater upaspṛśato na prasādaṃ gatavatyaḥ kilāpaḥ

12,329.016B atha bṛhaspatir apāṃ cukrodha

12,329.016C yasmān mamopaspṛśataḥ kaluṣībhūtā na prasādam upagatās tasmād adyaprabhṛti jhaṣamakaramatsyakacchapajantusaṃkīrṇāḥ kaluṣībhavateti

12,329.016D tadāprabhṛty āpo yādobhiḥ saṃkīrṇāḥ saṃvṛttāḥ

12,329.017A viśvarūpo vai tvāṣṭraḥ purohito devānām āsīt svasrīyo 'surāṇām

12,329.017B sa pratyakṣaṃ devebhyo bhāgam adadat parokṣam asurebhyaḥ

12,329.018A atha hiraṇyakaśipuṃ puraskṛtya viśvarūpamātaraṃ svasāram asurā varam ayācanta

12,329.018B he svasar ayaṃ te putras tvāṣṭro viśvarūpas triśirā devānāṃ purohitaḥ pratyakṣaṃ devebhyo bhāgam adadat parokṣam asmākam

12,329.018C tato devā vardhante vayaṃ kṣīyāmaḥ

12,329.018D tad enaṃ tvaṃ vārayitum arhasi tathā yathāsmān bhajed iti

12,329.019A atha viśvarūpaṃ nandanavanam upagataṃ mātovāca

12,329.019B putra kiṃ parapakṣavardhanas tvaṃ mātulapakṣaṃ nāśayasi

12,329.019C nārhasy evaṃ kartum iti

12,329.019D sa viśvarūpo mātur vākyam anatikramaṇīyam iti matvā saṃpūjya hiraṇyakaśipum agāt

12,329.020A hairaṇyagarbhāc ca vasiṣṭhād dhiraṇyakaśipuḥ śāpaṃ prāptavān

12,329.020B yasmāt tvayānyo vṛto hotā tasmād asamāptayajñas tvam apūrvāt sattvajātād vadhaṃ prāpsyasīti

12,329.020C tacchāpadānād dhiraṇyakaśipuḥ prāptavān vadham

12,329.021A viśvarūpo mātṛpakṣavardhano 'tyarthaṃ tapasy abhavat

12,329.021B tasya vratabhaṅgārtham indro bahvīḥ śrīmatyo 'psaraso niyuyoja

12,329.021C tāś ca dṛṣṭvā manaḥ kṣubhitaṃ tasyābhavat tāsu cāpsaraḥsu nacirād eva sakto 'bhavat

12,329.021D saktaṃ cainaṃ jñātvāpsarasa ūcur gacchāmahe vayaṃ yathāgatam iti

12,329.022A tās tvāṣṭra uvāca

12,329.022B kva gamiṣyatha āsyatāṃ tāvan mayā saha śreyo bhaviṣyatīti

12,329.022C tās tam abruvan

12,329.022D vayaṃ devastriyo 'psarasa indraṃ varadaṃ purā prabhaviṣṇuṃ vṛṇīmaha iti

12,329.023A atha tā viśvarūpo 'bravīd adyaiva sendrā devā na bhaviṣyantīti

12,329.023B tato mantrāñ jajāpa

12,329.023C tair mantraiḥ prāvardhata triśirāḥ

12,329.023D ekenāsyena sarvalokeṣu dvijaiḥ kriyāvadbhir yajñeṣu suhutaṃ somaṃ papāv ekenāpa ekena sendrān devān

12,329.023E athendras taṃ vivardhamānaṃ somapānāpyāyitasarvagātraṃ dṛṣṭvā cintām āpede

12,329.024A devāś ca te sahendreṇa brahmāṇam abhijagmur ūcuś ca

12,329.024B viśvarūpeṇa sarvayajñeṣu suhutaḥ somaḥ pīyate

12,329.024C vayam abhāgāḥ saṃvṛttāḥ

12,329.024D asurapakṣo vardhate vayaṃ kṣīyāmaḥ

12,329.024E tad arhasi no vidhātuṃ śreyo yad anantaram iti

12,329.025A tān brahmovāca ṛṣir bhārgavas tapas tapyate dadhīcaḥ

12,329.025B sa yācyatāṃ varaṃ yathā kalevaraṃ jahyāt

12,329.025C tasyāsthibhir vajraṃ kriyatām iti

12,329.026A devās tatrāgacchan yatra dadhīco bhagavān ṛṣis tapas tepe

12,329.026B sendrā devās tam abhigamyocur bhagavaṃs tapasaḥ kuśalam avighnaṃ ceti

12,329.026C tān dadhīca uvāca svāgataṃ bhavadbhyaḥ kiṃ kriyatām

12,329.026D yad vakṣyatha tat kariṣyāmīti

12,329.026E te tam abruvañ śarīraparityāgaṃ lokahitārthaṃ bhagavān kartum arhatīti

12,329.026F atha dadhīcas tathaivāvimanāḥ sukhaduḥkhasamo mahāyogī ātmānaṃ samādhāya śarīraparityāgaṃ cakāra

12,329.026*0871_01 evam ukto dadhīcas tān abravīt |1| sahasraṃ varṣāṇām

12,329.026*0871_02 aindraṃ padam avāpyate mayā yadi jahyām |2| tathety uktvendraḥ

12,329.026*0871_03 svasthānaṃ dattvā tapasvy abhavat |3| indro dadhīco 'bhavat |4|

12,329.026*0871_04 tāvat pūrṇe sendrā devā āgaman kālo 'yaṃ dehanyāsāyeti |5|

12,329.026*0872_01 śrutir apy atra bhavati | indro dadhīco 'sthibhiḥ kṛtam

12,329.026*0872_02 (Ṛv. 1.84.13a) iti |

12,329.027A tasya paramātmany avasṛte tāny asthīni dhātā saṃgṛhya vajram akarot

12,329.027B tena vajreṇābhedyenāpradhṛṣyeṇa brahmāsthisaṃbhūtena viṣṇupraviṣṭenendro viśvarūpaṃ jaghāna

12,329.027C śirasāṃ cāsya chedanam akarot

12,329.027D tasmād anantaraṃ viśvarūpagātramathanasaṃbhavaṃ tvaṣṭrotpāditam evāriṃ vṛtram indro jaghāna

12,329.027*0873_01 takṣṇā yajñapaśoḥ śiras te dadāmīty uktvā

12,329.028A tasyāṃ dvaidhībhūtāyāṃ brahmavadhyāyāṃ bhayād indro devarājyaṃ parityajya apsu saṃbhavāṃ śītalāṃ mānasasarogatāṃ nalinīṃ prapede

12,329.028B tatra caiśvaryayogād aṇumātro bhūtvā bisagranthiṃ praviveśa

12,329.029A atha brahmavadhyābhayapranaṣṭe trailokyanāthe śacīpatau jagad anīśvaraṃ babhūva

12,329.029B devān rajas tamaś cāviveśa

12,329.029C mantrā na prāvartanta maharṣīṇām

12,329.029D rakṣāṃsi prādurabhavan

12,329.029E brahma cotsādanaṃ jagāma

12,329.029F anindrāś cābalā lokāḥ supradhṛṣyā babhūvuḥ

12,329.030A atha devā ṛṣayaś cāyuṣaḥ putraṃ nahuṣaṃ nāma devarājatve 'bhiṣiṣicuḥ

12,329.030B nahuṣaḥ pañcabhiḥ śatair jyotiṣāṃ lalāṭe jvaladbhiḥ sarvatejoharais triviṣṭapaṃ pālayāṃ babhūva

12,329.030C atha lokāḥ prakṛtim āpedire svasthāś ca babhūvuḥ

12,329.031A athovāca nahuṣaḥ

12,329.031B sarvaṃ māṃ śakropabhuktam upasthitam ṛte śacīm iti

12,329.031C sa evam uktvā śacīsamīpam agamad uvāca cainām

12,329.031D subhage 'ham indro devānāṃ bhajasva mām iti

12,329.031E taṃ śacī pratyuvāca

12,329.031F prakṛtyā tvaṃ dharmavatsalaḥ somavaṃśodbhavaś ca

12,329.031G nārhasi parapatnīdharṣaṇaṃ kartum iti

12,329.032A tām athovāca nahuṣaḥ

12,329.032B aindraṃ padam adhyāsyate mayā

12,329.032C aham indrasya rājyaratnaharo nātrādharmaḥ kaś cit tvam indrabhukteti

12,329.032D sā tam uvāca

12,329.032E asti mama kiṃ cid vratam aparyavasitam

12,329.032F tasyāvabhṛthe tvām upagamiṣyāmi kaiś cid evāhobhir iti

12,329.032G sa śacyaivam abhihito nahuṣo jagāma

12,329.033A atha śacī duḥkhaśokārtā bhartṛdarśanalālasā nahuṣabhayagṛhītā bṛhaspatim upāgacchat

12,329.033B sa ca tām abhigatāṃ dṛṣṭvaiva dhyānaṃ praviśya bhartṛkāryatatparāṃ jñātvā bṛhaspatir uvāca

12,329.033C anenaiva vratena tapasā cānvitā devīṃ varadām upaśrutim āhvaya

12,329.033D sā tavendraṃ darśayiṣyatīti

12,329.034A sātha mahāniyamam āsthitā devīṃ varadām upaśrutiṃ mantrair āhvayat

12,329.034B sopaśrutiḥ śacīsamīpam agāt

12,329.034C uvāca cainām iyam asmi tvayopahūtopasthitā

12,329.034D kiṃ te priyaṃ karavāṇīti

12,329.034E tāṃ mūrdhnā praṇamyovāca śacī bhagavaty arhasi me bhartāraṃ darśayituṃ tvaṃ satyā matā ceti

12,329.034F saināṃ mānasaṃ saro 'nayat

12,329.034G tatrendraṃ bisagranthigatam adarśayat

12,329.035A tām indraḥ patnīṃ kṛśāṃ glānāṃ ca dṛṣṭvā cintayāṃ babhūva

12,329.035B aho mama mahad duḥkham idam adyopagatam

12,329.035C naṣṭaṃ hi mām iyam anviṣyopāgamad duḥkhārteti

12,329.035D tām indra uvāca kathaṃ vartayasīti

12,329.035E sā tam uvāca

12,329.035F nahuṣo mām āhvayati

12,329.035G kālaś cāsya mayā kṛta iti

12,329.036A tām indra uvāca

12,329.036B gaccha

12,329.036C nahuṣas tvayā vācyo 'pūrveṇa mām ṛṣiyuktena yānena tvam adhirūḍha udvahasva

12,329.036D indrasya hi mahānti vāhanāni manasaḥ priyāṇy adhirūḍhāni mayā

12,329.036E tvam anyenopayātum arhasīti

12,329.036F saivam uktā hṛṣṭā jagāma

12,329.036G indro 'pi bisagranthim evāviveśa bhūyaḥ

12,329.037A athendrāṇīm abhyāgatāṃ dṛṣṭvovāca nahuṣaḥ pūrṇaḥ sa kāla iti

12,329.037B taṃ śacy abravīc chakreṇa yathoktam

12,329.037C sa maharṣiyuktaṃ vāhanam adhirūḍhaḥ śacīsamīpam upāgacchat

12,329.038A atha maitrāvaruṇiḥ kumbhayonir agastyo maharṣīn vikriyamāṇāṃs tān nahuṣeṇāpaśyat

12,329.038B padbhyāṃ ca tenāspṛśyata

12,329.038C tataḥ sa nahuṣam abravīd akāryapravṛtta pāpa patasva mahīm

12,329.038D sarpo bhava yāvad bhūmir girayaś ca tiṣṭheyus tāvad iti

12,329.038E sa maharṣivākyasamakālam eva tasmād yānād avāpatat

12,329.039A athānindraṃ punas trailokyam abhavat

12,329.039B tato devā ṛṣayaś ca bhagavantaṃ viṣṇuṃ śaraṇam indrārthe 'bhijagmuḥ

12,329.039C ūcuś cainaṃ bhagavann indraṃ brahmavadhyābhibhūtaṃ trātum arhasīti

12,329.039D tataḥ sa varadas tān abravīd aśvamedhaṃ yajñaṃ vaiṣṇavaṃ śakro 'bhiyajatu

12,329.039E tataḥ svaṃ sthānaṃ prāpsyatīti

12,329.040A tato devā ṛṣayaś cendraṃ nāpaśyan yadā tadā śacīm ūcur gaccha subhage indram ānayasveti

12,329.040B sā punas tat saraḥ samabhyagacchat

12,329.040C indraś ca tasmāt sarasaḥ samutthāya bṛhaspatim abhijagāma

12,329.040D bṛhaspatiś cāśvamedhaṃ mahākratuṃ śakrāyāharat

12,329.040E tataḥ kṛṣṇasāraṅgaṃ medhyam aśvam utsṛjya vāhanaṃ tam eva kṛtvā indraṃ marutpatiṃ bṛhaspatiḥ svasthānaṃ prāpayām āsa

12,329.041A tataḥ sa devarāḍ devair ṛṣibhiḥ stūyamānas triviṣṭapastho niṣkalmaṣo babhūva

12,329.041B brahmavadhyāṃ caturṣu sthāneṣu vanitāgnivanaspatigoṣu vyabhajat

12,329.041C evam indro brahmatejaḥprabhāvopabṛṃhitaḥ śatruvadhaṃ kṛtvā svasthānaṃ prāpitaḥ

12,329.041*0874_01 vanitāsu rajaḥ | vṛkṣeṣu niryāsaḥ | giriṣu śambaḥ |

12,329.041*0874_02 pṛthivyām ūṣarāḥ |1| te 'spṛśyāḥ |2| tasmād dhavir alavaṇaṃ

12,329.041*0874_03 pacyate |3||

12,329.041*0875_01 nahuṣasya śāpamokṣanimittaṃ devair ṛṣibhir yācyamāno 'gastyaḥ

12,329.041*0875_02 prāha |

12,329.041*0875_03 yāvat svakulajaḥ śrīmān dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ

12,329.041*0875_04 kathayitvā svakān praśnān svaṃ bhīmaṃ ca vimokṣyate |

12,329.042A ākāśagaṅgāgataś ca purā bharadvājo maharṣir upāspṛśaṃs trīn kramān kramatā viṣṇunābhyāsāditaḥ

12,329.042B sa bharadvājena sasalilena pāṇinorasi tāḍitaḥ salakṣaṇoraskaḥ saṃvṛttaḥ

12,329.043A bhṛguṇā maharṣiṇā śapto 'gniḥ sarvabhakṣatvam upanītaḥ

12,329.044A aditir vai devānām annam apacad etad bhuktvāsurān haniṣyantīti

12,329.044B tatra budho vratacaryāsamāptāv āgacchat

12,329.044C aditiṃ cāvocad bhikṣāṃ dehīti

12,329.044D tatra devaiḥ pūrvam etat prāśyaṃ nānyenety aditir bhikṣāṃ nādāt

12,329.044E atha bhikṣāpratyākhyānaruṣitena budhena brahmabhūtena vivasvato dvitīye janmany aṇḍasaṃjñitasyāṇḍaṃ māritam adityāḥ

12,329.044F sa mārtaṇḍo vivasvān abhavac chrāddhadevaḥ

12,329.044*0876_01 aditiḥ śaptā aditer udare bhaviṣyati vyathā

12,329.045A dakṣasya vai duhitaraḥ ṣaṣṭir āsan

12,329.045B tābhyaḥ kaśyapāya trayodaśa prādād daśa dharmāya daśa manave saptaviṃśatim indave

12,329.045C tāsu tulyāsu nakṣatrākhyāṃ gatāsu somo rohiṇyām abhyadhikāṃ prītim akarot

12,329.045D tatas tāḥ śeṣāḥ patnya īrṣyāvatyaḥ pituḥ samīpaṃ gatvemam arthaṃ śaśaṃsuḥ

12,329.045E bhagavann asmāsu tulyaprabhāvāsu somo rohiṇīm adhikaṃ bhajatīti

12,329.045F so 'bravīd yakṣmainam āvekṣyatīti

12,329.046A dakṣaśāpāt somaṃ rājānaṃ yakṣmāviveśa

12,329.046B sa yakṣmaṇāviṣṭo dakṣam agamat

12,329.046C dakṣaś cainam abravīn na samaṃ vartasa iti

12,329.046D tatrarṣayaḥ somam abruvan kṣīyase yakṣmaṇā

12,329.046E paścimasyāṃ diśi samudre hiraṇyasarastīrtham

12,329.046F tatra gatvātmānam abhiṣecayasveti

12,329.046G athāgacchat somas tatra hiraṇyasarastīrtham

12,329.046H gatvā cātmanaḥ snapanam akarot

12,329.046I snātvā cātmānaṃ pāpmano mokṣayām āsa

12,329.046J tatra cāvabhāsitas tīrthe yadā somas tadāprabhṛti tīrthaṃ tat prabhāsam iti nāmnā khyātaṃ babhūva

12,329.046K tacchāpād adyāpi kṣīyate somo 'māvāsyāntarasthaḥ

12,329.046L paurṇamāsīmātre 'dhiṣṭhito meghalekhāpraticchannaṃ vapur darśayati

12,329.046M meghasadṛśaṃ varṇam agamat tad asya śaśalakṣma vimalam abhavat

12,329.047A sthūlaśirā maharṣir meroḥ prāguttare digbhāge tapas tepe

12,329.047B tasya tapas tapyamānasya sarvagandhavahaḥ śucir vāyur vivāyamānaḥ śarīram aspṛśat

12,329.047C sa tapasā tāpitaśarīraḥ kṛśo vāyunopavījyamāno hṛdayaparitoṣam agamat

12,329.047D tatra tasyānilavyajanakṛtaparitoṣasya sadyo vanaspatayaḥ puṣpaśobhāṃ na darśitavanta iti sa etāñ śaśāpa na sarvakālaṃ puṣpavanto bhaviṣyatheti

12,329.048A nārāyaṇo lokahitārthaṃ vaḍavāmukho nāma maharṣiḥ purābhavat

12,329.048B tasya merau tapas tapyataḥ samudra āhūto nāgataḥ

12,329.048C tenāmarṣitenātmagātroṣmaṇā samudraḥ stimitajalaḥ kṛtaḥ

12,329.048D svedaprasyandanasadṛśaś cāsya lavaṇabhāvo janitaḥ

12,329.048E uktaś cāpeyo bhaviṣyasi

12,329.048F etac ca te toyaṃ vaḍavāmukhasaṃjñitena pīyamānaṃ madhuraṃ bhaviṣyati

12,329.048G tad etad adyāpi vaḍavāmukhasaṃjñitenānuvartinā toyaṃ sāmudraṃ pīyate

12,329.048*0877_01 punar umā dakṣakopād dhimavato girer duhitā babhūva

12,329.049A himavato girer duhitaram umāṃ rudraś cakame

12,329.049B bhṛgur api ca maharṣir himavantam āgamyābravīt kanyām umāṃ me dehīti

12,329.049C tam abravīd dhimavān abhilaṣito varo rudra iti

12,329.049D tam abravīd bhṛgur yasmāt tvayāhaṃ kanyāvaraṇakṛtabhāvaḥ pratyākhyātas tasmān na ratnānāṃ bhavān bhājanaṃ bhaviṣyatīti

12,329.049E adyaprabhṛty etad avasthitam ṛṣivacanam

12,329.050A tad evaṃvidhaṃ māhātmyaṃ brāhmaṇānām

12,329.050B kṣatram api śāśvatīm avyayāṃ pṛthivīṃ patnīm abhigamya bubhuje

12,329.050C tad etad brahmāgnīṣomīyam

12,329.050D tena jagad dhāryate

12,330.001 śrībhagavān uvāca

12,330.001a sūryācandramasau śaśvat keśair me aṃśusaṃjñitaiḥ

12,330.001b*0878_01 nāmnāṃ niruktaṃ vakṣyāmi śṛṇuṣvaikāgramānasaḥ

12,330.001c bodhayaṃs tāpayaṃś caiva jagad uttiṣṭhataḥ pṛthak

12,330.002a bodhanāt tāpanāc caiva jagato harṣaṇaṃ bhavet

12,330.002c agnīṣomakṛtair ebhiḥ karmabhiḥ pāṇḍunandana

12,330.002e hṛṣīkeśo 'ham īśāno varado lokabhāvanaḥ

12,330.003a iḍopahūtayogena hare bhāgaṃ kratuṣv aham

12,330.003c varṇaś ca me hariśreṣṭhas tasmād dharir ahaṃ smṛtaḥ

12,330.004a dhāma sāro hi lokānām ṛtaṃ caiva vicāritam

12,330.004c ṛtadhāmā tato vipraiḥ satyaś cāhaṃ prakīrtitaḥ

12,330.005a naṣṭāṃ ca dharaṇīṃ pūrvam avindaṃ vai guhāgatām

12,330.005c govinda iti māṃ devā vāgbhiḥ samabhituṣṭuvuḥ

12,330.006a śipiviṣṭeti cākhyāyāṃ hīnaromā ca yo bhavet

12,330.006c tenāviṣṭaṃ hi yat kiṃ cic chipiviṣṭaṃ hi tat smṛtam

12,330.007a yāsko mām ṛṣir avyagro naikayajñeṣu gītavān

12,330.007c śipiviṣṭa iti hy asmād guhyanāmadharo hy aham

12,330.008a stutvā māṃ śipiviṣṭeti yāsko ṛṣir udāradhīḥ

12,330.008c matprasādād adho naṣṭaṃ niruktam abhijagmivān

12,330.009a na hi jāto na jāye 'haṃ na janiṣye kadā cana

12,330.009c kṣetrajñaḥ sarvabhūtānāṃ tasmād aham ajaḥ smṛtaḥ

12,330.010a noktapūrvaṃ mayā kṣudram aślīlaṃ vā kadā cana

12,330.010c ṛtā brahmasutā sā me satyā devī sarasvatī

12,330.011a sac cāsac caiva kaunteya mayāveśitam ātmani

12,330.011c pauṣkare brahmasadane satyaṃ mām ṛṣayo viduḥ

12,330.012a sattvān na cyutapūrvo 'haṃ sattvaṃ vai viddhi matkṛtam

12,330.012c janmanīhābhavat sattvaṃ paurvikaṃ me dhanaṃjaya

12,330.013a nirāśīḥkarmasaṃyuktaṃ sātvataṃ māṃ prakalpaya

12,330.013c sātvatajñānadṛṣṭo 'haṃ sātvataḥ sātvatāṃ patiḥ

12,330.014a kṛṣāmi medinīṃ pārtha bhūtvā kārṣṇāyaso mahān

12,330.014c kṛṣṇo varṇaś ca me yasmāt tasmāt kṛṣṇo 'ham arjuna

12,330.015a mayā saṃśleṣitā bhūmir adbhir vyoma ca vāyunā

12,330.015c vāyuś ca tejasā sārdhaṃ vaikuṇṭhatvaṃ tato mama

12,330.016a nirvāṇaṃ paramaṃ saukhyaṃ dharmo 'sau para ucyate

12,330.016c tasmān na cyutapūrvo 'ham acyutas tena karmaṇā

12,330.017a pṛthivīnabhasī cobhe viśrute viśvalaukike

12,330.017c tayoḥ saṃdhāraṇārthaṃ hi mām adhokṣajam añjasā

12,330.018a niruktaṃ vedaviduṣo ye ca śabdārthacintakāḥ

12,330.018c te māṃ gāyanti prāgvaṃśe adhokṣaja iti sthitiḥ

12,330.018d*0879_01 adho na kṣīyate yasmād vadanty anye 'py adhokṣajam

12,330.019a śabda ekamatair eṣa vyāhṛtaḥ paramarṣibhiḥ

12,330.019c nānyo hy adhokṣajo loke ṛte nārāyaṇaṃ prabhum

12,330.020a ghṛtaṃ mamārciṣo loke jantūnāṃ prāṇadhāraṇam

12,330.020c ghṛtārcir aham avyagrair vedajñaiḥ parikīrtitaḥ

12,330.021a trayo hi dhātavaḥ khyātāḥ karmajā iti ca smṛtāḥ

12,330.021c pittaṃ śleṣmā ca vāyuś ca eṣa saṃghāta ucyate

12,330.022a etaiś ca dhāryate jantur etaiḥ kṣīṇaiś ca kṣīyate

12,330.022c āyurvedavidas tasmāt tridhātuṃ māṃ pracakṣate

12,330.023a vṛṣo hi bhagavān dharmaḥ khyāto lokeṣu bhārata

12,330.023c naighaṇṭukapadākhyātaṃ viddhi māṃ vṛṣam uttamam

12,330.024a kapir varāhaḥ śreṣṭhaś ca dharmaś ca vṛṣa ucyate

12,330.024c tasmād vṛṣākapiṃ prāha kaśyapo māṃ prajāpatiḥ

12,330.024d*0880_01 nādimantaṃ na cāntaṃ ca kadā cid vidyate surāḥ

12,330.025a na cādiṃ na madhyaṃ tathā naiva cāntaṃ; kadā cid vidante surāś cāsurāś ca

12,330.025c anādyo hy amadhyas tathā cāpy anantaḥ; pragīto 'ham īśo vibhur lokasākṣī

12,330.026a śucīni śravaṇīyāni śṛṇomīha dhanaṃjaya

12,330.026c na ca pāpāni gṛhṇāmi tato 'haṃ vai śuciśravāḥ

12,330.027a ekaśṛṅgaḥ purā bhūtvā varāho divyadarśanaḥ

12,330.027c imām uddhṛtavān bhūmim ekaśṛṅgas tato hy aham

12,330.028a tathaivāsaṃ trikakudo vārāhaṃ rūpam āsthitaḥ

12,330.028c trikakut tena vikhyātaḥ śarīrasya tu māpanāt

12,330.029a viriñca iti yaḥ proktaḥ kapilajñānacintakaiḥ

12,330.029c sa prajāpatir evāhaṃ cetanāt sarvalokakṛt

12,330.030a vidyāsahāyavantaṃ mām ādityasthaṃ sanātanam

12,330.030c kapilaṃ prāhur ācāryāḥ sāṃkhyā niścitaniścayāḥ

12,330.031a hiraṇyagarbho dyutimān eṣa yaś chandasi stutaḥ

12,330.031c yogaiḥ saṃpūjyate nityaṃ sa evāhaṃ vibhuḥ smṛtaḥ

12,330.032a ekaviṃśatiśākhaṃ ca ṛgvedaṃ māṃ pracakṣate

12,330.032c sahasraśākhaṃ yat sāma ye vai vedavido janāḥ

12,330.032e gāyanty āraṇyake viprā madbhaktās te 'pi durlabhāḥ

12,330.033a ṣaṭpañcāśatam aṣṭau ca saptatriṃśatam ity uta

12,330.033c yasmiñ śākhā yajurvede so 'ham ādhvaryave smṛtaḥ

12,330.034a pañcakalpam atharvāṇaṃ kṛtyābhiḥ paribṛṃhitam

12,330.034c kalpayanti hi māṃ viprā atharvāṇavidas tathā

12,330.035a śākhābhedāś ca ye ke cid yāś ca śākhāsu gītayaḥ

12,330.035c svaravarṇasamuccārāḥ sarvāṃs tān viddhi matkṛtān

12,330.036a yat tad dhayaśiraḥ pārtha samudeti varapradam

12,330.036c so 'ham evottare bhāge kramākṣaravibhāgavit

12,330.037a rāmādeśitamārgeṇa matprasādān mahātmanā

12,330.037c pāñcālena kramaḥ prāptas tasmād bhūtāt sanātanāt

12,330.037e bābhravyagotraḥ sa babhau prathamaḥ kramapāragaḥ

12,330.038a nārāyaṇād varaṃ labdhvā prāpya yogam anuttamam

12,330.038c kramaṃ praṇīya śikṣāṃ ca praṇayitvā sa gālavaḥ

12,330.039a kaṇḍarīko 'tha rājā ca brahmadattaḥ pratāpavān

12,330.039c jātīmaraṇajaṃ duḥkhaṃ smṛtvā smṛtvā punaḥ punaḥ

12,330.039e saptajātiṣu mukhyatvād yogānāṃ saṃpadaṃ gataḥ

12,330.040a purāham ātmajaḥ pārtha prathitaḥ kāraṇāntare

12,330.040c dharmasya kuruśārdūla tato 'haṃ dharmajaḥ smṛtaḥ

12,330.041a naranārāyaṇau pūrvaṃ tapas tepatur avyayam

12,330.041c dharmayānaṃ samārūḍhau parvate gandhamādane

12,330.042a tatkālasamayaṃ caiva dakṣayajño babhūva ha

12,330.042c na caivākalpayad bhāgaṃ dakṣo rudrasya bhārata

12,330.043a tato dadhīcivacanād dakṣayajñam apāharat

12,330.043c sasarja śūlaṃ krodhena prajvalantaṃ muhur muhuḥ

12,330.044a tac chūlaṃ bhasmasāt kṛtvā dakṣayajñaṃ savistaram

12,330.044c āvayoḥ sahasāgacchad badaryāśramam antikāt

12,330.044e vegena mahatā pārtha patan nārāyaṇorasi

12,330.045a tataḥ svatejasāviṣṭāḥ keśā nārāyaṇasya ha

12,330.045c babhūvur muñjavarṇās tu tato 'haṃ muñjakeśavān

12,330.046a tac ca śūlaṃ vinirdhūtaṃ huṃkāreṇa mahātmanā

12,330.046c jagāma śaṃkarakaraṃ nārāyaṇasamāhatam

12,330.047a atha rudra upādhāvat tāv ṛṣī tapasānvitau

12,330.047c tata enaṃ samuddhūtaṃ kaṇṭhe jagrāha pāṇinā

12,330.047e nārāyaṇaḥ sa viśvātmā tenāsya śitikaṇṭhatā

12,330.048a atha rudravighātārtham iṣīkāṃ jagṛhe naraḥ

12,330.048c mantraiś ca saṃyuyojāśu so 'bhavat paraśur mahān

12,330.049a kṣiptaś ca sahasā rudre khaṇḍanaṃ prāptavāṃs tadā

12,330.049c tato 'haṃ khaṇḍaparaśuḥ smṛtaḥ paraśukhaṇḍanāt

12,330.049d*0881_01 rudrasya bhāgaṃ pradadur bhāgam uccheṣaṇaṃ punaḥ

12,330.049d*0881_02 śrutir apy atra bhavati vedair uktas tathā punaḥ

12,330.049d*0881_03 uccheṣaṇabhāgo vai rudras tasyoccheṣaṇena hotavyam iti sarve

12,330.049d*0881_04 gamyarūpeṇa tadā ||

12,330.050 arjuna uvāca

12,330.050a asmin yuddhe tu vārṣṇeya trailokyamathane tadā

12,330.050c jayaṃ kaḥ prāptavāṃs tatra śaṃsaitan me janārdana

12,330.051 śrībhagavān uvāca

12,330.051a tayoḥ saṃlagnayor yuddhe rudranārāyaṇātmanoḥ

12,330.051c udvignāḥ sahasā kṛtsnā lokāḥ sarve 'bhavaṃs tadā

12,330.052a nāgṛhṇāt pāvakaḥ śubhraṃ makheṣu suhutaṃ haviḥ

12,330.052c vedā na pratibhānti sma ṛṣīṇāṃ bhāvitātmanām

12,330.053a devān rajas tamaś caiva samāviviśatus tadā

12,330.053c vasudhā saṃcakampe 'tha nabhaś ca vipaphāla ha

12,330.054a niṣprabhāṇi ca tejāṃsi brahmā caivāsanāc cyutaḥ

12,330.054c agāc choṣaṃ samudraś ca himavāṃś ca vyaśīryata

12,330.055a tasminn evaṃ samutpanne nimitte pāṇḍunandana

12,330.055c brahmā vṛto devagaṇair ṛṣibhiś ca mahātmabhiḥ

12,330.055e ājagāmāśu taṃ deśaṃ yatra yuddham avartata

12,330.056a sāñjalipragraho bhūtvā caturvaktro niruktagaḥ

12,330.056c uvāca vacanaṃ rudraṃ lokānām astu vai śivam

12,330.056e nyasyāyudhāni viśveśa jagato hitakāmyayā

12,330.057a yad akṣaram athāvyaktam īśaṃ lokasya bhāvanam

12,330.057c kūṭasthaṃ kartṛnirdvaṃdvam akarteti ca yaṃ viduḥ

12,330.058a vyaktibhāvagatasyāsya ekā mūrtir iyaṃ śivā

12,330.058c naro nārāyaṇaś caiva jātau dharmakulodvahau

12,330.059a tapasā mahatā yuktau devaśreṣṭhau mahāvratau

12,330.059c ahaṃ prasādajas tasya kasmiṃś cit kāraṇāntare

12,330.059e tvaṃ caiva krodhajas tāta pūrvasarge sanātanaḥ

12,330.060a mayā ca sārdhaṃ varadaṃ vibudhaiś ca maharṣibhiḥ

12,330.060c prasādayāśu lokānāṃ śāntir bhavatu māciram

12,330.061a brahmaṇā tv evam uktas tu rudraḥ krodhāgnim utsṛjan

12,330.061c prasādayām āsa tato devaṃ nārāyaṇaṃ prabhum

12,330.061e śaraṇaṃ ca jagāmādyaṃ vareṇyaṃ varadaṃ harim

12,330.062a tato 'tha varado devo jitakrodho jitendriyaḥ

12,330.062c prītimān abhavat tatra rudreṇa saha saṃgataḥ

12,330.063a ṛṣibhir brahmaṇā caiva vibudhaiś ca supūjitaḥ

12,330.063c uvāca devam īśānam īśaḥ sa jagato hariḥ

12,330.064a yas tvāṃ vetti sa māṃ vetti yas tvām anu sa mām anu

12,330.064c nāvayor antaraṃ kiṃ cin mā te bhūd buddhir anyathā

12,330.065a adya prabhṛti śrīvatsaḥ śūlāṅko 'yaṃ bhavatv ayam

12,330.065c mama pāṇyaṅkitaś cāpi śrīkaṇṭhas tvaṃ bhaviṣyasi

12,330.066a evaṃ lakṣaṇam utpādya parasparakṛtaṃ tadā

12,330.066c sakhyaṃ caivātulaṃ kṛtvā rudreṇa sahitāv ṛṣī

12,330.066e tapas tepatur avyagrau visṛjya tridivaukasaḥ

12,330.067a eṣa te kathitaḥ pārtha nārāyaṇajayo mṛdhe

12,330.067c nāmāni caiva guhyāni niruktāni ca bhārata

12,330.067e ṛṣibhiḥ kathitānīha yāni saṃkīrtitāni te

12,330.068a evaṃ bahuvidhai rūpaiś carāmīha vasuṃdharām

12,330.068c brahmalokaṃ ca kaunteya golokaṃ ca sanātanam

12,330.068e mayā tvaṃ rakṣito yuddhe mahāntaṃ prāptavāñ jayam

12,330.069a yas tu te so 'grato yāti yuddhe saṃpraty upasthite

12,330.069c taṃ viddhi rudraṃ kaunteya devadevaṃ kapardinam

12,330.070a kālaḥ sa eva kathitaḥ krodhajeti mayā tava

12,330.070c nihatāṃs tena vai pūrvaṃ hatavān asi vai ripūn

12,330.071a aprameyaprabhāvaṃ taṃ devadevam umāpatim

12,330.071c namasva devaṃ prayato viśveśaṃ haram avyayam

12,330.071d*0882_01 yaḥ sa te kathitaḥ pūrvaṃ krodhajeti punaḥ punaḥ

12,330.071d*0882_02 tasya prabhāvam evāgryaṃ yac chrutaṃ te dhanaṃjaya

12,331.001 janamejaya uvāca

12,331.001a brahman sumahad ākhyānaṃ bhavatā parikīrtitam

12,331.001c yac chrutvā munayaḥ sarve vismayaṃ paramaṃ gatāḥ

12,331.001d@032_0001 sarvāśramābhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam

12,331.001d@032_0002 na tathā phaladaṃ saute nārāyaṇakathā yathā

12,331.001d@032_0003 pāvitāṅgāḥ sma saṃvṛttāḥ śrutvemam āditaḥ kathām

12,331.001d@032_0004 nārāyaṇāśrayāṃ puṇyāṃ sarvapāpapramocanīm

12,331.001d@032_0005 durdarśo bhagavān devaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ

12,331.001d@032_0006 devaiḥ sabrahmakaiḥ kṛtsnair anyaiś caiva maharṣibhiḥ

12,331.001d@032_0007 dṛṣṭavān nārado yatra devaṃ nārāyaṇaṃ harim

12,331.001d@032_0008 nūnam etad dhy anumataṃ tasya devasya sūtaja

12,331.001d@032_0009 yad dṛṣṭavāñ jagannātham aniruddhatanau sthitam

12,331.001d@032_0010 yat prādravat punar bhūyo nārado devasattamau

12,331.001d@032_0011 sūta uvāca

12,331.001d@032_0011 naranārāyaṇau draṣṭuṃ kāraṇaṃ tad bravīhi me

12,331.001d@032_0012 tasmin yajñe vartamāne rājñaḥ pārikṣitasya vai

12,331.001d@032_0013 karmāntareṣu vidhivad vartamāneṣu śaunaka

12,331.001d@032_0014 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam ṛṣiṃ vedanidhiṃ prabhum

12,331.001d@032_0015 janamejaya uvāca

12,331.001d@032_0015 paripapraccha rājendraḥ pitāmahapitāmaham

12,331.001d@032_0016 śvetadvīpān nivṛttena nāradena surarṣiṇā

12,331.001d@032_0017 dhyāyatā bhagavadvākyaṃ ceṣṭitaṃ kim ataḥ param

12,331.001d@032_0018 badaryāśramam āgamya samāgamya ca tāv ṛṣī

12,331.001d@032_0019 kiyantaṃ kālam avasat kāṃ kathāṃ pṛṣṭavāṃś ca saḥ

12,331.002a idaṃ śatasahasrād dhi bhāratākhyānavistarāt

12,331.002c āmathya matimanthena jñānodadhim anuttamam

12,331.003a navanītaṃ yathā dadhno malayāc candanaṃ yathā

12,331.003c āraṇyakaṃ ca vedebhya oṣadhibhyo 'mṛtaṃ yathā

12,331.004a samuddhṛtam idaṃ brahman kathāmṛtam anuttamam

12,331.004c taponidhe tvayoktaṃ hi nārāyaṇakathāśrayam

12,331.005a sa hīśo bhagavān devaḥ sarvabhūtātmabhāvanaḥ

12,331.005c aho nārāyaṇaṃ tejo durdarśaṃ dvijasattama

12,331.006a yatrāviśanti kalpānte sarve brahmādayaḥ surāḥ

12,331.006c ṛṣayaś ca sagandharvā yac ca kiṃ cic carācaram

12,331.006e na tato 'sti paraṃ manye pāvanaṃ divi ceha ca

12,331.007a sarvāśramābhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam

12,331.007c na tathā phaladaṃ cāpi nārāyaṇakathā yathā

12,331.008a sarvathā pāvitāḥ smeha śrutvemām āditaḥ kathām

12,331.008c harer viśveśvarasyeha sarvapāpapraṇāśanīm

12,331.009a na citraṃ kṛtavāṃs tatra yad āryo me dhanaṃjayaḥ

12,331.009c vāsudevasahāyo yaḥ prāptavāñ jayam uttamam

12,331.010a na cāsya kiṃ cid aprāpyaṃ manye lokeṣv api triṣu

12,331.010c trailokyanātho viṣṇuḥ sa yasyāsīt sāhyakṛt sakhā

12,331.011a dhanyāś ca sarva evāsan brahmaṃs te mama pūrvakāḥ

12,331.011c hitāya śreyase caiva yeṣām āsīj janārdanaḥ

12,331.012a tapasāpi na dṛśyo hi bhagavāṃl lokapūjitaḥ

12,331.012c yaṃ dṛṣṭavantas te sākṣāc chrīvatsāṅkavibhūṣaṇam

12,331.013a tebhyo dhanyataraś caiva nāradaḥ parameṣṭhijaḥ

12,331.013c na cālpatejasam ṛṣiṃ vedmi nāradam avyayam

12,331.013d*0883_01 dṛṣṭavān yo hariṃ devaṃ nārāyaṇam ajaṃ vibhum

12,331.013e śvetadvīpaṃ samāsādya yena dṛṣṭaḥ svayaṃ hariḥ

12,331.014a devaprasādānugataṃ vyaktaṃ tat tasya darśanam

12,331.014c yad dṛṣṭavāṃs tadā devam aniruddhatanau sthitam

12,331.015a badarīm āśramaṃ yat tu nāradaḥ prādravat punaḥ

12,331.015c naranārāyaṇau draṣṭuṃ kiṃ nu tatkāraṇaṃ mune

12,331.016a śvetadvīpān nivṛttaś ca nāradaḥ parameṣṭhijaḥ

12,331.016c badarīm āśramaṃ prāpya samāgamya ca tāv ṛṣī

12,331.017a kiyantaṃ kālam avasat kāḥ kathāḥ pṛṣṭavāṃś ca saḥ

12,331.017c śvetadvīpād upāvṛtte tasmin vā sumahātmani

12,331.018a kim abrūtāṃ mahātmānau naranārāyaṇāv ṛṣī

12,331.018c tad etan me yathātattvaṃ sarvam ākhyātum arhasi

12,331.018d*0884_00 sūta uvāca

12,331.018d*0884_01 evaṃ pṛṣṭas tadā rājñā parāśaryo mahāmuniḥ

12,331.018d*0884_02 samīpasthaṃ tataḥ śiṣyaṃ vaiśaṃpāyanam abravīt

12,331.018d*0884_03 brūhy asmai sarvam akhilaṃ yad vṛttaṃ nāradasya ha

12,331.018d*0884_04 tayoḥ sakāśaṃ gatvā ca yathā sa kṛtavān punaḥ

12,331.018d*0885_00 sūta uvāca

12,331.018d*0885_01 tasya tad vacanaṃ śrutvā kṛṣṇadvaipāyanas tadā

12,331.018d*0885_02 śaśāsa śiṣyam āsīnaṃ vaiśaṃpāyanam antike

12,331.018d*0885_03 tad asmai sarvam ācakṣva yan mattaḥ śrutavān asi

12,331.018d*0885_04 guror vacanam ājñāya sa tu viprarṣabhas tadā

12,331.018d*0885_05 ācacakṣe tataḥ sarvam itihāsaṃ purātanam

12,331.019 vaiśaṃpāyana uvāca

12,331.019a namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase

12,331.019c yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathām imām

12,331.019d*0886_01 nāsti nārāyaṇasamaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati

12,331.019d*0886_02 etena satyavākyena sarvārthān sādhayāmy aham

12,331.019d*0886_03 nāradena purā yā me gurave viniveditā

12,331.019d*0886_04 ṛṣīṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ

12,331.020a prāpya śvetaṃ mahādvīpaṃ dṛṣṭvā ca harim avyayam

12,331.020c nivṛtto nārado rājaṃs tarasā merum āgamat

12,331.020e hṛdayenodvahan bhāraṃ yad uktaṃ paramātmanā

12,331.021a paścād asyābhavad rājann ātmanaḥ sādhvasaṃ mahat

12,331.021c yad gatvā dūram adhvānaṃ kṣemī punar ihāgataḥ

12,331.022a tato meroḥ pracakrāma parvataṃ gandhamādanam

12,331.022c nipapāta ca khāt tūrṇaṃ viśālāṃ badarīm anu

12,331.023a tataḥ sa dadṛśe devau purāṇāv ṛṣisattamau

12,331.023c tapaś carantau sumahad ātmaniṣṭhau mahāvratau

12,331.024a tejasābhyadhikau sūryāt sarvalokavirocanāt

12,331.024c śrīvatsalakṣaṇau pūjyau jaṭāmaṇḍaladhāriṇau

12,331.025a jālapādabhujau tau tu pādayoś cakralakṣaṇau

12,331.025c vyūḍhoraskau dīrghabhujau tathā muṣkacatuṣkiṇau

12,331.026a ṣaṣṭidantāv aṣṭadaṃṣṭrau meghaughasadṛśasvanau

12,331.026c svāsyau pṛthulalāṭau ca suhanū subhrunāsikau

12,331.027a ātapatreṇa sadṛśe śirasī devayos tayoḥ

12,331.027c evaṃ lakṣaṇasaṃpannau mahāpuruṣasaṃjñitau

12,331.028a tau dṛṣṭvā nārado hṛṣṭas tābhyāṃ ca pratipūjitaḥ

12,331.028c svāgatenābhibhāṣyātha pṛṣṭaś cānāmayaṃ tadā

12,331.029a babhūvāntargatamatir nirīkṣya puruṣottamau

12,331.029c sadogatās tatra ye vai sarvabhūtanamaskṛtāḥ

12,331.030a śvetadvīpe mayā dṛṣṭās tādṛśāv ṛṣisattamau

12,331.030c iti saṃcintya manasā kṛtvā cābhipradakṣiṇam

12,331.030e upopaviviśe tatra pīṭhe kuśamaye śubhe

12,331.031a tatas tau tapasāṃ vāsau yaśasāṃ tejasām api

12,331.031c ṛṣī śamadamopetau kṛtvā pūrvāhṇikaṃ vidhim

12,331.032a paścān nāradam avyagrau pādyārghyābhyāṃ prapūjya ca

12,331.032c pīṭhayoś copaviṣṭau tau kṛtātithyāhnikau nṛpa

12,331.033a teṣu tatropaviṣṭeṣu sa deśo 'bhivyarājata

12,331.033c ājyāhutimahājvālair yajñavāṭo 'gnibhir yathā

12,331.034a atha nārāyaṇas tatra nāradaṃ vākyam abravīt

12,331.034c sukhopaviṣṭaṃ viśrāntaṃ kṛtātithyaṃ sukhasthitam

12,331.035a apīdānīṃ sa bhagavān paramātmā sanātanaḥ

12,331.035c śvetadvīpe tvayā dṛṣṭa āvayoḥ prakṛtiḥ parā

12,331.036 nārada uvāca

12,331.036a dṛṣṭo me puruṣaḥ śrīmān viśvarūpadharo 'vyayaḥ

12,331.036c sarve hi lokās tatrasthās tathā devāḥ saharṣibhiḥ

12,331.036e adyāpi cainaṃ paśyāmi yuvāṃ paśyan sanātanau

12,331.037a yair lakṣaṇair upetaḥ sa harir avyaktarūpadhṛk

12,331.037c tair lakṣaṇair upetau hi vyaktarūpadharau yuvām

12,331.038a dṛṣṭau mayā yuvāṃ tatra tasya devasya pārśvataḥ

12,331.038c iha caivāgato 'smy adya visṛṣṭaḥ paramātmanā

12,331.039a ko hi nāma bhavet tasya tejasā yaśasā śriyā

12,331.039c sadṛśas triṣu lokeṣu ṛte dharmātmajau yuvām

12,331.040a tena me kathitaṃ pūrvaṃ nāma kṣetrajñasaṃjñitam

12,331.040c prādurbhāvāś ca kathitā bhaviṣyanti hi ye yathā

12,331.041a tatra ye puruṣāḥ śvetāḥ pañcendriyavivarjitāḥ

12,331.041c pratibuddhāś ca te sarve bhaktāś ca puruṣottamam

12,331.042a te 'rcayanti sadā devaṃ taiḥ sārdhaṃ ramate ca saḥ

12,331.042c priyabhakto hi bhagavān paramātmā dvijapriyaḥ

12,331.043a ramate so 'rcyamāno hi sadā bhāgavatapriyaḥ

12,331.043c viśvabhuk sarvago devo bāndhavo bhaktavatsalaḥ

12,331.043e sa kartā kāraṇaṃ caiva kāryaṃ cātibaladyutiḥ

12,331.043f*0887_01 hetuś cājñāvidhānaṃ ca tattvaṃ caiva mahāyaśāḥ

12,331.044a tapasā yojya so ''tmānaṃ śvetadvīpāt paraṃ hi yat

12,331.044c teja ity abhivikhyātaṃ svayaṃbhāsāvabhāsitam

12,331.045a śāntiḥ sā triṣu lokeṣu siddhānāṃ bhāvitātmanām

12,331.045c etayā śubhayā buddhyā naiṣṭhikaṃ vratam āsthitaḥ

12,331.046a na tatra sūryas tapati na somo 'bhivirājate

12,331.046c na vāyur vāti deveśe tapaś carati duścaram

12,331.047a vedīm aṣṭatalotsedhāṃ bhūmāv āsthāya viśvabhuk

12,331.047c ekapādasthito deva ūrdhvabāhur udaṅmukhaḥ

12,331.047e sāṅgān āvartayan vedāṃs tapas tepe suduścaram

12,331.048a yad brahmā ṛṣayaś caiva svayaṃ paśupatiś ca yat

12,331.048c śeṣāś ca vibudhaśreṣṭhā daityadānavarākṣasāḥ

12,331.049a nāgāḥ suparṇā gandharvāḥ siddhā rājarṣayaś ca ye

12,331.049c havyaṃ kavyaṃ ca satataṃ vidhipūrvaṃ prayuñjate

12,331.049e kṛtsnaṃ tat tasya devasya caraṇāv upatiṣṭhati

12,331.050a yāḥ kriyāḥ saṃprayuktās tu ekāntagatabuddhibhiḥ

12,331.050c tāḥ sarvāḥ śirasā devaḥ pratigṛhṇāti vai svayam

12,331.051a na tasyānyaḥ priyataraḥ pratibuddhair mahātmabhiḥ

12,331.051c vidyate triṣu lokeṣu tato 'smy aikāntikaṃ gataḥ

12,331.051e iha caivāgatas tena visṛṣṭaḥ paramātmanā

12,331.051f*0888_01 ananyadevatābhaktir ananyamanutā hareḥ

12,331.051f*0888_02 ananyasevyatā viṣṇor ananyārcyatvam eva ca

12,331.051f*0888_03 brahmarudrādisāmyatvaṃ buddhirāhityam eva ca

12,331.051f*0888_04 ananyadevālayagatir ananyabhaktādyavīkṣaṇam

12,331.051f*0888_05 tathā karmaphalāsaṅgo hy ekāntitvam idaṃ matam

12,331.052a evaṃ me bhagavān devaḥ svayam ākhyātavān hariḥ

12,331.052c āsiṣye tatparo bhūtvā yuvābhyāṃ saha nityaśaḥ

12,332.001 naranārāyaṇāv ūcatuḥ

12,332.001a dhanyo 'sy anugṛhīto 'si yat te dṛṣṭaḥ svayaṃ prabhuḥ

12,332.001c na hi taṃ dṛṣṭavān kaś cit padmayonir api svayam

12,332.002a avyaktayonir bhagavān durdarśaḥ puruṣottamaḥ

12,332.002c nāradaitad dhi te satyaṃ vacanaṃ samudāhṛtam

12,332.003a nāsya bhaktaiḥ priyataro loke kaś cana vidyate

12,332.003c tataḥ svayaṃ darśitavān svam ātmānaṃ dvijottama

12,332.004a tapo hi tapyatas tasya yat sthānaṃ paramātmanaḥ

12,332.004c na tat saṃprāpnute kaś cid ṛte hy āvāṃ dvijottama

12,332.005a yā hi sūryasahasrasya samastasya bhaved dyutiḥ

12,332.005c sthānasya sā bhavet tasya svayaṃ tena virājatā

12,332.006a tasmād uttiṣṭhate vipra devād viśvabhuvaḥ pateḥ

12,332.006c kṣamā kṣamāvatāṃ śreṣṭha yayā bhūmis tu yujyate

12,332.007a tasmāc cottiṣṭhate devāt sarvabhūtahito rasaḥ

12,332.007c āpo yena hi yujyante dravatvaṃ prāpnuvanti ca

12,332.008a tasmād eva samudbhūtaṃ tejo rūpaguṇātmakam

12,332.008c yena sma yujyate sūryas tato lokān virājate

12,332.009a tasmād devāt samudbhūtaḥ sparśas tu puruṣottamāt

12,332.009c yena sma yujyate vāyus tato lokān vivāty asau

12,332.010a tasmāc cottiṣṭhate śabdaḥ sarvalokeśvarāt prabhoḥ

12,332.010c ākāśaṃ yujyate yena tatas tiṣṭhaty asaṃvṛtam

12,332.011a tasmāc cottiṣṭhate devāt sarvabhūtagataṃ manaḥ

12,332.011c candramā yena saṃyuktaḥ prakāśaguṇadhāraṇaḥ

12,332.012a ṣaḍbhūtotpādakaṃ nāma tat sthānaṃ vedasaṃjñitam

12,332.012c vidyāsahāyo yatrāste bhagavān havyakavyabhuk

12,332.013a ye hi niṣkalmaṣā loke puṇyapāpavivarjitāḥ

12,332.013c teṣāṃ vai kṣemam adhvānaṃ gacchatāṃ dvijasattama

12,332.013e sarvalokatamohantā ādityo dvāram ucyate

12,332.013f*0889_01 jvālāmālī mahātejā yenedaṃ dhāryate jagat

12,332.014a ādityadagdhasarvāṅgā adṛśyāḥ kena cit kva cit

12,332.014c paramāṇubhūtā bhūtvā tu taṃ devaṃ praviśanty uta

12,332.015a tasmād api vinirmuktā aniruddhatanau sthitāḥ

12,332.015c manobhūtās tato bhūyaḥ pradyumnaṃ praviśanty uta

12,332.016a pradyumnāc cāpi nirmuktā jīvaṃ saṃkarṣaṇaṃ tathā

12,332.016c viśanti viprapravarāḥ sāṃkhyā bhāgavataiḥ saha

12,332.017a tatas traiguṇyahīnās te paramātmānam añjasā

12,332.017c praviśanti dvijaśreṣṭha kṣetrajñaṃ nirguṇātmakam

12,332.017e sarvāvāsaṃ vāsudevaṃ kṣetrajñaṃ viddhi tattvataḥ

12,332.018a samāhitamanaskāś ca niyatāḥ saṃyatendriyāḥ

12,332.018c ekāntabhāvopagatā vāsudevaṃ viśanti te

12,332.019a āvām api ca dharmasya gṛhe jātau dvijottama

12,332.019c ramyāṃ viśālām āśritya tapa ugraṃ samāsthitau

12,332.020a ye tu tasyaiva devasya prādurbhāvāḥ surapriyāḥ

12,332.020c bhaviṣyanti trilokasthās teṣāṃ svastīty ato dvija

12,332.021a vidhinā svena yuktābhyāṃ yathāpūrvaṃ dvijottama

12,332.021c āsthitābhyāṃ sarvakṛcchraṃ vrataṃ samyak tad uttamam

12,332.021d*0890_01 svārthena vidhinā yuktaḥ sarvakṛcchravrate sthitaḥ

12,332.022a āvābhyām api dṛṣṭas tvaṃ śvetadvīpe tapodhana

12,332.022c samāgato bhagavatā saṃjalpaṃ kṛtavān yathā

12,332.023a sarvaṃ hi nau saṃviditaṃ trailokye sacarācare

12,332.023c yad bhaviṣyati vṛttaṃ vā vartate vā śubhāśubham

12,332.023d*0891_01 sarvaṃ sa te kathitavān devadevo mahāmune

12,332.024 vaiśaṃpāyana uvāca

12,332.024a etac chrutvā tayor vākyaṃ tapasy ugre 'bhyavartata

12,332.024c nāradaḥ prāñjalir bhūtvā nārāyaṇaparāyaṇaḥ

12,332.025a jajāpa vidhivan mantrān nārāyaṇagatān bahūn

12,332.025c divyaṃ varṣasahasraṃ hi naranārāyaṇāśrame

12,332.026a avasat sa mahātejā nārado bhagavān ṛṣiḥ

12,332.026c tam evābhyarcayan devaṃ naranārāyaṇau ca tau

12,333.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,333.001a kasya cit tv atha kālasya nāradaḥ parameṣṭhijaḥ

12,333.001c daivaṃ kṛtvā yathānyāyaṃ pitryaṃ cakre tataḥ param

12,333.002a tatas taṃ vacanaṃ prāha jyeṣṭho dharmātmajaḥ prabhuḥ

12,333.002c ka ijyate dvijaśreṣṭha daive pitrye ca kalpite

12,333.003a tvayā matimatāṃ śreṣṭha tan me śaṃsa yathāgamam

12,333.003c kim etat kriyate karma phalaṃ cāsya kim iṣyate

12,333.004 nārada uvāca

12,333.004a tvayaitat kathitaṃ pūrvaṃ daivaṃ kartavyam ity api

12,333.004c daivataṃ ca paro yajñaḥ paramātmā sanātanaḥ

12,333.005a tatas tadbhāvito nityaṃ yaje vaikuṇṭham avyayam

12,333.005c tasmāc ca prasṛtaḥ pūrvaṃ brahmā lokapitāmahaḥ

12,333.006a mama vai pitaraṃ prītaḥ parameṣṭhy apy ajījanat

12,333.006c ahaṃ saṃkalpajas tasya putraḥ prathamakalpitaḥ

12,333.007a yajāmy ahaṃ pitṝn sādho nārāyaṇavidhau kṛte

12,333.007c evaṃ sa eva bhagavān pitā mātā pitāmahaḥ

12,333.007e ijyate pitṛyajñeṣu mayā nityaṃ jagatpatiḥ

12,333.008a śrutiś cāpy aparā deva putrān hi pitaro 'yajan

12,333.008c vedaśrutiḥ praṇaṣṭā ca punar adhyāpitā sutaiḥ

12,333.008e tatas te mantradāḥ putrāḥ pitṛtvam upapedire

12,333.009a nūnaṃ puraitad viditaṃ yuvayor bhāvitātmanoḥ

12,333.009c putrāś ca pitaraś caiva parasparam apūjayan

12,333.010a trīn piṇḍān nyasya vai pṛthvyāṃ pūrvaṃ dattvā kuśān iti

12,333.010c kathaṃ tu piṇḍasaṃjñāṃ te pitaro lebhire purā

12,333.011 naranārāyaṇāv ūcatuḥ

12,333.011a imāṃ hi dharaṇīṃ pūrvaṃ naṣṭāṃ sāgaramekhalām

12,333.011c govinda ujjahārāśu vārāhaṃ rūpam āśritaḥ

12,333.012a sthāpayitvā tu dharaṇīṃ sve sthāne puruṣottamaḥ

12,333.012c jalakardamaliptāṅgo lokakāryārtham udyataḥ

12,333.013a prāpte cāhnikakāle sa madhyaṃdinagate ravau

12,333.013c daṃṣṭrāvilagnān mṛtpiṇḍān vidhūya sahasā prabhuḥ

12,333.013e sthāpayām āsa vai pṛthvyāṃ kuśān āstīrya nārada

12,333.014a sa teṣv ātmānam uddiśya pitryaṃ cakre yathāvidhi

12,333.014c saṃkalpayitvā trīn piṇḍān svenaiva vidhinā prabhuḥ

12,333.015a ātmagātroṣmasaṃbhūtaiḥ snehagarbhais tilair api

12,333.015c prokṣyāpavargaṃ deveśaḥ prāṅmukhaḥ kṛtavān svayam

12,333.016a maryādāsthāpanārthaṃ ca tato vacanam uktavān

12,333.016c ahaṃ hi pitaraḥ sraṣṭum udyato lokakṛt svayam

12,333.017a tasya cintayataḥ sadyaḥ pitṛkāryavidhiṃ param

12,333.017c daṃṣṭrābhyāṃ pravinirdhūtā mamaite dakṣiṇāṃ diśam

12,333.017e āśritā dharaṇīṃ piṇḍās tasmāt pitara eva te

12,333.018a trayo mūrtivihīnā vai piṇḍamūrtidharās tv ime

12,333.018c bhavantu pitaro loke mayā sṛṣṭāḥ sanātanāḥ

12,333.019a pitā pitāmahaś caiva tathaiva prapitāmahaḥ

12,333.019c aham evātra vijñeyas triṣu piṇḍeṣu saṃsthitaḥ

12,333.020a nāsti matto 'dhikaḥ kaś cit ko vābhyarcyo mayā svayam

12,333.020c ko vā mama pitā loke aham eva pitāmahaḥ

12,333.021a pitāmahapitā caiva aham evātra kāraṇam

12,333.021c ity evam uktvā vacanaṃ devadevo vṛṣākapiḥ

12,333.022a varāhaparvate vipra dattvā piṇḍān savistarān

12,333.022c ātmānaṃ pūjayitvaiva tatraivādarśanaṃ gataḥ

12,333.023a etadarthaṃ śubhamate pitaraḥ piṇḍasaṃjñitāḥ

12,333.023c labhante satataṃ pūjāṃ vṛṣākapivaco yathā

12,333.024a ye yajanti pitṝn devān gurūṃś caivātithīṃs tathā

12,333.024c gāś caiva dvijamukhyāṃś ca pṛthivīṃ mātaraṃ tathā

12,333.024e karmaṇā manasā vācā viṣṇum eva yajanti te

12,333.025a antargataḥ sa bhagavān sarvasattvaśarīragaḥ

12,333.025c samaḥ sarveṣu bhūteṣu īśvaraḥ sukhaduḥkhayoḥ

12,333.025e mahān mahātmā sarvātmā nārāyaṇa iti śrutaḥ

12,334.001 vaiśaṃpāyana uvāca

12,334.001a śrutvaitan nārado vākyaṃ naranārāyaṇeritam

12,334.001c atyantabhaktimān deve ekāntitvam upeyivān

12,334.002a proṣya varṣasahasraṃ tu naranārāyaṇāśrame

12,334.002c śrutvā bhagavadākhyānaṃ dṛṣṭvā ca harim avyayam

12,334.002e himavantaṃ jagāmāśu yatrāsya svaka āśramaḥ

12,334.003a tāv api khyātatapasau naranārāyaṇāv ṛṣī

12,334.003c tasminn evāśrame ramye tepatus tapa uttamam

12,334.004a tvam apy amitavikrāntaḥ pāṇḍavānāṃ kulodvahaḥ

12,334.004c pāvitātmādya saṃvṛttaḥ śrutvemām āditaḥ kathām

12,334.005a naiva tasya paro loko nāyaṃ pārthivasattama

12,334.005c karmaṇā manasā vācā yo dviṣyād viṣṇum avyayam

12,334.006a majjanti pitaras tasya narake śāśvatīḥ samāḥ

12,334.006c yo dviṣyād vibudhaśreṣṭhaṃ devaṃ nārāyaṇaṃ harim

12,334.007a kathaṃ nāma bhaved dveṣya ātmā lokasya kasya cit

12,334.007c ātmā hi puruṣavyāghra jñeyo viṣṇur iti sthitiḥ

12,334.008a ya eṣa gurur asmākam ṛṣir gandhavatīsutaḥ

12,334.008c tenaitat kathitaṃ tāta māhātmyaṃ paramātmanaḥ

12,334.008e tasmāc chrutaṃ mayā cedaṃ kathitaṃ ca tavānagha

12,334.009a kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum

12,334.009c ko hy anyaḥ puruṣavyāghra mahābhāratakṛd bhavet

12,334.009e dharmān nānāvidhāṃś caiva ko brūyāt tam ṛte prabhum

12,334.010a vartatāṃ te mahāyajño yathā saṃkalpitas tvayā

12,334.010c saṃkalpitāśvamedhas tvaṃ śrutadharmaś ca tattvataḥ

12,334.011a etat tu mahad ākhyānaṃ śrutvā pārikṣito nṛpaḥ

12,334.011c tato yajñasamāptyarthaṃ kriyāḥ sarvāḥ samārabhat

12,334.012a nārāyaṇīyam ākhyānam etat te kathitaṃ mayā

12,334.012b*0892_01 pṛṣṭena śaunakādyeha naimiṣāraṇyavāsiṣu

12,334.012c nāradena purā rājan gurave me niveditam

12,334.012e ṛṣīṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ

12,334.013a sa hi paramagurur bhuvanapatir; dharaṇidharaḥ śamaniyamanidhiḥ

12,334.013c śrutivinayanidhir dvijaparamahitas; tava bhavatu gatir harir amarahitaḥ

12,334.014a tapasāṃ nidhiḥ sumahatāṃ mahato; yaśasaś ca bhājanam ariṣṭakahā

12,334.014c ekāntināṃ śaraṇado 'bhayado; gatido 'stu vaḥ sa makhabhāgaharaḥ

12,334.015a triguṇātigaś catuṣpañcadharaḥ; pūrteṣṭayoś ca phalabhāgaharaḥ

12,334.015c vidadhāti nityam ajito 'tibalo; gatim ātmagāṃ sukṛtinām ṛṣiṇām

12,334.016a taṃ lokasākṣiṇam ajaṃ puruṣaṃ; ravivarṇam īśvaragatiṃ bahuśaḥ

12,334.016c praṇamadhvam ekamatayo yatayaḥ; salilodbhavo 'pi tam ṛṣiṃ praṇataḥ

12,334.017a sa hi lokayonir amṛtasya padaṃ; sūkṣmaṃ purāṇam acalaṃ paramam

12,334.017c tat sāṃkhyayogibhir udāradhṛtaṃ; buddhyā yatātmabhir viditaṃ satatam

12,335.001 janamejaya uvāca

12,335.001a śrutaṃ bhagavatas tasya māhātmyaṃ paramātmanaḥ

12,335.001c janma dharmagṛhe caiva naranārāyaṇātmakam

12,335.001e mahāvarāhasṛṣṭā ca piṇḍotpattiḥ purātanī

12,335.002a pravṛttau ca nivṛttau ca yo yathā parikalpitaḥ

12,335.002c sa tathā naḥ śruto brahman kathyamānas tvayānagha

12,335.003a yac ca tat kathitaṃ pūrvaṃ tvayā hayaśiro mahat

12,335.003c havyakavyabhujo viṣṇor udakpūrve mahodadhau

12,335.003e tac ca dṛṣṭaṃ bhagavatā brahmaṇā parameṣṭhinā

12,335.004a kiṃ tad utpāditaṃ pūrvaṃ hariṇā lokadhāriṇā

12,335.004c rūpaṃ prabhāvamahatām apūrvaṃ dhīmatāṃ vara

12,335.005a dṛṣṭvā hi vibudhaśreṣṭham apūrvam amitaujasam

12,335.005c tad aśvaśirasaṃ puṇyaṃ brahmā kim akaron mune

12,335.006a etan naḥ saṃśayaṃ brahman purāṇajñānasaṃbhavam

12,335.006c kathayasvottamamate mahāpuruṣanirmitam

12,335.006e pāvitāḥ sma tvayā brahman puṇyāṃ kathayatā kathām

12,335.007 vaiśaṃpāyana uvāca

12,335.007a kathayiṣyāmi te sarvaṃ purāṇaṃ vedasaṃmitam

12,335.007c jagau yad bhagavān vyāso rājño dharmasutasya vai

12,335.007d*0893_01 tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi sarvaṃ tac chṛṇu śaunaka

12,335.007d*0894_01 kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsam ṛṣiṃ vedanidhiṃ prabhum

12,335.007d*0894_02 paripapraccha rājendraḥ pārīkṣita yudhiṣṭhiraḥ

12,335.008a śrutvāśvaśiraso mūrtiṃ devasya harimedhasaḥ

12,335.008c utpannasaṃśayo rājā tam eva samacodayat

12,335.009 yudhiṣṭhira uvāca

12,335.009a yat tad darśitavān brahmā devaṃ hayaśirodharam

12,335.009c kimarthaṃ tat samabhavad vapur devopakalpitam

12,335.010 vyāsa uvāca

12,335.010a yat kiṃ cid iha loke vai dehabaddhaṃ viśāṃ pate

12,335.010c sarvaṃ pañcabhir āviṣṭaṃ bhūtair īśvarabuddhijaiḥ

12,335.011a īśvaro hi jagatsraṣṭā prabhur nārāyaṇo virāṭ

12,335.011c bhūtāntarātmā varadaḥ saguṇo nirguṇo 'pi ca

12,335.011e bhūtapralayam avyaktaṃ śṛṇuṣva nṛpasattama

12,335.012a dharaṇyām atha līnāyām apsu caikārṇave purā

12,335.012c jyotirbhūte jale cāpi līne jyotiṣi cānile

12,335.013a vāyau cākāśasaṃlīne ākāśe ca manonuge

12,335.013c vyakte manasi saṃlīne vyakte cāvyaktatāṃ gate

12,335.014a avyakte puruṣaṃ yāte puṃsi sarvagate 'pi ca

12,335.014c tama evābhavat sarvaṃ na prājñāyata kiṃ cana

12,335.015a tamaso brahma saṃbhūtaṃ tamomūlam ṛtātmakam

12,335.015c tad viśvabhāvasaṃjñāntaṃ pauruṣīṃ tanum āsthitam

12,335.016a so 'niruddha iti proktas tat pradhānaṃ pracakṣate

12,335.016c tad avyaktam iti jñeyaṃ triguṇaṃ nṛpasattama

12,335.017a vidyāsahāyavān devo viṣvakseno hariḥ prabhuḥ

12,335.017b*0895_01 ādikarmā sa bhūtānām aprameyo hariḥ prabhuḥ

12,335.017c apsv eva śayanaṃ cakre nidrāyogam upāgataḥ

12,335.017e jagataś cintayan sṛṣṭiṃ citrāṃ bahuguṇodbhavām

12,335.018a tasya cintayataḥ sṛṣṭiṃ mahān ātmaguṇaḥ smṛtaḥ

12,335.018c ahaṃkāras tato jāto brahmā śubhacaturmukhaḥ

12,335.018e hiraṇyagarbho bhagavān sarvalokapitāmahaḥ

12,335.019a padme 'niruddhāt saṃbhūtas tadā padmanibhekṣaṇaḥ

12,335.019c sahasrapatre dyutimān upaviṣṭaḥ sanātanaḥ

12,335.020a dadṛśe 'dbhutasaṃkāśe lokān āpomayān prabhuḥ

12,335.020c sattvasthaḥ parameṣṭhī sa tato bhūtagaṇān sṛjat

12,335.021a pūrvam eva ca padmasya patre sūryāṃśusaprabhe

12,335.021c nārāyaṇakṛtau bindū apām āstāṃ guṇottarau

12,335.022a tāv apaśyat sa bhagavān anādinidhano 'cyutaḥ

12,335.022c ekas tatrābhavad bindur madhvābho ruciraprabhaḥ

12,335.023a sa tāmaso madhur jātas tadā nārāyaṇājñayā

12,335.023c kaṭhinas tv aparo binduḥ kaiṭabho rājasas tu saḥ

12,335.024a tāv abhyadhāvatāṃ śreṣṭhau tamorajaguṇānvitau

12,335.024c balavantau gadāhastau padmanālānusāriṇau

12,335.025a dadṛśāte 'ravindasthaṃ brahmāṇam amitaprabham

12,335.025c sṛjantaṃ prathamaṃ vedāṃś caturaś cāruvigrahān

12,335.026a tato vigrahavantau tau vedān dṛṣṭvāsurottamau

12,335.026c sahasā jagṛhatur vedān brahmaṇaḥ paśyatas tadā

12,335.027a atha tau dānavaśreṣṭhau vedān gṛhya sanātanān

12,335.027c rasāṃ viviśatus tūrṇam udakpūrve mahodadhau

12,335.028a tato hṛteṣu vedeṣu brahmā kaśmalam āviśat

12,335.028c tato vacanam īśānaṃ prāha vedair vinākṛtaḥ

12,335.029a vedā me paramaṃ cakṣur vedā me paramaṃ balam

12,335.029c vedā me paramaṃ dhāma vedā me brahma cottamam

12,335.030a mama vedā hṛtāḥ sarve dānavābhyāṃ balād itaḥ

12,335.030c andhakārā hi me lokā jātā vedair vinākṛtāḥ

12,335.030e vedān ṛte hi kiṃ kuryāṃ lokān vai sraṣṭum udyataḥ

12,335.031a aho bata mahad duḥkhaṃ vedanāśanajaṃ mama

12,335.031c prāptaṃ dunoti hṛdayaṃ tīvraśokāya randhayan

12,335.032a ko hi śokārṇave magnaṃ mām ito 'dya samuddharet

12,335.032c vedāṃs tān ānayen naṣṭān kasya cāhaṃ priyo bhave

12,335.033a ity evaṃ bhāṣamāṇasya brahmaṇo nṛpasattama

12,335.033c hareḥ stotrārtham udbhūtā buddhir buddhimatāṃ vara

12,335.033e tato jagau paraṃ japyaṃ sāñjalipragrahaḥ prabhuḥ

12,335.034a namas te brahmahṛdaya namas te mama pūrvaja

12,335.034c lokādya bhuvanaśreṣṭha sāṃkhyayoganidhe vibho

12,335.035a vyaktāvyaktakarācintya kṣemaṃ panthānam āsthita

12,335.035c viśvabhuk sarvabhūtānām antarātmann ayonija

12,335.036a ahaṃ prasādajas tubhyaṃ lokadhāmne svayaṃbhuve

12,335.036c tvatto me mānasaṃ janma prathamaṃ dvijapūjitam

12,335.037a cākṣuṣaṃ vai dvitīyaṃ me janma cāsīt purātanam

12,335.037c tvatprasādāc ca me janma tṛtīyaṃ vācikaṃ mahat

12,335.038a tvattaḥ śravaṇajaṃ cāpi caturthaṃ janma me vibho

12,335.038c nāsikyaṃ cāpi me janma tvattaḥ pañcamam ucyate

12,335.039a aṇḍajaṃ cāpi me janma tvattaḥ ṣaṣṭhaṃ vinirmitam

12,335.039c idaṃ ca saptamaṃ janma padmajaṃ me 'mitaprabha

12,335.040a sarge sarge hy ahaṃ putras tava triguṇavarjitaḥ

12,335.040c prathitaḥ puṇḍarīkākṣa pradhānaguṇakalpitaḥ

12,335.041a tvam īśvarasvabhāvaś ca svayaṃbhūḥ puruṣottamaḥ

12,335.041c tvayā vinirmito 'haṃ vai vedacakṣur vayotigaḥ

12,335.042a te me vedā hṛtāś cakṣur andho jāto 'smi jāgṛhi

12,335.042c dadasva cakṣuṣī mahyaṃ priyo 'haṃ te priyo 'si me

12,335.043a evaṃ stutaḥ sa bhagavān puruṣaḥ sarvatomukhaḥ

12,335.043c jahau nidrām atha tadā vedakāryārtham udyataḥ

12,335.043e aiśvareṇa prayogeṇa dvitīyāṃ tanum āsthitaḥ

12,335.044a sunāsikena kāyena bhūtvā candraprabhas tadā

12,335.044c kṛtvā hayaśiraḥ śubhraṃ vedānām ālayaṃ prabhuḥ

12,335.045a tasya mūrdhā samabhavad dyauḥ sanakṣatratārakā

12,335.045c keśāś cāsyābhavan dīrghā raver aṃśusamaprabhāḥ

12,335.046a karṇāv ākāśapātāle lalāṭaṃ bhūtadhāriṇī

12,335.046c gaṅgā sarasvatī puṇyā bhruvāv āstāṃ mahānadī

12,335.047a cakṣuṣī somasūryau te nāsā saṃdhyā punaḥ smṛtā

12,335.047c oṃkāras tv atha saṃskāro vidyuj jihvā ca nirmitā

12,335.048a dantāś ca pitaro rājan somapā iti viśrutāḥ

12,335.048c goloko brahmalokaś ca oṣṭhāv āstāṃ mahātmanaḥ

12,335.048e grīvā cāsyābhavad rājan kālarātrir guṇottarā

12,335.049a etad dhayaśiraḥ kṛtvā nānāmūrtibhir āvṛtam

12,335.049c antardadhe sa viśveśo viveśa ca rasāṃ prabhuḥ

12,335.050a rasāṃ punaḥ praviṣṭaś ca yogaṃ paramam āsthitaḥ

12,335.050c śaikṣaṃ svaraṃ samāsthāya om iti prāsṛjat svaram

12,335.051a sa svaraḥ sānunādī ca sarvagaḥ snigdha eva ca

12,335.051c babhūvāntarmahībhūtaḥ sarvabhūtaguṇoditaḥ

12,335.052a tatas tāv asurau kṛtvā vedān samayabandhanān

12,335.052c rasātale vinikṣipya yataḥ śabdas tato drutau

12,335.053a etasminn antare rājan devo hayaśirodharaḥ

12,335.053c jagrāha vedān akhilān rasātalagatān hariḥ

12,335.053e prādāc ca brahmaṇe bhūyas tataḥ svāṃ prakṛtiṃ gataḥ

12,335.054a sthāpayitvā hayaśira udakpūrve mahodadhau

12,335.054c vedānām ālayaś cāpi babhūvāśvaśirās tataḥ

12,335.055a atha kiṃ cid apaśyantau dānavau madhukaiṭabhau

12,335.055c punar ājagmatus tatra vegitau paśyatāṃ ca tau

12,335.055e yatra vedā vinikṣiptās tat sthānaṃ śūnyam eva ca

12,335.056a tata uttamam āsthāya vegaṃ balavatāṃ varau

12,335.056c punar uttasthatuḥ śīghraṃ rasānām ālayāt tadā

12,335.056e dadṛśāte ca puruṣaṃ tam evādikaraṃ prabhum

12,335.057a śvetaṃ candraviśuddhābham aniruddhatanau sthitam

12,335.057c bhūyo 'py amitavikrāntaṃ nidrāyogam upāgatam

12,335.058a ātmapramāṇaracite apām upari kalpite

12,335.058c śayane nāgabhogāḍhye jvālāmālāsamāvṛte

12,335.059a niṣkalmaṣeṇa sattvena saṃpannaṃ ruciraprabham

12,335.059c taṃ dṛṣṭvā dānavendrau tau mahāhāsam amuñcatām

12,335.060a ūcatuś ca samāviṣṭau rajasā tamasā ca tau

12,335.060c ayaṃ sa puruṣaḥ śvetaḥ śete nidrām upāgataḥ

12,335.061a anena nūnaṃ vedānāṃ kṛtam āharaṇaṃ rasāt

12,335.061c kasyaiṣa ko nu khalv eṣa kiṃ ca svapiti bhogavān

12,335.062a ity uccāritavākyau tau bodhayām āsatur harim

12,335.062c yuddhārthinau tu vijñāya vibuddhaḥ puruṣottamaḥ

12,335.063a nirīkṣya cāsurendrau tau tato yuddhe mano dadhe

12,335.063b*0896_01 vibuddhaḥ sumahātejā yodhayām āsa tāv ubhau

12,335.063c atha yuddhaṃ samabhavat tayor nārāyaṇasya ca

12,335.064a rajastamoviṣṭatanū tāv ubhau madhukaiṭabhau

12,335.064c brahmaṇopacitiṃ kurvañ jaghāna madhusūdanaḥ

12,335.065a tatas tayor vadhenāśu vedāpaharaṇena ca

12,335.065c śokāpanayanaṃ cakre brahmaṇaḥ puruṣottamaḥ

12,335.066a tataḥ parivṛto brahmā hatārir vedasatkṛtaḥ

12,335.066c nirmame sa tadā lokān kṛtsnān sthāvarajaṅgamān

12,335.067a dattvā pitāmahāyāgryāṃ buddhiṃ lokavisargikīm

12,335.067c tatraivāntardadhe devo yata evāgato hariḥ

12,335.068a tau dānavau harir hatvā kṛtvā hayaśiras tanum

12,335.068c punaḥ pravṛttidharmārthaṃ tām eva vidadhe tanum

12,335.068d*0897_00 vaiśaṃpāyana uvāca

12,335.068d*0897_01 evaṃ sa bhagavān vyāso gurur mama viśāṃ pate

12,335.068d*0897_02 kathayām āsa dharmajño dharmarājñe dvijottamaḥ

12,335.069a evam eṣa mahābhāgo babhūvāśvaśirā hariḥ

12,335.069c paurāṇam etad ākhyātaṃ rūpaṃ varadam aiśvaram

12,335.070a yo hy etad brāhmaṇo nityaṃ śṛṇuyād dhārayeta vā

12,335.070c na tasyādhyayanaṃ nāśam upagacchet kadā cana

12,335.071a ārādhya tapasogreṇa devaṃ hayaśirodharam

12,335.071c pāñcālena kramaḥ prāpto rāmeṇa pathi deśite

12,335.072a etad dhayaśiro rājann ākhyānaṃ tava kīrtitam

12,335.072c purāṇaṃ vedasamitaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi

12,335.073a yāṃ yām icchet tanuṃ devaḥ kartuṃ kāryavidhau kva cit

12,335.073c tāṃ tāṃ kuryād vikurvāṇaḥ svayam ātmānam ātmanā

12,335.074a eṣa vedanidhiḥ śrīmān eṣa vai tapaso nidhiḥ

12,335.074c eṣa yogaś ca sāṃkhyaṃ ca brahma cāgryaṃ harir vibhuḥ

12,335.075a nārāyaṇaparā vedā yajñā nārāyaṇātmakāḥ

12,335.075c tapo nārāyaṇaparaṃ nārāyaṇaparā gatiḥ

12,335.076a nārāyaṇaparaṃ satyam ṛtaṃ nārāyaṇātmakam

12,335.076c nārāyaṇaparo dharmaḥ punarāvṛttidurlabhaḥ

12,335.077a pravṛttilakṣaṇaś caiva dharmo nārāyaṇātmakaḥ

12,335.077c nārāyaṇātmako gandho bhūmau śreṣṭhatamaḥ smṛtaḥ

12,335.078a apāṃ caiva guṇo rājan raso nārāyaṇātmakaḥ

12,335.078c jyotiṣāṃ ca guṇo rūpaṃ smṛtaṃ nārāyaṇātmakam

12,335.079a nārāyaṇātmakaś cāpi sparśo vāyuguṇaḥ smṛtaḥ

12,335.079c nārāyaṇātmakaś cāpi śabda ākāśasaṃbhavaḥ

12,335.080a manaś cāpi tato bhūtam avyaktaguṇalakṣaṇam

12,335.080c nārāyaṇaparaḥ kālo jyotiṣām ayanaṃ ca yat

12,335.081a nārāyaṇaparā kīrtiḥ śrīś ca lakṣmīś ca devatāḥ

12,335.081c nārāyaṇaparaṃ sāṃkhyaṃ yogo nārāyaṇātmakaḥ

12,335.082a kāraṇaṃ puruṣo yeṣāṃ pradhānaṃ cāpi kāraṇam

12,335.082c svabhāvaś caiva karmāṇi daivaṃ yeṣāṃ ca kāraṇam

12,335.082d*0898_01 adhiṣṭhānaṃ tathā kartā karaṇaṃ ca pṛthagvidham

12,335.082d*0898_02 vividhā ca tathā ceṣṭā daivaṃ caivātra pañcamam

12,335.083a pañcakāraṇasaṃkhyāto niṣṭhā sarvatra vai hariḥ

12,335.083c tattvaṃ jijñāsamānānāṃ hetubhiḥ sarvatomukhaiḥ

12,335.084a tattvam eko mahāyogī harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,335.084c sabrahmakānāṃ lokānām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām

12,335.085a sāṃkhyānāṃ yogināṃ cāpi yatīnām ātmavedinām

12,335.085c manīṣitaṃ vijānāti keśavo na tu tasya te

12,335.086a ye ke cit sarvalokeṣu daivaṃ pitryaṃ ca kurvate

12,335.086c dānāni ca prayacchanti tapyanti ca tapo mahat

12,335.087a sarveṣām āśrayo viṣṇur aiśvaraṃ vidhim āsthitaḥ

12,335.087c sarvabhūtakṛtāvāso vāsudeveti cocyate

12,335.088a ayaṃ hi nityaḥ paramo maharṣir; mahāvibhūtir guṇavān nirguṇākhyaḥ

12,335.088c guṇaiś ca saṃyogam upaiti śīghraṃ; kālo yathartāv ṛtusaṃprayuktaḥ

12,335.089a naivāsya vindanti gatiṃ mahātmano; na cāgatiṃ kaś cid ihānupasyati

12,335.089c jñānātmakāḥ saṃyamino maharṣayaḥ; paśyanti nityaṃ puruṣaṃ guṇādhikam

12,336.001 janamejaya uvāca

12,336.001a aho hy ekāntinaḥ sarvān prīṇāti bhagavān hariḥ

12,336.001c vidhiprayuktāṃ pūjāṃ ca gṛhṇāti bhagavān svayam

12,336.002a ye tu dagdhendhanā loke puṇyapāpavivarjitāḥ

12,336.002c teṣāṃ tvayābhinirdiṣṭā pāraṃparyāgatā gatiḥ

12,336.003a caturthyāṃ caiva te gatyāṃ gacchanti puruṣottamam

12,336.003c ekāntinas tu puruṣā gacchanti paramaṃ padam

12,336.004a nūnam ekāntadharmo 'yaṃ śreṣṭho nārāyaṇapriyaḥ

12,336.004c agatvā gatayas tisro yad gacchanty avyayaṃ harim

12,336.005a sahopaniṣadān vedān ye viprāḥ samyag āsthitāḥ

12,336.005c paṭhanti vidhim āsthāya ye cāpi yatidharmiṇaḥ

12,336.006a tebhyo viśiṣṭāṃ jānāmi gatim ekāntināṃ nṛṇām

12,336.006c kenaiṣa dharmaḥ kathito devena ṛṣiṇāpi vā

12,336.007a ekāntināṃ ca kā caryā kadā cotpāditā vibho

12,336.007c etan me saṃśayaṃ chindhi paraṃ kautūhalaṃ hi me

12,336.008 vaiśaṃpāyana uvāca

12,336.008a samupoḍheṣv anīkeṣu kurupāṇḍavayor mṛdhe

12,336.008c arjune vimanaske ca gītā bhagavatā svayam

12,336.009a āgatiś ca gatiś caiva pūrvaṃ te kathitā mayā

12,336.009c gahano hy eṣa dharmo vai durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ

12,336.010a saṃmitaḥ sāmavedena puraivādiyuge kṛtaḥ

12,336.010c dhāryate svayam īśena rājan nārāyaṇena ha

12,336.011a etam arthaṃ mahārāja pṛṣṭaḥ pārthena nāradaḥ

12,336.011c ṛṣimadhye mahābhāgaḥ śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ

12,336.012a guruṇā ca mamāpy eṣa kathito nṛpasattama

12,336.012c yathā tu kathitas tatra nāradena tathā śṛṇu

12,336.013a yadāsīn mānasaṃ janma nārāyaṇamukhodgatam

12,336.013c brahmaṇaḥ pṛthivīpāla tadā nārāyaṇaḥ svayam

12,336.013e tena dharmeṇa kṛtavān daivaṃ pitryaṃ ca bhārata

12,336.014a phenapā ṛṣayaś caiva taṃ dharmaṃ pratipedire

12,336.014c vaikhānasāḥ phenapebhyo dharmam etaṃ prapedire

12,336.014e vaikhānasebhyaḥ somas tu tataḥ so 'ntardadhe punaḥ

12,336.015a yadāsīc cākṣuṣaṃ janma dvitīyaṃ brahmaṇo nṛpa

12,336.015c tadā pitāmahāt somād etaṃ dharmam ajānata

12,336.015e nārāyaṇātmakaṃ rājan rudrāya pradadau ca saḥ

12,336.016a tato yogasthito rudraḥ purā kṛtayuge nṛpa

12,336.016c vālakhilyān ṛṣīn sarvān dharmam etam apāṭhayat

12,336.016e antardadhe tato bhūyas tasya devasya māyayā

12,336.016f*0899_01 vālakhilyā mahātmāno dharmāya pradaduś ca tam

12,336.017a tṛtīyaṃ brahmaṇo janma yadāsīd vācikaṃ mahat

12,336.017c tatraiṣa dharmaḥ saṃbhūtaḥ svayaṃ nārāyaṇān nṛpa

12,336.018a suparṇo nāma tam ṛṣiḥ prāptavān puruṣottamāt

12,336.018c tapasā vai sutaptena damena niyamena ca

12,336.019a triḥ parikrāntavān etat suparṇo dharmam uttamam

12,336.019c yasmāt tasmād vrataṃ hy etat trisauparṇam ihocyate

12,336.020a ṛgvedapāṭhapaṭhitaṃ vratam etad dhi duścaram

12,336.020c suparṇāc cāpy adhigato dharma eṣa sanātanaḥ

12,336.021a vāyunā dvipadāṃ śreṣṭha prathito jagadāyuṣā

12,336.021c vāyoḥ sakāśāt prāptaś ca ṛṣibhir vighasāśibhiḥ

12,336.022a tebhyo mahodadhiś cainaṃ prāptavān dharmam uttamam

12,336.022c tataḥ so 'ntardadhe bhūyo nārāyaṇasamāhitaḥ

12,336.023a yadā bhūyaḥ śravaṇajā sṛṣṭir āsīn mahātmanaḥ

12,336.023c brahmaṇaḥ puruṣavyāghra tatra kīrtayataḥ śṛṇu

12,336.024a jagat sraṣṭumanā devo harir nārāyaṇaḥ svayam

12,336.024c cintayām āsa puruṣaṃ jagatsargakaraṃ prabhuḥ

12,336.025a atha cintayatas tasya karṇābhyāṃ puruṣaḥ sṛtaḥ

12,336.025c prajāsargakaro brahmā tam uvāca jagatpatiḥ

12,336.026a sṛja prajāḥ putra sarvā mukhataḥ pādatas tathā

12,336.026c śreyas tava vidhāsyāmi balaṃ tejaś ca suvrata

12,336.027a dharmaṃ ca matto gṛhṇīṣva sātvataṃ nāma nāmataḥ

12,336.027c tena sarvaṃ kṛtayugaṃ sthāpayasva yathāvidhi

12,336.028a tato brahmā namaścakre devāya harimedhase

12,336.028c dharmaṃ cāgryaṃ sa jagrāha sarahasyaṃ sasaṃgraham

12,336.028e āraṇyakena sahitaṃ nārāyaṇamukhodgatam

12,336.029a upadiśya tato dharmaṃ brahmaṇe 'mitatejase

12,336.029c taṃ kārtayugadharmāṇaṃ nirāśīḥkarmasaṃjñitam

12,336.029e jagāma tamasaḥ pāraṃ yatrāvyaktaṃ vyavasthitam

12,336.030a tato 'tha varado devo brahmalokapitāmahaḥ

12,336.030c asṛjat sa tadā lokān kṛtsnān sthāvarajaṅgamān

12,336.031a tataḥ prāvartata tadā ādau kṛtayugaṃ śubham

12,336.031c tato hi sātvato dharmo vyāpya lokān avasthitaḥ

12,336.032a tenaivādyena dharmeṇa brahmā lokavisargakṛt

12,336.032c pūjayām āsa deveśaṃ hariṃ nārāyaṇaṃ prabhum

12,336.033a dharmapratiṣṭhāhetoś ca manuṃ svārociṣaṃ tataḥ

12,336.033c adhyāpayām āsa tadā lokānāṃ hitakāmyayā

12,336.034a tataḥ svārociṣaḥ putraṃ svayaṃ śaṅkhapadaṃ nṛpa

12,336.034c adhyāpayat purāvyagraḥ sarvalokapatir vibhuḥ

12,336.035a tataḥ śaṅkhapadaś cāpi putram ātmajam aurasam

12,336.035c diśāpālaṃ sudharmāṇam adhyāpayata bhārata

12,336.035e tataḥ so 'ntardadhe bhūyaḥ prāpte tretāyuge punaḥ

12,336.036a nāsikyajanmani purā brahmaṇaḥ pārthivottama

12,336.036c dharmam etaṃ svayaṃ devo harir nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,336.036e ujjagārāravindākṣo brahmaṇaḥ paśyatas tadā

12,336.037a sanatkumāro bhagavāṃs tataḥ prādhītavān nṛpa

12,336.037c sanatkumārād api ca vīraṇo vai prajāpatiḥ

12,336.037e kṛtādau kuruśārdūla dharmam etam adhītavān

12,336.038a vīraṇaś cāpy adhītyainaṃ raucyāya manave dadau

12,336.038c raucyaḥ putrāya śuddhāya suvratāya sumedhase

12,336.039a kukṣināmne 'tha pradadau diśāṃ pālāya dharmiṇe

12,336.039c tataḥ so 'ntardadhe bhūyo nārāyaṇamukhodgataḥ

12,336.040a aṇḍaje janmani punar brahmaṇe hariyonaye

12,336.040c eṣa dharmaḥ samudbhūto nārāyaṇamukhāt punaḥ

12,336.041a gṛhīto brahmaṇā rājan prayuktaś ca yathāvidhi

12,336.041c adhyāpitāś ca munayo nāmnā barhiṣado nṛpa

12,336.042a barhiṣadbhyaś ca saṃkrāntaḥ sāmavedāntagaṃ dvijam

12,336.042c jyeṣṭhaṃ nāmnābhivikhyātaṃ jyeṣṭhasāmavrato hariḥ

12,336.043a jyeṣṭhāc cāpy anusaṃkrānto rājānam avikampanam

12,336.043c antardadhe tato rājann eṣa dharmaḥ prabhor hareḥ

12,336.044a yad idaṃ saptamaṃ janma padmajaṃ brahmaṇo nṛpa

12,336.044c tatraiṣa dharmaḥ kathitaḥ svayaṃ nārāyaṇena hi

12,336.045a pitāmahāya śuddhāya yugādau lokadhāriṇe

12,336.045c pitāmahaś ca dakṣāya dharmam etaṃ purā dadau

12,336.046a tato jyeṣṭhe tu dauhitre prādād dakṣo nṛpottama

12,336.046c āditye savitur jyeṣṭhe vivasvāñ jagṛhe tataḥ

12,336.047a tretāyugādau ca punar vivasvān manave dadau

12,336.047c manuś ca lokabhūtyarthaṃ sutāyekṣvākave dadau

12,336.048a ikṣvākuṇā ca kathito vyāpya lokān avasthitaḥ

12,336.048c gamiṣyati kṣayānte ca punar nārāyaṇaṃ nṛpa

12,336.049a vratināṃ cāpi yo dharmaḥ sa te pūrvaṃ nṛpottama

12,336.049c kathito harigītāsu samāsavidhikalpitaḥ

12,336.050a nāradena tu saṃprāptaḥ sarahasyaḥ sasaṃgrahaḥ

12,336.050c eṣa dharmo jagannāthāt sākṣān nārāyaṇān nṛpa

12,336.051a evam eṣa mahān dharma ādyo rājan sanātanaḥ

12,336.051c durvijñeyo duṣkaraś ca sātvatair dhāryate sadā

12,336.052a dharmajñānena caitena suprayuktena karmaṇā

12,336.052c ahiṃsādharmayuktena prīyate harir īśvaraḥ

12,336.053a ekavyūhavibhāgo vā kva cid dvivyūhasaṃjñitaḥ

12,336.053c trivyūhaś cāpi saṃkhyātaś caturvyūhaś ca dṛśyate

12,336.054a harir eva hi kṣetrajño nirmamo niṣkalas tathā

12,336.054c jīvaś ca sarvabhūteṣu pañcabhūtaguṇātigaḥ

12,336.055a manaś ca prathitaṃ rājan pañcendriyasamīraṇam

12,336.055c eṣa lokanidhir dhīmān eṣa lokavisargakṛt

12,336.056a akartā caiva kartā ca kāryaṃ kāraṇam eva ca

12,336.056c yathecchati tathā rājan krīḍate puruṣo 'vyayaḥ

12,336.057a eṣa ekāntidharmas te kīrtito nṛpasattama

12,336.057c mayā guruprasādena durvijñeyo 'kṛtātmabhiḥ

12,336.057e ekāntino hi puruṣā durlabhā bahavo nṛpa

12,336.058a yady ekāntibhir ākīrṇaṃ jagat syāt kurunandana

12,336.058c ahiṃsakair ātmavidbhiḥ sarvabhūtahite rataiḥ

12,336.058e bhavet kṛtayugaprāptir āśīḥkarmavivarjitaiḥ

12,336.059a evaṃ sa bhagavān vyāso gurur mama viśāṃ pate

12,336.059c kathayām āsa dharmajño dharmarājñe dvijottamaḥ

12,336.060a ṛṣīṇāṃ saṃnidhau rājañ śṛṇvatoḥ kṛṣṇabhīṣmayoḥ

12,336.060c tasyāpy akathayat pūrvaṃ nāradaḥ sumahātapāḥ

12,336.061a devaṃ paramakaṃ brahma śvetaṃ candrābham acyutam

12,336.061c yatra caikāntino yānti nārāyaṇaparāyaṇāḥ

12,336.061d*0900_01 tad eva kevalaṃ sthānaṃ muktānāṃ paramaṃ bhavet

12,336.062 janamejaya uvāca

12,336.062a evaṃ bahuvidhaṃ dharmaṃ pratibuddhair niṣevitam

12,336.062c na kurvanti kathaṃ viprā anye nānāvrate sthitāḥ

12,336.063 vaiśaṃpāyana uvāca

12,336.063a tisraḥ prakṛtayo rājan dehabandheṣu nirmitāḥ

12,336.063c sāttvikī rājasī caiva tāmasī ceti bhārata

12,336.064a dehabandheṣu puruṣaḥ śreṣṭhaḥ kurukulodvaha

12,336.064c sāttvikaḥ puruṣavyāghra bhaven mokṣārthaniścitaḥ

12,336.065a atrāpi sa vijānāti puruṣaṃ brahmavartinam

12,336.065c nārāyaṇaparo mokṣas tato vai sāttvikaḥ smṛtaḥ

12,336.066a manīṣitaṃ ca prāpnoti cintayan puruṣottamam

12,336.066c ekāntabhaktiḥ satataṃ nārāyaṇaparāyaṇaḥ

12,336.067a manīṣiṇo hi ye ke cid yatayo mokṣakāṅkṣiṇaḥ

12,336.067c teṣāṃ vai chinnatṛṣṇānāṃ yogakṣemavaho hariḥ

12,336.068a jāyamānaṃ hi puruṣaṃ yaṃ paśyen madhusūdanaḥ

12,336.068c sāttvikas tu sa vijñeyo bhaven mokṣe ca niścitaḥ

12,336.069a sāṃkhyayogena tulyo hi dharma ekāntasevitaḥ

12,336.069c nārāyaṇātmake mokṣe tato yānti parāṃ gatim

12,336.070a nārāyaṇena dṛṣṭaś ca pratibuddho bhavet pumān

12,336.070c evam ātmecchayā rājan pratibuddho na jāyate

12,336.071a rājasī tāmasī caiva vyāmiśre prakṛtī smṛte

12,336.071c tadātmakaṃ hi puruṣaṃ jāyamānaṃ viśāṃ pate

12,336.071e pravṛttilakṣaṇair yuktaṃ nāvekṣati hariḥ svayam

12,336.072a paśyaty enaṃ jāyamānaṃ brahmā lokapitāmahaḥ

12,336.072c rajasā tamasā caiva mānuṣaṃ samabhiplutam

12,336.073a kāmaṃ devāś ca ṛṣayaḥ sattvasthā nṛpasattama

12,336.073c hīnāḥ sattvena sūkṣmeṇa tato vaikārikāḥ smṛtāḥ

12,336.074 janamejaya uvāca

12,336.074a kathaṃ vaikāriko gacchet puruṣaḥ puruṣottamam

12,336.074b*0901_01 vada sarvaṃ yathādṛṣṭaṃ pravṛttiṃ ca yathākramam

12,336.075 vaiśaṃpāyana uvāca

12,336.075a susūkṣmasattvasaṃyuktaṃ saṃyuktaṃ tribhir akṣaraiḥ

12,336.075c puruṣaḥ puruṣaṃ gacchen niṣkriyaḥ pañcaviṃśakam

12,336.076a evam ekaṃ sāṃkhyayogaṃ vedāraṇyakam eva ca

12,336.076c parasparāṅgāny etāni pañcarātraṃ ca kathyate

12,336.076e eṣa ekāntināṃ dharmo nārāyaṇaparātmakaḥ

12,336.077a yathā samudrāt prasṛtā jalaughās; tam eva rājan punar āviśanti

12,336.077c ime tathā jñānamahājalaughā; nārāyaṇaṃ vai punar āviśanti

12,336.078a eṣa te kathito dharmaḥ sātvato yadubāndhava

12,336.078c kuruṣvainaṃ yathānyāyaṃ yadi śaknoṣi bhārata

12,336.079a evaṃ hi sumahābhāgo nārado gurave mama

12,336.079c śvetānāṃ yatinām āha ekāntagatim avyayām

12,336.080a vyāsaś cākathayat prītyā dharmaputrāya dhīmate

12,336.080c sa evāyaṃ mayā tubhyam ākhyātaḥ prasṛto guroḥ

12,336.081a itthaṃ hi duścaro dharma eṣa pārthivasattama

12,336.081c yathaiva tvaṃ tathaivānye na bhajanti vimohitāḥ

12,336.082a kṛṣṇa eva hi lokānāṃ bhāvano mohanas tathā

12,336.082c saṃhārakārakaś caiva kāraṇaṃ ca viśāṃ pate

12,337.001 janamejaya uvāca

12,337.001a sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāraṇyakam eva ca

12,337.001c jñānāny etāni brahmarṣe lokeṣu pracaranti ha

12,337.002a kim etāny ekaniṣṭhāni pṛthaṅniṣṭhāni vā mune

12,337.002c prabrūhi vai mayā pṛṣṭaḥ pravṛttiṃ ca yathākramam

12,337.003 vaiśaṃpāyana uvāca

12,337.003a jajñe bahujñaṃ param atyudāraṃ; yaṃ dvīpamadhye sutam ātmavantam

12,337.003c parāśarād gandhavatī maharṣiṃ; tasmai namo 'jñānatamonudāya

12,337.004a pitāmahādyaṃ pravadanti ṣaṣṭhaṃ; maharṣim ārṣeyavibhūtiyuktam

12,337.004c nārāyaṇasyāṃśajam ekaputraṃ; dvaipāyanaṃ vedamahānidhānam

12,337.005a tam ādikāleṣu mahāvibhūtir; nārāyaṇo brahmamahānidhānam

12,337.005c sasarja putrārtham udāratejā; vyāsaṃ mahātmānam ajaḥ purāṇaḥ

12,337.006 janamejaya uvāca

12,337.006a tvayaiva kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo dvijasattama

12,337.006c vasiṣṭhasya sutaḥ śaktiḥ śakteḥ putraḥ parāśaraḥ

12,337.007a parāśarasya dāyādaḥ kṛṣṇadvaipāyano muniḥ

12,337.007c bhūyo nārāyaṇasutaṃ tvam evainaṃ prabhāṣase

12,337.008a kim ataḥ pūrvajaṃ janma vyāsasyāmitatejasaḥ

12,337.008c kathayasvottamamate janma nārāyaṇodbhavam

12,337.009 vaiśaṃpāyana uvāca

12,337.009a vedārthān vettukāmasya dharmiṣṭhasya taponidheḥ

12,337.009c guror me jñānaniṣṭhasya himavatpāda āsataḥ

12,337.010a kṛtvā bhāratam ākhyānaṃ tapaḥśrāntasya dhīmataḥ

12,337.010c śuśrūṣāṃ tatparā rājan kṛtavanto vayaṃ tadā

12,337.011a sumantur jaiminiś caiva pailaś ca sudṛḍhavrataḥ

12,337.011c ahaṃ caturthaḥ śiṣyo vai śuko vyāsātmajas tathā

12,337.012a ebhiḥ parivṛto vyāsaḥ śiṣyaiḥ pañcabhir uttamaiḥ

12,337.012c śuśubhe himavatpāde bhūtair bhūtapatir yathā

12,337.013a vedān āvartayan sāṅgān bhāratārthāṃś ca sarvaśaḥ

12,337.013c tam ekamanasaṃ dāntaṃ yuktā vayam upāsmahe

12,337.014a kathāntare 'tha kasmiṃś cit pṛṣṭo 'smābhir dvijottamaḥ

12,337.014c vedārthān bhāratārthāṃś ca janma nārāyaṇāt tathā

12,337.015a sa pūrvam uktvā vedārthān bhāratārthāṃś ca tattvavit

12,337.015c nārāyaṇād idaṃ janma vyāhartum upacakrame

12,337.016a śṛṇudhvam ākhyānavaram etad ārṣeyam uttamam

12,337.016c ādikālodbhavaṃ viprās tapasādhigataṃ mayā

12,337.017a prāpte prajāvisarge vai saptame padmasaṃbhave

12,337.017c nārāyaṇo mahāyogī śubhāśubhavivarjitaḥ

12,337.018a sasṛje nābhitaḥ putraṃ brahmāṇam amitaprabham

12,337.018c tataḥ sa prādurabhavad athainaṃ vākyam abravīt

12,337.019a mama tvaṃ nābhito jātaḥ prajāsargakaraḥ prabhuḥ

12,337.019c sṛja prajās tvaṃ vividhā brahman sajaḍapaṇḍitāḥ

12,337.020a sa evam ukto vimukhaś cintāvyākulamānasaḥ

12,337.020c praṇamya varadaṃ devam uvāca harim īśvaram

12,337.021a kā śaktir mama deveśa prajāḥ sraṣṭuṃ namo 'stu te

12,337.021c aprajñāvān ahaṃ deva vidhatsva yad anantaram

12,337.022a sa evam ukto bhagavān bhūtvāthāntarhitas tataḥ

12,337.022c cintayām āsa deveśo buddhiṃ buddhimatāṃ varaḥ

12,337.023a svarūpiṇī tato buddhir upatasthe hariṃ prabhum

12,337.023c yogena caināṃ niryogaḥ svayaṃ niyuyuje tadā

12,337.024a sa tām aiśvaryayogasthāṃ buddhiṃ śaktimatīṃ satīm

12,337.024c uvāca vacanaṃ devo buddhiṃ vai prabhur avyayaḥ

12,337.025a brahmāṇaṃ praviśasveti lokasṛṣṭyarthasiddhaye

12,337.025c tatas tam īśvarādiṣṭā buddhiḥ kṣipraṃ viveśa sā

12,337.026a athainaṃ buddhisaṃyuktaṃ punaḥ sa dadṛśe hariḥ

12,337.026c bhūyaś cainaṃ vacaḥ prāha sṛjemā vividhāḥ prajāḥ

12,337.026d*0902_01 bāḍham ity eva kṛtvā sa yathājñāṃ śirasā hareḥ

12,337.026d*0903_01 tathākaroc ca dharmātmā brahmā lokapitāmahaḥ

12,337.027a evam uktvā sa bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata

12,337.027c prāpa caiva muhūrtena svasthānaṃ devasaṃjñitam

12,337.028a tāṃ caiva prakṛtiṃ prāpya ekībhāvagato 'bhavat

12,337.028c athāsya buddhir abhavat punar anyā tadā kila

12,337.029a sṛṣṭā imāḥ prajāḥ sarvā brahmaṇā parameṣṭhinā

12,337.029c daityadānavagandharvarakṣogaṇasamākulāḥ

12,337.029e jātā hīyaṃ vasumatī bhārākrāntā tapasvinī

12,337.030a bahavo balinaḥ pṛthvyāṃ daityadānavarākṣasāḥ

12,337.030c bhaviṣyanti tapoyuktā varān prāpsyanti cottamān

12,337.031a avaśyam eva taiḥ sarvair varadānena darpitaiḥ

12,337.031c bādhitavyāḥ suragaṇā ṛṣayaś ca tapodhanāḥ

12,337.031e tatra nyāyyam idaṃ kartuṃ bhārāvataraṇaṃ mayā

12,337.032a atha nānāsamudbhūtair vasudhāyāṃ yathākramam

12,337.032c nigraheṇa ca pāpānāṃ sādhūnāṃ pragraheṇa ca

12,337.033a imāṃ tapasvinīṃ satyāṃ dhārayiṣyāmi medinīm

12,337.033c mayā hy eṣā hi dhriyate pātālasthena bhoginā

12,337.034a mayā dhṛtā dhārayati jagad dhi sacarācaram

12,337.034c tasmāt pṛthvyāḥ paritrāṇaṃ kariṣye saṃbhavaṃ gataḥ

12,337.035a evaṃ sa cintayitvā tu bhagavān madhusūdanaḥ

12,337.035c rūpāṇy anekāny asṛjat prādurbhāvabhavāya saḥ

12,337.036a vārāhaṃ nārasiṃhaṃ ca vāmanaṃ mānuṣaṃ tathā

12,337.036c ebhir mayā nihantavyā durvinītāḥ surārayaḥ

12,337.037a atha bhūyo jagatsraṣṭā bhoḥśabdenānunādayan

12,337.037c sarasvatīm uccacāra tatra sārasvato 'bhavat

12,337.038a apāntaratamā nāma suto vāksaṃbhavo vibhoḥ

12,337.038c bhūtabhavyabhaviṣyajñaḥ satyavādī dṛḍhavrataḥ

12,337.039a tam uvāca nataṃ mūrdhnā devānām ādir avyayaḥ

12,337.039c vedākhyāne śrutiḥ kāryā tvayā matimatāṃ vara

12,337.039e tasmāt kuru yathājñaptaṃ mayaitad vacanaṃ mune

12,337.040a tena bhinnās tadā vedā manoḥ svāyaṃbhuve 'ntare

12,337.040c tatas tutoṣa bhagavān haris tenāsya karmaṇā

12,337.040e tapasā ca sutaptena yamena niyamena ca

12,337.041 śrībhagavān uvāca

12,337.041a manvantareṣu putra tvam evaṃ lokapravartakaḥ

12,337.041c bhaviṣyasy acalo brahmann apradhṛṣyaś ca nityaśaḥ

12,337.042a punas tiṣye ca saṃprāpte kuravo nāma bhāratāḥ

12,337.042c bhaviṣyanti mahātmāno rājānaḥ prathitā bhuvi

12,337.043a teṣāṃ tvattaḥ prasūtānāṃ kulabhedo bhaviṣyati

12,337.043c parasparavināśārthaṃ tvām ṛte dvijasattama

12,337.044a tatrāpy anekadhā vedān bhetsyase tapasānvitaḥ

12,337.044c kṛṣṇe yuge ca saṃprāpte kṛṣṇavarṇo bhaviṣyasi

12,337.045a dharmāṇāṃ vividhānāṃ ca kartā jñānakaras tathā

12,337.045c bhaviṣyasi tapoyukto na ca rāgād vimokṣyase

12,337.046a vītarāgaś ca putras te paramātmā bhaviṣyati

12,337.046c maheśvaraprasādena naitad vacanam anyathā

12,337.047a yaṃ mānasaṃ vai pravadanti putraṃ; pitāmahasyottamabuddhiyuktam

12,337.047c vasiṣṭham agryaṃ tapaso nidhānaṃ; yaś cāpi sūryaṃ vyatiricya bhāti

12,337.048a tasyānvaye cāpi tato maharṣiḥ; parāśaro nāma mahāprabhāvaḥ

12,337.048c pitā sa te vedanidhir variṣṭho; mahātapā vai tapaso nivāsaḥ

12,337.048e kānīnagarbhaḥ pitṛkanyakāyāṃ; tasmād ṛṣes tvaṃ bhavitā ca putraḥ

12,337.049a bhūtabhavyabhaviṣyāṇāṃ chinnasarvārthasaṃśayaḥ

12,337.049c ye hy atikrāntakāḥ pūrvaṃ sahasrayugaparyayāḥ

12,337.050a tāṃś ca sarvān mayoddiṣṭān drakṣyase tapasānvitaḥ

12,337.050c punar drakṣyasi cānekasahasrayugaparyayān

12,337.051a anādinidhanaṃ loke cakrahastaṃ ca māṃ mune

12,337.051c anudhyānān mama mune naitad vacanam anyathā

12,337.051d*0904_01 bhaviṣyati mahāsattva khyātiś cāpy atulā tava

12,337.052a śanaiścaraḥ sūryaputro bhaviṣyati manur mahān

12,337.052c tasmin manvantare caiva saptarṣigaṇapūrvakaḥ

12,337.052e tvam eva bhavitā vatsa matprasādān na saṃśayaḥ

12,337.052f*0905_01 yat kiṃ cid vidyate loke sarvaṃ tan madviceṣṭitam

12,337.052f*0905_02 anyo hy anyaṃ cintayati svacchandaṃ vidadhāmy aham

12,337.053 vyāsa uvāca

12,337.053a evaṃ sārasvatam ṛṣim apāntaratamaṃ tadā

12,337.053c uktvā vacanam īśānaḥ sādhayasvety athābravīt

12,337.054a so 'haṃ tasya prasādena devasya harimedhasaḥ

12,337.054c apāntaratamā nāma tato jāto ''jñayā hareḥ

12,337.054e punaś ca jāto vikhyāto vasiṣṭhakulanandanaḥ

12,337.055a tad etat kathitaṃ janma mayā pūrvakam ātmanaḥ

12,337.055c nārāyaṇaprasādena tathā nārāyaṇāṃśajam

12,337.056a mayā hi sumahat taptaṃ tapaḥ paramadāruṇam

12,337.056c purā matimatāṃ śreṣṭhāḥ parameṇa samādhinā

12,337.057a etad vaḥ kathitaṃ sarvaṃ yan māṃ pṛcchatha putrakāḥ

12,337.057c pūrvajanma bhaviṣyaṃ ca bhaktānāṃ snehato mayā

12,337.058 vaiśaṃpāyana uvāca

12,337.058a eṣa te kathitaḥ pūrvaṃ saṃbhavo 'smadguror nṛpa

12,337.058c vyāsasyākliṣṭamanaso yathā pṛṣṭaḥ punaḥ śṛṇu

12,337.059a sāṃkhyaṃ yogaṃ pañcarātraṃ vedāḥ pāśupataṃ tathā

12,337.059c jñānāny etāni rājarṣe viddhi nānāmatāni vai

12,337.060a sāṃkhyasya vaktā kapilaḥ paramarṣiḥ sa ucyate

12,337.060c hiraṇyagarbho yogasya vettā nānyaḥ purātanaḥ

12,337.061a apāntaratamāś caiva vedācāryaḥ sa ucyate

12,337.061c prācīnagarbhaṃ tam ṛṣiṃ pravadantīha ke cana

12,337.062a umāpatir bhūtapatiḥ śrīkaṇṭho brahmaṇaḥ sutaḥ

12,337.062c uktavān idam avyagro jñānaṃ pāśupataṃ śivaḥ

12,337.063a pañcarātrasya kṛtsnasya vettā tu bhagavān svayam

12,337.063c sarveṣu ca nṛpaśreṣṭha jñāneṣv eteṣu dṛśyate

12,337.064a yathāgamaṃ yathājñānaṃ niṣṭhā nārāyaṇaḥ prabhuḥ

12,337.064c na cainam evaṃ jānanti tamobhūtā viśāṃ pate

12,337.065a tam eva śāstrakartāraṃ pravadanti manīṣiṇaḥ

12,337.065c niṣṭhāṃ nārāyaṇam ṛṣiṃ nānyo 'stīti ca vādinaḥ

12,337.066a niḥsaṃśayeṣu sarveṣu nityaṃ vasati vai hariḥ

12,337.066c sasaṃśayān hetubalān nādhyāvasati mādhavaḥ

12,337.067a pañcarātravido ye tu yathākramaparā nṛpa

12,337.067c ekāntabhāvopagatās te hariṃ praviśanti vai

12,337.068a sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca sanātane dve; vedāś ca sarve nikhilena rājan

12,337.068c sarvaiḥ samastair ṛṣibhir nirukto; nārāyaṇo viśvam idaṃ purāṇam

12,337.069a śubhāśubhaṃ karma samīritaṃ yat; pravartate sarvalokeṣu kiṃ cit

12,337.069c tasmād ṛṣes tad bhavatīti vidyād; divy antarikṣe bhuvi cāpsu cāpi

12,338.001 janamejaya uvāca

12,338.001a bahavaḥ puruṣā brahmann utāho eka eva tu

12,338.001c ko hy atra puruṣaḥ śreṣṭhaḥ ko vā yonir ihocyate

12,338.002 vaiśaṃpāyana uvāca

12,338.002a bahavaḥ puruṣā loke sāṃkhyayogavicāriṇām

12,338.002c naitad icchanti puruṣam ekaṃ kurukulodvaha

12,338.003a bahūnāṃ puruṣāṇāṃ ca yathaikā yonir ucyate

12,338.003c tathā taṃ puruṣaṃ viśvaṃ vyākhyāsyāmi guṇādhikam

12,338.004a namaskṛtvā tu gurave vyāsāyāmitatejase

12,338.004c tapoyuktāya dāntāya vandyāya paramarṣaye

12,338.005a idaṃ puruṣasūktaṃ hi sarvavedeṣu pārthiva

12,338.005c ṛtaṃ satyaṃ ca vikhyātam ṛṣisiṃhena cintitam

12,338.006a utsargeṇāpavādena ṛṣibhiḥ kapilādibhiḥ

12,338.006c adhyātmacintām āśritya śāstrāṇy uktāni bhārata

12,338.007a samāsatas tu yad vyāsaḥ puruṣaikatvam uktavān

12,338.007c tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi prasādād amitaujasaḥ

12,338.008a atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam

12,338.008c brahmaṇā saha saṃvādaṃ tryambakasya viśāṃ pate

12,338.009a kṣīrodasya samudrasya madhye hāṭakasaprabhaḥ

12,338.009c vaijayanta iti khyātaḥ parvatapravaro nṛpa

12,338.010a tatrādhyātmagatiṃ deva ekākī pravicintayan

12,338.010c vairājasadane nityaṃ vaijayantaṃ niṣevate

12,338.011a atha tatrāsatas tasya caturvaktrasya dhīmataḥ

12,338.011c lalāṭaprabhavaḥ putraḥ śiva āgād yadṛcchayā

12,338.011e ākāśenaiva yogīśaḥ purā trinayanaḥ prabhuḥ

12,338.012a tataḥ khān nipapātāśu dharaṇīdharamūrdhani

12,338.012c agrataś cābhavat prīto vavande cāpi pādayoḥ

12,338.013a taṃ pādayor nipatitaṃ dṛṣṭvā savyena pāṇinā

12,338.013c utthāpayām āsa tadā prabhur ekaḥ prajāpatiḥ

12,338.014a uvāca cainaṃ bhagavāṃś cirasyāgatam ātmajam

12,338.014c svāgataṃ te mahābāho diṣṭyā prāpto 'si me 'ntikam

12,338.015a kaccit te kuśalaṃ putra svādhyāyatapasoḥ sadā

12,338.015c nityam ugratapās tvaṃ hi tataḥ pṛcchāmi te punaḥ

12,338.016 rudra uvāca

12,338.016a tvatprasādena bhagavan svādhyāyatapasor mama

12,338.016c kuśalaṃ cāvyayaṃ caiva sarvasya jagatas tathā

12,338.017a ciradṛṣṭo hi bhagavān vairājasadane mayā

12,338.017c tato 'haṃ parvataṃ prāptas tv imaṃ tvatpādasevitam

12,338.018a kautūhalaṃ cāpi hi me ekāntagamanena te

12,338.018c naitat kāraṇam alpaṃ hi bhaviṣyati pitāmaha

12,338.019a kiṃ nu tat sadanaṃ śreṣṭhaṃ kṣutpipāsāvivarjitam

12,338.019c surāsurair adhyuṣitam ṛṣibhiś cāmitaprabhaiḥ

12,338.020a gandharvair apsarobhiś ca satataṃ saṃniṣevitam

12,338.020c utsṛjyemaṃ girivaram ekākī prāptavān asi

12,338.021 brahmovāca

12,338.021a vaijayanto girivaraḥ satataṃ sevyate mayā

12,338.021c atraikāgreṇa manasā puruṣaś cintyate virāṭ

12,338.022 rudra uvāca

12,338.022a bahavaḥ puruṣā brahmaṃs tvayā sṛṣṭāḥ svayaṃbhuvā

12,338.022c sṛjyante cāpare brahman sa caikaḥ puruṣo virāṭ

12,338.023a ko hy asau cintyate brahmaṃs tvayā vai puruṣottamaḥ

12,338.023c etan me saṃśayaṃ brūhi mahat kautūhalaṃ hi me

12,338.024 brahmovāca

12,338.024a bahavaḥ puruṣāḥ putra ye tvayā samudāhṛtāḥ

12,338.024c evam etad atikrāntaṃ draṣṭavyaṃ naivam ity api

12,338.024e ādhāraṃ tu pravakṣyāmi ekasya puruṣasya te

12,338.025a bahūnāṃ puruṣāṇāṃ sa yathaikā yonir ucyate

12,338.025c tathā taṃ puruṣaṃ viśvaṃ paramaṃ sumahattamam

12,338.025e nirguṇaṃ nirguṇā bhūtvā praviśanti sanātanam

12,339.001 brahmovāca

12,339.001a śṛṇu putra yathā hy eṣa puruṣaḥ śāśvato 'vyayaḥ

12,339.001c akṣayaś cāprameyaś ca sarvagaś ca nirucyate

12,339.002a na sa śakyas tvayā draṣṭuṃ mayānyair vāpi sattama

12,339.002c saguṇo nirguṇo viśvo jñānadṛśyo hy asau smṛtaḥ

12,339.003a aśarīraḥ śarīreṣu sarveṣu nivasaty asau

12,339.003c vasann api śarīreṣu na sa lipyati karmabhiḥ

12,339.004a mamāntarātmā tava ca ye cānye dehasaṃjñitāḥ

12,339.004c sarveṣāṃ sākṣibhūto 'sau na grāhyaḥ kena cit kva cit

12,339.005a viśvamūrdhā viśvabhujo viśvapādākṣināsikaḥ

12,339.005c ekaś carati kṣetreṣu svairacārī yathāsukham

12,339.006a kṣetrāṇi hi śarīrāṇi bījāni ca śubhāśubhe

12,339.006c tāni vetti sa yogātmā tataḥ kṣetrajña ucyate

12,339.007a nāgatir na gatis tasya jñeyā bhūtena kena cit

12,339.007c sāṃkhyena vidhinā caiva yogena ca yathākramam

12,339.008a cintayāmi gatiṃ cāsya na gatiṃ vedmi cottamām

12,339.008c yathājñānaṃ tu vakṣyāmi puruṣaṃ taṃ sanātanam

12,339.009a tasyaikatvaṃ mahattvaṃ hi sa caikaḥ puruṣaḥ smṛtaḥ

12,339.009c mahāpuruṣaśabdaṃ sa bibharty ekaḥ sanātanaḥ

12,339.010a eko hutāśo bahudhā samidhyate; ekaḥ sūryas tapasāṃ yonir ekā

12,339.010c eko vāyur bahudhā vāti loke; mahodadhiś cāmbhasāṃ yonir ekaḥ

12,339.010e puruṣaś caiko nirguṇo viśvarūpas; taṃ nirguṇaṃ puruṣaṃ cāviśanti

12,339.011a hitvā guṇamayaṃ sarvaṃ karma hitvā śubhāśubham

12,339.011c ubhe satyānṛte tyaktvā evaṃ bhavati nirguṇaḥ

12,339.012a acintyaṃ cāpi taṃ jñātvā bhāvasūkṣmaṃ catuṣṭayam

12,339.012c vicared yo yatir yattaḥ sa gacchet puruṣaṃ prabhum

12,339.013a evaṃ hi paramātmānaṃ ke cid icchanti paṇḍitāḥ

12,339.013c ekātmānaṃ tathātmānam apare 'dhyātmacintakāḥ

12,339.014a tatra yaḥ paramātmā hi sa nityaṃ nirguṇaḥ smṛtaḥ

12,339.014c sa hi nārāyaṇo jñeyaḥ sarvātmā puruṣo hi saḥ

12,339.014e na lipyate phalaiś cāpi padmapatram ivāmbhasā

12,339.015a karmātmā tv aparo yo 'sau mokṣabandhaiḥ sa yujyate

12,339.015c sasaptadaśakenāpi rāśinā yujyate hi saḥ

12,339.015e evaṃ bahuvidhaḥ proktaḥ puruṣas te yathākramam

12,339.016a yat tat kṛtsnaṃ lokatantrasya dhāma; vedyaṃ paraṃ bodhanīyaṃ saboddhṛ

12,339.016c mantā mantavyaṃ prāśitā prāśitavyaṃ; ghrātā ghreyaṃ sparśitā sparśanīyam

12,339.017a draṣṭā draṣṭavyaṃ śrāvitā śrāvaṇīyaṃ; jñātā jñeyaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ ca

12,339.017c yad vai proktaṃ guṇasāmyaṃ pradhānaṃ; nityaṃ caitac chāśvataṃ cāvyayaṃ ca

12,339.018a yad vai sūte dhātur ādyaṃ nidhānaṃ; tad vai viprāḥ pravadante 'niruddham

12,339.018c yad vai loke vaidikaṃ karma sādhu; āśīryuktaṃ tad dhi tasyopabhojyam

12,339.019a devāḥ sarve munayaḥ sādhu dāntās; taṃ prāg yajñair yajñabhāgaṃ yajante

12,339.019c ahaṃ brahmā ādya īśaḥ prajānāṃ; tasmāj jātas tvaṃ ca mattaḥ prasūtaḥ

12,339.019e matto jagaj jaṅgamaṃ sthāvaraṃ ca; sarve vedāḥ sarahasyā hi putra

12,339.020a caturvibhaktaḥ puruṣaḥ sa krīḍati yathecchati

12,339.020c evaṃ sa eva bhagavāñ jñānena pratibodhitaḥ

12,339.021a etat te kathitaṃ putra yathāvad anupṛcchataḥ

12,339.021c sāṃkhyajñāne tathā yoge yathāvad anuvarṇitam

12,340.001 yudhiṣṭhira uvāca

12,340.001a dharmāḥ pitāmahenoktā mokṣadharmāśritāḥ śubhāḥ

12,340.001c dharmam āśramiṇāṃ śreṣṭhaṃ vaktum arhati me bhavān

12,340.002 bhīṣma uvāca

12,340.002a sarvatra vihito dharmaḥ svargyaḥ satyaphalodayaḥ

12,340.002c bahudvārasya dharmasya nehāsti viphalā kriyā

12,340.003a yasmin yasmiṃs tu viṣaye yo yo yāti viniścayam

12,340.003c sa tam evābhijānāti nānyaṃ bharatasattama

12,340.004a api ca tvaṃ naravyāghra śrotum arhasi me kathām

12,340.004c purā śakrasya kathitāṃ nāradena surarṣiṇā

12,340.005a surarṣir nārado rājan siddhas trailokyasaṃmataḥ

12,340.005c paryeti kramaśo lokān vāyur avyāhato yathā

12,340.006a sa kadā cin maheṣvāsa devarājālayaṃ gataḥ

12,340.006c satkṛtaś ca mahendreṇa pratyāsannagato 'bhavat

12,340.007a taṃ kṛtakṣaṇam āsīnaṃ paryapṛcchac chacīpatiḥ

12,340.007c brahmarṣe kiṃ cid āścaryam asti dṛṣṭaṃ tvayānagha

12,340.008a yathā tvam api viprarṣe trailokyaṃ sacarācaram

12,340.008c jātakautūhalo nityaṃ siddhaś carasi sākṣivat

12,340.009a na hy asty aviditaṃ loke devarṣe tava kiṃ cana

12,340.009c śrutaṃ vāpy anubhūtaṃ vā dṛṣṭaṃ vā kathayasva me

12,340.010a tasmai rājan surendrāya nārado vadatāṃ varaḥ

12,340.010c āsīnāyopapannāya proktavān vipulāṃ kathām

12,340.011a yathā yena ca kalpena sa tasmai dvijasattamaḥ

12,340.011c kathāṃ kathitavān pṛṣṭas tathā tvam api me śṛṇu

12,341.001 bhīṣma uvāca

12,341.001a āsīt kila kuruśreṣṭha mahāpadme purottame

12,341.001c gaṅgāyā dakṣiṇe tīre kaś cid vipraḥ samāhitaḥ

12,341.002a saumyaḥ somānvaye vede gatādhvā chinnasaṃśayaḥ

12,341.002c dharmanityo jitakrodho nityatṛpto jitendriyaḥ

12,341.003a ahiṃsānirato nityaṃ satyaḥ sajjanasaṃmataḥ

12,341.003c nyāyaprāptena vittena svena śīlena cānvitaḥ

12,341.004a jñātisaṃbandhivipule mitrāpāśrayasaṃmate

12,341.004c kule mahati vikhyāte viśiṣṭāṃ vṛttim āsthitaḥ

12,341.005a sa putrān bahulān dṛṣṭvā vipule karmaṇi sthitaḥ

12,341.005c kuladharmāśrito rājan dharmacaryāparo 'bhavat

12,341.006a tataḥ sa dharmaṃ vedoktaṃ yathāśāstroktam eva ca

12,341.006c śiṣṭācīrṇaṃ ca dharmaṃ ca trividhaṃ cintya cetasā

12,341.007a kiṃ nu me syāc chubhaṃ kṛtvā kiṃ kṣamaṃ kiṃ parāyaṇam

12,341.007c ity evaṃ khidyate nityaṃ na ca yāti viniścayam

12,341.008a tasyaivaṃ khidyamānasya dharmaṃ paramam āsthitaḥ

12,341.008c kadā cid atithiḥ prāpto brāhmaṇaḥ susamāhitaḥ

12,341.009a sa tasmai satkriyāṃ cakre kriyāyuktena hetunā

12,341.009c viśrāntaṃ cainam āsīnam idaṃ vacanam abravīt

12,342.001 brāhmaṇa uvāca

12,342.001a samutpannābhidhāno 'smi vāṅmādhuryeṇa te 'nagha

12,342.001c mitratām abhipannas tvāṃ kiṃ cid vakṣyāmi tac chṛṇu

12,342.002a gṛhasthadharmaṃ viprendra kṛtvā putragataṃ tv aham

12,342.002c dharmaṃ paramakaṃ kuryāṃ ko hi mārgo bhaved dvija

12,342.003a aham ātmānam ātmastham eka evātmani sthitaḥ

12,342.003c kartuṃ kāṅkṣāmi necchāmi baddhaḥ sādhāraṇair guṇaiḥ

12,342.004a yāvad evānatītaṃ me vayaḥ putraphalāśritam

12,342.004c tāvad icchāmi pātheyam ādātuṃ pāralaukikam

12,342.005a asmin hi lokasaṃtāne paraṃ pāram abhīpsataḥ

12,342.005c utpannā me matir iyaṃ kuto dharmamayaḥ plavaḥ

12,342.006a samuhyamānāni niśamya loke; niryātyamānāni ca sāttvikāni

12,342.006c dṛṣṭvā ca dharmadhvajaketumālāṃ; prakīryamāṇām upari prajānām

12,342.007a na me mano rajyati bhogakāle; dṛṣṭvā yatīn prārthayataḥ paratra

12,342.007c tenātithe buddhibalāśrayeṇa; dharmārthatattve viniyuṅkṣva māṃ tvam

12,342.008 bhīṣma uvāca

12,342.008a so 'tithir vacanaṃ tasya śrutvā dharmābhilāṣiṇaḥ

12,342.008c provāca vacanaṃ ślakṣṇaṃ prājño madhurayā girā

12,342.009a aham apy atra muhyāmi mamāpy eṣa manorathaḥ

12,342.009c na ca saṃniścayaṃ yāmi bahudvāre triviṣṭape

12,342.010a ke cin mokṣaṃ praśaṃsanti ke cid yajñaphalaṃ dvijāḥ

12,342.010c vānaprasthāśramaṃ ke cid gārhasthyaṃ ke cid āśritāḥ

12,342.011a rājadharmāśrayaṃ ke cit ke cid ātmaphalāśrayam

12,342.011c gurucaryāśrayaṃ ke cit ke cid vākyaṃ yam āśrayam

12,342.012a mātaraṃ pitaraṃ ke cic chuśrūṣanto divaṃ gatāḥ

12,342.012c ahiṃsayā pare svargaṃ satyena ca tathā pare

12,342.013a āhave 'bhimukhāḥ ke cin nihatāḥ svid divaṃ gatāḥ

12,342.013c ke cid uñchavrataiḥ siddhāḥ svargamārgasamāśritāḥ

12,342.014a ke cid adhyayane yuktā vedavrataparāḥ śubhāḥ

12,342.014c buddhimanto gatāḥ svargaṃ tuṣṭātmāno jitendriyāḥ

12,342.015a ārjavenāpare yuktā nihatānārjavair janaiḥ

12,342.015c ṛjavo nākapṛṣṭhe vai śuddhātmānaḥ pratiṣṭhitāḥ

12,342.016a evaṃ bahuvidhair loke dharmadvārair anāvṛtaiḥ

12,342.016c mamāpi matir āvignā meghalekheva vāyunā

12,343.001 atithir uvāca

12,343.001a upadeśaṃ tu te vipra kariṣye 'haṃ yathāgamam

12,343.001c guruṇā me yathākhyātam arthatas tac ca me śṛṇu

12,343.001d*0906_01 tathaitām eva guruṇā yathākhyātaṃ gatārthataḥ

12,343.002a yatra pūrvābhisargeṇa dharmacakraṃ pravartitam

12,343.002c naimiṣe gomatītīre tatra nāgāhvayaṃ puram

12,343.003a samagrais tridaśais tatra iṣṭam āsīd dvijarṣabha

12,343.003c yatrendrātikramaṃ cakre māndhātā rājasattamaḥ

12,343.004a kṛtādhivāso dharmātmā tatra cakṣuḥśravā mahān

12,343.004c padmanābho mahābhāgaḥ padma ity eva viśrutaḥ

12,343.005a sa vācā karmaṇā caiva manasā ca dvijarṣabha

12,343.005c prasādayati bhūtāni trividhe vartmani sthitaḥ

12,343.006a sāmnā dānena bhedena daṇḍeneti caturvidham

12,343.006c viṣamasthaṃ janaṃ svaṃ ca cakṣurdhyānena rakṣati

12,343.007a tam abhikramya vidhinā praṣṭum arhasi kāṅkṣitam

12,343.007c sa te paramakaṃ dharmaṃ namithyā darśayiṣyati

12,343.008a sa hi sarvātithir nāgo buddhiśāstraviśāradaḥ

12,343.008c guṇair anavamair yuktaḥ samastair ābhikāmikaiḥ

12,343.009a prakṛtyā nityasalilo nityam adhyayane rataḥ

12,343.009c tapodamābhyāṃ saṃyukto vṛttenānavareṇa ca

12,343.010a yajvā dānaruciḥ kṣānto vṛtte ca parame sthitaḥ

12,343.010c satyavāg anasūyuś ca śīlavān abhisaṃśritaḥ

12,343.011a śeṣānnabhoktā vacanānukūlo; hitārjavotkṛṣṭakṛtākṛtajñaḥ

12,343.011c avairakṛd bhūtahite niyukto; gaṅgāhradāmbho 'bhijanopapannaḥ

12,344.001 brāhmaṇa uvāca

12,344.001a atibhārodyatasyaiva bhārāpanayanaṃ mahat

12,344.001c parāśvāsakaraṃ vākyam idaṃ me bhavataḥ śrutam

12,344.002a adhvaklāntasya śayanaṃ sthānaklāntasya cāsanam

12,344.002c tṛṣitasya ca pānīyaṃ kṣudhārtasya ca bhojanam

12,344.003a īpsitasyeva saṃprāptir annasya samaye 'titheḥ

12,344.003c eṣitasyātmanaḥ kāle vṛddhasyeva suto yathā

12,344.004a manasā cintitasyeva prītisnigdhasya darśanam

12,344.004c prahrādayati māṃ vākyaṃ bhavatā yad udīritam

12,344.005a dattacakṣur ivākāśe paśyāmi vimṛśāmi ca

12,344.005c prajñānavacanād yo 'yam upadeśo hi me kṛtaḥ

12,344.005e bāḍham evaṃ kariṣyāmi yathā māṃ bhāṣate bhavān

12,344.006a ihemāṃ rajanīṃ sādho nivasasva mayā saha

12,344.006c prabhāte yāsyati bhavān paryāśvastaḥ sukhoṣitaḥ

12,344.006e asau hi bhagavān sūryo mandaraśmir avāṅmukhaḥ

12,344.007 bhīṣma uvāca

12,344.007a tatas tena kṛtātithyaḥ so 'tithiḥ śatrusūdana

12,344.007c uvāsa kila tāṃ rātriṃ saha tena dvijena vai

12,344.008a tat tac ca dharmasaṃyuktaṃ tayoḥ kathayatos tadā

12,344.008c vyatītā sā niśā kṛtsnā sukhena divasopamā

12,344.008d*0907_01 tasya brāhmaṇavaryasya atitheś cāpi bhārata

12,344.009a tataḥ prabhātasamaye so 'tithis tena pūjitaḥ

12,344.009c brāhmaṇena yathāśaktyā svakāryam abhikāṅkṣatā

12,344.010a tataḥ sa vipraḥ kṛtadharmaniścayaḥ; kṛtābhyanujñaḥ svajanena dharmavit

12,344.010c yathopadiṣṭaṃ bhujagendrasaṃśrayaṃ; jagāma kāle sukṛtaikaniścayaḥ

12,345.001 bhīṣma uvāca

12,345.001a sa vanāni vicitrāṇi tīrthāni ca sarāṃsi ca

12,345.001c abhigacchan krameṇa sma kaṃ cin munim upasthitaḥ

12,345.002a taṃ sa tena yathoddiṣṭaṃ nāgaṃ vipreṇa brāhmaṇaḥ

12,345.002c paryapṛcchad yathānyāyaṃ śrutvaiva ca jagāma saḥ

12,345.003a so 'bhigamya yathākhyātaṃ nāgāyatanam arthavit

12,345.003c proktavān aham asmīti bhoḥśabdālaṃkṛtaṃ vacaḥ

12,345.004a tatas tasya vacaḥ śrutvā rūpiṇī dharmavatsalā

12,345.004c darśayām āsa taṃ vipraṃ nāgapatnī pativratā

12,345.005a sā tasmai vidhivat pūjāṃ cakre dharmaparāyaṇā

12,345.005c svāgatenāgataṃ kṛtvā kiṃ karomīti cābravīt

12,345.006 brāhmaṇa uvāca

12,345.006a viśrānto 'bhyarcitaś cāsmi bhavatyā ślakṣṇayā girā

12,345.006c draṣṭum icchāmi bhavati taṃ devaṃ nāgam uttamam

12,345.007a etad dhi paramaṃ kāryam etan me phalam īpsitam

12,345.007c anenārthena cāsmy adya saṃprāptaḥ pannagālayam

12,345.008 nāgabhāryovāca

12,345.008a ārya sūryarathaṃ voḍhuṃ gato 'sau māsacārikaḥ

12,345.008c saptāṣṭabhir dinair vipra darśayiṣyaty asaṃśayam

12,345.009a etad viditam āryasya vivāsakaraṇaṃ mama

12,345.009c bhartur bhavatu kiṃ cānyat kriyatāṃ tad vadasva me

12,345.010 brāhmaṇa uvāca

12,345.010a anena niścayenāhaṃ sādhvi saṃprāptavān iha

12,345.010c pratīkṣann āgamaṃ devi vatsyāmy asmin mahāvane

12,345.011a saṃprāptasyaiva cāvyagram āvedyo 'ham ihāgataḥ

12,345.011c mamābhigamanaṃ prāpto vācyaś ca vacanaṃ tvayā

12,345.012a aham apy atra vatsyāmi gomatyāḥ puline śubhe

12,345.012c kālaṃ parimitāhāro yathoktaṃ paripālayan

12,345.013 bhīṣma uvāca

12,345.013a tataḥ sa vipras tāṃ nāgīṃ samādhāya punaḥ punaḥ

12,345.013c tad eva pulinaṃ nadyāḥ prayayau brāhmaṇarṣabhaḥ

12,346.001 bhīṣma uvāca

12,346.001a atha tena naraśreṣṭha brāhmaṇena tapasvinā

12,346.001c nirāhāreṇa vasatā duḥkhitās te bhujaṃgamāḥ

12,346.002a sarve saṃbhūya sahitās tasya nāgasya bāndhavāḥ

12,346.002c bhrātaras tanayā bhāryā yayus taṃ brāhmaṇaṃ prati

12,346.003a te 'paśyan puline taṃ vai vivikte niyatavratam

12,346.003c samāsīnaṃ nirāhāraṃ dvijaṃ japyaparāyaṇam

12,346.004a te sarve samabhikramya vipram abhyarcya cāsakṛt

12,346.004c ūcur vākyam asaṃdigdham ātitheyasya bāndhavāḥ

12,346.005a ṣaṣṭho hi divasas te 'dya prāptasyeha tapodhana

12,346.005c na cābhilaṣase kiṃ cid āhāraṃ dharmavatsala

12,346.006a asmān abhigataś cāsi vayaṃ ca tvām upasthitāḥ

12,346.006c kāryaṃ cātithyam asmābhir vayaṃ sarve kuṭumbinaḥ

12,346.007a mūlaṃ phalaṃ vā parṇaṃ vā payo vā dvijasattama

12,346.007c āhārahetor annaṃ vā bhoktum arhasi brāhmaṇa

12,346.008a tyaktāhāreṇa bhavatā vane nivasatā satā

12,346.008c bālavṛddham idaṃ sarvaṃ pīḍyate dharmasaṃkaṭāt

12,346.008d*0908_01 anugrahārtham asmākam āhāraṃ kartum arhasi

12,346.008d*0908_02 anaśnati tvayi brahman gacchema narakaṃ vayam

12,346.009a na hi no bhrūṇahā kaś cid rājāpathyo 'nṛto 'pi vā

12,346.009c pūrvāśī vā kule hy asmin devatātithibandhuṣu

12,346.010 brāhmaṇa uvāca

12,346.010a upadeśena yuṣmākam āhāro 'yaṃ mayā vṛtaḥ

12,346.010c dvirūnaṃ daśarātraṃ vai nāgasyāgamanaṃ prati

12,346.011a yady aṣṭarātre niryāte nāgamiṣyati pannagaḥ

12,346.011c tadāhāraṃ kariṣyāmi tannimittam idaṃ vratam

12,346.012a kartavyo na ca saṃtāpo gamyatāṃ ca yathāgatam

12,346.012c tannimittaṃ vrataṃ mahyaṃ naitad bhettum ihārhatha

12,346.013 bhīṣma uvāca

12,346.013a tena te samanujñātā brāhmaṇena bhujaṃgamāḥ

12,346.013c svam eva bhavanaṃ jagmur akṛtārthā nararṣabha

12,347.001 bhīṣma uvāca

12,347.001a atha kāle bahutithe pūrṇe prāpto bhujaṃgamaḥ

12,347.001c dattābhyanujñaḥ svaṃ veśma kṛtakarmā vivasvataḥ

12,347.002a taṃ bhāryā samabhikrāmat pādaśaucādibhir guṇaiḥ

12,347.002c upapannāṃ ca tāṃ sādhvīṃ pannagaḥ paryapṛcchata

12,347.003a api tvam asi kalyāṇi devatātithipūjane

12,347.003c pūrvam uktena vidhinā yuktā yuktena matsamam

12,347.004a na khalv asy akṛtārthena strībuddhyā mārdavīkṛtā

12,347.004c madviyogena suśroṇi viyuktā dharmasetunā

12,347.005 nāgabhāryovāca

12,347.005a śiṣyāṇāṃ guruśuśrūṣā viprāṇāṃ vedapāraṇam

12,347.005c bhṛtyānāṃ svāmivacanaṃ rājñāṃ lokānupālanam

12,347.006a sarvabhūtaparitrāṇaṃ kṣatradharma ihocyate

12,347.006c vaiśyānāṃ yajñasaṃvṛttir ātitheyasamanvitā

12,347.007a viprakṣatriyavaiśyānāṃ śuśrūṣā śūdrakarma tat

12,347.007c gṛhasthadharmo nāgendra sarvabhūtahitaiṣitā

12,347.008a niyatāhāratā nityaṃ vratacaryā yathākramam

12,347.008c dharmo hi dharmasaṃbandhād indriyāṇāṃ viśeṣaṇam

12,347.009a ahaṃ kasya kuto vāhaṃ kaḥ ko me ha bhaved iti

12,347.009c prayojanamatir nityam evaṃ mokṣāśramī bhavet

12,347.010a pativratātvaṃ bhāryāyāḥ paramo dharma ucyate

12,347.010c tavopadeśān nāgendra tac ca tattvena vedmi vai

12,347.011a sāhaṃ dharmaṃ vijānantī dharmanitye tvayi sthite

12,347.011c satpathaṃ katham utsṛjya yāsyāmi viṣame pathi

12,347.012a devatānāṃ mahābhāga dharmacaryā na hīyate

12,347.012c atithīnāṃ ca satkāre nityayuktāsmy atandritā

12,347.013a saptāṣṭadivasās tv adya viprasyehāgatasya vai

12,347.013c sa ca kāryaṃ na me khyāti darśanaṃ tava kāṅkṣati

12,347.014a gomatyās tv eṣa puline tvaddarśanasamutsukaḥ

12,347.014c āsīno ''vartayan brahma brāhmaṇaḥ saṃśitavrataḥ

12,347.014d*0909_01 tapodhyānaparo nityaṃ satyasaṃdho jitendriyaḥ

12,347.015a ahaṃ tv anena nāgendra sāmapūrvaṃ samāhitā

12,347.015c prasthāpyo matsakāśaṃ sa saṃprāpto bhujagottamaḥ

12,347.016a etac chrutvā mahāprājña tatra gantuṃ tvam arhasi

12,347.016c dātum arhasi vā tasya darśanaṃ darśanaśravaḥ

12,348.001 nāga uvāca

12,348.001a atha brāhmaṇarūpeṇa kaṃ taṃ samanupaśyasi

12,348.001c mānuṣaṃ kevalaṃ vipraṃ devaṃ vātha śucismite

12,348.002a ko hi māṃ mānuṣaḥ śakto draṣṭukāmo yaśasvini

12,348.002c saṃdarśanarucir vākyam ājñāpūrvaṃ vadiṣyati

12,348.003a surāsuragaṇānāṃ ca devarṣīṇāṃ ca bhāmini

12,348.003c nanu nāgā mahāvīryāḥ sauraseyās tarasvinaḥ

12,348.004a vandanīyāś ca varadā vayam apy anuyāyinaḥ

12,348.004c manuṣyāṇāṃ viśeṣeṇa dhanādhyakṣā iti śrutiḥ

12,348.005 nāgabhāryovāca

12,348.005a ārjavenābhijānāmi nāsau devo 'nilāśana

12,348.005c ekaṃ tv asya vijānāmi bhaktimān atiroṣaṇaḥ

12,348.005d*0910_01 dvijānām iha bhaktaḥ sa kālavit kaliroṣaṇaḥ

12,348.005d*0911_01 saṃkalpavihitaṃ tv arthaṃ pūrayitvānilāśana

12,348.005d*0911_02 arthināṃ paramaṃ lokaṃ yaśaś cāgryaṃ samaśnute

12,348.005d*0912_01 prārthitārthābhihantā te mā bhūt kaś cit kule 'nagha

12,348.005d*0912_02 sāmarthye sati nāgendra narake sa hi majjati

12,348.006a sa hi kāryāntarākāṅkṣī jalepsuḥ stokako yathā

12,348.006c varṣaṃ varṣapriyaḥ pakṣī darśanaṃ tava kāṅkṣati

12,348.007a na hi tvā daivataṃ kiṃ cid vivignaṃ pratipālayet

12,348.007c tulye hy abhijane jāto na kaś cit paryupāsate

12,348.008a tad roṣaṃ sahajaṃ tyaktvā tvam enaṃ draṣṭum arhasi

12,348.008c āśāchedena tasyādya nātmānaṃ dagdhum arhasi

12,348.009a āśayā tv abhipannānām akṛtvāśrupramārjanam

12,348.009c rājā vā rājaputro vā bhrūṇahatyaiva yujyate

12,348.010a maunāj jñānaphalāvāptir dānena ca yaśo mahat

12,348.010c vāgmitvaṃ satyavākyena paratra ca mahīyate

12,348.011a bhūmipradānena gatiṃ labhaty āśramasaṃmitām

12,348.011c naṣṭasyārthasya saṃprāptiṃ kṛtvā phalam upāśnute

12,348.012a abhipretām asaṃkliṣṭāṃ kṛtvākāmavatīṃ kriyām

12,348.012c na yāti nirayaṃ kaś cid iti dharmavido viduḥ

12,348.013 nāga uvāca

12,348.013a abhimānena māno me jātidoṣeṇa vai mahān

12,348.013c roṣaḥ saṃkalpajaḥ sādhvi dagdho vācāgninā tvayā

12,348.014a na ca roṣād ahaṃ sādhvi paśyeyam adhikaṃ tamaḥ

12,348.014c yasya vaktavyatāṃ yānti viśeṣeṇa bhujaṃgamāḥ

12,348.015a doṣasya hi vaśaṃ gatvā daśagrīvaḥ pratāpavān

12,348.015c tathā śakrapratispardhī hato rāmeṇa saṃyuge

12,348.016a antaḥpuragataṃ vatsaṃ śrutvā rāmeṇa nirhṛtam

12,348.016c dharṣaṇād roṣasaṃvignāḥ kārtavīryasutā hatāḥ

12,348.017a jāmadagnyena rāmeṇa sahasranayanopamaḥ

12,348.017c saṃyuge nihato roṣāt kārtavīryo mahābalaḥ

12,348.017d*0913_01 tathā śakrapratispardhī roṣasya vaśam āgataḥ

12,348.017d*0913_02 māndhātā nihato yuddhe lavaṇeneha rakṣasā

12,348.018a tad eṣa tapasāṃ śatruḥ śreyasaś ca nipātanaḥ

12,348.018c nigṛhīto mayā roṣaḥ śrutvaiva vacanaṃ tava

12,348.019a ātmānaṃ ca viśeṣeṇa praśaṃsāmy anapāyini

12,348.019c yasya me tvaṃ viśālākṣi bhāryā sarvaguṇānvitā

12,348.020a eṣa tatraiva gacchāmi yatra tiṣṭhaty asau dvijaḥ

12,348.020c sarvathā coktavān vākyaṃ nākṛtārthaḥ prayāsyati

12,349.001 bhīṣma uvāca

12,349.001a sa pannagapatis tatra prayayau brāhmaṇaṃ prati

12,349.001c tam eva manasā dhyāyan kāryavattāṃ vicārayan

12,349.002a tam abhikramya nāgendro matimān sa nareśvara

12,349.002c provāca madhuraṃ vākyaṃ prakṛtyā dharmavatsalaḥ

12,349.003a bho bho kṣāmyābhibhāṣe tvāṃ na roṣaṃ kartum arhasi

12,349.003c iha tvam abhisaṃprāptaḥ kasyārthe kiṃ prayojanam

12,349.004a ābhimukhyād abhikramya snehāt pṛcchāmi te dvija

12,349.004c vivikte gomatītīre kiṃ vā tvaṃ paryupāsase

12,349.005 brāhmaṇa uvāca

12,349.005a dharmāraṇyaṃ hi māṃ viddhi nāgaṃ draṣṭum ihāgatam

12,349.005c padmanābhaṃ dvijaśreṣṭhaṃ tatra me kāryam āhitam

12,349.006a tasya cāham asāṃnidhyaṃ śrutavān asmi taṃ gatam

12,349.006c svajanaṃ taṃ pratīkṣāmi parjanyam iva karṣakaḥ

12,349.007a tasya cākleśakaraṇaṃ svastikārasamāhitam

12,349.007c vartayāmy ayutaṃ brahma yogayukto nirāmayaḥ

12,349.008 nāga uvāca

12,349.008a aho kalyāṇavṛttas tvaṃ sādhu sajjanavatsalaḥ

12,349.008c śravāḍhyas tvaṃ mahābhāga paraṃ snehena paśyasi

12,349.009a ahaṃ sa nāgo viprarṣe yathā māṃ vindate bhavān

12,349.009c ājñāpaya yathā svairaṃ kiṃ karomi priyaṃ tava

12,349.010a bhavantaṃ svajanād asmi saṃprāptaṃ śrutavān iha

12,349.010c atas tvāṃ svayam evāhaṃ draṣṭum abhyāgato dvija

12,349.011a saṃprāptaś ca bhavān adya kṛtārthaḥ pratiyāsyati

12,349.011c visrabdho māṃ dvijaśreṣṭha viṣaye yoktum arhasi

12,349.012a vayaṃ hi bhavatā sarve guṇakrītā viśeṣataḥ

12,349.012c yas tvam ātmahitaṃ tyaktvā mām evehānurudhyase

12,349.013 brāhmaṇa uvāca

12,349.013a āgato 'haṃ mahābhāga tava darśanalālasaḥ

12,349.013c kaṃ cid artham anarthajñaḥ praṣṭukāmo bhujaṃgama

12,349.014a aham ātmānam ātmastho mārgamāṇo ''tmano hitam

12,349.014c vāsārthinaṃ mahāprājña balavantam upāsmi ha

12,349.015a prakāśitas tvaṃ svaguṇair yaśogarbhagabhastibhiḥ

12,349.015c śaśāṅkakarasaṃsparśair hṛdyair ātmaprakāśitaiḥ

12,349.016a tasya me praśnam utpannaṃ chindhi tvam anilāśana

12,349.016c paścāt kāryaṃ vadiṣyāmi śrotum arhati me bhavān

12,350.001 brāhmaṇa uvāca

12,350.001a vivasvato gacchati paryayeṇa; voḍhuṃ bhavāṃs taṃ ratham ekacakram

12,350.001c āścaryabhūtaṃ yadi tatra kiṃ cid; dṛṣṭaṃ tvayā śaṃsitum arhasi tvam

12,350.002 nāga uvāca

12,350.002*0914_01 āścaryāṇām anekānāṃ pratiṣṭhā bhagavān raviḥ

12,350.002*0914_02 yato bhūtāḥ pravartante sarve trailokyasaṃmatāḥ

12,350.002a yasya raśmisahasreṣu śākhāsv iva vihaṃgamāḥ

12,350.002c vasanty āśritya munayaḥ saṃsiddhā daivataiḥ saha

12,350.003a yato vāyur viniḥsṛtya sūryaraśmyāśrito mahān

12,350.003c vijṛmbhaty ambare vipra kim āścaryataraṃ tataḥ

12,350.003d*0915_01 vibhajyatāṃ tu viprarṣe prajānāṃ hitakāmyayā

12,350.003d*0915_02 toyaṃ sṛjati varṣāsu kim āścaryam ataḥ param

12,350.003d*0915_03 yasya maṇḍalamadhyastho mahātmā paramatviṣā

12,350.003d*0915_04 dīptaḥ samīkṣate lokān kim āścaryam ataḥ param

12,350.003d*0916_01 śakracāpāṅkitaghaṭaiḥ yaḥ sa vārighaṭodaraiḥ

12,350.004a śukro nāmāsitaḥ pādo yasya vāridharo 'mbare

12,350.004c toyaṃ sṛjati varṣāsu kim āścaryam ataḥ param

12,350.005a yo 'ṣṭamāsāṃs tu śucinā kiraṇenojjhitaṃ payaḥ

12,350.005c paryādatte punaḥ kāle kim āścaryam ataḥ param

12,350.006a yasya tejoviśeṣeṣu nityam ātmā pratiṣṭhitaḥ

12,350.006c yato bījaṃ mahī ceyaṃ dhāryate sacarācaram

12,350.007a yatra devo mahābāhuḥ śāśvataḥ paramo 'kṣaraḥ

12,350.007c anādinidhano vipra kim āścaryam ataḥ param

12,350.007d*0917_01 devo mantramayo 'nādiḥ kālātmā tejasāṃ nidhiḥ

12,350.007d*0917_02 jaganmayasya kṣetrajñaḥ kim āścaryataraṃ tataḥ

12,350.008a āścaryāṇām ivāścaryam idam ekaṃ tu me śṛṇu

12,350.008c vimale yan mayā dṛṣṭam ambare sūryasaṃśrayāt

12,350.009a purā madhyāhnasamaye lokāṃs tapati bhāskare

12,350.009c pratyādityapratīkāśaḥ sarvataḥ pratyadṛśyata

12,350.010a sa lokāṃs tejasā sarvān svabhāsā nirvibhāsayan

12,350.010c ādityābhimukho 'bhyeti gaganaṃ pāṭayann iva

12,350.011a hutāhutir iva jyotir vyāpya tejomarīcibhiḥ

12,350.011c anirdeśyena rūpeṇa dvitīya iva bhāskaraḥ

12,350.012a tasyābhigamanaprāptau hasto datto vivasvatā

12,350.012c tenāpi dakṣiṇo hasto dattaḥ pratyarcanārthinā

12,350.013a tato bhittvaiva gaganaṃ praviṣṭo ravimaṇḍalam

12,350.013c ekībhūtaṃ ca tat tejaḥ kṣaṇenādityatāṃ gatam

12,350.014a tatra naḥ saṃśayo jātas tayos tejaḥsamāgame

12,350.014c anayoḥ ko bhavet sūryo rathastho yo 'yam āgataḥ

12,350.015a te vayaṃ jātasaṃdehāḥ paryapṛcchāmahe ravim

12,350.015c ka eṣa divam ākramya gataḥ sūrya ivāparaḥ

12,351.001 sūrya uvāca

12,351.001a naiṣa devo 'nilasakho nāsuro na ca pannagaḥ

12,351.001c uñchavṛttivrate siddho munir eṣa divaṃ gataḥ

12,351.002a eṣa mūlaphalāhāraḥ śīrṇaparṇāśanas tathā

12,351.002c abbhakṣo vāyubhakṣaś ca āsīd vipraḥ samāhitaḥ

12,351.003a ṛcaś cānena vipreṇa saṃhitāntarabhiṣṭutāḥ

12,351.003c svargadvārakṛtodyogo yenāsau tridivaṃ gataḥ

12,351.004a asannadhīranākāṅkṣī nityam uñchaśilāśanaḥ

12,351.004c sarvabhūtahite yukta eṣa vipro bhujaṃgama

12,351.004d*0918_01 eṣa svena prabhāvena saṃprāpto nirmalāṃ gatim

12,351.004d*0918_02 sukṛtenāsya yatnena spṛhayante bhavadvidhāḥ

12,351.005a na hi devā na gandharvā nāsurā na ca pannagāḥ

12,351.005c prabhavantīha bhūtānāṃ prāptānāṃ paramāṃ gatim

12,351.006 nāga uvāca

12,351.006a etad evaṃvidhaṃ dṛṣṭam āścaryaṃ tatra me dvija

12,351.006c saṃsiddho mānuṣaḥ kāyo yo 'sau siddhagatiṃ gataḥ

12,351.006e sūryeṇa sahito brahman pṛthivīṃ parivartate

12,352.001 brāhmaṇa uvāca

12,352.001a āścaryaṃ nātra saṃdehaḥ suprīto 'smi bhujaṃgama

12,352.001c anvarthopagatair vākyaiḥ panthānaṃ cāsmi darśitaḥ

12,352.002a svasti te 'stu gamiṣyāmi sādho bhujagasattama

12,352.002c smaraṇīyo 'smi bhavatā saṃpreṣaṇaniyojanaiḥ

12,352.003 nāga uvāca

12,352.003a anuktvā madgataṃ kāryaṃ kvedānīṃ prasthito bhavān

12,352.003c ucyatāṃ dvija yat kāryaṃ yadarthaṃ tvam ihāgataḥ

12,352.004a uktānukte kṛte kārye mām āmantrya dvijarṣabha

12,352.004c mayā pratyabhyanujñātas tato yāsyasi brāhmaṇa

12,352.005a na hi māṃ kevalaṃ dṛṣṭvā tyaktvā praṇayavān iha

12,352.005c gantum arhasi viprarṣe vṛkṣamūlagato yathā

12,352.006a tvayi cāhaṃ dvijaśreṣṭha bhavān mayi na saṃśayaḥ

12,352.006c loko 'yaṃ bhavataḥ sarvaḥ kā cintā mayi te 'nagha

12,352.007 brāhmaṇa uvāca

12,352.007a evam etan mahāprājña vijñātārtha bhujaṃgama

12,352.007c nātiriktās tvayā devāḥ sarvathaiva yathātatham

12,352.008a ya evāhaṃ sa eva tvam evam etad bhujaṃgama

12,352.008c ahaṃ bhavāṃś ca bhūtāni sarve sarvatragāḥ sadā

12,352.009a āsīt tu me bhogapate saṃśayaḥ puṇyasaṃcaye

12,352.009c so 'ham uñchavrataṃ sādho cariṣyāmy arthadarśanam

12,352.010a eṣa me niścayaḥ sādho kṛtaḥ kāraṇavattaraḥ

12,352.010c āmantrayāmi bhadraṃ te kṛtārtho 'smi bhujaṃgama

12,353.001 bhīṣma uvāca

12,353.001a sa cāmantryoragaśreṣṭhaṃ brāhmaṇaḥ kṛtaniścayaḥ

12,353.001c dīkṣākāṅkṣī tadā rājaṃś cyavanaṃ bhārgavaṃ śritaḥ

12,353.002a sa tena kṛtasaṃskāro dharmam evopatasthivān

12,353.002c tathaiva ca kathām etāṃ rājan kathitavāṃs tadā

12,353.003a bhārgaveṇāpi rājendra janakasya niveśane

12,353.003c kathaiṣā kathitā puṇyā nāradāya mahātmane

12,353.004a nāradenāpi rājendra devendrasya niveśane

12,353.004c kathitā bharataśreṣṭha pṛṣṭenākliṣṭakarmaṇā

12,353.005a devarājena ca purā kathaiṣā kathitā śubhā

12,353.005c samastebhyaḥ praśastebhyo vasubhyo vasudhādhipa

12,353.006a yadā ca mama rāmeṇa yuddham āsīt sudāruṇam

12,353.006c vasubhiś ca tadā rājan katheyaṃ kathitā mama

12,353.007a pṛcchamānāya tattvena mayā tubhyaṃ viśāṃ pate

12,353.007c katheyaṃ kathitā puṇyā dharmyā dharmabhṛtāṃ vara

12,353.008a tad eṣa paramo dharmo yan māṃ pṛcchasi bhārata

12,353.008c asannadhīr anākāṅkṣī dharmārthakaraṇe nṛpa

12,353.009a sa ca kila kṛtaniścayo dvijāgryo; bhujagapatipratideśitārthakṛtyaḥ

12,353.009c yamaniyamasamāhito vanāntaṃ; parigaṇitoñchaśilāśanaḥ praviṣṭaḥ


Rechtsinhaber*in
GRETIL project

Zitationsvorschlag für dieses Objekt
TextGrid Repository (2025). Epics Collection. Mahābhārata: Śāntiparvan. Mahābhārata: Śāntiparvan. GRETIL. GRETIL project. https://hdl.handle.net/21.11113/0000-0016-D204-6